Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ itihAra mAravAr3a kA itihAsa dvitIya bhAga mahArAjA mAnasiMhajI se lekara vi0saM0 1665 (30 sa0 1638) tk| 142 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ rA mAravAr3a kA itihAsa dvitIya bhAga [mahArAjA mAnasiMhajI se lekara vi0 saM0 1615 (I0ma0 1138) taka] Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ THE PALACE, JODHPUR, RAJPUTANA. SPECIAL SANAD. It is a source of genuine satisfaction to us to express our appreciation of the loyal, honest and scholarly services put in by PANDIT BISHESHWAR NATH REU over a period of 30 years. 2. Under Mr. Reu's vigilant care, the Museum, the Public Library and the Archael ogical Department have achieved great success. 3. Besides this, Mr. Reu has successfully completed the very difficult task of completing an impartial STATE HISTORY in a scholarly manner. This history had shown no sign of progress during the last three generations and Mr. Reu's work has been well commended by Scholars in India and abroad, for the amount of patient care and diligent research devoted to it. 4. This Special Sanad for his commendable merits is, therefore, given to Pandit Reu. 22 Cunard Leis tunaw MAHARAJA. Brightland's Hotel, Dated, Camp Murree, the 23rd July 1940.. jodhapura-mahArAjA sAhaba dvArA isa itihAsa ke lekhaka ko pradAna kI huI khAsa sanada / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa dvitIya bhAga lekhaka paNDita vizvezvaranAtha reu sAhityAcArya supariNTaiNDaiNTa-ArkiyaoNlaoNjIkala DipArTamaipaTa aura sumera pablika lAibrerI tathA bhUtapUrva prophesara-jasavanta kaoNlija jodhapura. [kaoNraspaoNNDiA maimbara-iNDiyana hisTorikala raikaI kamIzana] jodhapura prAkiyaoNlaoNjIkala DipArTamaiNTa 1640 jodhapura gavarnamaikTa presa meM mudrita. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUlya 5) sajilda 4 // vinA jilda Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAk-kathana / pahale mAravAr3a ke isa itihAsa ko eka bhAga meM hI prakAzita karane kA vicAra thA, parantu bAda meM aneka upayogI pariziSToM ke kAraNa isakI pRSTha-saMkhyA bar3ha jAne se ise do bhAgoM meM vibhakta karadenA ucita samajhA gayA / isI se isake prathama bhAga meM prArambha se lekara mahArAjA bhImasiMhajI taka kA aura dvitIya bhAga meM mahArAjA mAnasiMhajI se lekara vi0 saM0 1995 ( I0 sa0 1138 ) taka kA itihAsa diyA gayA hai / sAtha hI isa dvitIya bhAga meM aneka upayogI pariziSToM aura samagra itihAsa kI varNAnukramaNikA kA samAveza bhI kara diyA gayA hai / isake alAvA anukramaNikA meM Ae hue samAna nAmoM meM meda pradarzita karane ke liye vahIM para unakA yathA-sambhava saMkSipta paricaya bhI jor3a diyA gayA hai / yahAM para yaha prakaTa karadenA bhI Avazyaka pratIta hotA hai ki isa itihAsa kI upayogitA ke viSaya meM dezI aura videzI vidvAnoM ne jo suvicAra prakaTa kie haiM, unake liye lekhaka una saba kA atyanta AbhArI hai aura isI se unake prati apanI hArdika kRtajJatA prakaTa karadenA apanA kartavya samajhatA hai / ____pAThakoM ko yaha sUcita karadenA bhI anucita na hogA ki lekhaka kA likhA rASTrakUToM ( rAThor3oM) kA itihAsa, jisakA aMgarejI aura hindI saMskaraNa kramazaH I0 sa0 1933 aura 1934 meM prakAzita ho cukA hai aura jisameM kanauja-nareza mahArAjA jayaccandra taka kA itihAma diyA gayA hai, eka prakAra se hindU kAlIna rASTrakUToM kA itihAsa hai / sAtha hI usameM rASTrakUToM aura gAhar3avAloM ke vaMza para bhI pUrI taura se vicAra kiyA gayA hai / I0 sa0 1938 meM prakAzita isa mAravAr3a ke itihAsa ke prathama bhAga meM muslima aura marahaTA-kAlIna mAravAr3a-narezoM kA aura isake isa dvitIya bhAga meM briTiza kAlIna mAravAr3a-narezoM kA itihAsa prakAzita huA hai / ___ isa kathana kI samApti ke sAtha hI yaha nivedana karanA bhI aprAsaGgika na hogA ki isa itihAsa meM 'skhalanaM hi manuSyadharmaH' isa kahAvata ke anusAra rahI truTiyoM ke liye vidvAn loga kSamApradAna kI udAratA pradarzita kareMge aura yadi unakI sUcanA lekhaka ko dene kI kRpA kareMge to agale saMskaraNa ke saMzodhana meM usase vizeSa sahAyatA mila skegii| ArkiyaoNlaoNjIkala DipArTamaiMTa - jodhapura vizvezvaranAtha reu ASAr3ha sudi 14 vi0 saM0 1996. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ jodhapura-mahArAjA sAhaba kI pradAna kI huI khAsa sanada / rAjamahala jodhapura, ( rAjapUtAnA ). khAsa sanada / paNDita vizvezvaranAtha reu ne jo 30 varSa se bhI adhika svAmibhakti, ImAnadArI aura vidvattA se pUrNa sevA kI hai, usake lie apanI prasannatA prakaTa karanA hamAre lie saccI khuzI kA kAraNa hai / 2. zrIyuta reu kI sAvadhAnatApUrNa dekha-rekha meM ajAyabaghara, sArvajanika-pustakAlaya aura purAtatva-vibhAga ne bar3I unnati kI hai| 3. isake atirikta zrIyuta reTha ne pakSapAtarahita sarakArI itihAsa ke atyanta kaThina kArya ko bhI vidvattApUrNa rIti se samApta karane meM saphalatA prApta kI hai / isa itihAsa ke kArya meM gata tIna pIDhIyoM se kucha bhI pragati ke cihna dikhAI nahIM dete the, parantu isa kArya meM pradarzita avicala sAvadhAnatA aura zramasAdhya khoja ke lie bhArata tathA bAhara ke vidvAnoM ne zrIyuta reu kI bahuta prazaMsA kI hai| 4. isalie yaha khAsa sanada paNDita reu ko unakI prazaMsanIya yogyatAoM ke lie pradAna kI jAtI hai| brAiTalaiMDsa hoTala, kaiMpa marI, 23 julAI 1940. umedasiMha, mahArAjA. 1. isa 'qhAsa sanada' kA citra isa bhAga ke Adi meM mahArAjA sAhaba ke citra ke sAmane lagA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ jodhapura-rAjya ke pablika varksa maMtrI kA vaktavya mAravAr3a ke itihAsa ke isa dUsare bhAga ko prakAzita karane ke sAtha hI isake lekhaka paNDita vizvezvaranAtha reu apane teraha varSoM ke athaka parizrama ko pUrA kara rahe haiM / ve apanI saphalatA ke liye badhAI ke pAtra haiM--yaha badhAI kevala isIliye nahIM hai ki unhoMne bar3I vidvattA ke sAtha rAThor3oM ke itihAsa se sambandha rakhanevAle aitihAsika tathyoM ko siddha karane meM parizrama uThAyA hai, kintu bhAratIya aura bAhara ke anusandhAna karanevAle vidvAnoM aura unakI sabhAoM ne unake kArya kI jo samAnarUpa se prazaMsA kI hai usake liye hai| ina dIrghakAlIna aitihAsika ghaTanAoM ko itane bhinna-bhinna sthAnoM se lekara kramabaddha karanA koI sAdhAraNa saphalatA kA kArya nahIM hai / parantu paNDita vizvezvaranAtha isase bhI Age bar3ha gae haiM aura unhoMne jahAM-jahAM se ye ghaTanAeM lI haiM, una sthAnoM ke ullekha karane kA bhI prayatna kiyA hai| Ama taura para aitihAsika isa bAta kA anubhava karate haiM ki yaha kArya andhakAra meM chipe samaya para prakAza DAlane kA saphala udyoga hai aura yaha bAta unakI dI huI sammatiyoM se siddha hai / ve loga upasthita kI huI aitihAsika bAtoM ko aura unake liye die gae pramANoM ko bhI svIkAra karate haiM, yaha bhI pahale ke samAna hI prakaTa hai / paNDita vizvezvaranAtha ne isa kArya ko, jo unake hAtha meM lene ke pahale 36 vaSa se yoM hI par3A thA, pUrA kara sAdhAraNatayA itihAsa ko aura khAsakara mAravAr3a ko bar3A AbhArI kiyA hai| esa. jI. eDagara, Ai. esa. I., pablika varksa minisTara, gavarnamainTa oNpha jodhapura. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( ga ) (1) With the publication of the second volume of the History of Marwar, its author, Pandit Bisheshwar Nath Reu brings to a close the assiduous work of some 13 years. He is to be congratulated on his achievement-not only for the pains he has taken in establishing the historical facts relating to Rathor History in a most scholarly manner, but on the general appreciation of the work as voiced by research scholars and learned societies in and out of India. so many To marshal historical facts over such an extended period from diverse sources is no small achievement but Pandit Bisheshwar Nath has gone further than this in, that he has endeavoured to quote the source of the information presented. That historians generally realise that the work is an attempt to throw light on an obscure period is obvious from the opinions they have expressed. That they accept the marshalling of the facts, and the evidence laid is however equally obvious. for Pandit Bisheshwar Nath in completing a work which hung fire some 39 years prior to the commencement of his labours, has placed Marwar in particular and history in general under a debt of gratitude. Dated 15th February, 1940. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat S. G. EDGAR, 1. S. E., Public Works Minister, Government of Jodhpur. Jodhpur. www.umaragyanbhandar.com
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( ga A) jodhapura-rAjya ke minisTara-ina-veTiMga kA vaktavya mAravAr3a ke itihAsa kA dvitIya bhAga mere sAmane hai / yaha apane DhaMga kA eka anupama grantha hai, aura granthakAradvArA usa kaThina viSaya ko, jo ki aitihAsika andhakAra meM DhakA par3A thA, sAvadhAnI aura vidvattA ke sAtha upayoga meM lAne kA paryApta pramANa rakhatA hai| zrIyuta reu apane 13 varSoM ke anavarata adhyayana aura khoja ke bAda eka zaktizAlI jAti ke itihAsa kA, vismRti ke garta se, uddhAra karane meM samartha hue haiM, yaha koI sAdhAraNa saphalatA nahIM hai, aura vizeSatayA usa avasthA meM, jisameM paNDitajI se pahale ke adhikAriyoM ne 50 varSa me bhI adhika laMbe samaya se ise adhUrA hI chor3a rakkhA thA aura rAjya bhI isake liye * hajAroM kI saMkhyA meM eka bahuta bar3I rakama kharca kara cukA thaa| isa ( aitihAsika ) viSaya meM mujha se adhika yogyatA rakhanevAle vidvAnoM ne isa grantha kA acchA svAgata kiyA hai / maiM paNDita vizvezvaranAtha reu ko unake grantha kI saphalatA ke liye badhAI detA hUM aura unakI vidvattApUrNa khoja aura pakSapAta-rahita nirNaya karane kI cittavRtti ke liye, jo unake grantha meM sthAna sthAna para jhalakatI hai, unakI prazaMsA karatA huuN| maiM AzA karatA hUM ki rAThor3oM ke gauravamaya bhUtakAla kA yaha itihAsa mAravAr3avAsiyoM ko Age bhI gauravamaya bhaviSya banAne kI preraNA karegA aura isake sAtha hI zrIyuta reu kA nAma bhI jIvita rhegaa| narapatasiMgha, (rAaobahAdura rAnorAjA) 26 jUna, 1940. minisTara-ina-veTiMga, gavarnamaiMTa oNpha jodhapura. (1)No.c/204 Dated 29th June, 1940. The Second Volume of the History of Marwar is before me. It is a unique work and bears ample evidence of a careful and critical treatment Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ () by its author of a difficult subject which was shrouded in historical obscurity. That Mr. Reu after 13 years of hard study and research has been able to reclaim the history of a mighty people from the abyss of oblivion is no mean achievement specially when the work was left incomplete by Panditji's predecessors for a long period of over 50 years and the State had undergone huge expenditure over it in thousands. * Persons more qualihed on the subject than I am have received the book well. I congratulate Pandit Bisheshwar Nath Reu on the success of his book and compliment him on his spirit of critical inquiry and unbiased judgment which pervades his work. Let me hope this account of the glorious past of the Rathors will inspire Marwaris to build up yet a glorious future with which will go down the name of Mr. Reu. 26th June, 1940. NARPAT SINGH Minister-in-Waiting, Government of Jodhpur. * lAkhoM-Lacs. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ vissy-suucii| pRSTha 401 442 : : : : : 463 518 : 533 :: 588 : 565 : 600 32 mahArAjA mAnasiMhajI 33 mahArAjA takhatasiMhajI 34 mahArAjA jasavantasiMhajI ( dvitIya ) 35 mahArAjA saradArasiMhajI 36 mahArAjA sumerasiMhajI (pariziSTa-1) 37 rAjarAjezvara mahArAjAdhirAja sara ummaidasiMhajI bahAdura (pariziSTa-2) mahArAjA ummedasiMhajI sAhaba kI pUrvI ephrikA-yAtrAprathama yAtrA .. .. dvitIya yAtrA (pariziSTa-3) yUropIya mahAsamara aura jodhapura kA saradAra risAlA .. (pariziSTa-4) mAravAr3a-narezoM ke dAna die hue kucha anya gAMvoM kA vivaraNa (pariziSTa-5) (mAravAr3a-rAjya ke kucha mukhya-mukhya mahakamoM kA hAla ) pradhAna mantrI (cIpha minisTara ) ke adhIna mahakame: mahakamA khAsa pulisa kA mahakamA jodhapura-relve .. mukhya jela ( Central Jail ) .. sTeTa hoTala dastarI kA mahakamA artha-saciva ( fAinensa minisTara ) ke adhIna mahakame: qhaz2Ane kA mahakamA Herthafafa ( Cooperative Dept. ) gRha-saciva ( homa minisTara ) ke adhIna mahakame: sAyara ( Customs ) kA mahakamA cikitsA ( Medical ) vibhAga jaMgalAta kA mahakamA rAjakIya chApAkhAnA javAhara-khAnA aura TakasAla 602 :: :: :: :: :: :: 604 :: :: 605 606 :: :: : :: : : Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 61. rajisTrezana . pazu-vardhana ( Animal Husbandry ) vibhAga mAravAr3a-soljarsa borDa vAlTara rAjapUta-hitakAriNI sabhA janatopayogI kArya saciva (pablika varksa minisTara ) ke adhIna mahakame: pablika varksa kA mahakamA ( P.W. D.) ... bijalIghara prAkiyaoNlaoNjIkala DipArTamaiMTa ( purAtattva-vibhAga) aura sumera pablika lAibrerI khAnoM aura kalA-kauzala kA mahakamA ( Mines & Industries Dept.) Aya-saciva (rivenyU minisTara ) ke adhIna mahakame: 616 havAlA 617 618 TribyUTa ( Tribute ) kA mahakamA AbakArI ( Excise ) kA mahakamA korTa oNka vA aura haisiyata .. sahayoga-samiti ( Cooperative Dept.) nyAya-saciva (juDIzala minisTara ) ke adhIna mahakame: :: :: : 618 616 616 cIpha korTa .. (nyAya-vibhAga) sta . 62. 620 62. ijalAsa-e-khAsa DisTrikTa aura saizana korTa rivenyU korTa oNnararI korTsa smaoNla kaoNz2a korTa juDIzala suparinTenDenTa aura hAkima adAlatoM ke adhikAra kAnUna 621 : :: : : : :: :: :: :: bAra 623 623 623 laoN-riporTsa jAgIra ko adAlateM zikSA-vibhAga myUnisipala kameTI senA-maMtrI (miliTarI saikreTarI) ke adhIna mahakameHsenA-vibhAga .. . (pariziSTa-6 ) jAgIradAroM para laganevAle rAjakIya karaH rekha hukmanAmA cAkarI : 625 : 628 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ U0 : :: .. sakha :: :: : : (pariziSTa-7) mAravAr3a-darabAra dvArA dI jAnevAlI tAz2ImoM aura saropAvoM kA vivaraNa (pariziSTa-8) mAravAr3a ke sike: itihAsa vizeSa bAteM 638 mAravAr3a kI TakasAloM aura unake bane sikoM kA vivaraNa 640 suvarNa ke sikke ( mohareM) cAMdI ke sikke ( rupaye) .. tAMbe ke sikke (paise) mAravAr3a-rAjya ke sikkoM para milanevAle kucha lekha: suvarNa ke sikkoM para ke kucha lekha cAMdI ke sikoM para ke kucha lekha 645 tAMbe ke sikkoM para ke kucha lekha .. kucAmana kA ikatIsaMdA vizeSa vaktavya 648 (pariziSTa-6) rAva amarasiMhajI . 646 (pariziSTa-10) mAravAr3a-narezoM kI tarapha se bhinna-bhinna yuddhoM meM lar3akara mAre gae kucha vIroM ke nAma 657 (pariziSTa-11) rAThor3a-narezoM ke vaMzavRkSaHmAravAr3a ke rAThor3a-narezoM kA saMkSipta vaMzavakSa 678 bIkAnera ke rAThor3a-narezoM kA saMkSipta vaMzavRkSa 682 mAbubA ke rAThor3a-narezoM kA saMkSipta vaMzavRkSa amajherA ke rAThor3a-narezoM kA saMkSipta vaMzavRkSa 685 kizanagar3ha ke rAThor3a-narezoM kA saMkSipta vaMzavRkSa 686 ratalAma ke rAThor3a-narezoM kA saMkSipta vaMzavRkSa 687 sItAmaU ke rAThor3a-narezoM kA saMkSipta vaMzavRkSa 688 sailAnA ke rAThor3a-narezoM kA saMkSipta vaMzavRkSa 689 IDara ke pahale rAThor3a-narezoM kA saMkSipta vaMzavRkSa IDara ke dUsare rAThor3a-narezoM kA saMkSipta vaMzavRkSa 6 22 varNAnukramaNikA 663 zuddhipatra naM. 1 zuddhipatra naM. 2 mAravAr3a ke rAThor3a-narezoM kA vistRta vaMzavRkSa mAravAr3a-rAjya kA nakzA : :: :: : : : : : : : : : : Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ citr-suucii| pRSTha ke sAmane prArambha meM 443 464 88 : : : : : : : : : : : 460 rAjarAjezvara mahArAjAdhirAja sara ummedasiMhajI bahAdura mahArAjA mAnasiMhajI mahArAjA takhatasiMhajI mahArAjA jasavantasiMhajI (dvitIya) ( mahArAjA ) sara pratApasiMhajI jubilI korTa mahArAjA saradArasiMhajI .. mahArAjA jasavantasiMhajI (dvitIya ) kA smAraka bhavana mahArAjA sumerasiMhajI .. mahArAja-kumAra hanavantasiMhajI mahArAja ajitasiMhajI mahArAja-kumAra hanavantasiMhajI mahArAja-kumAra himmatasiMhajI mahArAja-kumAra harisiMhajI mahArAja-kumAra devIsiMhajI mahArAja-kumAra dilIpasiMhajI rAva amarasiMhajI .. paNDita vizvezvaranAtha reu ( itihAsa lekhaka ) 518 546 554 : - -- : 574 -- - : : : Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32. mahArAjA mAnasiMhajI yaha mahArAjA vijayasiMhajI ke pautra aura gumAnasiMhajI ke putra the / inakA janma vi0 saM0 1836 kI mAgha sudi 11 (I0 sa0 1783 kI 13 pharavarI ) ko huA thaa| pahale likhA jA cukA hai ki vi0 saM0 1850 ke ASAr3ha ( I0 sa0 1763 kI julAI ) meM jisa samaya inake cacere bhAI bhImasiMhajI gaddI para baiThe, usa samaya yaha jodhapura se lauTakara, idhara-udhara ke gA~voM ko lUTate hue, jAlora cale gae aura vahAM ke durga kA Azraya lekara mahArAjA bhImasiMhajI kI bhejI huI senA kA mukAbalA karane lge| vi0 saM0 1860 ke kArtika ( I0 sa0 1803 ke akTobara ) meM mahArAjA bhImasiMhajI kA svargavAsa ho gayA / unake pIche putra na hone ke kAraNa unakI jAlora kI senA ke senApatiyoM-bhaMDArI gaMgArAma aura siMghI indrarAja ne yuddha baMda kara mAnasiMhajI se jodhapura calane aura vaMzakramAgata rAjya kA adhikAra grahaNa karane kI prArthanA kii| isIke anusAra jisa samaya yaha jAlora se ravAnA hokara sAlAvAsa pahu~ce, 1. mahArAjA vijayasiMhajI kI pAsavAna (upapatnI)-gulAbarAya ne apane putra tejasiMha ke mara jAne para mAnasiMhajI ko apane pAsa rakhaliyA thaa| parantu mahArAjA vijayasiMhajI ke mAravAr3a ke saradAroM ko samajhAne ke liye jAne para jaba, vi0 saM0 1846 ke vaizAkha ( I0 sa0 1762 ke aprela) meM, unake pautra (phatesiMhajI ke dattaka putra ) bhImasiMhajI ne jodhapura ke kile para adhikAra karaliyA, taba zerasiMha (jisako pAsavAna ke kahane se mahArAja apanA uttarAdhikArI banAnA cAhate the) aura mAnasiMhajI jAlora ke kile meM bheja die ge| agale varSa zerasiMha to lauTa kara jodhapura calA AyA, parantu mAnasiMhajI ne apanA nivAsa vahIM rakkhA / kucha dina bAda mahArAjA vijayasiMhajI ne vaha prAnta inheM jAgIra meM de diyaa| isake bAda jaba mahArAjA bhImasiMhajI jodhapura kI gaddI para baiThe, taba unhoMne mAnasiMhajI ko pakar3ane ke liye eka senA bheja dI / isI ke ghirAva se taMga Akara vi0 saM0 1860 kI vaizAkha sudi 1 (I0 san 1803 kI 22 aprela) ko 401 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa usa samaya mAravAr3a ke bahuta se saradAra Akara inakI sevAmeM upasthita ho gae aura jaba vahAM para unakI tarafa se naz2ara nichAvara ho gaI, taba mAnasiMhajI kI tarafa se bhI una saba kA yathocita Adara-satkAra kiyA gayA / ma~gasira vadi 7 ( 5 navaMbara ) ko yaha jodhapura ke kile meM praviSTa hue / isa para paukarana-ThAkura savAIsiMha ne nivedana kiyA ki svargavAsI mahArAjA bhImasiMhajI kI eka rAnI ( derAvarajI ) garbhavatI hai / yadi usake garbha se putra utpanna huA to usake liye Apa kyA prabaMdha kareMge / yaha suna mAnasiMhajI ne uttara diyA ki aisA hone para mAravAr3a kA AdhA rAjya use dediyA jAyagA aura hama jAlora lauTa jAya~ge / paraMtu isake liye bAlaka kA janma hone taka bhImasiMhajI kI usa rAnI ko kile meM rahanA hogA / yaha zarta savAIsiMha ne na mAnI / isIse mAnasiMhajI usase nArAja ho ge| .. ina dinoM mug2aloM aura marahaToM kA prabhAva naSTa ho jAne se aMgarez2oM kI 'IsTa iNDiyA kaMpanI' bahuta kucha z2ora pakar3a cukI thI, parantu phira bhI aMgarejoM aura marahaToM ke bIca yuddha ho rahA thA / isase vi0 saM0 1860 kI pauSa sudi / mAnasiMhajI ne usa senA ke adhikAriyoM se kahalA diyA ki hamArA vicAra eka mAsa bAda, kArtika vadi 30 (dIpotsava) (15 akTobara ) ko, jAlora kA kilA khAlI kara dene kA hai, isaliye taba taka yuddha baMda rakkhA jAya / yaha bAta senApati siMghI iMdrarAja ne mAnalI / parantu anta meM prAyasa devanAtha ke kahane se mAnasiMhajI ne kucha dina aura bhI kile meM rahanA sthira kiyA / isI bIca, kArtika sudi 4 (16 akTobara) ko, mahArAjA bhImasiMhajI kA svargavAsa ho gyaa| isa para bhImasiMhajI ke dhAyabhAI zaMbhudAna, bhaMDArI zivacaMda, aura muhaNota jJAnamala Adi ne siMghI iMdrarAja ko likhA ki eka to svargavAsI mahArAja kI eka rAnI garbhavatI hai, dUsarA paukarana-ThAkura savAIsiMha aba taka apanI jAgIra se lauTa kara nahIM pAyA hai, isaliye kile kA ghirAva na uThAyA jAya / parantu siMghI iMdrarAja aura bhaMDArI gaMgArAma ne isa para kucha dhyAna nahIM diyA aura tatkAla yuddha baMdakara mAnasiMhajI se jodhapura calane kI prArthanA kI / inhoMne bhI unakI prArthanA svIkAra kara unakI tasallI kI aura una saradAroM ke nAma bhI, jo mahArAjA bhImasiMhajI dvArA mAravAr3a se nikAla die jAne se koTe meM the, khAsa ruke bheja kara unheM lauTa Ane kA likhaa| 1. mAnasiMhajI ke jodhapura pahu~cane ke pUrva hI paukarana-ThAkura kI salAha se svargavAsI mahArAjA bhImasiMhajI kI rAniyAM (derAvarajI aura suMvarajI) (gusAMIjI kI jAgIra ke gAMva) caupAsanI calI gaI thii| isakI khabara milane para mAnasiMhajI ne savAIsiMha ko samajhA kara unheM vApasa bulavA liyA / parantu yahAM Ane para savAIsiMha ne unakA nivAsa kile ke bajAya nagara ke bIca talahaTI ke mahaloM meM karavA diyA / 402 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA mAnasiMhajI ( I0 sa0 1803 kI 22 disambara ) ko mAnasiMhajI ke aura 'IsTa iNDiyA kaMpanI' ke bIca eka sandhi huI / usakI mukhya zarte isa prakAra thIM':1. iMgaliza-kaMpanI ke aura mahArAjA mAnasiMhajI va unake vaMzajoM ke bIca sthAyI mitratA kI jAtI hai| 2. Apasa kI mitratA ke kAraNa donoM eka dUsare ke zatru aura mitra ko barAbara apanA zatru aura mitra smjheNge| 3. mahArAja ke vartamAna rAjya-prabaMdha meM kaMpanI na to kisI prakAra kA hastAkSepa hI karegI, na unase kara hI mAMgegI / 4. kaMpanI ke aAja taka ke adhikRta bhAratIya pradezoM para yadi koI AkramaNa karegA to mahArAja apanI pUrNa-zakti se kaMpanI kI sahAyatA kara maitrI kA paricaya deNge| 5. kaMpanI bhI mahArAja kI rAjya-rakSA kA jimmA letI hai / yadi kisI anya rAjya ke aura mahArAja ke bIca kisI kAraNa vivAda khar3A hogA to pahale vaha mAmalA Apasa meM nipaTA dene ke liye kaMpanI ko sauMpA jAyagA / paraMtu yadi vipakSI haTa ke kAraNa kaMpanI kA samajhotA nahIM mAnegA to kharcA dene para kaMpanI kI phauja mahArAja kI sahAyatA kregii| 6. apanI senA ke saMcAlana meM svataMtra hote hue bhI yuddha ke samaya mahArAja ko sAtha vAle aMgarez2a-senApati kI salAha se kAma karanA hogA / 7. mahArAja kaMpanI kI samiti ke vinA na to kisI 'yUropiyana' ko naukara hI rakkheMge na apane rAjya meM praveza hI karane deMge / paraMtu mAnasiMhajI ne isa saMdhi ko svIkAra karane se inakAra kara diyA aura isameM kucha kATa-chA~Ta kara dUsarI saMdhi karane kA prastAva kiyA / --- - - - 1. grAMTa Daph kI hisTrI oNpha marahaTAz2a, bhA. 2, pR. 363 aura e kalaikzana oNpha TrITIz2a aiMgejamaiMTsa eNDa sanadsa bhA. 3 pR. 126-127 / isa sandhi ke samaya kaMpanI ke marahaToM ke sAtha ke yuddha me pha~se hone se mAravAr3a para kisI prakAra kA kara Adi nahIM lagAyA gayA thA / parantu dUsarI sandhi ke samaya avasthA meM parivartana ho cukA thaa| 403 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa isI varSa mAgha vadi ( I0 sa0 1804 kI janavarI ) meM svargavAsI mahArAjA bhImasiMhajI kI rAnI ke garbha se putra hone kI sUcanA prakaTa kI gaI aura sAtha hI paukaranaThAkura savAIsiMha ne use bhATI chatrasiMha ke sAtha khetar3I (jayapura rAjya meM) meja diyA / isa banAvaTI bAlaka kA nAma dhauMkalasiMha rakkhA gayA thA / isa prakAra kI gupta kArravAiyoM se mahArAjA mAnasiMhajI aura bhI adhika aprasanna ho gae, aura mAgha sudi 5 (17 janavarI) ko inhoMne apanA rAjyAbhiSeka kara DAlA / isake bAda savAIsiMha kAma kA bahAnA kara paukarana calA gayA / ___ isa samaya siMdhiyA aura kampanI ke bIca yuddha jArI thA / isIse maukA dekha mahArAja ne ajamere para adhikAra karaliyA / isake bAda zIghra hI jaba jasavantarAva holkara kampanI se hArakara ajamera kI tarafa AyA, taba mahArAja ne mitratA dikhalA kara usake kuTumba ko apanI rakSA meM leliyA / isase nizcinta ho vaha mAlave kI tarafa calA gayA / parantu isa ghaTanA se, vi0 saM0 1861 ke vaizAkha (I0 sa0 1804 kI maI ) meM, Upara likhI saMdhi bilakula rada ho gii| ina jhaMjhaToM se nipaTate hI mahArAja ne Ayasa devanArthaM ko bulavA kara apanA guru banAyA, aura jina logoM ne svargavAsI mahArAjA bhImasiMhajI ko apane bhAiyoM aura cacAoM ke viruddha bhar3akAyA thA, unako maravA DAlA; aura jinhoMne vipatti ke samaya inakI sevA kI thI, unheM jAgIreM Adi dekara sammAnita kiyA / 1. isI se gaddI para baiThate samaya inhoMne apane ko svargavAsI mahArAjA bhImasiMhajI kA dattaka putra prakaTa na kara apane pitA gumAnasiMhajI kA putra hI ghoSita kiyA / 2. vi0 saM0 1863 (I0 sa0 1806) meM isa para phira se marahaToM kA adhikAra ho gayA / 3. isI ne mahArAja se aura kucha dina ke liye jAlora kA kilA na chor3ane kA Agraha kara jodhapura rAjya ke milane kI bhaviSyavANI kI thii| 4. mahArAjA mAnasiMhajI ke rAjya meM nAthoM kA prabhAva bar3ha jAne se vallabhakula (saMpradAya) ke vaiSNavoM kA prabhAva ghaTa gayA thA / mahArAja kI AjJA se nAthajI ke rahane ke liye jodhapura nagara ke bAhara mahAmandira nAmaka gA~va basAyA gayA aura vaiSNava mandiroM ko die hue aneka gA~va janta karalie ge| 5. inhIM logoM ne mahArAjA bhImasiMhajI ko apane kuTumba vAloM se nArAz2a kara unake cacA zerasiMha aura sAMvatasiMha tathA cacere bhAI zUrasiMha ko maravA DAlA thaa| 404 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA mAnasiMhajI vi0 saM0 1861 ke jyeSTha (I0 sa0 1804 ke jUna ) meM mAroTha para senA bhejI gaI / parantu anta meM vahA~ ke ThAkura mahezadAna ke mAphI mAMga lene se jhagar3A zAnta ho gayA / ___ isake bAda mahArAja kI AjJA se muhaNota jJAnamala Adi ne sirohI aura muhatA sAhibacanda Adi ne ghANerAva para caDhAIyA~ kara vahA~ para adhikAra karaliyA / sirohI ke rAva vairasalajI (dvitIya ) bhAga kara AbU kI tarAI meM cale ge| vi0 saM0 1861 ke ASAr3ha ( I0 sa0 1804 kI julAI ) meM bhATI chatrasAla ne dhauMkalasiMha kA pakSa lekara, khetar3I, jUjhaNU, navalagar3ha, sIkara Adi ke zekhAvatoM kI madada se, DIDavAne para kabjA kara liyA / parantu mahArAja kI AjJA se zIghra hI rAjakIya senAne vahA~ pahu~ca zatruoM ko mAra bhagAyA aura sIkaravAloM se zAhapurA chIna kara mohanasiMha ko dediyA / isI varSa kI pauSa vadi 1 (I0 sa0 1805 kI 2 janavarI ) ko mahArAja ne jodhapura ke kile meM hastalikhita pustakoM kA eka pustakAlaya sthApita kiyA~ aura usakA nAma 'pustaka-prakAza' rakkhA / udayapura-mahArAnA bhImasiMhajI kI kanyA kRSNaku~varI kA vivAha jodhapura mahArAjA bhImasiMhajI se honA nizcita huA yo / parantu unakA svargavAsa ho jAne para mahArAnA ne usakA vivAha jayapura-nareza jagatasiMhajI se karane kA vicAra kiyA / yadyapi mahArAjA mAnasiMhajI ne donoM pakSavAloM ko samajhAyA ki jisa kanyA kA vivAha 1. isakI kanyA kA vivAha khetar3I ke ku~vara baqhatAvarasiMha se hone vAlA thA / parantu khetar3I vAloM ke dhauMkalasiMha kA pakSa lene ke kAraNa mahArAja ko yaha saMbaMdha pasaMda na thA / rAjakIya senA ke vahAM pahuMcane para ThAkurane kucha dina ke liye yaha vivAha sthagita krdiyaa| 2. vi0 saM0 1858 ( I0 sa0 1801 ) meM mAnasiMhajI ne apane kuTumba vAloM ko kucha dina ke liye sirohI bheja dene kA irAdA kiyA thA / parantu vairasalajI ne bhImasiMhajI ke bhaya se isa meM anumati nahIM dI / isI kA badalA lene ko yaha senA bhejI gaI thii| 3. sIkaravAloM ne isIse zAhapurA chInA thaa| isaliye yaha usa samaya jodhapura meM rahatA thaa| 4. parantu isa saMgrahAlaya meM mahArAjA jasavantasiMhajI prathama se lekara usa samaya taka ke pratyeka rAjAoM ke samaya kI likhI pustakeM bhI maujUda haiN| 5. yaha ghaTanA vi0 saM0 1855 ( I0 sa0 1766 ) kI hai| 405 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa jodhapura-rAja-gharAne meM honA sthira hocukA hai, usakA vivAha dUsare rAja-kula meM karanA ucita nahIM hai, tathApi una logoM ne isa para kucha dhyAna nahIM diyaa| isake bAda jaba udayapara se kRSNaku~varI ke vAgdAna kA TIkA jayapura bhejA jAne lagA, taba mahArAja bhI mer3ate kI tarafa cale aura vahA~ pahu~ca yuddha kI taiyArI karane lage / mahArAja ne jasavantarAva holkara ko bhI senA lekara Ane kA likha bhejA thA / isI se vaha pahale ke upakAra kA smaraNa kara svayaM nA~da nAmaka gAMva meM Akara Thahara gayA / mahArAja mI usa samaya nA~da meM the| vahIM para donoM kI mulAkAta huI / isI samaya siMghI indrarAja bhI sirohI kI tarafa se sasainya A upasthita huA / ___ isa taiyArI kI sUcanA pA jayapura-nareza jagatasiMhajI bhI yuddha ke liye udyata hogae / parantu zIghra hI jodhapura ke bakhzI siMghI iMdrarAja aura jayapura ke dIvAna rAyacanda ne mila kara isa jhagar3e ko zAnta karadiyA aura donoM hI narezoM se kRSNaku~varI se vivAha na karane kI pratijJA karAlI / isa prakAra virodha ko dUra huA jAna holkara bhI vApasa lauTa gyaa| vi0 saM0 1863 ke kAra (Azvina ) (I0 sa0 1806 ke akTobara ) meM mahArAja nA~da se lauTa kara mer3ate pahu~ce / usa samaya deza meM akAla kA itanA prakopa thA ki sarakArI kharca taka ke liye idhara-udhara se rupaye ikaTThe karane kI AvazyakatA hotI thii| yahIM para mahArAja ne purAne sevakoM kI zikAyata se siMghI indrarAja aura bhaMDArI gaMgArAma Adi ko maya unake putroM ke kaida karaliyo / 1. yaha ghaTanA vi0 saM0 1862 kI mAgha vadi 30 ( I0 sa0 1806 kI 16 janavarI) kI hai| 2. khyAtoM se prakaTa hotA hai ki paukarana-ThAkura savAIsiMha ne hI, mAravAr3a meM jhagar3A khar3A kara dhauMkalasiMha ko rAjya dilAne kI icchA se, inheM tAnA dekara yuddha karane ke liye ukasAyA thaa| unhIM se yaha bhI jJAta hotA hai ki mahArAja ko yuddha ke liye taiyAra dekha udayapura se TIkA lekara jayapura jAnevAlI mevAr3a kI senA zAhapure ke pAsa se vApasa lauTa gaI thii| parantu 'rAjapUtAne ke itihAsa' meM mahArAnA kA daulatarAva siMdhiyA se hAra kara jayapura ke vakIla ko, jo zAdI kA paigAma lekara AyA thA, lauTA denA likhA hai / (dekho bhA0 4, pR0 1005-1006) / 3. isa se sirohI para phira rAva vairasalajI (dvitIya) kA adhikAra ho gayA / 4. isI avasara para jayapura-nareza jagatasiMhajI kI bahana se mahArAjA mAnasiMhajI kA aura mAnasiMhajI kI kanyA se jagatasiMhajI kA vivAha honA sthira huaa| 5. ina kaida hone vAloM meM svargavAsI mahArAjA bhImasiMhajI kA dhAyabhAI zambhudAna, Adi anya rAjya-karmacArI bhI the| 406 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA mAnasiMhajI avasara kI tAka meM lage ThAkura savAIsiMha ne mAravAr3a ke kucha saradAroM aura bIkAnera-nareza sUratasiMhajI ko apane pakSa meM kara jodhapura aura jayapura narezoM ke bIca kI yaha mitratA zIghra hI bhaMga karavAdI / sAtha hI usane jayapura pahu~ca jagatasiMhajI ko mAravAr3a para car3hAI karane ke liye taiyAra karaliyA / yaha dekha khetar3I ke zekhAvata dhauMkalasiMha ko sAtha lekara jayapura kI senA meM A mile aura zAhapure vAloM ne bhI unakA sAtha diyA / isI samaya bIkAnera nareza sUratasiMhajI bhI jayapura mahArAja kI sahAyatA ko cale / ina bAtoM kI sUcanA milate hI mahArAja mAnasiMhajI mer3ate se parabatasara pahu~ca yuddha kI taiyArI karane lage aura sAtha hI inhoMne jasavantarAva holkara ko bhI zIghra Ane kA sandeza bheja diyA / isa para usane tihoda (kizanagar3ha rAjya meM) pahu~ca mahArAja ko fauja kharca ke liye rupaye bhejane kA likhA / usa samaya svayaM mahArAja ke pAsa rupaye kI kamI thii| phira bhI inhoMne idhara-udhara se ikaTThe kara kucha rupaye usake pAsa bheja die / parantu isI bIca jayapura-nareza kI tarafa se eka bar3I rakama rizavata meM mila jAne se vaha (holkara ) purAne upakAra ko bhUla vahIM se vApasa lauTa gayA aura amIrakhA~ ne jo usake sAtha thA jayapura vAloM kA sAtha diyA / jayapura mahArAjA jagatasiMhajI ke mAroTha pahu~cane para bIkAnera mahArAja bhI unase Amile / isake bAda donoM nareza to vahIM Thahara gae, parantu unakI AjJA se 1. paukarana-ThAkura savAIsiMha ke bahakAne meM Akara jayapura-nareza jagatasiMhajI bhI dhauMkalasiMha ke pakSa meM hogae / 2. grAMTa DafakI hisTrI oNpha marahaTAz2a' meM likhA hai ki vi0 saM0 1863 ( I0 sa0 1807) meM jisa samaya holkara laoNrDa leka se sandhi kara paMjAba se lauTA, usa samaya jayapura aura jodhapura ke bIca udayapura kI rAjakumArI ke liye lar3AI horahI thI aura donoM hI tarapha se siMdhiyA aura holkara se sahAyatA mAMgI jA rahI thii| isa para (I0 sa0 1808 meM ) siMdhiyA ne zIrAjIrAva ghATe aura bApU siMdhiyA ko 15,000 savAra dekara udhara ravAnA kiyA aura holkara ne amIrakhA~ ko paThAnoM ke sAtha jAkara jayapura kI sahAyatA karane kI AjJA dI / yadyapi eka bAra to jayapura vAle vijayI hogae, tathApi anta meM amIrakhA~ idhara-udhara lUTa-khasoTa kara jodhapura vAloM se mila gyaa| isake bAda usane dhoke se bhayAnaka khUna kara donoM narezoM ke bIca sandhi krvaadii| (dekho bhAga 2, pR0 400) / 407 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ cA mAravAr3a kA itihAsa amIrakhA~ ne aura cAMpAvata savAIsiMha ne eka bar3I senA lekara mahArAja para car3hAI kii| isakI sUcanA pAtehI mahArAjA mAnasiMhajI svayaM dala-bala sahita Age baDha gIMgolI (parabatasara ) ke pAsa unakA mArga rokane ko jA phuNce| isI samaya harasolAva, dhAMdhiyAM, cavA~, sathalANA, saravAr3a, mAroTha, gauDAvATI Adi ke bahuta se ThAkura apanI-apanI senAoM ko lekara zatru-pakSa meM jAmile aura AuvA, Asopa, nIMbAja, rAsa, Ahora, lAMbiyAM, kucAmana, bUDasU, khejar3alA aura rAyapura ke ThAkuroM ne mahArAja ko vinA lar3e hI yuddhasthala se lauTa calane ke liye dbaayaa| yadyapi mahArAja kI icchA jamakara yuddha karane kI thI, isI se yaha ekavAra to uttejita hokara manA karanevAloM kA vadha karane taka ko taiyAra hogae, tathApi antameM saradAroM ke haTha ke kAraNa inheM unakA kahanA mAnanA par3A / mahArAja ke yuddha-sthala se lauTate hI unameM se bhI bahuta se saradAra idhara-udhara cale gae aura bahutase savAIsiMha se jA mile / isa avasara para bhAratI-saMpradAya ke yuddha-jIvI sAdhuoM ( mahApuruSoM) ne pUrI taura se svAmi-dharma kA pAlana kiyA / ina meM se kucha to mahArAja kA pIchA karane vAle zatruoM ko rokane ke liye hindAlakhA~ ke ber3e ke sAtha vahIM Thahara gae aura kucha mahArAja ke sAtha mer3ate hote hue, phAguna sudI 10 (I0 sa0 1807 kI 19 mArca) ko, jodhapura cale Ae / isake bAda mahArAja ne adhikAMza saradAroM ko zatru se milA dekha eka vAra to jAlora kI tarapha jAne kA irAdA karaliyA, parantu phira zIghra hI kucAmana-ThAkura aura hiMdAlakhA~ ke samajhAne se yaha vicAra tyAgadiyA / 1. savAIsiMha ne jayapura-mahArAja ko samajhAyA thA ki mAravAr3a ke karIba-karIba sArehI saradAra dhauMkalasiMha ke pakSa meM haiM / isaliye jaisehI Apa jodhapura-nareza ke mukAbale meM pahu~ceMge, vaise hI unameM se kucha to mAnasiMhajI kA sAtha chor3a ApakI senA meM cale AyeMge aura kucha, jo pIche reheMge, ve mahArAja ko, mAravAr3a ke saradAroM ke zatru se mile hone kA bhaya dikhalA kara, vinA lar3e hI, jAlora kI tarapha le jAne kA prayatna kareMge / isa se dhauMkalasiMha ko anAyAsa jodhapura ke kile para adhikAra karane kA maukA mila jAyagA / parantu itane para bhI mahArAjA jagatasiMhajI ke manase bhaya aura sandeha dUra na huaa| isIse unhoMne svayaM mAroTha meM Thahara savAIsiMha Adi ko Age bar3hane kI AjJA dI / 2. khyAtoM se jJAta hotA hai ki jisa samaya mahArAja yuddha se lauTate hue mer3ate ke bAhara Thahare, usa samaya vahA~ ke baniyoM ne rasada vagairA dene se inakAra karadiyA / parantu vahA~ ke kotavAla ko sUcanA milate hI usane unheM dabAkara sArA prabandha karavA diyA ! 408 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA mAnasiMhajI mahArAja ke raNasthala se lauTate hI jayapura kI senA, sahajahI mAroTha, parabatasara, sAMbhara, nAMtre, DIDavAne, jaitArana, sojata, nAgoraM aura mer3ate' para adhikAra kara, jodhapura kI tarafa bar3hI | yaha dekha mahArAja ne bhI kile meM yuddha ke liye upayogI sAmAna ikaTThA karanA zurU kiyA aura zahara panAha kI burjoM para topeM car3havAdIM / isI samaya jayapura ke dIvAna rAyacanda ne mahArAjA jagatasiMhajI ko udayapura pahu~ca kRSNa ku~varI se vivAha karane kI salAha dI / parantu savAIsiMha ne kaha sunakara unheM pahale jodhapura - vijaya kara lene ke liye udyata kiyA aura svayaM Age bar3ha, caitra vadi 7 (30 mArca ) ko, jodhapura nagara ko ghera liyA / isake bAda zIghra hI jayapura aura bIkAnera ke nareza bhI yahAM A pahu~ce aura donoM pakSoM ke bIca vikaTa saMgrAma Arambha hogayA~ / paraMtu kucha dina bAda jaba nagara kI rakSA karanA kaThina ho gayA, taba mahArAja ne siMghI jItamala aura sUrajamale ko, jo kile meM kaida the, bulavAkara dIvAna banAyA / unhoM ne kile se bAhara mA sAta dina taka to zatru kA sAmanA kiyA, paraMtu AveM dina ve pralobhana meM par3a usase mila gae / svargavAsI mahArAjA bhImasiMhajI ke dhAya-bhAI zaMbhudAna ne bhI qaida se chor3e jAne para dhauMkalasiMha kA pakSa grahaNa kara liyA / yaha dekha mahArAjA mAnasiMhajI ne siMghI indrarAja bhaMDArI gaMgArAma aura Devar3hIdAra nathakaraNa ko kaida se nikAla kara samayocita prabaMdha karane kI AjJA dI / isa para ve loga bAhara Akara paukarana - ThAkura savAIsiMha se mileM aura unhoMne use hara taraha se samajhAne kI koziza kI / paraMtu jaba vaha kisI taraha se na mAnA, taba unhoMne prastAva kiyA ki yadi vaha una logoM ko aura una saradAroM ( ThAkuroM ) ko jo isa samaya kile meM haiM vinA kisI 1. zatruoM ne nAgora para phAguna sudi 15 ( holI ) ( 23 mArca) ko adhikAra kiyA thA / 2. mer3ate kI zAhI masajida meM dhauMkalasiMha ke, vi0 saM0 1864 kI sAvana badi 2 maMgalavAra ke, do lekha lage haiM / inameM kA eka urdU meM aura dUsarA hindI meM hai / 3. isa yuddha meM mAre gae kucha vIroM kI chatariyAM kile ke andara kucha kI jayapaula ke bAhara aura kucha kI rAnIsara talA va para banI haiN| 4. ye z2orAvaramala ke putra the aura inhoMne mAnasiMhajI ke jAlora ke kile meM ghira jAne ke samaya se hI inakA pakSa chor3a mahArAjA bhImasiMhajI kA pakSa grahaNa kara liyA thA / 5. yaha mulAkAta jodhapura zahara se bAhara 'kAgA' nAmaka sthAna para huI thI / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 406 www.umaragyanbhandar.com
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa virodha ke nagara se nikala jAne de to ve jodhapura kA zahara use sauMpa sakate haiN| rahI kile kI bAta, so vahAM para mahArAja ke svayaM maujUda hone se usa viSaya meM ve kucha nahIM kara sakate / yaha bAta savAIsiMha ne svIkAra kara lI / isa prakAra bAta-cIta kara ve loga kile meM lauTa Ae aura unhoMne mahArAja kI anumati se, vi0 saM0 1864 kI caitra sudi 11 ( I0 sa0 1807 kI 18 aprela ) ko, jodhapura nagara zatruoM ko sauMpa diyaa| isake bAda ve Asopa, AuvA, nIMbAja, kucAmana, bUDasU, lA~biyA~ Adi ke ThAkuroM aura thor3e se anya logoM ko sAtha lekara zatru ke ghirAva se bAhara nikala gae~ / zatruoM ne bhI nagara kA adhikAra mila jAne aura unake cale jAne se kile meM ghire hue mahArAja kA bala kSINa ho jAne ke vicAra se unake isa kArya meM kisI taraha kI Apatti nahIM kii| yahA~ se calakara ve loga nIMbAja hote hue bAbare pahu~ce aura vahA~ se loDhA kalyANamala ko daulatarAva siMdhiyA se sahAyatA prApta karane ke lie khAnA kiyaa| ___ isI bIca jayapura-mahArAja jagatasiMhajI ke aura amIrakhA~ ke bIca kharca ke rupayoM ke bAbata jhagar3A uTha khar3A huA aura vaha ( amIrakhA~ ) jayapura vAloM kA sAtha chor3a kara mer3ate kI tarafa calA gayA / jaise hI yaha hAla siMghI indrarAja ko mAlUma huA, vaise hI usane tIsa hajAra rupaye dekara use apanI tarafa kara liyA / isake bAda iMdrarAja ne bhaMDArI pRthvIrAja aura amIrakhA~ ko DhUMDhAr3a ( jayapura-rAjya) meM lUTa-khasoTa macAne ke liye bhejA aura svayaM una saradAroM meM se bahutoM ko, jo mahArAja kA sAtha chor3akara paukarana-ThAkura savAIsiMha se mila gae the yA idhara-udhara cale gae the, phira se mahArAja ke pakSa meM lAne kA prabaMdha karane lgaa| caturbhuja upAdhyAya ne bUr3asU Adi ke ThAkuroM ko lekara DIDavAnA, parabatasara, mAroTha Adi para dubArA mahArAja kA adhikAra kAyama kiyaa| 1. mahArAja ko vizvAsa dilAne ke liye indrarAja ne apane putra phatairAja ko aura gaMgArAma ne apane putra bhAnIrAma ko inheM sauMpa diyA thaa| 2. sambhavataH zatruoM ne yaha AzA bhI kI hogI ki inake bAhara AjAne se hama loga inheM milAkara kile ke bhItara kA bheda bhI jAna skeNge| 3. kisI kisI khyAta meM kucAmana-ThAkura zivanAthasiMha kA bhI rupaye dene meM zarIka honA likhA hai / ye rupaye ina logoM ne bala~dA vAloM se daNDa ke rUpa meM lie the; kyoMki vahA~ kA ThAkura zivasiMha paukarana-ThAkura savAIsiMha se mila gayA thA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA mAnasiMhajI yadyapi sAvana ( agasta ) meM siMdhiyA kI tarafa se aMbAjI aura jaoNna butIsI marahaToM kI eka bar3I senA lekara jodhapura vAloM kI sahAyatA ko Ae, tathApi jayapura vAloM ne rizavata dekara unheM apanI tarafa kara liyA / kucha dinoM meM jaba jodhapura vAloM ke pAsa rupayA jamA hogayA, taba unhoMne eka lAkha rupaye dekara amIrakhA~ ko jayapura para car3hAI karane ke liye sAtha le liyA / usI samaya baqhzI zivalAla jayapura se naI fauja lekara jodhapura kI tarafa A rahA thA / usake phAgI mukAma para pahu~cate hI kucAmana Adi ke saradAroM aura amIrakhA~ ne usa para acAnaka hamalA kara diyaa| isase jayapura kI fauja ghabarAkara bhAga khar3I huI aura usakA sAmAna rAThor3oM aura paThAnoM ne lUTa liyA / yahA~ se Age bar3ha unhoMne (jodhapura vAloM ne ) jayapura para golAbArI kI / unake vahAM se lauTane para mArga meM siMghI indrarAja bhI, anya kucha saradAroM aura pA~ca hajAra sainikoM ko lekara, unase milaa| isake bAda vi0 saM0 1864 ke bhAdoM (I0 sa0 1807 ke sitambara) meM una saba ne phira jayapura para car3hAI kara use dhvaMsa karanA zurU kiyaa| isa para vahAM vAle nagara ke dvAra baMda kara apanI rakSA karane lage / jaise hI yaha sUcanA jayapura nareza jagatasiMhajI ko milI, vaise hI unakA jodhapura - vijaya kA utsAha zithila par3a gayA aura vaha savAIsiMha ke anunaya-vinaya para dhyAna na dekara, vi0 saM0 1864 kI bhAdoM sudi 13 ( 14 sitaMbara) ko, apane deza kI rakSArtha caladie / yaha dekha bIkAnera - nareza sUratasiMhajI ko bhI bIkAnera lauTa jAnA par3A aura ThAkura savAIsiMha ne nAgora ke kile kA Azraya liyA / jodhapura kA ghirAva uThane aura jagatasiMhajI ke jayapura kI tarafa lauTane kI sUcanA milate hI mAravAr3a kI aura amIraqhA~ kI senAoM ne jayapura se lauTakara, mArga meM AtI huI jayapura nareza kI senA para 1. khyAtoM meM likhA hai ki jAna butIsI ne madada dekara DIDavAnA, parabatasara, mAroTha Adi para dubArA savAIsiMha ke pakSa vAloM kA adhikAra karavA diyA thA / parantu phAgI ke yuddha ke bAda vahA~ para phira mahArAja kA adhikAra ho gayA / 2. khyAtoM ke anusAra bUDas, Ahora aura nIMbAja Adi ke ThAkura bhI isa yuddha yAtrA meM sAtha the / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat ra www.umaragyanbhandar.com
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa AkramaNa kiyA / isase jaba vaha taMga AgaI, taba jayapura ke dIvAna rAyacanda ne eka lAkha rupaye daNDa ke rUpa meM dekara unase pIchA chuDavAyA / isa taraha zatru se nipaTa kara jisa samaya iMdrarAja, amIrakhA~ aura unake sahAyaka saradAra lauTakara jodhapura pahu~ce, usa samaya mahArAjA mAnasiMhajI ne, jAgIreM Adi dekara, una saba kA yathocita satkAra kiyA aura amIrakhA~ ko navAba kA qhitAba dekara apane barAbara biThAyA / isI samaya use kharca ke liye nAMve kI tarapha ke paraganoM kI AmadanI sauMpa dI gii| ___ kucha dina bAda mAgha ( I0 sa0 1808 kI janavarI ) meM amIrakhA~ ne mahArAja ke sAtha kI huI gupta-maMtraNA ke anusAra kharca ke rupayoM ke bAbata banAvaTI jhagar3A khar3A kiyA / isa avasara para yadyapi prakaTa meM mahArAja ne use bahuta kucha samajhAne kI koziza kI, tathApi usane usa para dhyAna nahIM diyA aura nArAja hojAne kA bahAnA kara mAravAr3a ke gA~voM ko lUTanA zurU kiyaa| yaha dekha savAIsiMha ne dUta dvArA amIrakhA~ se bAta-cIta calAI aura kharca ke liye rupaye dene kA vAdA kara use apanI tarafa milAnA cAhA / navAba amIrakhA~ bhI mAmalA taya karane ke liye apanI bAkI senA ko mUMDave meM chor3a kevala pAMca sau savAroM ke sAtha nAgora pahu~cA / nagara ke bAhara tArakIna kI daragAha meM donoM kI mulAkAta huii| kucha bAteM to vahIM nizcita ho gaI aura kucha kA nirNaya karane aura phauz2a ke sipAhiyoM ko unakI car3hI huI tanakhA milane kA bharosA dilavAne ko navAba ne savAIsiMha se muMDave Ane ko kahA / sAtha hI apanI tarafa se dAvata kA nimaMtraNa bhI diyA / vi0 saM0 1865 kI caitra sudi 2 ( I0 sa0 1808 kI 26 mArca ) ko paukarana-ThAkura savAIsiMha, maya caMDAvala-ThAkura bakhzIrAma, pAlI-ThAkura jJAnasiMha aura bagar3I-ThAkura kesarIsiMha ke, eka hajAra sainika sAtha lekara mUMDave pahu~cA / amIrakhA~ ne bhI unakI bar3I khAtira kI / bhojana ke uparAnta saba loga eka zAmiyAne meM ikaTThe hue / usake cAroM tarafa topeM lagI huI thI aura usake pAsa hI bahuta se sipAhI 1. ye rupaye amIrakhA~ ko dedie ge| 2. jemsa bajesa ne apanI 'kraoNnaoN laoNjI oNpha maoNDarna inDiyA' meM likhA hai:-- I0 sa0 1807 kI pharavarI meM udayapura kI kRSNAkumArI ke liye jayapura aura , jodhapura ke rAjAoM meM yuddha huaa| isameM jodhapura-nareza mAnasiMha ne jayapura nareza jagatasiMha ko harA diyaa| (pR0 260) / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA mAnasiMhajI ikaTThe hokara apanI-apanI car3hI tanakhvAha ke liye hujjata kara rahe the / kucha dera bAda amIrakhA~ kA nAyaba, isa jhagar3e ko miTAne ke liye svayaM amIrakhA~ ko bulAlAne kA bahAnA kara, zAmiyAne se bAhara calA gayA aura thor3I dera bAda hI amIrakhA~ kA sAlA bhI uTha kara jAne lagA / yaha dekha saradAroM ko sandeha huaa| isase unhoMne bAta-cIta ke bahAne use hAtha pakar3a kara vahIM biThA liyaa| itane meM pUrva nizcita saMketa ke hote hI ekAeka zAmiyAne kI rassiyA~ kATa dI gaI aura cAroM tarafa kI topeM gole ugalane lagIM / zAmiyAne ke bhItara baiThe hue zatru to isa prakAra mAraDAle gaeM aura bAhara vAloM ko navAba ke sipAhiyoM ne katla kara DAlA / phira bhI kucha thor3e se AdamI bacakara bhAga nikale aura jaba unhoMne nAgora pahu~ca yaha hAla sunAyA, taba harasolAva-ThAkura jAlimasiMha, khIMvasara-ThAkura pratApasiMha, bhATI chatrasAla aura tuvara madanasiMha kilA chor3a tatkAla bIkAnera kI tarafa cala dieM / isase nAgora kI sArI senA bhI bikhara gaI aura jisako jidhara maukA milA usane udhara bhAga kara prANa-rakSA kI / isake bAda ( caitra sudi 431 mArca ko) amIrakhA ne nAgora para adhikAra kara usa prAnta ke jAgIradAroM se daNDa ke rupaye vasUla karane zurU kie| jina-jina saradAroM Adi ne apane aparAdhoM kI mAfI mAMgalI, una-una ko mahArAja ne kSamAkara gRha-kalaha ko bahuta kucha zAnta kara diyaa| isake bAda mahArAja kI AjJA se siMghI indrarAja aura saradAroM ne milakara bIkAnera para car3hAI kI / UdAsara ke pAsa yuddha hone para bIkAnera kI senA ko hArakara bhAganA par3A / parantu lauTate hue usane mArga 1. yaha ghaTanA caitra sudi 3 (30 mArca) ko huI thii| isake bAda hI navAba ne mAre gae cAroM saradAroM ke sira mahArAja ke pAsa bheja die / isI se jodhapura meM una saba kA dAha karma kiyA gyaa| 2. kisI kisI khyAta meM dhauMkalasiMha kA bhI inake sAtha bhAgakara bIkAnera jAnA likhA hai| ThAkura savAIsiMha kI mRtyu kA samAcAra milate hI usakA putra sAlamasiMha paukarana kI gaddI para baiThA aura isake bAda sipAhI ikaDe kara phalodI ke Asa-pAsa ke gAMvoM ko ujAr3ane lgaa| parantu mahArAja kI senA ke pahu~ca jAne para use paukarana lauTa jAnA pdd'aa| isI samaya usane hariyADANA ke ThAkura budhasiMha ko mahAmandira meM prAyasa devanAtha ke pAsa bheja usase sahAyatA kI prArthanA kii| isa para usa (nAthajI) ne mahArAja se kahakara majala aura dUnAr3A use phira se dilavA diyaa| isakI evaz2a meM usa ( sAlamasiMha ) ne bhI kAyade ke mAfika rekha aura bAba nAmaka kara rAjya meM dete rahane aura cAkarI meM ghor3e rakhane kA vAdA kiyaa| isa avasara para usake bhAI-bandhuoM kI jabta kI huI jAgIreM bhI unheM lauTA dI gii| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa ke tAlAvoM aura kU~oM meM mAre hue jAnavaroM kI lAzeM aura siMgImoharA DalavA diyA / jaba mAravAr3a ke senA-nAyakoM ko yaha bAta mAlUma huI, taba unhoMne zIghra hI hajAraDer3ha hajAra pakhAleM pAnI se bharavA kara U~ToM para ldvaaliiN| mArga meM jahA~ kA pAnI pIne lAyaka hotA vahA~ ke jalAzayoM meM se mRta pazuoM kI haDDiyA~ Adi nikalavA kara pakhAleM bharavAlI jAtIM aura jahA~ kA jala viSailA pAyA jAtA vahA~ una pakhAloM ke pAnI se kAma liyA jAtA / isa prakAra bIkAnera-rAjya ke prAntoM ko pada-dalita karatI huI yaha senA jisa samaya gajanera ke pAsa pahu~cI, usa samaya vahA~ vAloM ko lAcAra ho saMdhi kI prArthanA karanI par3I aura usake svIkRta ho jAne para phalodI kA prAnta, jo dhauMkalasiMha ke pakSa vAloM ne apanI sahAyatA karane kI evaja meM unheM de diyA thA, vApasa mAravAr3a vAloM ko sauMpanA par3A / isIke sAtha tIna lAkha sATha hajAra rupaye phauja-kharca ke dene kA vAdA mI karanA pdd'aa| ___ isI bIca amIrakhA~ nAgora se jodhapura AyA / mahArAja ne usakI bar3I khAtira kI aura kula milAkara parabatasara, mAroTha, DIDavAnA, sAMbhara, nAMvA aura koliyA Adi ke paragane usake kharca ke liye niyata kie| vi0 saM0 1866 ke prathama ASAr3ha ( I0 sa0 1809 ke jUna ) meM amIrakhA~ ne jayapura-rAjya meM pahu~ca phira upadrava zurU kiyaa| yaha dekha jayapura-mahArAja jagatasiMhajI ne mahArAja se mela karane ke liye dUta bheje / anta meM gIgolI kI lUTa meM milA sAmAna lauTA ne aura phauja-kharca ke nAma se kucha rupaye amIrakhA~ ko dene para mahArAja ne unase saMghi karailI / 1. 'tavArIkha rAja zrI bIkAnera' meM tIna lAkha rupayA denA likhA hai / ( dekho pR. 203 ) / 2. isameM se kucha rupayA to usI samaya de diyA gayA thA aura kucha ke liye z2amAnata dilavAkara, vi. sa. 1865 kI maMgasira badi 5 (I0 sa0 1808 kI 8 navambara) ko, bIkAnera-nareza sUrata siMhajI ne eka rukkA likha diyA thaa| sAtha hI gIMgolI ke yuddha me hAtha lagA mAravAr3a vAloM kA sAmAna bhI isa avasara para unheM vApasa denA par3A thaa| 3. vaise to vi0 saM0 1867 (I0 saM0 1810 ) se hI mAravAr3a meM akAla thaa| parantu vi0 saM0 1866 meM usakI mISaNatA aura bhI bar3ha gaI aura nAja rupaye kA 3 sera hogyaa| isase bahuta se prAdamI mara gae aura bahuta se deza chor3a kara mAlave kI tarapha bale ge| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA mAnasiMhajI isase nipaTa kara amIrakhA~ ne udayapura para car3hAI kii| mahArAja ke senApati bhI usake sAtha the / jaba vahA~ para inakA pUrA-pUrA AtaMka chAgayA, taba mahArAnA bhImasiMhajI ko bar3I cintA huI aura unhoMne kRSNaku~varI ko maravA DAlane kA irAdA kiyA / anta meM usa rAjakanyA ke viSa-pAna kara lene para yaha jhagar3A zAnta huoM / isake sAtha hI udayapura vAloM ne goDavAr3a kI tarafa ke cANoda, ghANerAva aura nAralAI ke ThAkuroM ko, jo mevAr3a meM jA baiThe the, vahA~ se mahArAja ke pAsa bheja sulaha karalI / mahArAja ne bhI mAfI mA~gane vAloM ko kucha daMDa dekara unakI jAgIreM lauTAdI / vi0 saM0 1869 ( I0 san 1812 ) meM zAyada mahArAja kI AjJA se phira sirohI para car3hAI kI gaI aura idhara-udhara ke gA~voM ke sAtha hI vahA~ kI rAjadhAnI bhI lUTI gaI / isI prakAra samaya-samaya para bIkAnera ke pradezoM para bhI AkramaNa hote rahate the| vi0 saM0 1870 ke caitra (I0 san 1813 ke aprela ) meM jayapura-mahArAjA jagatasiMhajI ne jodhapura aura jayapura ke bIca kA manomAlinya dUra karane ke liye siMghI indrarAja ko apane yahA~ Ane kA likhA / isa para vaha mahArAja kI AjJA lekara vaizAkha ( maI ) meM vahA~ pahu~cA aura sArI bAteM taya hojAne para bhAdoM sudi 8 (3 sitambara ) ko jayapura-nareza kI bahana se mahArAjA mAnasiMhajI kA aura bhAdoM sudi / (4 sitambara) ko mahArAja kI kanyA se jayapura-nareza jagatasiMhajI kA vivAha honA nizcita kiyA / isake anusAra jaba mahArAjA mAnasiMha jI vivAha karane ko jAte hue nAgora pahu~ce, taba bIkAnera-nareza sUratasiMhajI ne vahA~ Akara, Ayasa devanAtha ke dvArA, inase mulAkAta kI aura kaha-sunakara Apasa kA purAnA vaimanasya 1. khyAtoM meM likhA hai ki isa avasara para udayapura-nareza ne kRSNAku~varI kA vivAha mahArAjA mAnasiMhajI se kara dene kI icchA prakaTa kI thii| parantu mahArAja ne ise svIkAra nahIM kiyaa| 2. yaha ghaTanA vi0 saM0 1867 kI zrAvaNa vadi 5 ( I0 sa0 1810 kI 21 julAI ) kI hai| 3. 'sirohI kA itihAsa', (pR0 276 ) / 4. isakI puSTi svayaM bIkAnera-nareza ke, vi0 saM0 1866 kI caitra vadi 6 ( I0 sa0 1813 ____kI 23 mArca ) ke, mahArAjA mAnasiMhajI ke nAma likhe patra se hotI hai / 5. ina vivAhoM kA nizcaya pahale vi0 saM0 1863 (I0 sa0 1806) meM hI ho cukA thaa| 415 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa dUra karavAliyA / unake vApisa lauTa jAne para mahArAja Age bar3ha rUpanagara ( kizanagar3harAjya meM ) pahu~ce / isI prakAra jayapura-mahArAjA jagatasiMhajI bhI jayapura se ravAnA hokara apane rAjya kI sarahada ke maravA nAmaka gA~va meM cale Ae / yahIM para pUrvanizcayAnusAra donoM narezoM kA vivAha huoM aura donoM rAjyoM ke bIca phira se mitratA kAyama ho gaI / isake bAda una jAgIradAroM ne bhI, jo dhauMkalasiMha kA pakSa lene ke kAraNa aba taka jayapura meM the, mahArAja ke sAmane hAz2ira ho mAfI mAMgalI / isaliye inhoMne harasolAva-ThAkura jAlimasiMha ko chor3a aura saba kI AjIvikA kA yathocita prabandha kara diyA / ina kAmoM se nipaTa mahArAna phira nAgora hote hue jodhapura lauTa Ae / vi0 saM0 1870 (I0 sa0 1813 ) meM sirohI ke rAva udayabhANajI tIrthayAtrA se lauTate hue pAlI meM Thahare / isakI sUcanA milate hI mahArAja ne do sau sipAhI bheja unheM pakar3avA maMgavAyA / parantu karIba tIna mAsa naz2arabaMda rahane para jaba unhoMne, lAcAra ho, jodhapura kI adhInatA aura savA lAkha rupaye daNDa ke denA svIkAra karaliyA, taba unheM sirohI jAne kI AjJA dedI gaI / isI varSa siMdha ke TAlapurA musalamAnoM ne umarakoTa meM upadrava uThAkara vahA~ para adhikAra kara liyA / vi0 saM0 1871 (I0 sa0 1814 ) meM amIrakhA ke nAyaba (mohammadazAha) ne sipAhiyoM kI tanakhvAha vasUla karane ke liye mAravAr3a ke gA~voM ko lUTanA zurU kiyaa| yaha dekha siMghI indrarAja ne, jo maMtrI kA kAma karatA thA, tIna lAkha rupaye dilavAne kA prabandha kara use vidA kiyaa| 1. jayapura-mahArAja ko yaha bhaya thA ki kahIM jayapura se bAhara jAne para amIrakhA unheM pakar3a na le| yaha dekha jayapura vAloM kI prArthanA para mahArAjA mAnasiMhajI ne una donoM ke bIca maitrI karavA dI / isakI puSTi bIkAnera-nareza sUratasiMhajI ke mahArAja ke nAma likhe, vi0 saM0 1870 kI mAgha vadi 10 ( I0 sa0 1814 kI 16 janavarI) ke, patra se bhI hotI hai| 2. mahArAjA mAnasiMhajI kA vivAha jayapura-rAjya ke maravA gA~va meM aura mahArAjA jagatasiMhajI kA vivAha mahArAja ke bhrAtA kizanagar3ha-nareza ke rAjya ke rUpanagara meM huaa| inameM mahArAja kI tarapha se kizanagar3ha-nareza kalyANasiMhajI aura ajamera-prAnta ke saradAra mI zarIka hue the| 3. yaha mAyalAbAga nAmaka sthAna meM rakhe gae the| 4. sirohI kA itihAsa, pR0 276-280 / 416 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA mAnasiMhajI agale varSa ke bhAdoM (I0 sa0-1815 ke sitambara) meM svayaM amIraqhA~ pandraha hajAra sainika lekara mAravAr3a meM AyA / maukA dekha muhatA akhaicaMde aura AuvA, Asopa Adi ke saradAroM ne use bhar3akAyoM ki siMghI indrarAja aura Ayasa devanAtha hI usake qharca ke rupayoM ko rokA karate haiM, isaliye yadi vaha unheM maravADAle to usakA Aja taka kA car3hA-car3hA rupayA ve desakaite haiM / parantu unake isa gupta - SaDyaMtra kI sUcanA milajAne se indrarAja ne kile se bAhara AnA chor3a diyA / yaha dekha vi0 saM0 1872 kI Azvina sudi 8 ( I0 sa0 1815 kI 10 akTobara ) ko amIraqhA~ kI AjJA se usake kucha sainikoM ne kile para pahu~ca kharca ke viSaya meM bakher3A uThAyA aura maukA pAkara qhvAbagAha ke mahala meM baiThe prAyasa devanAyeM aura siMghI indrarAja ko mAraDAlA / usI samaya vahA~ para upasthita tIna cAra AdamI aura bhI mAre gae / mahArAja usa samaya pAsa hI ke motImahala meM the / isaliye hallA sunate hI udhara ko jAne lage / parantu pAsa vAloM ne inheM vahIM roka kara bAhara kA sArA hAla kaha sunAyA / isa para mahArAja ne kruddha hokara hatyA -kAriyoM ko prANa- daNDa dene kI AjJA dI / yaha dekha SaDyaMtra meM sammilita saradAroM ne amIraqhA~ dvArA zahara ke lUTa lie jAne kA bhaya dikhalA kara isa AjJA ko rukavAnA cAhA / parantu jaba ve kisI taraha mahArAja ko anukUla na kara sake, taba unhoMne Ayasa devanAtha ke choTe bhrAtA bhImanAtha ko, amIraqhA~ dvArA usake mAraDAle jAne aura mahAmandira ke lUTa lie jAne 1. yaha una dinoM siMghI indrarAja se duzmanI hone ke kAraNa nAthajI ke nija mandira meM zaraNa lekara rahatA thA / 2. kisI kisI khyAta se jJAta hotA hai ki amIraqhA~ apane liye niyata kie gA~voM kI AmadanI se santuSTa na hokara mer3ate aura nAgora para bhI adhikAra karanA cAhatA thA / parantu zurU meM mahArAja ke lihAz2a se cupa rahakara bhI anta meM siMghI indrarAja ne isa bAta ko maMjUra na kiyA / isI se amIrakhA~ manameM usase nArAz2a thaa| Upara se khIMvasI Adi ne use aura bhI bhar3akA diyA / 3. sAtha hI unhoMne yaha vAdA kiyA ki una donoM kI hatyA karane vAloM ko bhI ve saz2A na hone deNge| 4. mahArAja ne isakI jodhapura kA rAjya prApta hone kI bhaviSyavANI ke saca ho jAne ke kAraNa, rAjya kA sArA kArabAra ise hI sauMpa diyA thA / 5. mahArAja ne usakI sevA kA qhayAla kara sAdhAraNa niyama ke viruddha usakI lAza ko sIdhe mArga se kile se bAhara le jAne kI AjJA dI | 417 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa kA, bhaya dikhalA kara usakI tarafa se mahArAja se prArthanA karavAI / isa para mahArAja ne lAcAra ho apanI AjJA vApasa lelI aura hatyAkAriyoM ko kile se ku nikala jAne diyA / isake bAda amIraqhA~ ne mahArAja se milane kI icchA prakaTa kI / parantu inhoMne usakI sUrata dekhane se hI inakAra kara diyA / yasa devanAtha aura siMghI indrarAja kI mRtyu se mahArAja ko itanA raMja huA ki yaha usI dina se rAjakArya se udAsIna hokara guma rahane lage / isake bAda SaDyaMtrakAriyoM ne sADhe nau lAkha rupaye dene kA prabandha kara AuvA, Asopa, nIMbAz2a, caMDAvala aura kaMTAliyA ke saradAroM kI salAha se dIvAnI kA kAma muhatA khaicaMda ko aura bakhzI kA kAma bhaMDArI caturbhuja ko sauMpA / isI prakAra anya rAjakIya padoM para bhI apane pakSavAloM ko niyata kiyA / jaba isa ghaTanA kI sUcanA siMghI indrarAja ke choTe bhAI gularAje ko milI, taba vaha mahArAja se gupta taura para AjJA lekara do hajAra savAroM ke sAtha jodhapura kI tarafa calA / usake vi0 saM0 1873 kI mAgha sudi 3 ( I0 sa0 1817 kI 20 janavarI) ko rAIkebAga pahu~cane para uparyukta pA~coM saradAra aura bhaMDArI caturbhuja cAMdapaula daravAz2e kI tarafa hokara caupAsanI cale gae / isI prakAra muhatA akhacaMda ne mahAtmA AtmArAma kI samAdhi kI zaraNa lI / isake bAda jaba gularAja apane dala-bala sahita kile para mahArAja ke sAmane hAz2ira huA, taba inhoMne sAntvanA dekara rAjya kA sArA prabandha use sauMpa diyA / isake bAda mahArAja kI AjJA se gularAja aura fatairAja mila kara rAjya kA prabandha karane lage / yaha dekha uparyukta saradAra caupAsanI chor3a apanI-apanI jAgIroM meM cale gae~ / 1. uparyukta saradAroM ke nAma: 1. bakhatAvarasiMha, 5 zambhUsiMha / 2. yaha usa samaya sojata kI senA kA senApati thA / 3. ye donoM cacA bhatIje the / 4. caupAsanI se ravAnA hokara ye saradAra caMDAvala phuNce| vahAM para caMDAvala - ThAkura ne inheM dAvata dI / parantu usI samaya siMghI cainakaraNa ke hamalA kara dene se unheM bhojana karane ke pahale hI vahAM se bhAga jAnA par3A / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 2. kesarIsiMha, 3. sulatAnasiMha, 418 4. vizanasiMha aura www.umaragyanbhandar.com
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA mAnasiMhajI isI varSa muhatA sAhibacaMda ne sirohI se car3he hue daNDa ke rupaye vasUla karane ke liye car3hAI kara vahA~ ke bhItaroTa prAnta ko lUTA / isake bAda hI mahArAja ne maunadhAraNa kara rAjya kArya se pUrI udasInatA grahaNa karalI / yaha dekha muhatA akhaicaMda ne prAyasa devanAtha ke choTe bhAI yasa bhImanAtha Adi mukhya-mukhya puruSoM ko milAkara rAjakumAra chatrasiMhajI ko rAjya-prabandha sauMpa dene kA SaDyaMtra zurU kiyA / usI kI preraNA se bhImanAtha ne svayaM mahArAja se bhI isa bAta kI AjJA prApta kara lene kI koziza kI / parantu inhoMne kucha javAba nahIM diyA / anta meM paDyaMtrakAriyoM ne vi0 saM0 1874 kI vaizAkha vadi 3 ( I0 sa0 1817 kI 4 aprela ) ko siMghI gularAja ko qaida kara maravA DAlA; aura vaizAkha sudi 3 bAda meM jaba vi0 saM0 1874 ( I0 sa0 1817 ) meM rAjya kA adhikAra mahArAjakumAra chatrasiMhajI ke hAtha meM calA gayA, taba siMghI cainakaraNa ko kArANA ke ThAkura zyAmakaraNa kI havelI meM zaraNa lenI par3I / parantu phira bhI dUsare saradAra ThAkura ko ise ( cainakaraNa ko ) chatrasiMhajI ko sauMpa dene ke liye dabAne lage / anta meM ThAkura ke sahamata hojAne para mahArAjakumAra chatrasiMhajI svayaM jAkara use kANANA kI havelI se le Ae aura maravA DAlA / isa prakAra saradAroM ne usase apanA badalA liyA / 1. sirohI ke itihAsa meM likhA hai ki jodhapura vAloM kI isa lUTa ko dekhakara mahArAva udayabhANajI ne bhI mAravAr3a ke gAMvoM ko lUTane kA prabandha kiyA / isakI sUcanA milate hI mahArAjA mAnasiMhajI ne sAhitracanda ko phira se sirohI ko lUTane kI AjJA dI / usake isavAra ke hamale meM, jo vi0 saM0 1874 kI mAgha di 8 ( I0 sa0 1818 kI 30 janavarI) ko huA thA, mahArAva ko sirohI chor3akara pahAr3oM meM zaraNa lenI par3I / jodhapura kI fauja ne vahAM pahu~ca 10 dinoM taka nagara ko lUTA aura karIba r3hAI lAkha kA mAla lekara vaha vahAM se lauttii| isa AkramaNa meM sirohI kA purAnA daphtara bhI jalA diyA gayA / yaha dekha mahArAva ne mahArAjA mAnasiMhajI ko daNDa ke rupaye dene ke liye apanI prajA se dhana ikaTThA karanA prArambha kiyA / parantu prajA dukhI hokara gujarAta aura mAlave kI tarapha calI gaI aura saradAra aprasanna hokara mahArAva ke bhrAtA zivasiMhajI ke pAsa pahu~ce / anta meM zivasiMhajI ne mahArAva udayabhANajI ko kaida kara rAjya kA prabandha apane hAtha meM le liyA / yaha ghaTanA vi0 saM0 1874 ( I0 sa0 1818 kI hai| yadyapi isake bAda mahArAjA mAnasiMhajI ne udayabhANajI ko qaida se chur3avAne ke liye senA bhejI, tathApi isameM saphalatA nahIM huI ( dekho pR0 280 - 282 ) / parantu ye ghaTanAaiM chatrasiMhajI kI yuvarAja avasthA meM huI hoMgI | sirohI para kI dUsarI car3hAI kA ullekha yathAsthAna milegA / 2. isa para isake kuTumbI bhAgakara kucAmana cale gae; kyoMki vahAM kA ThAkura isa SaDyaMtra meM zarIka nahIM thA / kur3akI kA ThAkura bhI siMdhiyoM se mela rakhatA thaa| isI se vipakSiyoM 416 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa (19 aprela) ko bhImanAtha ke dvArA, mahArAja kI icchA na hote hue mI, unase rAjakumAra chatrasiMhajI ko yuvarAja-pada dilavA diyA / rAjakumAra chatrasiMhajI kA janma vi0 saM0 1857 kI phAguna sudi / (I0 sa0 1801 kI 22 pharavarI) ko duA thA aura isa samaya unakI avasthA karIba 17 varSa kI thI / isaliye rAjya-kArya kI dekha-bhAla muhatA akhaicaMda karane lagA / pradhAna kA pada phira se paukarana-ThAkura sAlamasiMha ko diyA gayA / kucha hI dinoM meM muMhalage logoM ke kahane se mahArAja-kumAra ne nAtha saMpradAya ko tyAga kara vaiSNava-saMpradAya kI dIkSA grahaNa karalI / isake bAda piMDArI yuddha ke samaya vi0 saM0 1874 kI pauSa vadi 30 (I0 sa0 1818 kI 6 janavarI) ko gavarnara-janarala mArkisa oNfa hesTiMgja ke samaya "IsTa iNDiyA kampanI" aura jodhapura-rAjya ke bIca yaha saMdhi huI:1. iMgaliza IsTa iMDiyA kampanI aura mahArAjA mAnasiMhajI tathA unake uttarA dhikAriyoM ke bIca pUrI aura pakkI mitratA rhegii| donoM tarafavAle eka dUsare ke zatru aura mitra ko apanA zatru aura mitra samajheMge / 2. briTiza gavarnamainTa mAravAr3a rAjya kI rakSA kA jimmA letI hai / 3. mahArAjA mAnasiMhajI, unake vaMzaja aura uttarAdhikArI briTiza-gavarnamainTa ke adhikAra-yukta sahayoga se kAma kareMge / ve loga kisI anya rAjA yA rAjya se kisI prakAra kA (rAjanaitika ) sambandha nahIM rkkheNge| 4. mahArAja, unake vaMzaja aura uttarAdhikArI briTiza-gavarnamainTa ko sUcita kie vinA yA usakI AjJA ke vinA kisI rAjA yA rAjya se kisI prakAra kI (rAjanaitika) bAta-cIta nahIM kareMge / parantu unakI sAdhAraNa likhA-par3hI apane mitroM aura saMbaMdhiyoM ke sAtha jArI rhegii| ne paMconI gopAladAsa ko usa para car3hAI karane kI AjJA dii| usake vahA~ pahu~cane para eka bAra to vahA~ vAloM ne usakA sAmanA kiyA, parantu anta meM rAjakumAra kI adhInatA svIkAra krlii| 1. khyAtoM se yaha bhI prakaTa hotA hai ki SaDyaMtrakAriyoM ne kaI vAra mahArAjA mAnasiMhajI ko mAra DAlane taka kI ceSTAeM kii| parantu inakI sAvadhAnI ke kAraNa ve saphala manoratha na ho ske| 2. e kaleksana oNpha TrITIz2a aiMgejamaiMTsa aiMDa sanadsa, bhA0 3, pR0 128-126 / 420 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA mAnasiMhajI 5. mahArAjA, unake vaMzaja aura uttarAdhikArI kisI para ekAeka hamalA nahIM kareMge / yadi koI mAmalA aisA A par3egA to use sulajhAne ke liye pahale briTiza-ganarnamainTa ke sAmane peza kareMge / 6. rAjya kI tarafa se siMdhiyA ko jo kara diyA jAtA hai vaha abase briTiza gavarnamainTa ko diyA jAyagA aura isa rAjya ke aura siMdhiyA ke bIca kara-sambandhI sambandha nahIM rahegA / 7. mahArAjA ne prakaTa kiyA hai ki sivAya siMdhiyA ke anya kisI rAjya ko Aja taka kara nahIM diyA gayA hai; aura aba vahI kara briTiza-gavarnamainTa ko diyA jAyagA / ataH siMdhiyA yA aura koI dUsarA karakA dAvA karegA to briTiza-gavarnamainTa usakI uttaradAyI hogii| jodhapura-rAjya briTiza-gavarnamainTa ke kArya ke liye 1,500 savAra rakkhegA; aura vaha z2arUrata ke samaya kevala rAjya-rakSA ke liye sainikoM kI upayukta saMkhyA deza meM rakha kara, rAjya kI sArI zakti se briTiza sarakAra kI madada kregaa| 1. mahArAjA, unake vaMzaja aura uttarAdhikArI deza ke kAryoM meM pUre svAdhIna raheMge; aura unake deza meM briTiza-gavarnamainTa kA kisI prakAra kA dakhala nahIM rhegaa| 10. yaha sandhi dillI meM kI gaI, aura isa para mi0 maiTakApha aura vyAsa bizanarAma tathA vyAsa abhairAma ke hastAkSara aura muhareM huIM / Aja se 6 saptAha ke bhItara, isa para gavarnara-janarala ke aura rAjarAjezvara mahArAjA mAnasiMhajI tathA yuvarAja kuMvara chatrasiMhajI ke hastAkSara hokara isakI pratiyAM eka dUsare ke pAsa bhejadI jAyagI / 1, siMdhiyA ne I0 sa0 1818 kI 25 jUna ( vi0 saM0 1875 kI ASAr3ha vadi 7) ko, ajamera aMgarez2oM ko de diyA / isaliye usI varSa kI 28 julAI (vi0 saM0 1875 kI sAvana vadi 11) ko sara DeviDa oNkTaralonI ne vahA~ jAkara usa para adhikAra kara liyaa| gavarnameMTa ko meravAr3e ke ilAke para adhikAra karane meM mAravAr3a kI senA ne bhI madada dI thii| yaha prAnta ajamera se 32 mIla pazcima meM hai| isake jodhapura rAjyAntargata pradeza para hI tatkAlIna kamiznara mi0 Diksana ne nayAzahara-byAvara basAyA thaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa isake anusAra bAharI AkramaNoM se jodhapura kI rakSA karane kA bhAra ukta kampanI ne apane Upara leliyA aura isakI evaja meM yuvarAja chatrasiMhajI ne siMdhiyA ko jo kara diyA jAtA thA vaha (1,08,000 rupaye ) kampanI ko denA aGgIkAra karaliyA / isI sandhi ke bAda mAravAr3a ke nA~vA, sAMbhara Adi prAntoM para se amIrakhA~ kA dakhala uTha gayA / 'sirohI ke itihAsa' se jJAta hotA hai ki mahArAjA mAnasiMhajI kI AjJA se, vi0 saM0 1874 kI mAgha vadi 8 (I0 sa0 1818 kI 30 janavarI) ko, muhatA sAhibacaMda ne phira sirohI para hamalA kiyA / isa para mahArAva udayabhANajI to zahara chor3a kara bhAga gae aura sAhibacanda ne vahAM ke daphtara Adi jalAkara 10 dina taka nagara ko lUTA / isa lUTa meM DhAI lAkha rupaye usake hAtha lage / isake bAda sirohI ke mahArAva ne jodhapura-mahArAja ko, unake dvArA mAMge gae, daNDa ke rupaye dene ke liye idhara-udhara se rupayA vasUla karanA zurU kiyA / vi0 saM0 1874 kI caitra vadi 4 ( I0 sa0 1818 kI 26 mArca ) ko yuvarAja chatrasiMhajI kA svargavAsa ho gayA / isa para saradAra aura mutsaddI milakara rAjakArya calAne aura kisI ko IDara se lAkara goda biThAne kA vicAra karane lge| aise samaya mahArAja ne aura bhI udAsInatA pradarzita kI / parantu isake pUrva gavarnamainTa se sandhi ho cukI thI / isaliye jaise hI ina ghaTanAoM kI sUcanA use milI, vaise hI usane muMzI barakataalI ko yahAM kA asalI hAla jAnane ke liye ravAnA kiyA / vi0 saM0 1875 ke Azvina (I0 sa0 1818 ke sitambara ) meM vaha jodhapura AyA aura saradAroM ke sAtha jAkara mahArAja se milA / saradAroM ko sAtha dekha mahArAja udAsIna hI bane rahe / parantu jaba dUsarI vAra vaha inase akele meM milA, taba mahArAja ne Adi se anta taka kA sArA vRttAnta use kaha sunAyA / isa para usane mahArAja ko sAntvanA dI aura lauTa kara sArA hAla gavarnara-janarala ke ejainTa se kahA / yaha suna usane gavarnamainTa kI tarafa se mahArAja ko eka kharItA bhijavA diyA / usameM likhA thA ki Apake, rAjya-prabandha phira se apane hAtha meM lelene para, rAjya ke bhItarI mAmaloM meM kampanI kisI prakAra kA hastakSepa na kregii| isase 1. pR0 281 / 422 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA mAnasiMhajI jaba mahArAja ko udhara kA vizvAsa. ho gayA, taba inhoMne udAsInatA tyAga kara saradAroM aura mutsadiyoM para apanI kRpA prakaTa kI aura kArtika sudi 5 (I0 sa0 1818 kI 3 navambara ) ko qarIba 3 varSa bAda rAjasI ThATa se bAhara Akara darbAra kiyA / isameM muhatA akhaicaMda Adi ko yathAvat kArya karate rahane kA Adeza diyA gyaa| jaba kucha dinoM meM sabako mahArAja kI tarafa kA vizvAsa ho gayA, taba acaMda ne rAjya kI AmadanI bar3hAne ke liye pratyeka saradAra se ekaeka gAMva rAjya ko lauTA dene kI pratijJA karavAI / isake bAda vi0 saM0 1877 ko vaizAkha sudi / ( I0 sa0 1820 kI 21 aprela ) ko jisa samaya acaMda maMDora se lauTa rahA thA, usa samaya nAgorI daravAje ke bAhara par3I huI rAjya kI vetana-bhogI videzI-senA ne, apanI tanaqhvA ke na milane ke kAraNa, use pakar3a liyaa| isa para idhara to mahArAja usake chur3avAne kA prabandha karane lage aura udhara inhoMne vi0 saM0 1877 kI vaizAkha sudi 14 ( I0 sa0 1820 kI 27 aprela ) ko akhaicaMda ke 84 anuyAyiyoM ko kile meM kaida karavAdiyA / isake bAda akhacaMda bhI lAkara kile meM, jharane ke pAsa, pahare meM rakkhA gayA / prathama jyeSTha sudi 14 (I0 sa0 1820 kI 26 maI ) ko unameM ke akhaicaMda Adi ATha mukhiyAoM ko z2abaradastI viSa-pAna karavAkara yA saqhtI karavA kara mAra DAlA gayA / isake bAda dvitIya jyeSTha sudi 13 (I0 sa0 1820 kI 24 jUna) ko phira kucha AdamI kaida kie gae; aura isake do dina bAda nIMbAja-ThAkura kI havelI para siMghI tairAja Adi kI adhInatA meM senA bhejI gaI / isa para pahale to ThAkura sulatAnasiMha ne makAna ke andara se isakA sAmanA kiyA, parantu anta meM 1. khIcI bihArIdAsa bhAga kara khejar3ale kI havelI meM calA gayA thA, isaliye mahArAja ne usa para senA bhejI / vahAM yuddha hone para vaha mArA gayA / 2. inameM se (1) loDate ke nathakaraNa, (2) muhatA akhaicanda, (3) vyAsa binodIrAma, (4) paMcolI jItamala aura (5) jozI fatacanda ko to z2ahara pilA kara mArA gayA aura (1) dhAMdhala dAnA, (2) mUlA aura (3) jIyA ko sakhtI karavA kara mArA gayA / 3. jozI zrIkRSNA, muhatA sUrajamala aura usake kuTumbI, vyAsa zivadAsa aura paMcolI gopAladAsa / inameM ke pahale donoM bhAdoM sudi 4 (I0 sa0 1920 kI 11 sitambara ) ko viSa dvArA mAre ge| 423 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa vaha daravAje ke bAhara Ate hue vIratA se lar3akara mArA gayA / yaha dekha paukaranaThAkura sAlamasiMha bhAgakara pahale mahAmandira meM nAthajI kI zaraNa meM jA rahA aura bAda meM paukarana calA gayA / usI samaya anya aneka SaDyaMtrakArI saradAroM kI jAgIreM jabta karalI gaI aura isake bAda bhAdoM (agasta) ke mahIne meM vipakSa ke aura bhI bahuta se logoM ko aneka taraha ke daNDa die gaeM / parantu jinhoMne ucita sevAeM kI thIM unheM puraskRta kara unakI pada-vRddhi kI gaI / vi0 saM0 1878 ( I0 sa0 1821 ) meM siMghI megharAja aura dhAMdhala goradhana ko saMdhi ke anusAra 1,500 savAroM ke sAtha aMgarejoM kI sahAyatA ke liye dillI kI tarafa ravAnA kiyA / karIba eka varSa ke bAda ye lauTakara jodhapura aae| isI bIca devanAya ke bhrAtA bhImanAtha aura putra lADUnAtha ke Apasa meM jhagar3A uTha khar3A huA / isa para mahArAja ne mahAmandira nAmaka gA~va lADUnAya ko sauMpa diyA aura bhImanAtha ke liye nagara ke bAhara udayamandira nAmaka gA~va basAkara use alaga 1. isake bAda yaha lauTa kara jodhapura nahIM AyA / vi0 saM0 1878 ( I0 sa0 1821) meM paukarana meM hI isakA dehAnta huaa| 2. Asopa-ThAkura kesarIsiMha isa samAcAra ko suna Asopa se desaNoka (bIkAnera-rAjya meM ) calA gyaa| vahIM para usakA dehAnta huaa| isase Asopa para rAjya kA adhikAra ho gyaa| isI prakAra caMDAvala, khejar3alA, rohaTa, nIMbAja, sAthINa Adi ke ThAkura bhI bhAga kara mevAr3a cale gae aura unakI jAgIreM z2abta ho gaI / paukarana ke majala aura dUnADA bhI jabta kie ge| isI prakAra ina saradAroM ke z2ilAyatoM ke gAMva bhI chIna lie ge| khIMvasara-ThAkura kaida kiyA gyaa| yaha karIba 5 varSa ke bAda daNDa ke rupaye dekara kaida se chuuttaa| prAuve ke ThAkura kI jAgIra bhI z2abta karalI gii| yati harakacanda, jo chatrasiMhajI kA vaidya thA / kaida kiyA gyaa| lodA kalyANamala kA choTA bhAI tejamala, jisako mahArAja ne rAva kI padavI dI thI, mahArAja-kumAra chatrasiMhajI ke mAmale meM muhatA akhecanda se mila gayA thaa| isase mahArAja usase nArAz2a the| parantu anta meM siMghI phaujarAja ke sambandha se usake kuTumba vAloM ko mAphI dedI gaI / 3. rAjakArya calAne ke liye (1) siMghI phatairAja, (2) bhATI gajasiMha, (3) chAMgAMNI kacaradAsa, (4) dhAMdhala goradhana aura (5) nAz2ira imaratarAma kI kameTI banAI gaI / 4. vi0 saM0 1885 ( I0 sa0 1828) meM lADUnAtha kA svargavAsa hogayA / 424 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA mAnasiMhajI AjIvikA dI / parantu phira bhI unakA jhagar3A zAnta na huaa| ulaTA unake kAraNa rAja-karmacAriyoM ke bhI do dala hogae / siMghI fatairAja aura bhATI gajasiMha lADUnAtha ke pakSa meM hue aura dhAMdhala goradhana aura nAz2ira imaratarAma bhImanAtha ke pakSa meM / isa prakAra dalabaMdI hone para eka pakSa ke karmacArI dUsare pakSa kI rizavata kI zikAyateM karane lage / isa para jisa-jisa para jitanA-jitanA rizavata kA abhiyoga siddha hotA gayA, usa-usase mahArAja ne utane-utane rupaye vasUla krlie| vi0 saM0 1880 ke bhAdoM (I0 sa0 1823 ke sitambara ) meM una saradAroM ke vakIloM ne, jinako jAgIreM mahArAja ne jabta karalI thIM, ajamera jAkara poliTikala ejaiNTa misTara epha. vilDara se mahArAja ke viruddha zikAyata kI / parantu usane unheM mahArAja ke pAsa jAkara phaisalA karavAne kI salAha dI / isI ke anusAra jaba ve loga mAravAr3a ke caupar3A gAMva meM pahuMce, taba mahArAja ne unheM pakar3avA kara jodhapura ke kile meM kaida karavA diyA / parantu Auve kA vakIla paMcolI kaoNnakaraNa bacakara nikala gyaa| jaba usane ajamera pahu~ca misTara vilDara ko sArA hAla kahA, taba usane ajamerasthita mahArAja ke vakIla ko kahakara una sabako chur3avA diyA, aura mahArAja ko una saradAroM para dayA karane kI siphAriza likhii| isa para ( I0 sa0 1824 ke prArambha meM ) mahArAja ne bhI kucha saradAroM kI jAgIreM lauTA dene kI AjJA dedI / parantu saradAroM ke jilevAloM aura chuTa-bhAiyoM kI jAgIreM lauTAne kA hukma nahIM diyA / misTara vilDara ne jaba mahArAja ko phira isa mAmale para vicAra karane kA likhA, taba mahArAja ne use vApasa likha bhejA ki bUDasU aura caMDAvala ke ThAkura to sifAriza karavAnA aura dayA prApta karanA cAhate hI nahIM haiM / hAM, AuvA, Asopa, nIMbAja aura rAsa ke ThAkuroM ko, yadyapi ve dayA ke pAtra nahIM haiM, tathApi briTiza-gavarnamainTa ke kahane se ve jAgIreM, jo mahArAjA bakhatasiMhajI ke samaya unake pAsa thIM, 6 mahIne meM lauTA dI jAya~gI / isake bAda yadi ve hamArI AjJAnusAra caleMge to una para aura bhI kRpA kI jAyagI / inake alAvA anya choTe jAgIradAra bhI yadi briTiza-gavarnamainTa kI madada prApta karane kI koziza na kara hamaiM prasanna karane kI koziza kareMge to unakI jAgIreM bhI lauTA dI jAya~gI / isa para poliTikala ejaiMTa epha. vilDara ne bhI mahArAja 1. inameM bAsanI, Asopa, AuvA, caMDAvala, nIMbAja Adi ke vakIla the| 425 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa ko Age se unake antaraMga mAmaloM meM gavarnamainTa ke hastakSepa na karane kA vizvAsa dediyo / una dinoM rAjya meM nAthoM kA prabhAva bar3hA huA hone se nitya nae dIvAna badale jAte the aura rAja-kArya kA prabandha zithila ho rahA thA / isase meravAr3e kI tarafa ke mera aura mINe idhara-udhara lUTa-mAra kara upadrava karane lage / jaba rAjya kI tarafa se isakA prabandha ThIka taura se na hosakA, taba gavarnamainTa ne jodhapura kI senA kI sahAyatA se vahAM ke bAgiyoM ko kaida kara isa upadrava ko zAnta kiyaa| vi0 saM0 1880 kI phAguna sudi 5 ( I0 sa0 1824 kI 5 mArca) ko ukta pradeza ke 21 gAMva, jo cAMga aura koTa kirAnA paragane meM the, aura jina para jodhapura-mahArAja kA adhikAra thA, ATha varSa ke liye, gavarnamainTa ne apane adhikAra meM le lie aura unake prabandha ke kharca ke lie 15,000 rupaye sAlAnA bhI rAjya se lenA taya kiyA / parantu isake sAtha eka zarta yaha bhI kI gaI ki ina gAMvoM kI AmadanI ke rupaye ina rupayoM meM se bAda dedie jaayeNge| inhIM dinoM sirohI kI sarahada se milate hue jAlora Adi ke pradezoM ke upadrava ko dabAne kA bhI prabandha kiyA gayA / vi0 saM0 1001 ( I0 sa0 1824 ) meM bhaMDArI bhAnIrAma ne Apasa kI zatrutA ke kAraNa siMghI tairAja ke viruddha eka SaDyaMtra racA aura usakI tarapha se likhA gayA dhauMkalasiMha ke nAma kA eka jAlI patra banavAkara mahArAja ke sAmane peza kiyA / isa para mahArAja ne vi0 saM0 1882 ke prArambha meM tairAja aura usake bhAI-bandhuoM ko kaida kara usakA dIvAnI kA kAma bhAnIrAma ko dediyA / kucha dina bAda hI usa (bhAnIrAma ) ne mahArAja ke hastAkSara kI eka jAlI ciTTI banavAkara rupaye vasUla karane kI koziza kii| paraMtu isameM vaha pakar3A gayA / isase sArA bheda 1. e kalaikzana oNpha TrITIz2a aiMgejamaiMTsa eNDa sanadsa, bhA0 3, pR0 130-131 / 2. e kalaikzana oNpha TrITIz2a aiMgejamaiTsa eNDa sanadsa, bhA0 3, pR0 131-132 / 3. parantu sAtha hI siMghI phaujarAja ko, jisakI avasthA kevala 14 varSa kI thI, isa kAma meM usake sAtha kara diyA / vi0 saM0 1882 ( I0 sa0 1825) meM jozI zaMbhudatta ko phaujarAja ke sAtha kAma karane ke liye niyata kiyaa| isake bAda kucha kAla taka zambhudatta ne akele hI dIvAnI kA kAma kiyA / 426 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA mAnasiMhajI khula gyaa| tahakIkAta ke bAda jAlI patroM ke likhanevAle bAgA jAlorI kA hAtha kaTavAkara use deza se bAhara nikAlA gayA aura bhaMDArI bhAnIrAma kaida kiyA gyaa| vi0 saM0 1884 ( I0 sa0 1827 ) meM rAjya kA prabandha nAthajI ke musAhiba muhatA uttamacaMda aura muhatA jasaMrUpa ke hAtha meM thA / isI se isa varSa ke sAvana ( julAI ) meM unhoMne Auve para adhikAra karane ke liye eka senA khAnA kii| yaha dekha idhara to vahAM ke ThAkura ne dRr3hatA se usakA sAmanA kiyA, aura udhara nIMbAja aura rAsa Adi ke ThAkuroM ke sAtha dhauMkalasiMha se milakara DIDavAne para usa (dhauMkalasiMha ) kA adhikAra karavAdiyA / isa para mahArAja ne siMghI faujarAja ko phauja lekara udhara jAne kI AjJA dI / usane vahAM pahu~ca nIMbAja ke ThAkura sAMvatasiMha aura rAsa ke ThAkura bhImasiMha ko apanI tarafa milA liyA, aura Auve para AkramaNa karanevAlI senA ko bhI vApasa bulavAliyA / isa para nIMbAja aura rAsa ke ThAkura dhauMkalasiMha ko chor3a jodhapura cale Ae aura ThAkura bakhatAvarasiMha Auve lauTa gyaa| isaliye DIDavAnA phira mahArAja ke adhikAra meM AgayA / isI varSa nAgapura kA rAjA madhurAjadeva bhoMsale aMgrez2oM se hArakara jodhapura aayaa| mahArAja ne zaraNAgata kI rakSA karanA kSatriya kA dharma samajha use mahAmandira meM ThaharA diyA / anta meM jaba gavarnamainTa ne use apane havAle kara dene ko likhA, taba mahArAja ne use vApasa likha diyA ki yadi Apa hameM apanA mitra samajhate haiM to bhoMsale cAhe ApakI nigarAnI meM rahe cAhe hamArI / isameM kucha vizeSa antara nahIM hai| isake alAvA yadi yaha kisI prakAra kA upadrava karegA to usakI z2immedArI hama para hogii| yaha uttara pA gavarnamainTa cupa ho rahI / kaI varSa bAda yaha bhoMsale yahIM mara gayA / isI varSa phira ekavAra dhauMkalasiMha ke pakSavAloM ne jayapura meM senA ikaTThI kara jodhapura para car3hAI karane kA irAdA kiyA / yaha dekha mahArAja ne isa viSaya meM gavarnamainTa se sahAyatA mAMgI / isakI sUcanA milate hI usane jayapura-nareza ko dhamakA kara isa car3hAI ko rukavA diyA / isa para dhauMkalasiMha ko phira jajjhara kI tarapha jAnA 1. parantu vi0 saM0 1867 ke jyeSTha ( I0 sa0 1840 ke jUna ) meM ise, misTara laDalo ke likhane se, mahAmandira chor3a kara, jodhapura se bAhara calA jAnA pdd'aa| 2. isapara dhauMkalasiMha jajmara kI tarapha calA gayA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa par3A / isI ke sAtha gavarnamainTa ne mahArAjA mAnasiMhajI ko apane gharakA jhagar3A miTAkara rAjya vyavasthA ko ThIka karane kA bhI likhA / vi0 saM0 1885 ( I0 sa0 1828) meM kizanagar3ha meM bhI saradAroM kA upadrava uTha khar3A huA / isa para usa varSa ke bhAdoM ( sitambara ) meM kizanagaDha-nareza kalyANasiMhajI kucha dina ke liye jodhapura cale Ae / mahArAja ne unakA satkAra karane meM kisI prakAra kI kasara nahIM rakkhI / vi0 saM0 1888 ( I0 sa0 1831 ) meM rAjapUtAne ke poliTikala ejainTa ne rAjasthAna ke anya narezoM ke sAtha hI mahArAja ko bhI ajamera Akara gavarnara-janarala se milane kA likhA / isa para pahale to mahArAja ne vahAM jAne kI taiyArI kI, parantu anta meM yaha vicAra tyAga diyA / yaha dekha yadyapi gavarnamainTa ne prakaTa rUpa se to kucha nahIM kahA, tathApi yaha bAta use burI lgii| isI varSa bagar3I ke ThAkura zivanAthasiMha ne bagAvata kI aura bUDasU vAloM ne bhI, jo vi0 saM0 1885 (I0 sa0 1828) se bAgI the, usakA sAtha diyA / vi0 saM0 1886 ( I0 sa0 1832 ) meM jaba una logoM ne jaitArana ko lUTa liyA, taba mahArAja ne siMghI kuzalarAja ko unheM daNDa dene kI AjJA dii| usane vahAM pahu~ca unheM mevAr3a kI tarafa bhagA diyA / vi0 saM0 1890 ( I0 sa0 1833 ) meM poliTikala ejainTa ne mahArAja ko sandhi ke anusAra karake rupaye bhejane kI tAkIda likhI aura yaha bhI likhA ki yadi zIghra hI isakA prabandha na huA to gavarnamainTa ko senA bhejanI pdd'egii| isa para mahArAja ne prathama bhAdoM sudi 14 (26 agasta) ko apane kucha karmacAriyoM ko ajamera meja kara mAmalA nipaTA diyo / parantu phira bhI nAthoM ke kAraNa rAjya-prabandha ThIka 1. isI varSa usase bagar3I chIna lI gaI thii| 2. isa mAmale ko taya karane ko nimnalikhita puruSa bheje gae the:-- (1) jozI zambhudatta, (2) siMghI phaujarAja, (3) bhaMDArI lakSmIcaMda, (4) siMghI kuzalarAja,. (5) kucAmana-ThAkura raNajItasiMha, (6) bhAdrAjana-ThAkura bakhatAvarasiMha aura (7) dhAMdhala kesarIsiMha / ( usa samaya saradAroM meM kucAmana aura bhAdrAjana ke ThAkura hI mahArAja ke vizvAsapAtra the|) 428 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ ho / khyAtoM meM likhA hai ki mAlAnI aura bAhar3amera kI tarafa ke jAgIradAra aura bhomiye siMdha, gujarAta, kaccha aura bhuja meM ghusa kara corI DakaitI kiyA karate the / gavarnamenTa ke kaIbAra likhane para bhI jaba rAjya kI tarafa se isakA prabandha na ho sakA, taba usake pratinidhi ne vi0 saM0 1891 ( I0 sa0 1834 ) meM jodhapura, siMdha aura gujarAta se faujeM ikaTThI kara bAhar3agera meM muqAma kiyA; aura usa prAnta ke jAgIradAroM ko milane ke liye bulavAyA / isake bAda jaba ve milane ko Ae, taba unameM ke 26 jAgIradAroM ko kaida kara kaccha bhuja kI tarafa bheja diyA / bAhar3amera, jasola, gur3hA, nagara vagairA para jo 12,000 rupaye kA rAjya-kara lagatA thA vaha gavarnamainTa ke yahAM jamA hone legA, aura mAlAnI kA prabandha poliTikala ejenTa ne apane adhikAra meM leliyA / isIke sAtha vahAM kI rAjya-kara kI Aya ke uparyukta 12,000 rupayoM meM se ukta prAnta ke prabandha ke qharca ko kATa kara bAkI ke ( 4,000 ) rupaye jodhapura rAjya ko die jAne lage / vi0 saM0 1893 ( I0 sa0 1836) meM vahAM kA prabandha pUrI taura se raijIDaiMTa kI dekha-bhAla meM hone lagA, aura vahAM kA rAjakIya daftara uThA diyA gayA / mahArAjA mAnasiMhajI. inhoMne car3he hue rupayoM kI evaz2a meM sAMbhara aura nAMve kI namaka kI AmadanI gavarnameMTa ko sauMpa dI / parantu phira bhI jaba gavarnamainTa ke pAsa karake rupaye barAbara nahIM pahu~ce, taba usane, vi0 saM0 1863 meM, pahale sAMbhara aura bAda meM nAMve ke namaka ke darIboM para adhikAra kara liyA / 1. vi0 saM0 1861 ( I0 sa0 1834 ) ke anta meM faujarAja, kuzalarAja aura sumeramala ko qaida karavAne ke sAtha diyA aura ukta sthAna para senA bhijavA dI parantu poliTikala jhagar3A zAnta kara diyA / / bhImanAtha ne kaha sunakara hI bhAdrAjana z2abta karavA ejenTa ne bIca meM par3a Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 2. isa prAnta ke 460 gAMvoM meM se rAjya ke kevala eka gAMva ko chor3a kara bAkI saba jAgIramAtahata haiM, aura rAjya ko sAlAnA dAroM ke adhikAra meM haiM | ye jAgIradAra jodhapura ke ( 10013 desI rupayoM ke badale ) 6663-6 0 kaladAra rupaye dete haiM / mAravAr3a kI khyAtoM meM 12,000) rupayA denA likhA hai / parantu isa meM anya lAgeM bhI zAmila haiM / ( e kalaikzana oNpha TrITIz2a eaigejameMTas eNDa sanaTsa, bhA0 3, pR0 116 ) / 426 www.umaragyanbhandar.com
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa vi0 saM0 1812 kI kArtika sudi 2 (I0 sa0 1835 kI 23 akTobara ) ko gavarnamainTa ne mAravAr3a aura meravAr3e kI sarahada ke una 21 gAMvoM ko, jinako usane vi0 saM0 1880 ( I0 sa0 1824 ) meM prabandha ke liye liyA thA, unhIM zartoM para 1 varSa ke liye phira apane adhikAra meM rakhane kA prabandha kiyA / isI ke sAtha usane vahAM ke 7 gAMva aura bhI itanI hI avadhi ke liye lelie| inhIM dinoM mAravAr3a aura sirohI kI sarahada para bhIla aura mINoM ne lUTa mAra zurU kI / isa para nImaca se karnala zeksapIyara, jodhapura kI tarafa se goDavAr3a kA hAkima jozI sAMvatarAma aura jAlora kA hAkima bhaMDArI lAlacanda, tathA sirohI kI tarafa se dIvAna mAyAcanda aura siMghI khUbacanda senAeM lekara vahAM pahu~ce / ukta pradeza kI dazA dekha gavarnamainTa ne jodhapura mahArAja ko vahAM ke prabandha ke liye 600 savAra niyata karane kA likhA / parantu rAjya kI Aya kA adhikAMza rupayA bhImanAtha ke dabA lene se isakA kucha bhI prabandha na hoskaa|| pahalI saMdhi ke anusAra jodhapura darabAra kI tarafa se gavarnamainTa kI sahAyatA ke liye 1,500 savAra rahate the / parantu vi0 saM0 1812 kI pauSa vadi 2 (I0 sa0 1835 kI 7 disambara) ko mahArAjA ke aura gavarnamainTa ke bIca eka naI sandhI huI / isake anusAra mahArAja ne pUrva-svIkRta 1,500 savAroM kI evaja meM 1,15,000 rupaye sAlAnA gavarnamainTa ko dene kA vAdA kiyA / isI rupaye se kaMpanI kI sarakAra ne airanapura meM 'jodhapura lIjiyana' nAmaka senA taiyAra kii| 1. e kalaikzana oNpha TrITIz2a aiMgejamaiMTsa eNDa sanadsa, bhA0 3, pR0 132-133 / yaha avadhi vi0 saM0 1600 (I0 sa0 1843 ) meM samApta huii| usa samaya pIche se lie hue 7 gAMva to lauTA die gae, parantu pahale ke 21 gAMvoM para vi0 saM0 1642 (I0 sa0 1885) taka gavarnameMTa kA hI adhikAra rahA / usa sAla jodhapura-darabAra aura gavarnameMTa ke bIca isa viSaya meM phira eka naI sandhi huI / 2. e kalaikzana oNpha TrITIz2a aiMgejamaiMTsa eNDa sanadsa, bhA0 3, pR0 135 / vi0 saM0 1886 (I0 sa0 1832) meM saMdhi ke anusAra nagara aura pArakara ke upadraviyoM ko dabAne ke lie gae hue rAjya ke 1,500 savAroM ne apane kArya meM zithilatA dikhalAI thI, isI se gavarnameMTa ne savAroM ke badale nakada rupaye lekara navIna risAlA banAnA nizcita kiyaa| 3. vi0 saM0 1914 (I0 sa0 1857 ) meM gadara ke samaya isa senA ne bag2Avata kI, isI se bAda meM ise tor3akara isake sthAna para 43 vIM airanapurA rejImeMTa kAyama kI gaI / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ isI varSa pAlI nagara meM pahale-pahala plega kA Agamana huA / una dinoM rAjya meM nAthoM kA bar3A prabhAva thA / rAjya kA adhikAMza rupayA unake hAthoM meM pahu~ca jAne para bhI unakI tRSNA zAnta nahIM hotI thI / isIliye unhoMne rAjya meM aneka prakAra ke kara bar3havA kara aura kaI jAgIradAroM kI jAgIreM jabta karavA kara bar3A aMdhera macA rakkhA thA / isase taMga Akara vi0 saM0 1865 ( I0 sa0 1838 ) meM saradAroM ne ajamera sthita karnala sadaralaiMDa ke pAsa apanI zikAyateM peza kIM / mahArAjA mAnasiMhajI isa para pahale to usane mahArAja ko apane rAjya kA prabandha ThIka karane aura saradAroM para honevAlI sakhtiyoM ko dUra karane ke liye likhA / parantu jaba isa para vizeSa dhyAna nahIM diyA gayA, taba vi0 saM0 1866 kI caitra sudi 6 ( I0 sa0 1839 kI 21 mArca) ko svayaM karnala sadaralaiMDa ( e. jI. jI. ) aura poliTikala ejaiMTa mi0 laDalo rAjapUtAne kI anya riyAsatoM ke vakIloM aura mAravAr3a ke saradAroM ko sAtha lekara jodhapura Ae / isa para mahArAja ne unakA yathocita satkAra kiyA / anta meM ApasakI bAtacIta ke bAda mahArAja ne kucha saradAroM aura unake vakIloM ko bulavAkara jAgIroM ke gAMvoM kI sUcI banAne kA Adeza diyA; aura usake banajAne para usIke anusAra saba sara - dAroM ko unakI jAgIroM ke paTTe dene kA vAdA kara liyA / paraMtu Asopa kA nayA goda kA mAmalA maMjUra karane se inakAra karadiyA / yaha saba hojAne para bhI nAthoM ko haTAne aura aMtaraMga-prabandha ke bAre meM sadaralaiNDa aura mahArAja kA mata nahIM milA / 1. isI ke agale varSa ( vi0 saM0 1863 = 30 sa0 1836 ) meM yaha bImArI jodhapura nagara meM bhI pahu~ca gaI / 2. inameM rAsa, AuvA, paukarana, nIMvAja, caMDAvala, bAsanI aura harasolAva ke ThAkura yA unake pratinidhi the; aura sAthINa kA ThAkura bhATI zaktidAna inakA mukhiyA thA / 3. vi0 saM0 1866 kI vaizAkha sudi 7 ( I0 sa0 1836 kI 20 aprela ) ko mahArAja - kumAra siddhadAnasiMhajI kA dehAnta ho gayA / inakA janma vi0 saM0 1865 kI vaizAkha sudi 7 ko huA thA / 4. saradAroM ne zivanAthasiMha ko haTAkara karaNa siMha ke putra ko vahAM para goda biThA diyA thA / paraMtu mahArAja ne use haTavA diyaa| isake bAda ekavAra karaNasiMha ne car3hAI kara Asopa ko ghera liyA / paraMtu paukarana, AuvA aura rAsa ke ThAkuroM ke tathA bar3e sAhaba ke dabAva se vaha saphala na ho sakA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 431 www.umaragyanbhandar.com
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa isase nArAz2a hokara vaha ajamera lauTa gayA / yaha dekha paukarana, AuvA, rAsa aura nIMbAja Adi ke saradAra bhI usI ke sAtha puSkara cale ge| isI varSa rAjya ke 500 videzI sainika tanakhvA na milane ke kAraNa do to lekara bAgI ho gae, aura sAthINa ke bhATI zaktidAna aura nIMbAja ke UdAvata zivanAthasiMha ke sAtha milakara bIlAr3A aura usake AsapAsa ke gAMvoM se rupaye vasUla karane lage / isa prakAra idhara deza meM yaha upadrava ho rahA thA, aura udhara nAthoM ke prabhAva ke kAraNa gavarnameMTa ko kara kA rupayA bhI nahIM diyA jA skaa| isa para sAvana vadi 2 ( 28 julAI ) ko e. jI. jI. ne ajamera meM darabAra kara mAravAr3a ke saradAroM se pUchA ki hamArI senA ke jodhapura para car3hAI karane para yadi yuddha ho to tuma kisakA sAtha doge / yaha suna bhATI zaktidAna ne kahA ki aisI hAlata meM pahale to mahArAja Apase yuddha hI nahIM kareMge / paraMtu yadi yuddha Thana gayA to svAmidharma ko nibAhane ke liye, saMkaTa ke samaya, hamaiM mahArAja kA hI sAtha denA par3egA / anta meM zrAvaNa sudi 15 ( 24 agasta ) ko karnala sadaralaiMDa ne ajamera se ( gavarnameMTa kI tarafa se 17 agasta kA nasIrAbAda meM likhA huA ) eka faramAna jArI kiyA / usameM likhA thA ki:1. saMdhi ke mAphika jo rupayA sAlAnA gavarnamaiMTa ko diyA jAnA cAhie thA, vaha karIba 5 varSa se car3ha rahA hai| 2. rAjya ke kuprabandha ke kAraNa anya rAjyoM meM rahanevAloM kA jo lAkhoM rupayoM kA nukasAna huA hai, usakI vasUlI kA bhI kucha prabandha nahIM hai / 3. rAjya meM sarva-sAdhAraNa kI takalIphoM ko dUra karane ke liye bhI yathocita prabaMdha nahIM ho sakA hai| 1. khyAtoM meM likhA hai ki rAjya kI tarafa se ina rupayoM kI evaz2a meM jevara bhejA gayA thA / para saradAroM ke kahane se sadaralaiMDa ne use lene se inakAra kara diyA / 2. khyAtoM meM likhA hai ki sAthINa ke bhATI zaktidAna ne ejeMTa se sAfa-sAfa kaha diyA thA ki jaba taka Apa mahArAja ko kisI prakAra kA nukasAna pahuMcAne kA irAdA na kara rAjya prabaMdha ThIka karane kA udyoga kareMge, taba taka hama Apake zAmila raheMge / paraMtu jisa samaya Apa kA irAdA badala jAyagA, usa samaya hama mahArAja ke zAmila ho jAya~ge / paraMtu sAvana vadi 10 ko ajamera meM hI zaktidAna kI mRtyu ho gaI / 432 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA mAnasiMhajI isaliye gavarnara-janarala kI AjJA se sarakArI senA mAravAr3a para tIna tarafa se car3hAI karegI / gavarnameMTa kA yaha jhagar3A mahArAja aura unake musAhiboM se hai / isaliye jaba taka mAravAr3a kI prajA sarakArI senA se zatrutA nahIM karegI, taba taka usako kisI prakAra kI hAni nahIM pahuMcAI jAyagI / isake bAda karnala sadaralaiMDa, poliTikala ejaiMTa mi0 laDalo (Capt. J. Ludlow) aura 10,000 sainikoM ko sAtha lekara ajamera se puSkara aura mer3ate hotA huA jodhapura kI tarafa calA / mAravAr3a ke bahuta se saradAra bhI usake sAtha ho lie / yaha samAcAra suna mahArAja svayaM sadaralaiMDa ke sAmane cale, aura banADa ke pAsa pahu~ca usase mile / donoM meM kucha dera taka mAmale kI bAta-cIta hotI rahI, isake bAda saba loga jodhapura cale aaeN| dUsare dina mahArAja ne jodhapura kA kilA gavarnamaiMTa ko sauMpa denA maMjUra kara liyA / isapara phira gavarnamaiMTa ke aura mahArAja ke bIca eka ahadanAmA likhA gayA / paraMtu yaha ahadanAmA mahArAja ne vyaktigata rUpa se likhA thA / isIliye isase inake uttarAdhikAriyoM kA saMbaMdha nahIM rakkhA gyaa| ahadanAme kA sArAMza Age diyA jAtA hai: briTiza-gavarnamainTa aura jodhapura darabAra ke bIca kI mitratA purAnI calI AtI hai aura vi0 saM0 1875 ( I0 sa0 1818) kI saMdhi se yaha aura bhI pakkI ho gaI hai| isI se yaha mitratA Aja taka barAbara calI AI hai aura Age bhI clegii| 1. isa meM ke Adhe sainika gore aura Adhe hiMdusthAnI the / isa car3hAI meM bhAra-baradArI ke liye 1,000 UMTa bIkAnera ke vakIla kI tarapha se aura 1,000 mAravAr3a ke saradAroM kI tarapha se ekatrita kie gae the| 2. yaha samAcAra suna phaujarAja bhAdrAjana, kuzalarAja kaMTAliyA aura prAyasa lakSmInAtha apane jAgIra ke gAMva pAMcU ( bIkAnera rAjya ) meM calA gayA; kyoMki saradAroM ke kahane se sadara laiMDa ne inako rAjya ke liye hAnikAraka samama rakkhA thaa| 3. isI varSa Azvina badi 6 (28 sitambara ) se jodhapura meM gavarnameMTa kA DAkakhAnA kholA gyaa| 4. e kalaikzan oNpha TrITIz2a eMgejamaiMTsa eNDa sanadsa, bhA0 3, pR0 135-137 / 433 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa isa samaya karnala johana sadaralaiMDa ke mArafata briTiza-gavarnameMTa aura jodhapura ke mahArAjA mAnasiMha bahAdura ke bIca saMdhi ke ye niyama nizcita hue haiM:1. deza ke zAsana ke liye mahArAja, karnala sadaralaiMDa, jAgIradAra, mutsaddI, khavAsa aura pAsavAna milakara niyama banAya~ge; aura saradAroM aura mutsadiyoM Adi ke hakoM kA nizcaya purAne rivAjoM ke anusAra kreNge| 2. rAjya ke mutsaddI rAjya ke kArya ko poliTikala ejaiMTa aura mahArAjA kI AjJA se kreNge| 3. saradAroM, mutsadiyoM, khavAsoM aura pAsavAnoM kI paMcAyata hamezA kI prAcIna-zailI ke anusAra rAjya-kArya ko calAyagI / 4. mahArAjA kI sammati hone se sarakArI senA kile meM rahegI / 5. isa pravandha se kisI kI ijjata, AbarU aura kAma Adi meM pharaka nahIM aaygaa| 6. rAja-karmacArI naye niyamoM ke anusAra kArya kareMge, paraMtu usameM gar3abar3a karanevAle ke sthAna para mahArAja kI sammati se dUsarA samajhadAra rAja-karma cArI niyukta kiyA jAyagA / 7. jinake hakka china gae haiM unake haka vAjiba hone para lauTAe jAyeMge, aura aise haqadAroM ko mahArAja kI sevA kara apanA haka adA karanA hogaa| 8. briTiza-gavarnamainTa mAravAr3a meM darabAra kA hI zAsana cAhatI hai / isaliye vaha pratijJA karatI hai ki na to vaha svayaM mahArAja ke prabhAva meM kamI karegI na dUsaroM ko aisA karane degii| 1. gavarnamaiMTa kA ejaiMTa aura mAravAr3a ke mutsahI milakara mahArAja kI sammati aura navIna niyamoM ke anusAra gavarnamaiMTa ke car3he-car3he rupayoM ke bhugatAna kA aura Age mI khirAja aura savAra-kharca ke rupayoM ke barAbara bhugatAte rahane kA samucita prabandha kareMge / sAbita kara dene para nukasAna karanevAle se, jisakA nukasAna huA hogA, usako harajAnA dilavAyA jAyagA; aura siddha ho jAne para mAravAr3a kA nukasAna kA dAvA anya riyAsatoM se vasUla kiyA jAyagA / 10. mahArAja ne saradAroM kI jAgIreM lauTAkara unheM purAne kusUroM kI mAfI de dI hai / isaliye briTiza-gavarnamaiMTa bhI una nAthoM, saradAroM aura karmacAriyoM ko, jinake khilApha zikAyateM haiM, mAfI detI hai / 434 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA mAnasiMhajI 11. jodhapura meM briTiza-ejeMTa ke rakhe jAne se aba Age na to kisI para saqhtI hone dI jAyagI, na 6 dhArmika sampradAyoM ke mAmaloM meM hastAkSepa hogA aura na mAravAr3a meM pavitra samajhe jAnevAle jAnavaroM ( mora, kabUtara, gAya Adi) kA badha hI kiyA jaaygaa| 12. yadi rAjya kA prabandha 6 mahInoM, 12 mahInoM yA 18 mahInoM meM ThIka taura se ho jAyagA to poliTikala-ejeMTa aura senA kile para se haTAlI jAyagI / yadi yaha prabandha isase pahale hI ho jAyagA to gavarnamaiMTa ko bar3I prasannatA hogI aura vaha ise nekanAmI kA kAraNa samajhegI / 13. yaha ahadanAmA jodhapura meM 24 sitaMbara 1836 ( vi0 saM0 1816 kI Azvina vadi 1) ko lai fTineMTa-karnala sadaralaiMDa dvArA nizcita hokara gavarnarajanarala ke pAsa maMjUrI yA raddobadala ke liye bhejA jAyagA, aura vahAM se mahArAjA ke nAma ( isa viSaya kA ) kharItA bhijavAyA jAyagA / isake bAda Azvina vadi 6 (28 sitaMbara) ko jodhapura kA kilA aMgarejI senA ko sauMpa diyA gayA / paraMtu sAmAna Adi kI rakSA ke liye 100 AdamI mahArAja kI tarafa ke bhI vahAM rahe / gavarnameMTa kI senA ke karIba 350 sainika to kile meM Thahare aura bAkI ke maMDora aura bAlasamaMda ke bIca ( kile se karIba 5 mIla ke phAsale para ) rhe| kara kA rupayA vasUla ho jAne para gavarnamaiMTa ne sAMbhara aura nAMvA ke namaka ke darIbe darabAra ko lauTA die| isake bAda pahale kI sUcI ke anusAra saradAroM kI jAgIreM 1. isa saMdhi para mahArAja kI tarafa se loDhA rAva ridhamala aura siMghI phaujamala ne hastAkSara kie the / ( yaha saMdhi karnala sadaralaiMDa ne, jisako bhArata ke gavarnara-janarala laoNrDa oNkalaiMDa kI tarapha se adhikAra milA thA, kI thii| ) 2. bhaTanokhA ke karamasota rAThor3a bhomasiMha ne, jo kile para thA, vahAM para aMgarez2oM ke adhi kAra ko hote dekha poliTikala-ejeMTa misTara laDalo para ekAeka talavAra se hamalA kara diyaa| paraMtu sipAhiyoM ne, usa para vAra kara, use ghAyala kara ddaalaa| isase cAra pAMca dina bAda hI usakI mRtyu ho gaI / mi0 laDalo ke mAmUlI coTa lagI thI / mahArAja ke duHkha prakaTa karane para yaha mAmalA yahIM zAMta ho gayA / 3. kucha dina bAda hI bAhara ke sainika jodhapura se haTA lie gae / 435 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa unheM lauTA dI gaIM / paraMtu kaI gAMva aise the jina para bhinna-bhinna samayoM meM bhinna-bhinna saradAroM ke adhikAra raha cuke the / karnala sadaralaiMDa ne aise gAMvoM kA nirNaya mahArAja kI icchA para hI chor3a diyA, aura Age rAjya kArya calAne ke liye eka paMcAyata banavAdI / isameM nimnalikhita saradAra aura mutsaddI the: saradAra 1 paukarana - ThAkura cAMpAvata babhUtasiMha, 2 AuvA - ThAkura cAMpAvata kuzalasiMha, 3 nIMbAja-ThAkura UdAvata savAIsiMha, 4 rAsa-ThAkura UdAvata bhImasiMha, 5 rIyAMThAkura mer3atiyA zivanAthasiMha, 6 kucAmana - ThAkura mer3atiyA raNajItasiMha, 7 Asopa ThAkura kUMpAvata zivanAtha siMha ( yaha bAlaka thA / isase kaMTAliye kA ThAkura zaMbhUsiMha isakA pratinidhi rahA ) aura 8 bhAdrAjana ThAkura jodhA baqhatAvarasiMha / mutsaddI 1 dIvAna siMghI gaMbhIramala, 2 baqhzI siMghI phaujarAja, 3 dhAyabhAI kiledAra devakaraNa, 4 vakIla rAve ridhamala aura 5 jozI prabhulAla / isake bAda poliTikala ejaiMTa laDalo sUrasAgara meM rahane lagA aura karnala sadaralaiMDa jayapura kI tarafa hotA huA kalakace calA gayA / kucha dina bAda jaba phAguna sudi 12 ( I0 sa0 1840 kI 15 mArca ) ko vaha vahAM se lauTakara AyA, taba usane qilA mahArAja ko sauMpa diyA / isake bAda caitra (aprela) meM karnala sadaralaiMDa ajamera calA gayA aura rAjakArya kI dekhabhAla mi0 laDalo ke z2imme rahI / 1. isake sthAna para kahIM-kahIM rAyapura-ThAkura kA ullekha milatA hai / kisI-kisI khyAta meM donoM kA nAma nahIM hai / 2. qilA vApasa milane para mahArAja ne ridhamala ko 'rAvarajA bahAdura' kA qhitAba aura saropAva diyA thaa| 3. vi0 saM0 1867 ke Azvina ( I0 sa0 1840 ke sitambara) meM sivAne paragane ke bAgiyoM ne AsotarA - ThAkura zaktasiMha ke putra ratnasiMha ko dhauMkalasiMha kA putra banAkara vahAM para upadrava khar3A kiyaa| paraMtu siMghI phaujarAja ne jAkara unheM dabA diyA / 436 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA mAnasiMhajI kucha dina bAda poliTikala-ejaiMTa ne mahArAja ko likhA ki kucAmana aura bhAdrAjana ke saradAroM aura nAthoM ke pAsa bahuta bar3I-bar3I jAgIreM haiM / isaliye unameM kamI honI cAhie / isa para donoM jAgIradAroM se kucha gAMva rAjya meM lelie gae, parantu nAthoM kA prabandha na ho sakA aura unakA anyAya usI prakAra banA rahA / yadyapi ejeMTa ne isa viSaya meM kaIvAra mahArAja ko likhA, tathApi haravAra inhoMne idhara-udhara kI bAteM kara TAla diyA / anta meM jaba mi0 laDalo ne bahuta dabAba DAlA, taba vi0 saM0 1897 ke mAgha (I0 sa0 1841 kI janavarI) meM mahArAja karnala sadaralaiMDa se milane ajamera kI tarapha ravAnA hue / isa para mi0 laDalo ne samajhAbujhAkara inheM banAr3a se vApasa bulavA liyA / vi0 saM0 1818 (I0 sa0 1841) meM karnala sadaralaiMDa ne jodhapura Akara mahArAja se nAthoM ke prabhAva ko kama karane ke liye bahuta kucha kahA / parantu isakA bhI kucha asara na huA / isa para vi0 saM0 1818 ke pauSa (I0 sa0 1842 kI janavarI) meM mi0 laDalo ne nAthoM kI jAgIrai janta karalI / parantu phira bhI mahArAja kI AjJA se unakI AmadanI guptarUpa se nAyoM ke pAsa bhejadI jAne lgii| yaha bAta mi0 laDalo ko bahuta burI lagI / isaliye usane mahArAja para dabAva DAlakara lakSmInAtha Adi ko aura unase mela rakhanevAle jozI prabhulAla, siMghI kuzalarAja, vyAsa gaMgArAma, bhaMDArI lakSmIcaMda, paMcolI kAlUrAma Adi rAjya-karmacAriyoM ko jodhapura se haTavA kara 40-50 kosa ke phAsale ke bhinna-bhinna sthAnoM meM bhijavA diyaa| yaha dekha paukarana-ThAkura ne lakSmInAtha se mela milAyA aura use lobha dekara mahArAja se pradhAnagI prApta karalI / isI prakAra nIMbAja-ThAkura zivanAthasiMha ne AgevA aura pATavA tathA kuMpAvata karaNasiMha ne kucerA jAgIra meM likhavA liyo / yaha DhaMga dekha mi0 laDalo ne nAthoM se tIna lAkha rupayA sAlAnA lekara rAjya meM hastAkSepa na karane kA prastAva kiyA, parantu unhoMne isa para dhyAna hI nahIM diyA aura ve deza meM nitya nae upadrava karane lge| isase taMga Akara, vi0 saM0 1900 -- --- -- - - 1. isI varSa ke Azvina ( akTobara ) meM poliTikala-ejeMTa ne phalodI jAkara jodhapura aura jayasalamera ke bIca kA sarahadI jhagar3A nipaTAnA cAhA / yaha jhagar3A bApa nAmaka gAMva ke bAre meM thaa| paraMtu isameM saphalatA nahIM huI / 2. ye gAMva vi0 saM0 1897 ( I0 sa. 1840 ) meM dene taya ho cuke the| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa ke vaizAkha (I0 sa0 1843 ke aprela ) meM, usane do upadravI nAthoM ko pakar3a kara ajamera bhejadiyA / isa samAcAra ko suna mahArAja bahuta dukhI hue / pahale to inhoMne mi0 laDalo se milakara una nAthoM ko chur3avAne kA vicAra kiyA, parantu anta meM vakIla ridhamala ke samajhAne se yaha vicAra chor3a diyA / isa ghaTanA se mahArAja ke citta meM itanI glAni huI kI inhoMne do dinoM taka bhojana nahIM kiyA, aura phira vaizAkha vadi / (23 aprela ) ko saMnyAsa lekara nAja khAnA chor3a diyA / isake bAda yaha ( mahArAjA) kucha dinoM idhara-udhara ghUmakara pAla pahu~ce / inakA irAdA vahAM se jAlora hokara giranAra kI tarapha jAne kA thA / parantu mi0 laDalo ne vahA~ pahu~ca inheM samajhAyA ki yadi Apa mAravAr3a chor3a kara cale jAyeMge to lAcAra hokara hamaiM dUsarA nareza gaddI para biThAnA par3egA; kyoMki rAjya binA rAjA ke nahIM raha sakatA / aisI hAlata meM ApakA jodhapura meM rahanA atyAvazyaka hai / isa para yaha vahAM se lauTa kara, ASAr3ha sudi 4 (1 julAI) ko, jodhapura cale Ae aura nagara ke bAhara rAIkebAga meM Thahare / yahIM para inhoMne mi0 laDalo se apane pIche ahamadanagara se takhatasiMhajI ko lAkara goda biThAne kI icchA prakaTa kI' / isake bAda sAvana sudi 3 (26 julAI) ko yaha maMDora cale ge| vahIM para vi0 saM0 1900 kI bhAdoM sudi 11 (I0 sa0 1843 kI 4 sitambara) ko rAtri meM mahArAja kA svargavAsa hogayA / 1. khyAtoM meM likhA hai ki mahArAja-kumAra chatrasiMhajI ke marane para, saradAroM kI milAvaTa se, IDara-nareza unake goda baiThane ko udyata ho gae the| isIse mahArAja unase nArAz2a the / paraMtu moDAsa ke ThAkura z2AlimasiMha ne mahArAja ke jAlora kA kilA khAlI karane kA vicAra karane ke samaya inake kuTumba ko apane yahAM surakSita rakhane kI pratijJA kI yI, isIse yaha usase prasanna the, aura takhatasiMhajI ke unakI zAkhA meM hone se unheM apanA uttarAdhikArI banAnA cAhate the| 2. khyAtoM meM likhA hai ki usa dina mahArAja sufeda vastra aoDhakara leTa gae aura sabase kaha diyA ki dUsare dina prAtaHkAla brAhmaNa loga bhItara Akara hamAre zarIra ko saMbhAleM, usake pahale koI bhItara na aae| mahArAja ke sAtha 1 rAnI 4 paradAyateM aura 1 dAsI satI huI / 438 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA mAnasiMhajI mahArAjA mAnasiMhajI bar3e samajhadAra, vidvAn , guNI aura rAjanItijJa the' / parantu saradAroM se atyadhika manomAlinya aura nAtha-sampradAya se atyadhika prema hone ke kAraNa inake rAjya meM avyavasthA banI rahI / inake rAjya ke 40 varSoM meM se sAyada hI koI varSa aisA bItA ho jisameM inheM cintA na rahI ho / parantu isa prakAra saMkaToM kA sAmanA rahane para bhI inakI vidyA-rasikatA itanI bar3hI-car3hI thI ki use jAnakara Azcarya hue vinA nahIM raha sakatA / mahArAja kI sabhA meM aneka kavi, gAyaka, yogI aura paNDita hara samaya bane rahate the / mahArAja ko svayaM bhI kavitA karane kA aura khAsa kara mAMr3ha' (rAgiNI ) kA zauka thA / inakI banAI pustakoM aura phuTakara kavitAoM kA eka bar3A saMgraha rAjakIya pustakAlaya (pustaka-prakAza ) meM vidyamAna hai / inameM se 'kRSNavilAsa' nAmaka pustaka rAjya kI ora se prakAzita ho cukI hai| isameM zrImadbhAgavata ke dazamaskandha ke prathama 32 adhyAyoM kA bhASA meM padyAnuvAda hai / inhoMne kaI hajAra hastalikhita pustakoM kA saMgraha kara eka pustakAlaya banAyA thA aura usameM veda, purANa, smRti Adi aneka viSayoM ke granthoM kA saMgraha kiyA thA / inhoMne rAmAyaNa, durgAcaritra, zivapurANa, zivarahasya, nAthacaritra Adi aneka dhArmika graMthoM ke AdhAra para bar3e bar3e citra banavAe the / ina citroM kA apUrva saMgraha isa samaya rAjakIya ajAyabaghara meM rakkhA huA hai / mahArAja meM eka khAsa guNa yaha thA ki inake pAsa AnevAlA koI bhI nayA manuSya khAlI hAtha nahIM lauTatA thA / inakA siddhAMta thA ki jo koI kisI ke pAsa jAtA hai lAbha ke liye hI jAtA hai, isaliye yadi use khAlI lauTA diyA jAya to phira eka rAjA meM aura sAdhAraNa puruSa meM kyA antara raha jAtA hai / inake viSaya meM mAravAr3a meM yaha dohA prasiddha hai: jodha basAyo jodhapura, vraja kIno vrajapAla / lakhaneU kAzI dilI, mAna kiyo nepAla / 1. vi0 saM0 1876 ( I0 sa0 1822 ) meM misTara vilDara ne apane patra meM gavarnameMTa ko likhA thAH___mahArAjA mAnasiMha nizcaya hI bar3e buddhimAna aura samajhadAra haiM ( Raja Mansingh is undoubtedly a Man of superior sense and understanding......). Rajputana Gazetteer Vol. III-A, P. 73. 2. gavarnameMTa ke oNrkiyolaoNjikala DipArTameMTa ne bhI isa saMgraha kI muktakaMTha se prazaMsA kI hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa arthAt-rAva jodhAjI ne to apane nAma para jodhapura nagara basAyA / mahArAjA vijayasiMhajI ne (vallabha-saMpradAya kI bhakti ke kAraNa ) use vraja banA diyA (arthAt yahAM para vaiSNavamata kA bar3A pracAra kiyaa)| paraMtu mahArAjA mAnasiMhajI ne ise eka sAtha hI lakhanaU, kAzI, dillI aura nepAla banA diyA (arthAt yahAM para mahArAja kI guNagrAhakatA ke kAraNa aneka katthaka, paMDita, gavaiye aura yogI ekatrita ho gae the|) mahArAja ke banAe nimnalikhita sthAna prasiddha haiM: kile meM kI jaipaula, janAnI DevaDhI ke sAmane kI dIvAra, Ayasa devanAtha kI samAdhi, lohApaula ke sAmane kA koTa, jaipaula aura dakhanA ( dakSiNI) paula ke bIca kA koTa, caukelAva se rAnIsara taka kA mArga, usakI rakSA ke liye banI dIvAra, bhairU~paula, catursevA kI DevaDhI para kA nAthajI kA mandira aura bhaTiyAnIjI kA mahala / __ mahArAja ne jugatA baNasUra ko 'lAkha pasAva' dene ke alAvA aura bhI kaI gAMva dAna kie the| - ---- -- 1. mahArAja ne kile meM eka sAmAna rakhane kA koThAra bhI banavAyA thaa| 2. 1 khaTukar3A 2 sAraMgavA ( desUrI paragane ke ), 3 patAvA ( bAlI paragane kA ), 4 anAvAsa ( bIlAr3e paragane kA ), 5 cAraNavAr3A ( sivAnA paragane kA ), 6 pItholAva, 7 dukosI 8 DhADhariyA khurda ( nAgora paragane ke ). ikaDANI (pacapadarA paragane kI ) kA eka hissA, 10 pADalAU, 11 paTAU, 12 kUr3I, ( pacapadarA paragane ke ), 13 pharAsalA-khurda ( pAlI paragane kA ), 14 sIMgAsaNa (jodhapura paragane kA), 15 meDAvasa 16 mIMDAvAsa ( jasavantapura paragane ke ), 17 dhAMdhalAvAsa, 18 vedAvar3I-kalAM ( mer3atA paragane ke ), 16 kaTAraDA 20 tolesara 21 bAsaNI phaTArI 22 nairavA aura 23 cavAM ( jodhapura paragane ke ) cAraNoM ko; 24 harasa-AdhA (bIlAr3e paragane kA ), 25 cukAvAsa 26 pAlar3I 27 bAsaDA 28 phAgalI ( nAgora paragane ke ), 26 dhaner3I 30 rAja nagariyA (sojata paragane ke ), 31 harAvAsa (pAlI paragane kA ), 32 kesaravAlI (jasavantapurA paragane kA ), 33 goranaDI khurda ( mer3ate paragane kA ), 34 siror3I 35 hatUMDI-AdhI (jodhapura paragane ke), 36 guNapAliyA (DIDavAne paragane kA ) brAhmaNoM ko; 37 bAghalA, (pacapadare paragane kA ), 38 araNu ( jasavantapure paragane kA ), 36 bhaisera koTavAlI ( jodhapura paragane kA ) purohitoM ko; 40 sutalA ( jodhapura paragane kA) rAmezvara mahAdeva ke mandira ko; 41 gAMgANA ( jodhapura paragane kA ) baijanAtha mahAdeva ke mandira ko; 42 badar3A AdhA (jodhapura paragane kA ) gopInAthajI ke mandira ko; 43 pUMdalA 44 lUNAvAsa 45 rAbar3iyA ( jodhapura-paragane ke ), 46 khetAvAsa ( nAgora paragane kA ) yatiyoM ko; 47 yabUkar3A 48 naMdavANa, 46 tanAvar3A-bar3A 50 tanAvar3A choTA ( jodhapura paragane ke ), 51 khAriyA phAdar3A (sojata paragane kA ) nAthoM aura gusA~iyoM ko; 52 soDhAsa-zAmapurA ( mer3atA paragane kA ) gayA guru ko; 53 kItalasara (nAgora paragane kA ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA mAnasiMhajI inake kaI putra hue the / parantu una sabakA dehAnta inake sAmane hI ho gayA / isIse inhoMne svargavAsa ke kucha dina pUrva briTiza-poliTikala ejaiMTa se ahamadanagara ke takhatasiMhajI ko apane goda biThAne kI icchA prakaTa kI thI, aura inake svargavAsa ke bAda jaba kaptAna laDalo ne inakI rAniyoM aura rAjya ke saradAroM Adi kI sammati lI, taba unhoMne bhI rAjakumAra jasavantasiMhajI sahita takhatasiMhajI ko adamadanagara se bula.. vAkara gaddI biThAne kI rAya dI / isI se mahArAjA takhatasiMhajI ahamadanagara se Akara jodhapura kI gaddI para baiThe / saiyyadoM ko; 54 seDhAU ( nAgora paragane kA ) paThAnoM ko; 55 rAhA ( jasavantapurA paragane kA ) sA~iyoM ko; 56 pAlar3I 57 pirathIpurA ( mer3ate paragane ke ), 58 revar3iyA ( sojata paragane kA ), 56 rANI gAMva ( goDavAr3a paragane kA ), 60 bAgar3akI AdhI (bIlAr3e paragane kI ), 61 polAvAsabizanoiyAM 62 dholegava-khurda ( mer3ate paragane ke ), 63 kucIpalA (parabatasara paragane kA ) bhAToM ko; 64 sarakhejar3A ( bAlI paragane kA ) bhAMDoM ko; 65 bIrAvAsa ( sojata paragane kA ) nakkAraciyoM ko; aura 66 bAsaNI-jagA ( mer3atA paragane kA ) mahAtmAoM ko| inameM se kucha gAMva pahale gAMvoM kI evaja meM bhI die gae the / 1. mahArAja-kumAra chatrasiMhajI aura siddhadAnasiMhajI kA ullekha pahale ho cukA hai| inake alAvA mahArAja-kumAra pRthvIsiMhajI kA janma vi0 saM0 1865 ( I0 sa0 1808) meM huA thaa| inakA aura mahArAja ke anya rAjakumAroM kA dehAnta bhI bacapana meM hI ho gayA thaa| mahArAja ke bAbhAoM ke nAma isa prakAra milate haiM:-( 1 ) zivanAthasiMha, ( 2) sohanasiMha, ( 3 ) babhUtasiMha, (4) lAlasiMha, (5) rAjasiMha (kahIM-kahIM isake sthAna para bhImasiMha nAma milatA hai ), (6) sajjanasiMha, (7 , svarUpasiMha / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa 33. mahArAjA takhatasiMhajI yaha jodhapura-mahArAjA ajitasiMhajI ke vaMzaja karaNasiMhajI ke putra aura IDara-rAjya meM ke ahamadanagara ke svAmI the / inakA janma vi0 saM0 1876 kI jeTha sudi 13 ( I0 sa0 1816 kI 6 jUna ) ko huA thaa| . mahArAjA mAnasiMhajI ke pIche putra na hone se briTiza-gavarnameMTa (IsTa inDiyA kaMpanI) ne, svayaM una ( mahArAjA) kI icchAnusAra aura rAja-parivAra aura saradAroM Adi kI salAha se, inheM bulavA kara mahArAjA mAnasiMha jI ke goda viTAyo / vi0 saM0 1900 1. khyAtoM se prakaTa hotA hai ki vi0 saM0 1600 kI kArtika vadi 6 (I0 sa0 1843 kI 14 akTobara ) ko gavarnamainTa aura saradAroM kI tarafa se takhatasiMhajI ke nAma isa viSaya ke patra likhe gae, aura rAjya ke bar3e-bar3e saradAra unako le Ane ke liye ravAnA hue / vi0 saM0 1600 kI kArtika sudi 7 ( I0 sa0 1843 kI 26 akTobara ) ko yaha jodhapura ke kile meM phuNce| isI bIca poliTikala ejeMTa ne una bahuta se gaja-karmacAriyoM ko, jinako mahArAjA mAnasiMhajI ke samaya Apattijanaka samajha jodhapura se haTA diyA thA, jodhapura Ane kI AjJA de dii| aicisana kI 'e kalaikzana oNpha TrITIz2a aigejamaiMTsa aiNDa sanadUsa (bhA0 3, pR0 142) meM likhA hai ki mahArAjA takhatasiMhajI ne, apane jodhapura goda A jAne para, rAjakumAra jasavanta siMhajI kA apane bhAI pRthvIsiMhajI ke goda jAnA aura apanA unake choTe hone ke kAraNa kevala abhibhAvaka rUpa se ahamadanagara kA zAsana karanA prakaTa kara unheM ahamadanagara meM hI chor3a diyA, aura isa prakAra vahAM para unakA adhikAra rakhanA cAhA / parantu vi0 saM0 16.4 (I0 sa0 1848) meM gavarnamainTa ne, yaha dAvA khArija kara, ahamadanagara ko IDara-rAjya meM milA diyA / yaha pradeza vi0 saM0 1841 (I. sa. 1704 ) meM IDara se judA huA thaa| parantu usa samaya ke patroM se prakaTa hotA hai ki vAstava meM mahArAjA mAnasiMhajI kI rAniyoM ne, gavarnamainTa se kahakara, mahArAjA takhatasiMhajI ko maya mahArAja-kumAra jasavantasiMhajI ke hI jodhapura bulavAyA thaa| isaliye yaha saba jhagar3A jodhapura vAloM kI icchA ke viruddha uThA thA 442 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA takhatasiMhajI kI ma~gasira sudi 10 ( I0 sa0. 1843 kI 1 disaMbara ) ko jodhapura meM inakA rAjyAbhiSeka huaa| isI varSa kI phAguna sudi ( I0 sa0 1844 kI faravarI ) meM koTe ke mahArAva rAmasiMhajI inase milane ko jodhapura Ae / isa para mahArAja ne bhI unakA yathocita satkAra kiyA / yadyapi mahArAjA takhatasiMhajI ne rAjya para baiThate hI nAthoM ke upadrava ko dabA diyA, tathApi saradAroM kA upadrava zAMta na hosakA / isI varSa ( vi0 saM0 1900 I0 sa0 1843 meM ) gavarnameMTa ke siMdha vijaya kara lene para jodhapura kI tarafa se umarakoTa kA dAvA peza kiyA gayA / isa para vi0 saM0 1904 (I0 sa0 1847) meM gavarnamainTa ne usakI evaja meM jodhapura-rAjya vi0 saM0 1600 kI kArtika vadi 13 ko vivAha Adi meM cAraNoM, bhAToM aura nakkAraciyoM ko die jAne vAle dAna ke niyama banAe gae aura kanyAoM ko na mArane kI hidAyata bhI kI gaI / ye niyama pahale vi0 saM0 1866 meM hI nizcita kara lie gae the / 1. isI bIca dhauMkalasiMha ne bhI jodhapura kI gaddI ke liye bahuta kucha koziza kI, paraMtu karnala sadaralaiMDa ke Age usakI eka na calI / mahArAjA takhatasiMhajI ne apane rAjatilaka ke samaya pUrva-prathAnusAra maMdiyAr3a ke bAraTha cainasiMha ko 'lAkha-pasAva' diyA / 2. vi0 saM0 1600 kI phAguna sudi 3 ke eka patra se jJAta hotA hai ki mahArAja ne, deza __ meM vyApAriyoM para lagane vAle 'DaMDa-kirADa' ko mAphakara vyApAra ko unnata karane kA prabandha kiyA / 3. vi0 saM0 1866 (I0 sa0 1836 ) meM mahArAjA mAnasiMhajI ne bag2Avata karanevAle kaI saradAroM kI jAgIreM zIghra hI lauTA dene kA vAdA kiyA thaa| parantu unake svargavAsa ke bAda mahArAjA takhatasiMhajI ne usa para dhyAna nahIM diyA / ulaTA kucha saradAroM ko dI gaI jAgIreM vApisa chIna lI / isase ve saradAra mAravAr3a meM lUTa-mArakara upadrava macAne lge| 4. yaha pradeza vi0 saM0 1836 ( I0 sa0 1782 ) meM jodhapura ke adhikAra meM AgayA thA / parantu vi0 saM0 1870 ( I0 sa0 1813 ) meM ise phira se sindha ke TAlapurA amIroM ne dabA liyaa| isaliye gavarnamainTa ne pahale to sindha-vijaya kara lene para ukta pradeza mahArAja ko lauTA dene kA vAdA kara liyA thaa| parantu anta meM umarakoTa ke kile ko udhara kI sImA kI rakSA ke liye upayogI samajha isakI evaz2a meM (jodhapura mahArAja ) ko 10,000 rupaye sAlAnA denA nizcita kiyA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa ko vArSika 10,000 rupaye denA nizcita kiyA, aura jodhapura se milanevAlI karakI rakama ke 1,08,000 rupayoM meM se isa rakama ko ghaTAkara Age se vArSika 28,000 rupayA lenA svIkAra kiyA / parantu mahArAja ne gavarnamainTa ko sAfa taura se likha diyA ki umarakoTa hamArA hai aura jisa dina vaha hamako lauTAyA jAyagA vaha dina hamAre liye bar3I hI khuzI kA hogaa| ___pahale likhe anusAra jAgIroM kA jhagar3A taya na hone se kucha saradAra to pahale se hI mahArAja se nArAja ho rahe the, parantu ina dinoM kucha logoM ke kahane-sunane se svargavAsI mahArAjA mAnasiMhajI kI rAniyAM bhI inase aprasanna ho gaIM / isaliye vi0 saM0 1903 kI pauSa sudi 12 (I0 sa0 1846 kI 26 disambara) ko jaba karnala sadaralaiMDa aura mahArAja ke bIca jodhapura meM bAtacIta huI, taba usane inheM isa bAta kI sUcanA dI / isa para mahArAja ne dUsare hI dina kucha saradAroM kI jAgIroM meM vRddhi karane kA vAdAkara unheM apanI tarafa karaliyA / isake ATha dina bAda, sadaralaiMDa kI salAha se, mAjI sAhabAoM ko bhar3akAnevAle loga kaida karalie gae / vi0 saM0 1604 kI dvitIya jyeSTha sudi 4 (I0 sa0 1847 kI 17 jUna) ko yaha samajhautA pakkA huA thaa| khyAtoM se jJAta hotA hai ki siMdha-vijaya ke samaya sahAyatA ke liye jodhapura se bhI senA bhejI gaI thii| parantu usameM bImArI phaila jAne se use mArga se hI lauTa AnA par3A / 1. e kalaikzana oNpha TrITIz2a eMgejameMTsa aiNDa sanadsa, bhA0 3, pR0 138 / 2. yaha patra vi0 saM0 1604 kI prathama jyeSTha sudi 1 (I0 sa0 1847 kI 15 maI) ko likhA gayA thaa| 3. Asopa-ThAkura ko cimaNavA, gAdheDI, goyandapurA, bhA~nAvAsa, rADoda aura rANAvatoM kI AdhI pAlar3I; rAsa-ThAkura ko hunAvAsa Adi do gAMva aura bAsanI-ThAkura ko kucere ke badale (jo z2abta ho cukA thA) (nAgora prAnta kA ) mANakapurA denA nizcita kiyA / bagar3I-ThAkura ko mahArAja kI sevA meM upasthita hone kI AjJA dI gii| Asopa-ThAkura ko Upara likhe gAMva phAguna sudi 15 ( I0 sa0 1847 kI 2 mArca) ko die gae the| 4. kaida kie gae logoM ke nAma :-- __ AsopA suratarAma, usakA putra mahArAma, purohita saiMbarImala aura thAnavI panAlAna / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA takhatasiMhajI vi0 saM0 1903 kI pauSa -sudi 14 ( I0 sa0 1846 kI 31 disambara) kI rAtako zekhAvata DUMgasiMha aura javAharasiMha Agare ke kile kA jelakhAnA tor3akara anya kaidiyoM ke sAtha bAhara nikala gae / isake bAda unhoMne nasIrAbAda kI chAvanI ko lUTa liyA / yaha dekha gavarnamainTa ne rAjasthAna kI pratyeka riyAsata se unheM pakar3ane meM sahAyatA dene kI prArthanA kI / isa para javAharasiMha to bIkAnera kI tarafa calA gayA aura DUMgajI ko mAravAr3a kI senAne zekhAvATI aura tUMrAvATI ke bIca ke meDI nAmaka gAMva meM pakar3a liyA / usa samaya aMgarejI afasara bhI isa senA ke sAtha the| parantu pakar3ate samaya mAravAr3a vAloM ne use gavarnamainTa ko na sauMpane kA vacana dediyA thaa| isase yadyapi gavarnamainTa ne saMdhi kA havAlA dekara pahale to use ajamera bulavAliyA, tathApi anta meM jodhapura darabAra kI bAta mAnakara, vi0 saM0 1905 ke bhAdoM (I0 sa0 1848 ke agasta ) meM, use vApasa jodhapura bheja diyA / yahAM para vaha kile meM vinA ber3I ke hI paharevAloM kI nigarAnI meM rakkhA gayA / __ vi0 saM0 1905 kI pauSa vadi 13 (I0 sa0 1848 kI 23 disambara) ko rAjakIya senAne daulatapure ke gAMva dhaNakolI para adhikAra kara liyaa| vi0 saM0 1907 kI jyeSTha vadi 30 (I0 sa0 1850 kI 10 jUna ) ke dina mahArAja ne cAMdI se tulAdAna kiyaa| vi0 saM0 1906 (I0 sa0 1852 ) meM mahArAja jAlora hote hue AbU kI tarafa gae / mArga meM pauSa sudi 7 ( I0 sa0 1853 kI 16 janavarI) ko jaba yaha sirohI pahuMce, taba vahAM ke rAva zivasiMhajI ne, pAMca sau manuSyoM ke sAtha tIna kosa sAmane Akara, inakI pezavAI kI / tIsare dina mahArAja ne bhI unako, unake rAjakumAroM ko aura saradAroM Adi ko yathA-yogya saropAva dekara satkAra kiyA / isake bAda pauSa sudi 11 (21 janavarI) ko yaha AbUM pahu~ce / vahAM se lauTate samaya inake sirohI aura mAravAr3a kI sarahada para pahu~cane para ina ( mahArAja ) kA 1. ye DAkA DAlane ke kAraNa pakar3e gae the| 2. vi0 saM0 1874 (I0 sa0 1818) kI sandhi kI dhArA 1 / 3. isa yAtrA meM mahArAja ke sAtha topeM bhI thIM, jo mArga meM pratyeka par3Ava se ravAnA hone para chor3I jAtI thIM / anAdare se AbU ko ravAnA hote hue bhI inase salAmI dAgI gaI thii| 445 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa vivAha sirohI ke rAva kI kanyA se huA~ / yahAM se yaha ghANerAva, sAdar3I, sojata, bIlAr3A aura mer3atA hote hue mAgha sudi 10 ( 18 faravarI) ko nAgora pahu~ce aura cAra mAsa ke bAda vi0 saM0 1910 kI jyeSTha sudi 8 (I0 sa0 1853 kI 14 jUna ) ko vahAM se ravAnA hokara dUsare dina jodhapura lauTa aae| ___ jyeSTha sudi 13 (16 jUna ) ko jayapura-nareza mahArAjA rAmasiMhajI, vivAha karane ke liye, jodhapura pahu~ce / mahArAjA takhatasiMhajI ne bhI DIgAr3I ke pAsa taka sAmane jAkara unakA abhinandana kiyA / usI dina jodhapura ke kile meM bar3I dhUma-dhAma se una (jayapura-nareza ) kA vivAha huA / ___ vi0 saM0 1910 kI kArtika vadi 30 (1 navambara ) ko udayapura ke vakIla ne rAjapUtAne meM sthita gavarnara janarala ke ejeMTa se goDavAr3a kA prAnta mAravAr3a se lekara phira se mevAr3a ko dilavAne kI prArthanA kI / parantu use isa mAmale meM nirAza honA pdd'aa| 1. usa samaya kI sarakArI DAyarI (roz2anAmace ) meM likhA hai ki jisa samaya vi0 saM0 1606 kI mAgha vadi 5 (I0 sa0 1853 kI 26 janavarI) ko mahArAja ke pAlar3I (goDavAr3a meM ) pahu~cane para sirohI-nareza kI tarapha se vivAha kA prastAva AyA, usa samaya mahArAja kI tarafa se kahalAyA gayA ki purAnI khyAtoM ke lekhAnusAra pahale sirohI vAle apane sarahada ke gA~va posAliye meM Akara apanI kanyAoM kA vivAha mahArAjA jasavantasiMhajI prathama aura ajitasiMhajI Adi ke sAtha kara cuke haiN| isaliye yadi rAvajI usI prakAra pAkara vivAha karanA svIkAra kareM to mahArAja bhI isake liye taiyAra ho sakate haiM / rAvajI ne yaha bAta mAnalI / isIse sirohI ke sarahadI gAMva posAliyA aura mAravAr3a ke sarahadI gAMva pAlaDI-dhanApurA ke bIca yaha kArya sampanna huaa| vivAha kA saba prabandha jodhapura kI tarafa se kiyA gayA thaa| 2. phAguna sudi 11 (I0 sa0 1853 kI 21 mArca) ko sara hainarI laoNreMsa (e. jI. jI.) jodhapura Ane vAlA thA / isaliye mahArAjA phAguna sudi 6 (16 mArca) ko kucha AdamiyoM ke sAtha nAgora se calakara usI dina jodhapura pahuMce aura laoNreMsa se milane ke bAda phAguna sudi 14 ( 24 mArca ) ko lauTa kara usI dina nAgora pahu~ca gae / 3. mahArAjA rAmasiMhajI kA irAdA pahale rIvA vivAha karane ko jAne kA thA / parantu mahArAjA mAnasiMhajI kI kanyA kA vAgdAna pahale hI ho cukA thaa| isI liye unheM pahale yahAM Akara vivAha karanA pdd'aa| barAta ke samaya z2ora kI varSA hone se saba barAtI idhara udhara ho ge| isaliye varakA hAthI bhI kile kA rAstA chor3a kara padmasara tAlAba kI tarapha muddgyaa| parantu zrImAlI brAhmaNa baurA rAmA aura chogA ne hAthI ke donoM dAMta pakar3a use kile ke dvAra (phataipaula ) para lA khar3A kiyA ! Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA tanatasiMhajI ma~sira (disambara) meM mahArAja zikAra karate hue sivAnA aura jAlora hokara dotIna dina ke liye AbU gae, aura vahAM se lauTa kara phira jAlora hote hue pauSa ( I0 sa0 1854 kI janavarI meM jodhapura cale Ae / vi0 saM0 1911 kI jyeSTha vadi 3 ( I0 sa0 jAlora meM mahArAja - kumAra jasavantasiMhajI kA vivAha kI kanyA se huA / Azvina ( sitambara) mAsa meM siMghI kuzalarAja senA lekara bagar3I ko tarafa calA / isakI sUcanA pAte hI vahAM kA ThAkura gAMva chor3a kara bhAga gyaa| kuzalarAja ne bagar3I para adhikAra kara ThAkura ke ku~vara ko pakar3a liyA / 1854 kI 15 maI ) ko jAmanagara ke jAma vIbhAjI isI varSa kI phAguna sudi 4 ( I0 sa0 1855 kI 20 faravarI) ko mahArAja, rAniyoM aura mahArAja - kumAroM ko sAtha lekara, dala-bala sahita tIrtha-yAtrA ko cale / inake parabatasara ( ukta nAma ke mAravAr3a ke prAMta meM ) pahu~cane para ( caitra vadi 1 = 12 mArca ko ) kizanagar3ha-mahArAja pRthvIsiMhajI vahAM Akara inase mile / mahArAja ne sAmane jAkara unakA satkAra kiyA aura unheM pAlakI meM sAmane biThAkara apane nivAsasthAna para le Ae / vi0 saM0 1912 kI caitra sudi 3 ( I0 sa0 1855 kI 20 mArca ) ko mahArAjA takhatasiMhajI ke jayapura pahu~cane para mahArAjA rAmasiMhajI ne zramAnIzAha ke nAle taka sAmane Akara inakI abhyarthanA kii| vahAM para caubIsa dina rahane ke bAda 1. yahIM para zikAra ke samaya darakhta para baMdhe takhtoM ke TUTa jAne se pauSa sudi 12 ( I0 sa0 1854 kI 11 janavarI ) ko mahArAja kI eka rAnI ( bhaTiyAnIjI ) kA svargavAsa ho gayA / 2. pahale mahArAja - kumAra jasavantasiMhajI kA eka khaDDa jAmanagara bhejA gayA aura vahAM para usake sAtha vivAha kI kucha rItiyAM pUrI kI gii| isake bAda vivAha kA bAkI kArya jAlora meM pUrA kiyA gayA / 3. pahale mahArAjA mAnasiMhajI ne bhI kizanagar3ha-- nareza kalyANasiMhajI ko isI taraha apane sAmane biThAyA thA / isI se yaha rivAja cala gayA thaa| 4. isa yAtrA meM mahArAja ke jayapura pahu~cane ke samaya karIba 28,000 AdamI sAtha hogae the / aura isa yAtrA kA kula kharca 10,40, 322 rupaye taka pahu~cA thA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 447 www.umaragyanbhandar.com
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa yaha dillI hote hue haradvAra pahu~ce, aura vahAM se mathurA, DIga aura puSkara hote hue prathama ASAr3ha ( jUna ) meM jodhapura lauTa aae| ina dinoM AuvA, Asopa aura gUlara ke ThAkura tathA unake jile ke choTe-choTe jAgIradAra bAgI ho rahe the / isI se vi0 saM0 1914 ke jyeSTha ( I0 sa0 1857 kI maI ) meM gUlara ke ThAkura kI uddaNDatA ke kAraNa usake jAgIra ke gAMva para senA bhejakara vahAM para adhikAra kara liyA gyaa| isI varSa hindustAna meM sipAI-vidroha kI Aga bhar3aka utthii| isapara aMgarejasarakAra kI tarafa se poliTikala ejaiMTa aura gavarnara janarala ke rAjapUtAne ke ejeMTa ne mahArAja se mAravAr3a meM bAgI sipAhiyoM ko na ghusane dene kI prArthanA kI / mahArAja ne bhI jyeSTha sudi 14 (6 jUna ) ko siMdhI kuzalarAja ko isakA prabandha karane ke liye niyukta kara diyaa| isI se jisa samaya nasIrAbAda aura nImaca kI chAvaniyoM kI senAeM, dillI kI tarafa jAtI huI, mAravAr3a meM hokara nikalIM, usa samaya usane unakA pIchA kara unheM mAravAr3a meM upadrava karane se roka diyA / mahArAja ne kucha senA ajamera kI rakSA ke liye bhI bhejI thii| isaliye jaba ASADha vadi 1 (16 jUna ) ko pa~vAra anAr3asiMha aura mahatA chatrasAla Adi usa senA kA vetana bAMTane ko bheje gae, taba vahAM ke aMgareja-aphasara ne AnAsAgara taka sAmane Akara inakA satkAra kiyaa| isa ke bAda ye loga byAvara jAkara gavarnara janarala ke ejenTa se mile / usake sekreTarI ne bhI usI prakAra Age A inheM mAna diyA / isake 5 dina bAda byAvara kI tarapha se bhAgakara AI huI cAra aMgareja-striyAM jodhapura phuNcii| mahArAja ne unheM sUrasAgara meM sthita poloTikala ejaiMTa kI rakSA meM meja diyaa| ASAr3ha sudi 5 ( 26 jUna ) ko mahArAja kI AjJA se siMdha se jayasalamera aura 1. isake bAda siMghI kuzalarAja, kucAmana-ThAkura kesarIsiMha, aura khairave-ThAkura sAMvatasiMha 2,... sainika lekara jayapura-rAjya ke tuMgA nAmaka gAMva meM pahu~ce, aura vahAM se jayapura ke poliTikala ejainTa ke sAtha ho lie / parantu bAgI-sainikoM ke marane-mArane ko udyata hone ke kAraNa aMgarez2a-aphasara, yuddha karane kA vicAra chor3a, eka kosa ke phAsale se bAgiyoM kA pIchA karate rahe / roz2anAmace meM likhA hai ki jaba una aMgarez2I-aphasaroM ke sAtha kI senA bAgI hogaI, taba unako jodhapura kI senA kI zaragA meM Akara apanI prANa-rakSA karanI pdd'ii| 448 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA takhatasiMhajI mAlAnI hokara, jodhapura taka UMToM kI DAka biThAne kA prabaMdha kiyA gayA / bhAdoM vadi 5 ( 10 agasta ) kI rAta ko jodhapura ke kile kI gopAlapaula ke pAsa ke bArUda-khAne para bIjalI girI / isa se vahAM ke Asa-pAsa kA duherA koTa, gopAlapaula, phataipaula aura unake Asa-pAsa kA koTa ur3agayA / usa samaya vahAM ke bar3e-bar3e patthara bArUda ke z2ora se ur3akara zahara se karIba tIna kosa (caupAsanI nAmaka sthAna ) taka pahu~ce the / isa pASANa-vRSTi se kile ke Asa-pAsa kA zahara naSTa hogayA aura karIba 400 AdamI daba kara mara gae / kile para ke cAmuNDA ke mandira kA bahutasA bhAga bhI ur3a gayA thA / paraMtu kisI taraha mUrti baca gaI / zIghra hI rAjya kI tarapha se dabe hue puruSoM ko nikAlane kA prabaMdha kiyA gayA / isa ghaTanA se zAyada aura bhI adhika hAni hotI / paraMtu tatkAla varSA ke Arambha ho jAne se Asa-pAsa kI bacI huI bArUda bhIga gaI / isase Aga kI ur3anevAlI cinagAriyoM se usake bhar3akane kA Dara jAtA rhaa| ___isake bAda hI DIsA kI chAvanI vAlI senA ke bAg2I hone kA samAcAra jodhapura pahu~cA / isa para pAlI ke loga ghabarA gae / yaha dekha mahArAja ne unakI rakSA ke liye kucha AdamI vahAM bheja die / __bhAdoM sudi 6 ( 25 agasta ) ko airanapure kI senA ke bAgI ho jAne kI sUcanA milI / isa para mahArAja ne kiledAra anAr3asiMha, loDhA rAva rAjamala aura mehatA chatramala ko 1,000 sipAhI aura 4 topeM dekara udhara jAne kI AjJA dI / ye loga pAlI meM jAkara yuddha kI taiyArI karane lage / bAgI loga bhI airanapure se ravAnA hokara sAMDerAva hote hue gUMdoja pahu~ce / vahIM para unheM pAlI meM ThaharI huI jodhapura kI senA kA samAcAra milA / isase ve pAlI kA mArga chor3a khairave kI tarapha cale gae / isI 1. isa DAka kI caukiyAM tIna-tIna kosa para rakkhI gaI thIM aura pratyeka caukI meM do-do U~ToM kA prabandha kiyA gayA thA / 2. yaha bArUda kA godAma pahAr3a khoda kara banavAyA gayA thA aura isameM assI haz2Ara mana bArUda bharA thaa| 3. usa samaya vahAM para mahArAja kI tarapha se zAha rUpacanda loDhA vakIla niyata thA / 444 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa samaya Auve kA ThAkura bAgiyoM se mila gayA, aura usane unheM apane yahAM bulavA liyA / gUlara-ThAkura bizanasiMha aura AlaNiyAvAsa-ThAkura ajitasiMha bhI apane AdamiyoM ko lekara Auve jA pahu~ce / isakI sUcanA milate hI mahArAja ne siMghI kuzalarAja aura mehatA vijayamala ko senA lekara udhara jAne kI AjJA dI / Azvina badi 4 (7 sitambara ) ko bIThorA gAMva ke pAsa mAravAr3a kI senA kA bAgiyoM se yuddha huA / rAta hone para kiledAra anAr3asiMha ne khejar3alA ke ThAkura himmatasiMha aura bhATI jagatasiMha ko Auve ke ThAkura kuzAlasiMha ko samajhAne ke liye bhejA, aura use bAgiyoM kA sAtha chor3akara mahArAja kI senA meM A jAne ke liye khlaayaa| isa para kuzAlasiMha ne lAMbiyAM ke ThAkura pRthvIsiMha se salAha kara dUsare dina prAtaHkAla mahArAja kI senA meM cale Ane kA vAdA kiyA / paraMtu ThAkura ke pradhAna kAryakartA kachavAhA mAnasiMha ne isa bAta kI sUcanA gUlara-ThAkura ko, aura usane bAgI-senA ke senApati ko de dI / isase usa senA kA risAladAra abbAsaalI kucha rAta rahate hI apanI senA ko lekara AuvA-ThAkura ke pAsa pahuMca gayA aura usane ThAkura se kahA ki hama loga sUraja nikalane se pahale hI mahArAja kI senA para AkramaNa karanA cAhate haiM / isaliye yA to Apa hamArA sAtha deM, yA hama se yuddha kareM / usa samaya nagara aura gar3ha meM cAroM tarafa susajjita bAgI sipAhiyoM ke phaile hue hone se ThAkura usakA virodha na kara sakA, aura usane lAcAra hokara siNalI ke ThAkura cAMpAvata zaktasiMha ko apanA pratinidhi banAkara usa (risAladAra) ke sAtha kara diyaa| prAtaHkAla hone ke pUrva hI ye saba mahArAja kI senA ke mukAbale para jA pahu~ce / AlaNiyAvAsa aura gUlara ke ThAkura bhI unake sAtha the / zIghra hI donoM tarafa se ghamasAna yuddha jArI ho gayA / paraMtu siMghI kuzalarAja aura mehatA vijayamala ke jhagar3A hote hI bhAga jAne aura rAjamala aura anAr3asiMha ke yuddha meM mAre jAne se rAjakIya senA ke paira ukhar3a gae / isa yuddha meM Ahora ke ThAkura ne vIratA se zatru kA sAmanA kara rAjakIya-topakhAne ko bAgiyoM ke hAtha meM par3ane se bacA liyA / 1. harajI gAMva ke ThAkura kA putra kAnasiMha bIThore goda gayA thA / parantu prAuve ke ThAkura ne lAMbiyA-ThAkura ko senA sahita bheja kara use maravA DAlA / isa se aura usakI anya uddaNDatAoM se mahArAja pAuve ke ThAkura se aprasanna the / 2. usI samaya kA yaha dohArdha mAravAr3a meM prasiddha hai: "lIlA bhAlA pheratA bhAga gayA kuzaleza / " 450 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA takhatasiMhajI isakI sUcanA pAte hI udhara ajamera se gavarnara janarala ke ejeMTa ne aMgarez2I senA ke sAtha car3hAI kI, aura idhara jodhapura se poliTikala ejaiMTa kaipaTina mesana Auve ko claa| aMgarez2I senA ne vahAM pahu~cate hI zatru-pakSa se yuddha cher3a diyaa| paraMtu abhAgya se kaipaTina mesana aMgarez2I senA ke badale bAgiyoM kI senA meM jA pahu~cA / use akelA dekha zIghra hI bAgiyoM ne use mAra DAlA / isake bAda ekavAra to sarakArI senA ne bAgiyoM ko Auve ke tAlAva kI dIvAla ke pIche chipane ko bAdhya kara diyA, paraMtu zIghra hI Asopa-ThAkura zivanAthasiMha ne hamalA kara aMgarejI senA kI bahutasI topeM chIna lI / isase aMgarez2oM kI fauja ko maidAna chor3a AMgadosa kI tarafa haTa jAnA par3A / vahAM se gavarnara janarala kA ejaiMTa lauTakara ajamera calA gayA / yaha samAcAra suna Asoja (kAra) sudi 12 (30 sitambara ) ko mahArAja ne Auve kI aura usake jiledAroM kI jAgIreM jabta kara lI aura isake bAda kuzalarAja ke nAma bAgiyoM ko daNDa dene kI AjJA bhejI / _____ kArtika vadi 11 (13 akTobara ) ko bAgI-sainika Auve se ravAnA hokara gaMgAvA, dUdor3a, lAvA aura rIyAM hote hue pIpAr3a ke pAsa pahu~ce / siMghI kuzalarAja isa samaya bIlAr3e meM thA / parantu usakI himmata unakA mukAbalA karane kI na huI / isaliye mahArAja ne kucAmana ke ThAkura kesarIsiMha ko bhI bAgiyoM ke pIche ravAnA kiyA / usane kuzalarAja ko sAtha lekara nAranaula taka unakA pIchA kiyA / kucere ke pAsa unakA bAgiyoM se sAmanA bhI huA, parantu isameM vizeSa saphalatA nahIM huI / isa gar3abar3a meM ma~gasira vadi 4 ( 5 navaMbara ) ko Asopa-ThAkura ne pAlI ke vyApAriyoM kA dasa hajAra kA mAla lUTa liyA / isa para ma~gasira sudi 7 (23 navaMbara ) ko Asopa kI jAgIra jabta karalI gaI / isake bAda baDalU para bhI mahArAja kI senA kA adhikAra ho gyaa| yaha dekha Asopa-ThAkura sAmanA karanA chor3a rAjakIya senA meM calA AyA / aMgarez2oM kI naI senA ne DIsese Akara, mAgha sudi 5 (I0 sa0 1858 kI 20 janavarI ) ko, Auve ko ghera liyaa| mahArAja kI senA bhI maya nIMbAja aura 1. yaha bhI bAgI-sainikoM ke sAtha ho gayA thA / 2. isake bAda yaha kile meM kaida kara diyA gayA thaa| parantu vi0 saM0 1616 kI kArtika vadi 30 (dIpamAlikA I0 sa0 1856 kI 25 akTobara) ko maukA pAkara vahAM se nikala bhaagaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa rAsa ke ThAkuroM ke usake sAtha thI / Auve kA ThAkura to pahale hI bacakara nikala gayA, parantu chaThe dina kilevAloM ke bhI nikala jAne para vahAM para unakA adhikAra ho gyaa| isake bAda vahAM kA kilA, mahala, koTa aura makAnAta naSTa karadie gae / isI prakAra Auve ke bhAI-bandhuoM ke gAMva bhIvAliyA Adi kI gaDhiyAM bhI suraMge lagA kara ur3A dI gaIM aura vahAM ke ThAkura bhAga kara mevAr3a kI tarafa cale ge| vi0 saM0 1915 kI prathama jyeSTha sudi 12 ( I0 sa0 1858 kI 24 maI ) se rAjapUtAne kI riyAsatoM ke sikkoM meM bAdazAha ke nAma kI jagaha mahArAnI vikToriyA kA nAma likhe jAne kA prabandha kiyA gayA; kyoMki sipAhI vidroha ke zAnta hone para mahArAnI vikToriyA ne bhArata kA zAsana apane hAtha meM le liyA thaa| vi0 saM0 1915 ke pauSa ( I0 sa0 1856 kI janavarI ) meM mahArAja ne zAhabAjakhA~ ko apanA dIvAna banAyA / vi0 saM0 1916 ke kArtika (I0 sa0 1856 ke akTobara ) meM kizanagar3ha meM jhagar3A uTha khar3A huA / yaha dekha vahAM ke nareza ne mahArAja se sahAyatA maaNgii| isa para mahArAja ne parabatasara aura mAroTha ke apane hAkimoM aura saradAroM ko AjJA bheja dI ki jisa samaya kizanagar3ha-mahArAja ko sahAyatA kI AvazyakatA ho, usI samaya sasainya vahAM pahu~ca unakI AjJA kA pAlana kiyA jAya / yadyapi vi0 saM0 1914 (I0 sa0 1857 ) se hI rAjakIya senAeM mAravAr3a ke bAgI saradAroM ke pIche lagI huI thIM, tathApi maukA milate hI ve idhara-udhara lUTakhasoTa macAdiyA karate the / anta meM, vi0 saM0 1917 ke prathama Azvina (I0 sa0 1860 ke sitambara ) meM, Auve ke ThAkura ne apane ko aMgarejI sarakAra ke hAthoM sauMpa kara insAfa kI prArthanA kI / isa para ajamera meM eka faujI adAlata biThAI gaI, aura usane sArI bAtoM kI chAna-bIna kara use poliTikala ejaiMTa kaipaTina mesana kI hatyA meM sammilita hone ke aparAdha se barI kara diyaa| isake sAtha hI gavarnamainTa ne jodhapuramahArAja se AuvA, Asopa Adi ke saradAroM para dayA dikhalAne kI prArthanA bhI kii| 1. sarakArI roz2anAmace meM vi0 saM0 1616 kI jeTha sudi 8 (I0 sa0 1856 kI ___8 jUna ) ko zahabAz2akhA~ ko dubArA dIvAnI kA kAma diyA jAnA likhA hai| 2. kizanagaDha-nareza ne, vahAM ke svargavAsI mahArAjA pratApasiMhajI ke bAbhA (parade DAlI huI strI-upapatnI ke putra ) z2orAvarasiMha ke lar3ake motIsiMha ko kaida kara diyA thaa| isIse usake AdamiyoM ne upadrava zurU kiyA thaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA takhatasiMhajI AuvA-ThAkura kuzAlasiMha barI hokara udayapura calA gayA / isake kucha kAla bAda usakA putra devIsiMha, Asopa ThAkura zivanAthasiMha, gUlara ThAkura bizana siMha Adi bIkAnera kI tarafa cale gae, aura unake vakIla unakI jAgIreM vApasa dilavAne ke liye poliTikala ejaiMTa Adi se sahAyatA kI prArthanA karane lage / paraMtu mahArAja ne yaha bAta svIkAra na kI / gadara ke samaya pUrI sahAyatA dene ke kAraNa isI varSa ( vi0 saM0 1998 = I0 sa0 1862 meM ) gavarnamaiMTa ne jodhapura darabAra ko goda lene kA adhikAra pradAna kiyA / vi0 saM0 1916 kI ASAr3ha vadi 3 ( I0 sa0 1862 kI 14 jUna ) ko bAbhoM (paradAyatoM ke putroM ) ko rAvarAjA kI padavI dI gaI aura isake bAda bhAdoM vadi 13 ( I0 sa0 1862 kI 23 agasta) ko mahArAjA takhatasiMhajI vivAha karane ko jayasalamera kI tarapha cale / rAvalajI ne 6-7 kosa sAmane Akara inakI abhyarthanA kI / vivAha ho jAne para, Azvina sudi 1 ( 24 sitambara) ko, barAta jodhapura lauTa aaii| vi0 saM0 1920 kI mAtra vadi 8 ( I0 sa0 1864 kI 1 faravarI ) ko jayapura mahArAja rAmasiMhajI phira vivAha karane ko jodhapura aae| yahAM para ApakA vivAha mahArAja kI dUsarI kanyA aura inake bhrAtA pRthvIsiMhajI kI kanyA ke sAtha bar3I dhUma-dhAma se kiyA gayA / vi0 saM0 1921 kI mAgha vadi 7 ( I0 sa0 1865 kI 19 janavarI) ko mahArAjA takhatasiMhajI vivAha karane ke liye rIvAM kI tarafa ravAnA hue| jayapura pahu~cane para mahArAjA rAmasiMhajI ne, niyamAnusAra Age Akara, inakA svAgata kiyA / isake bAda rIvAM pahu~cane para, phAguna sudi 8 (5 mArca ) ko, mahArAja kA vivAha rIvAM 1. vi0 saM0 1621 ke sAvana ( I0 sa0 1864 ke agasta) meM grAuvA - ThAkura kuzAlasiMha kA udayapura meM svargavAsa hogayA / 2. riporTa majamUe hAlAta va intiz2Ama rAja mAravAr3a ( bAbata saMvat 1640 ) meM vi0 saM0 1616 kI bhAdoM sudi 10 ( I0 sa0 1862 kI 3 sitambara) ko mahArAja dvArA jayasalamera meM isa rAvarAjA padavI kA diyA jAnA likhA hai / ( dekho pR0 248) / 3. vahAM para mahArAja kA vivAha kesarIsiMhajI kI kanyA se aura mahArAja - kumAra pratApasiMhajI kA vivAha chatrasiMhajI kI kanyA se huA thA / 'tavArIqha jaisalamera' meM ina vivAhoM kA saMvat 1618 likhA hai ( pR0 87) / 453 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa nareza lakSmaNasiMhajI kI kanyA se huA / vahAM se lauTane para, vi0 saM0 1922 (I0 sa0 1865 ) meM, mahArAja prayAga hote hue gavarnara janarala se milane ke liye kalakatte gae, aura lauTate samaya bharatapura aura jayapura hote hue, vi0 saM0 1922 kI bhAdoM vadi 12 ( I0 sa0 1865 kI 18 agasta) ko, jodhapura phuNce| isI varSa mahArAja ne puSkara kI yAtrA bhI kI thii| ____ mahArAja bahudhA ranavAsa ke sAtha yA zikAra meM rahA karate the| isase rAjya kArya kI dekha-bhAla pUrI taura se nahIM ho sakatI thI, aura rAja-karmacAriyoM ko manamAnI karane kA maukA mila jAtA thaa| isapara vi0 saM0 1923 ke vaizAkha (I0 sa0 1866 ke aprela ) meM mahArAja ne misTara Telara nAmake eka avasara prApta (riTAyarDa) aMgareja adhikArI ko riyAsata kA kAma karane ke liye bulvaayaa| isake bAda prathama jeTha vadi 11 ( 10 maI) ko use dIvAnI kA kAma sauMpA gayA aura muMzI hAjI mohammadakhA usakA nAyaba banAyA gyaa| prathama jeTha sudi 5 (11 maI ) ko gavarnara janarala ke ejaiMTa ke pAsa niyukta jodhapura rAjya ke vakIla ne ejaiMTa ke hAjI mohammadakhA se nArAja hone kI sUcanA dI; aura sAthahI usane yaha bhI likhA ki usa (ejaiMTa) kI icchA use rAjya se bAhara bhijavA dene kI hai / parantu mahArAja ne isa para kucha dhyAna nahIM diyA / isI varSa ke bhAdoM (sitambara) meM sirohI se dasa kosa idhara ke posAliyA nAmaka gAMva meM mahArAja kA vivAha sirohI ke rAva zivasiMhajI kI kanyA se huaa| rAja-karmacAriyoM ke SaDyaMtra se rAjya kA kArya na calA sakane ke kAraNa, Azvina sudi 1 (6 akTobara ) ko, misTara Telara tIna mahIne kI chuTTI lekara hamezA ke liye yahAM se calA gayA / isa para dIvAnI kA kAma hAjI mohammada ko sauMpA gyaa| 1. vahIM para mahArAja-kumAra mohabatasiMhajI aura kizorasiMhajI ke vivAha bhI hue the| 2. vi0 saM0 1923 kI caitra vadi 12 (I0 sa0 1867 kI 1 aprela) ko, aMgarez2I zikSA ke liye, pahale pahala nagara meM, prajA kI tarapha se eka skUla kholA gayA; aura vi0 saM0 1624 kI vaizAkha sudi 2 (6 maI) ko prajA kI tarapha se hI, 'muradharaminta' nAmaka saptAhika patra nikAlane ke liye 'muradharaminta' nAma kA presa sthApita kiyA gyaa| parantu vi0 saM0 1926 kI ASADha sudi 1 ( I0 sa0 1866 kI 10 julAI) ko rAjya ne ina saMsthAoM ko apane tatvAvadhAna meM lekara inakA nAma kramazaH "darabAra skUla", "mAravAr3a gaz2aTa" aura "mAravAr3a sTeTa-presa" rakha diyA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA takhatasiMhajI Azvina sudi 6 (18 akTobara ) ko mahArAja Agare ke darabAra meM sammilita hone ko ravAnA hue / inake sAMbhara pahu~cane para dIvAna hAjI mohammada kucha dina kI chuTTI lekara ajamera calA gyaa| yaha Agare kA darabAra vi0 saM0 1923 kI kArtika sudi 12 (I0 sa0 1866 kI 19 navambara) ko huA thA / isI meM gavarnara janarala laoNrDa laoNrase ne apane hAthoM se mahArAja ko jI. sI. esa. AI. kA padaka pahanAyA / gavarnara janarala kA vicAra rAjapUtAne meM zastra-kAnUna (Arsa aikTa) pracalita karane kA thA / parantu mahArAja ne anya upasthita raIsoM ke sAtha milakara bar3I kuzalatA se ise rukavA diyA / pauSa vadi 12 (I0 sa0 1867 kI 2 janavarI) ko mahArAja Agare se lauTa kara jodhapura cale aae| isake bAda hAjI mohammadakhA~ ne purAne prabandha ko badalakara aMgarez2I DhaMga para nayA prabandha karanA prArambha kiyA / parantu usake mulkI aura phauz2I kAmoM para bahuta se musalamAnoM ko niyukta kara dene ke kAraNa mAravAr3a ke loga usase nArAz2a hogae~ / isIse vi0 saM0 1924 ke kArtika (I0 sa0 1867 kI navambara) meM kisI ne gupta rUpa se use puSkara meM mAraDAlA / vi0 saM0 1923 kI ASAr3ha sudi 7 (I0 sa0 1866 kI 16 julAI) ko gavarnamainTa ke aura mahArAja ke bIca eka ahadanAmA likhA gayA / isake anusAra mahArAja ne jodhapura rAjya meM hokara nikalanevAlI relave ke liye, vinA kisI evajrAne ke, jamIna denA aura rela dvArA mAravAr3a meM hokara bAhara jAnevAle mAla para cuMgI na lenA nizcita kiyaa| 1. DA0 jemsa barjesa kI kraoNnaoNlaoNjI oNpha inDiyA, pR0 382 / 2. isI samaya mahArAjA kI salAmI kI 17 topeM niyata kI gii| 3. vi0 saM0 1924 kI vaizAkha vadi 8 (I0 sa0 1867 kI 27 aprela ) ko mahArAja-kumAra z2AlimasiMhajI ko kaMTAliye ke ThAkura goradhanasiMha ke goda dene kA prabandha kiyA gayA / para isameM saphalatA nahIM huI / isI varSa ke ASADha ( julAI ) meM mehatA vijayamala ne, poliTikala-ejeMTa kI mArafata, ghANerAva ke ThAkura para hukma-nAmA (nAma kA kara) lgaayaa| 4. e kalaikzana oNpha TrITIz2a aiMgejamaiMTsa aiNDa sanadsa, bhA0 3, pR0 138-136 / 5. isI varSa ke anta meM kaptAna impe dvArA jodhapura aura bIkAnera kI sarahada kA nirNaya karavAyA gyaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa vi0 saM0 1925 ( I0 sa0 1868) meM gavarnara janarala ke ejaiMTa ne jodhapura Akara mahArAja se saradAroM kA phaisalA karane aura unakI jAgIreM lauTA dene ke liye kahA / isa para mahArAja ne do mahIne meM unakA nirNaya kara dene kA vAdA karaliyA / parantu yaha jhagar3A zAnta na hosakA / isase paukarana, kucAmana vagairA ke saradAra bhI AuvA, Asopa, nIMbAja, rAyapura, rAsa, khejaDalA aura caMDAvala ke saradAroM se mila ge| ___ isI varSa ke kArtika ( akTobara ) meM mahArAja ne, gavarnamainTa ke kahane se, vyApAra kI suvidhA ke liye nAja para kI cuMgI AdhI krdii| isI bIca mauke kI tAka meM lage bahuta se saradAroM ne, mahArAja kI AjJA prApta kie vinA hI, apane z2abta hue gAMvoM aura kucha idhara-udhara ke gAMvoM para adhikAra karaliyA / ___ vi0 saM0 1925 kI pauSa suda 15 (I0 sa0 1868 kI 26 disambara) ko lephTineMTa karnala kITiMga (rAjapUtAne ke e. jI. jI.) ne jodhapura Akara mahArAja ke aura gavarnamenTa ke bIca eka nayA ahadanAmA taiyAra kiyaa| isake anusAra jozI haMsarAja (dIvAna ), mehatA vijayasiMha (hAkima faujadArI adAlata ), paNDita zivanArAyaNa, mehatA harajIvana (hAkima mahakamA mAla) aura siMghI samaratharAja ( hAkima dIvAnI adAlata ) kI eka paMcAyata niyukta kara rAjya-kArya ke saMcAlana kA bhAra use sauMpA, aura sAtha hI use riyAsata ke intijAma ke kharca ke liye 15,00,000 rupaye denA nizcita kiyA / khAlase ke gAMvoM kA pUrA-pUrA prabandha karane aura dIvAnI aura faujadArI mAmaloM kA nirNaya karane kA adhikAra bhI isI paMcAyata ko diyA gayA / mahArAja ne apanA vyaktigata kharca kama karane aura mahArAja-kumAroM ke kharca kA prabandha karane kA nizcaya kiyA / jAgIradAroM para laganevAle hukmanAme (nae jAgIradAroM ke gaddI para baiThane ke samaya lie jAnevAle darabAra ke naz2arAne ) kA tathA rAjya ke aura AuvA, Asopa, gUlara, AlaNiyAvAsa aura bAjAvasa ke jAgIradAroM ke bIca ke jhagar3oM kA nirNaya poliTikala ejaiMTa para chor3A gayA / yaha sandhi cAra varSoM ke liye kI gaI thii| isase yahAM kA bahuta kucha jhagar3A zAnta hogayA / 1. e kalaikzana oNfa TrITIz2a aiMgejamaiMTsa aiNDa sanadsa, bhA0 3, pR0 141-144 / 2. isa saMdhi ke anusAra mahArAja ke kharca ke liye sAlAnA 1,80,000 se 2,50,000 rupaye taka niyata kie gae; aura rAjya kI Aya kA pUrA-pUrA hisAba rakhane kA hukma diyA gyaa| 456 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA takhatasiMhajI . isa varSa mAravAr3a aura usake Asa-pAsa ke pradezoM meM bhayaMkara akAla hone se deza meM cAroM tarafa hA-hAkAra maca gayA thaa| parantu svayaM mahArAjA aura khAsa kara unakI rAnI jADejIjI ne jodhapura meM annAbhAva se pIr3ita logoM ke bhojana kA prabandha kara haz2AroM prajAjanoM ke prANoM kI rakSA kii| ____ isI varSa gavarnamainTa ke aura mahArAja ke bIca eka dUsare ke rAjya ke aparAdhiyoM ko eka dUsare ko sauMpa dene ke viSaya meM saMdhi' huI / vi0 saM0 1944 (I0 sa0 1885) meM isameM saMzodhana kiyA gayA aura briTiza-bhArata ke aparAdhiyoM ko yahAM lAne kA prabandha briTiza-bhArata meM pracalita kAnUna ke anusAra kiyA jAnA nizcita huaa| una dinoM goDavAr3a ke paragane kI tarafa ke jAgIradAroM kI sahAyatA se vahAM ke mINA aura bhIla loga bar3A upadrava kiyA karate the / isaliye vi0 saM0 1125 ke phAguna (I0 sa0 1869 kI faravarI) meM mahArAja kI AjJA se mahArAja-kumAra jasavantasiMhajI ne vahAM pahu~ca bahuta se upadraviyoM ko mAra DAlA aura bahutoM ko pakar3a kara jodhapura bheja diyA / yaha dekha mahArAja ne eka lAkha kI Aya kA vaha prAnta mahArAjakumAra ko unake kharca ke liye sauMpa diyA / vi0 saM0 1926 ke sAvana (I0 sa0 1869 ke agasta ) meM mahArAja, jAgIradAroM dvArA z2abaradastI dabAe hue gAMvoM ke chur3avAne kA prabandha karane ke liye, AbU jAkara gavarnara janarala ke ejaiMTa se mile aura vahAM se lauTa kara dIvAnI kA kAma maradAnaalI ko sauMpa diyaa| vi0 saM0 1926 (I0 sa0 1869 ) meM hukmanAme ( nae jAgIradAroM ke gaddI para baiTane ke samaya ke rAjya ke naz2arAne ) kA kAnUna banA, aura sAthahI jAgIradAroM 1. e kalaikzana oNfa TrITIz2a aiMgejamaiMTsa aiNDa sanadsa, bhA0 3 pR0 136-141 / " " " " " " " bhA0 3. pR0 161 / 3. yaha vi0 saM0 1626 kI Azvina sudi 6 (I0 sa0 1866 kI 14 akTobara) ko dIvAna banAyA gayA thaa| isane 1628 kI kArtika vadi 6 (I0 sa0 1971 kI 3 navambara ) taka yaha kAma kiyA / isake bAda maihatA harajIvana ko yaha kAma diyA gyaa| 4. hukmanAme kI rakama sAdhAraNa taura para rekha kA pauna hissA niyata kiyA gyaa| sAtha hI ThAkura ke pIche usake lar3ake yA pote ke gaddI baiThane para usa sAla kI rekha aura cAkarI mApha karadI gaI / parantu bhAiyoM yA bandhuoM meM se goda lie jAne para rekha lenA aura Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa ke jhagar3oM ko miTAne ke liye eka kameTI niyata kI gaI / usa samaya karIba 250 gAMvoM ke viSaya meM saradAroM ke aura rAjya ke bIca jhagar3A cala rahA thA / parantu poliTikala ejeMTa ne mahArAjA takhatasiMhajI ke gaddI baiThane ke samaya, jisa gAMva para jisa jAgIradAra kA kabjA thA, vaha gAMva usIkA mAnakara bahuta kucha jhagar3A zAnta karadiyA / isI varSa AvAgamana ke sumIte ke liye airanapure se pAlI hokara bara taka eka sar3aka banAne kA nizcaya huA / sAtha hI jodhapura se pAlI taka kI sar3aka ke banAne kI AjJA bhI dI gaI / vi0 saM0 1927 (I0 sa0 1870 ) meM gavarnamaiMTa ne jodhapura darabAra ko sAlAnA 1,25,000 rupaye aura 7,000 mana namaka dene kA vAdA kara sAMbhara ke namaka kA vaha bhAga, jo jodhapura rAjya ke adhikAra meM thA, Teke para leliyA~ | isake sAtha eka zarta yaha bhI rakkhI gaI ki yadi sAlAnA savA ATha lAkha mana namaka se adhika namaka becA jAyagA, to usa adhika namaka ke lAbha meM se 20 rupaye saiMkar3A jodhapura-rAjya ko karake rUpa meM diyA jAyagA / isI saMdhi ke anusAra gavarnamaiMTa dvArA banAe hue namaka para se rAjya kI cuMgI uThA dI gaI / isI varSa gavarnamaiMTa ne nAMvA aura guDhA nAmaka sthAnoM meM honevAlI namaka kI paidAvAra bhI sAlAnA 3,00,000 rupaye aura 7,000 mana namaka dene kA vAdA kara Theke ke taura para lelI / isake sAtha bhI yaha zarta rakhI gaI ki yadi sAlAnA naulAkha mana se adhika namaka bikegA, to usa adhika hisse ke munAfe meM se 40 rupaye saiMkar3A jodhapura - rAjya ko karake rUpa meM diyA jAyagA / cAkarI mApha karanA nizcita huA / ekahI varSa meM do uttarAdhikAriyoM ke gaddI baiThane para eka hukmanAmA aura do varSoM meM do uttarAdhikAriyoM ke gaddI baiThane para DeDha hukmanAmA lenA taya kiyA / ThAkura kI icchA hone para eka hukmanAme kI evaz2a meM eka varSa kI gAMva kI laTAI (AmadanI ) lene kA niyama bhI rakkhA gayA / 1. e kalekzana oNpha TrITIz2a aiMgez2amaiTsa aiNDa sanadsa, bhA0 3, pR0 145-147 / 2. yaha rakama 6 - 6 mahIne kI do kiztoM meM denA nizcita kiyA gayA / 3. isI varSa gavarnamaiMTa ne jayapura darabAra ke sAtha bhI isI prakAra kA prabandha kara unake adhIna kA sAMbhara kA namaka kA bhAga bhI Theke para le liyA / ekalaikzana oNpha TrITIz2a aiMgejameMTsa aiNDa sanadsa, bhA0 3, pR0 147-152 / 4. ye rupaye bhI 6-6 mahIne kI do kiztoM meM dene taya hue the I 5. e kalaikzana oNpha TrITIz2a aiMgejameMTsa aiNDa sanaTsa, bhA0 3, pR0 152-156 / 458 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA takhatasiMhajI 1 vi0 saM0 1927 kI kArtika vadi ( I0 sa0 1870 ke akTobara ) meM laoNrDa meyo ne ajamera meM eka darabAra kiyA aura saba raIsoM ko usameM upasthita hone ke liye bulavAyA / vahAM para mahArAja ke aura gavarnamainTa ke bIca udayapura aura jodhapura kI baiThakoM ke viSaya meM jhagar3A uTha khar3A huA / isapara yaha ( mahArAjA takhatasiMhajI ) lauTa kara jodhapura cale aae| yaha bAta gavarnamaiMTa ko burI lagI / isI se usane mahArAja kI salAmI kI do topeM ghaTAkara 17 se 15 karedIM / apanI tarafa ke vi0 saM0 1928 ( I0 sa0 1871 ) meM mahArAja ne sirohI meM ghusa kara upadrava karane ke kAraNa, ukta prAnta kA prabandha se niyukta sirohI ke poliTikala suparinTainDainTa ko sauMpa diyA, aura eka afasara ko usakA sahakArI niyata kara prabandha meM madada dene ke liye kucha senA bhI jAlora bhejaidI / isI varSa kI kArtika sudi 1 ( 20 navambara ) ko mahArAja ne jAgIradAroM kA jhagar3A taya karane ke liye poliTikala ejaiMTa ke nAma eka patra likhA / usameM apanI tarafa ke paMcoM ke nAma aura jAgIreM lauTAne ke niyama the / 1 vi0 saM0 1926 ke ASADha ( I0 sa0 1872 kI julAI ) meM jisa samaya mahArAja AbU para the, usa samaya kucha jAgIradAroM kI milAvaTa se dvitIya mahArAja kumAra jorAvarasiMhajI ne nAgora ke kile para adhikAra karaliyA / isakI sUcanA jAlora vAloM ke gavarnamenTa kI tarafa 1. ye salAmI kI 17 topeM vi0 saM0 1623 ( I0 sa0 1867 ) meM mahArAnI vikToriyA kI tarapha se niyata kI gaI thIM / mahArAja ke nArAz2a hokara ajamera se lauTa Ane para mahArAja - kumAra jasavantasiMhajI ne gavarnara-janarala milakara yaha jhagar3A zAnta kara diyA / 2. isI varSa tiMvarI ke jAgIradAra ne anya jAgIradAroM se mila kara bahuta arase se z2abta thA, z2abaradastI kabz2A kara liyaa| parantu rAjya use vahAM se bhagA diyA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 3 saradAroM meM: 1 paukarana, 2 kucAmana, 3 rAyapura, 4 nIMbAja, 5 rIyAM aura 6 khairavA ke ThAkuroM ke aura musaddiyoM meM: 7 mehatA vijaimala, 8 siMghI samaratharAja, 6 harajIvana, 10 paMDita zivanArAyaNa, 11 muhatA kuMdanamala, aura 12 rAva saradAramala ke nAma the / 4. yadyapi yaha mahArAja ke dvitIya putra the, tathApi unake jodhapura goda Ane ke bAda pahale - isIse yaha rAjya meM, anya bhAiyoM se, apanA haqa meM nAgora prAnta ke khATU AAgotA aura harasolAva pahala inhIM kA janma huA thA / vizeSa samajhate the / isa mAmale Adi ke ThAkura bhI zarIqa the / " 456 apane gAMva para, kI senA ne pahu~ca www.umaragyanbhandar.com
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa pAte hI mahArAja aura poliTikala ejaiMTa kaptAna impe lauTa kara jodhapura Ae aura sAvana ( agasta ) meM yahAM se nAgora gae / pahale to jorAvara siMhajI ne inakA sAmanA karane kA vicAra kiyA, parantu anta meM samajhAne se vaha kilA chor3a kara pitA ke pAsa cale aae| isake bAda mahArAja unheM lekara bhAdoM ( sitambara) meM jodhapura lauTe | nAgora-prAnta ke jina jAgIradAroM ne mahArAja - kumAra kA sAtha diyA thA, ve bhI una ( z2orAvarasiMhajI ) ke sAtha the / parantu jaba unameM se gotA ke ThAkura ko pakar3a kara qaida karadiyA gayA, taba mahArAja - kumAra jorAvarasiMhajI ajamera cale gae aura isake bAda kucha dina taka unheM vahIM rahanA par3A / isI bIca rAjakIya senA ne jAkara khATU para adhikAra kara liyA / parantu vahAM kA ThAkura bacakara nikala gayA / isI varSa Azvina ( sitambara) meM mahArAja AbU gae aura vahAM se lauTakara kArtika (akTobara ) meM pAlI pahu~ce / ina dinoM ApakA svAsthya qharAba ho rahA thA / isase gavarnara-janarala kA ejenTa aura poliTikala ejenTa bhI vahAM gae / isake bAda mahArAja ne, kArtika vadi 12 ( 29 akTobara ) ko, unakI salAha se, mahArAjakumAra jasavantasiMhajI ko yuvarAja-pada dekara rAjya kArya kA prabandha sauMpa diyA / isake bAda mahArAja aura mahArAja - kumAra jodhapura cale aae| vi0 saM0 1929 kI mAgha sudi 12 aura 13 ( I0 sa0 1873 kI ha aura 10 pharavarI) ko mahArAja ne apane svAsthya ke adhika qharAba hojAne ke kAraNa eka lAkha rupaye dAna kie aura mAgha sudi 15 ( I0 sa0 1873 kI 12 pharavarI ) ko mahArAjA takhatasiMhajI kA, rAjayakSmA kI bImArI se, svargavAsa hogayA / yadyapi mahArAjA taqhatasiMhajI bar3e vIra aura catura the, tathApi Apake ranavAsa ke sAtha aura zikAra meM adhika rahane ke kAraNa maMtriyoM ko manamAnI karane kA maukA mila jAtA thA / mahArAja ne rAjapUta jAti meM honevAle kanyA - vadha ko rokane ke liye kaThora AjJAeM pracalita kI thIM, aura aisI AjJAoM ko pattharoM para khudavAkara mAravAr3a ke tamAma qiloM aura hakUmatoM ke dvAroM para lagavA diyA thA / Apa hI ke samaya jAgIradAroM 1. kArtika sudi 14 ( 14 navambara ) ko mehatA vijaisiMha dIvAna banAyA gayA, aura ma~sira vadi 1 ( 16 navambara ) se mahArAja - kumAra jasavantasiMhajI ne rAja- kArya karanA prArambha kiyA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 460 www.umaragyanbhandar.com
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA takhatasiMhajI ke vivAha Adi meM dI jAnevAlI cAraNoM Adi kI lAgeM bhI niyata kI gaI thIM / Apane ajamera ke meyo kaoNleja kI sthApanA ke samaya usake liye eka lAkha rupaye pradAna kie the / mahArAja ne jodhapura kI gaddI para baiThane ke bAda bAghA nAmaka bhATa ko bhI 'lAkha pasAva' diyA thA / mahArAjA takhatasiMhajI ke 10 putra the: 1 jasavantasiMhajI, 2 jorAvarasiMhajI, 3 pratApasiMhajI, 4 raNajItasiMhajI, 5. kizorasiMhajI, 6 bahAdurasiMhajI, 7 bhopAlasiMhajI, 8 mAdhosiMhajI, mohabbatasiMhajI aura 10 jAlimasiMhajI / C inake alAvA mahArAja ke 10 rAvarAjA bhI the I 1. inakA janma vi0 saM0 1600 kI mAgha sudi 6 ( I0 sa0 1844 kI 25 janavarI ) huA thA / 2. inakA janma vi0 saM0 1602 kI kArtika vadi 6 ( I0 sa0 1845 kI 21 akTobara) huA thA / 3. inakA janma vi0 saM0 1603 kI caitra vadi 3 ( I0 sa0 1847 kI 5 mArca ) huA thaa| 4. inakA janma vi0 saM0 1604 kI bhAdoM vadi 6 ( I0 sa0 1847 kI 3 sitambara ) ko huA thA / 5. inakA janma 1610 kI pauSa sudi 12 ( I0 sa0 1854 kI 11 janavarI) ko huA thA / 6. inakA janma vi0 saM0 1611 kI caitra sudi 4 ( I0 sa0 1854 kI 1 aprela ) ko huA thA / 7. inakA janma 1613 kI ASADha vadi 6 ( I0 sa0 1856 kI 8. inakA janma vi0 saM0 1614 kI bhAdoM vadi 2 ( I0 sa0 ko huA thA / 6. inakA janma vi0 saM0 1622 kI ASADha vadi 6 ( I0 sa0 1865 kI 15 jUna ) ko huA thA / 24 jUna) ko huA thA / 1857 kI 7 agasta ) 10. 1 motIsiMha, 2 javAharasiMha, 3 sulatAnasiMha, 4 saradArasiMha, 5 javAnasiMha, 6 sAMvatasiMha, 7 tejasiMha ( prathama ), 8 kalyANasiMha, 6 mUlasiMha aura 10 bhAratasiMha | 461 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa mahArAja ko makAna Adi banavAne kA bhI bar3A zauka thaa| isI se Apane aneka nae mahala, bagIce, tAlAba Adi banavAeM the| mahArAja ne aneka gAMva bhI dAna kie the| 1. mahArAja ke banavAe kile meM ke sthAna: taimahala ke pAsa kA aura amRtabAva ke Upara kA mahala, caukelAva ke makAnAta aura bAga, sabhAmaMDapa ke Upara ke DevaDhI para ke aura AmakhAsa ke mahala, cAmuMDA kA maMdira aura phataipaula se amatIpaula taka kA kile kA hissA (yaha bijalI se ur3a gayA thA, isaliye pIchA banavAyA gyaa)| kile kI pUrva kI abhayasiMhajI kI banavAI burjI para bhI kAma zurU karavAyA gayA thA, para zIghra hI vaha banda kara diyA gyaa| mahArAja ke banavAe nagara meM ke sthAnaH rAnIsara, padmasara, gulAbasAgara aura phataisAgara ke paTTe ( dIvAreM) aura unakI naharoM kA vistAra / bAIjI ke tAlAva kA paidA ( pahale isameM pAnI bilakula hI nahIM ThaharatA thaa)| usa tAlAva kI dIvAreM aura ( masUriye taka kI ) nahara | gulAvasAgara para ke rAjamahala, maMDI kI ghATI kA cabUtarA, gaMgazyAmajI ke mandira ke nIce kI pUrva kI tarapha kI dUkAneM, maMDI meM kA sAyara kA makAna aura kotavAlI ke makAnAta / mahArAjA ke banavAe nagara ke bAhara ke sthAnaH vidyAsAla, bAlasamanda aura chailabAga ke mahala, maMDora meM kA mAnasiMhajI kA bar3A (smRti-bhavana ), kAyalAne ke mahala aura udhara ke takhatasAgara vagairA tIna tAlAva / bIjolAI. nADelAva, mAciyA, jAliyA, rAmadAna kA bAr3iyA, takhatasAgara, bhIMvabhir3aka, manarUpa kA bAr3iyA, mIThI nADI, phUlabAga Adi aneka sthAnoM para ke makAnAta aura maMDora aura kAyalAne Adi kI sdd'keN| inakI rAnI jADejIjI ne bAlasamaMda ke pAsa derAvaraz2I ke tAlAba para mahala aura bAga banavAyA thaa| inakI paradAyata magarAja ne nAgorI daravAje ke bAhara aura lacharAja ne jAlorI daravAje ke bAhara apane-apane nAma para bAvaliyAM banavAI thIM, aura inakI mAtA cAvar3IjI ne tabele ke sAmane phataibiharIjI kA mandira banavAyA thaa| 2. 1 thabUkar3A, 2 deIjara, 3 lapA kA kher3A ( jodhapura paragane ke ) nAthoM ko; 4 buDakiyA, (jodhapura paragane kA ) bhAToM ko aura 5 popAvAsa (jodhapura paragane kA) cAraNoM ko / 462 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 mahArAjA jasavantasiMhajI (dvitIya) yaha mahArAjA takhatasiMhajI ke bar3e putra the, aura unakA svargavAsa hone para, vi0 saM0 1926 kI phAguna sudI 3 ( I0 sa0 1873 kI 1 mArca ) ko, jodhapura kI gaddI para baitthe'| inakA janma vi0 saM0 1894 kI Azvina sudi 8 ( I0 sa0 1837 kI 7 akTobara) ko ahamadanagara meM huA thaa| vi0 saM0 1930 ke vaizAkha ( I0 sa0 1873 ke aprela ) meM inhoM ne rAjyaprabandha aura prajA ke subhIte ke liye eka 'khAsa mahakamA kAyama kiyA; aura muMzI phaijullAkhA~ ko apanA maMtrI banAyA / isI samaya se dIvAna aura bakhazI ke jabAnI hukmoM se rAjya-kArya ke saMcAlana kI prathA uThA dI gaI aura dIvAnI, 1. vi0 saM0 1626 kI phAguna sudi 10 (I0 sa0 1873 kI 8 mArca ) ko gavarnameMTa ne mahArAja kI gaddInazInI kA qharItA bhejA / 'rAjapUtAne ke gajeTiyara' meM I0 sa0 1873 kI 8 mArca ko mahArAjA jasavantasiMhajI kA rAjyAbhiSeka honA likhA hai / yaha ThIka nahIM hai / ( rAjapUtAnA gajeTiyara, bhA0 3 e, pR0 74 / ) isI varSa kI phAguna sudi 11 (6 mArca ) ko jayapura-nareza rAmasiMhajI jodhapura pAe / 2. pahale isa mahakameM kA nAma ' mahakamA bhusAhabata' rakhA gayA thA / paraMtu vi0 saM0 1633 (I0 sa0 1876 ) meM isakA nAma badalakara 'mahakamA prAliyA' aura vi0 saM0 1935 (I0 sa0 1878) meM ' mahakamA AliyA prAima minisTara' kara diyA gayA / kucha varSa bAda yaha mahakamA 'mahakamA khAsa' kahAne lgaa| 3. yaha adAlata, vi0 saM0 1866 ( I0 sa0 1836 ) meM raijIDensI kAyama hone ke samaya kholI gaI thii| isake bAda vi0 saM0 1600 ( I0 sa0 1843 ) taka to isakA kAma rejIDensI (sUrasAgara ) meM hI hotA rahA, paraMtu mahArAjA takhatasiMhajI ke gaddI baiThane para isakA daphatara vahAM se uThA kara zahara meM lAyA gayA / usa samaya isa adAlata ke ikhtiyArAta bar3hAne ke sAtha hI abhiyogoM kI miyAda ke niyama bhI banAe gae / isI sAla bAmaNoM, cAraNoM aura purohitoM Adi ke abhiyogoM kA nirNaya karane ke liye 'adAlata SaTdarzana ke 463 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa phaujadArI aura apIla kI adAlatoM kA phira se sudhAra kiyA gayA / nAma se eka naI adAlata kAyama kI gaI / isa samaya taka mukaddamoM kA sArA kAma z2abAnI hotA thaa| kevala muddaI aura muddAyale kA kucha hAla eka bahI meM likha liyA jAtA thA, aura phaisalA roz2anAmace meM darja hojAtA thaa| parantu isa varSa se likhita kAraravAI zurU kI jAkara misaleM Adi banAI jAne lgiiN| vi0 saM0 1630 ( I0 sa0 1873 ) taka adAlatoM kA saba kAma hindI meM hotA thA, parantu vi0 saM0 1631 (I0 sa0 1874) se vaha urdU meM hone lagA / anta meM vi0 saM0 1937 (I0 sa0 1880) meM u-lekhakoM kI lekhana-praNAlI kI zikAyateM hone se, unake sthAna para phira se hindI-lekhaka rakkhe gae, aura mahakamoM kA kAma hindI meM hone lagA / isase prajA ko bhI subhItA hogayA / pahale dIvAnI kA kAma kavirAja murAridAna ko sauMpA gayA thA / parantu vi0 saM0 1938 (I0 sa. 1881) meM mehatA amRtalAla dIvAnI adAlata kA hAkima banAyA gyaa| vi0 saM0 1642-43 (I0 sa0 1885-86) meM dIvAnI kA nayA kAnUna prakAzita kiyA gayA / isase lena-dena kI miyAda (avadhi) aura rAja kI rasama (fIsa) Adi kA khulAsA hogyaa| 1. yaha mahakamA bhI pahale, dIvAnI adAlata ke sAtha, rejIDensI meM kAyama huaA thA, aura phira usI ke sAtha zahara meM lAyA gyaa| pahale aksara jAgIradAra loga isake hukmoM kI paravA nahIM karate the / parantu vi0 saM0 1605 (I0 sa0 1848) se paMcolI dhanarUpa ne isake liye una para dabAva DAlA, aura vi0 saM0 1606 kI ma~gasira badi 6 (I0 sa0 1846 kI 6 navambara) ko unase jAgIra kI eka haz2Ara kI AmadanI para 80 rupaye rekha' ke bharate rahane kA ikarAranAmA likhavA liyA / isa ikarAranAme para paukarana, AuvA, Asopa, nIMbAja, rIyAM aura kucAmana ke saradAroM ne dastakhata kie the| vi0 saM0 1625 se 1626 (I0 sa0 1868 se 1872) taka mAravAr3a meM jAgIradAroM kA upadrava rahane ke kAraNa isa adAlata kA kArya phira zithila par3a gayA thaa| parantu mahArAjA jasavantasiMhajI (dvitIya) ne gaddI para baiThate hI isakA prabandha ThIka karane kI AjJA dii| isa para vi0 saM0 1638 (I0 sa. 1881) meM mohammada makhadUmabakhza isakA hAkima banAyA gayA, aura usI samaya isake liye kAyade aura kAnUna bhI banA die ge| vi0 saM0 1642 (I0 sa0 1885) meM isa mahakame kI AjJAoM kA pAlana karavAne aura nagara kA prabandha karane ke liye pulisa vibhAga kI sthApanA kI gaI; kyoMki aba taka pulisa ke na hone se usa kA kAma phauja se hI liyA jAtA thA / isake sAtha hI phaujadArI ke kAnUna meM bhI phira saMzodhana kiyA gayA / 2. pahale paraganoM ke hAkimoM ke phaisaloM ko apIleM dIvAna ke pAsa aura usa (dIvAna) ke phaisaloM kI apIleM mahArAjA ke pAsa hotI thIM / mahArAjA mAnasiMhajI ke samaya apIla sunane ke liye do karmacArI niyukta the / isake bAda mahArAjA takhatasiMhajI ne, vi0 saM0 1600 (I sa0 1843), meM, rAjya-bhAra grahaNa karane para svayaM baiTha kara apIla sunane kA niyama jArI karadiyA / parantu phira kucha kAla bAda isa kAma ke liye lAlA daulatamana Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA jasavantasiMhajI (dvitIya) vi0 saM0 1630 kI jyeSTha sudi 6 ( I0 sa0 1873 kI 1 jUna ) se coroM kA niyaMtraNa karane ke liye rAta ko eka ke badale do topeM dAgI jAne kI AjJA huI / isa dUsarI topa ke dagane ke bAda koI bhI manuSya binA rauzanI sAtha meM lie bAhara nahIM nikala sakatA thA / mahArAja ke rAjya kArya kA bhAra samhAlate hI deza kA prabandha bahuta kucha ThIka ho gayA thA / isI se gavarnamainTa kI tarafa se niyukta sirohI ke poliTikala suparinTainDainTa ne, vi0 saM0 1931 ( I0 sa0 1874 ) meM, jAlora kI tarafa kA pulisa kA prabaMdha phira se jodhapura darabAra ko sauMpa diyA / niyukta kiyA gayA / isake bAda vi0 saM0 1630 ( I0 sa0 1873 ) taka to yaha kAma isI prakAra calatA rahA, parantu isa varSa kI vaizAkha vadi 5 ( I0 sa0 1873 kI 17 aprela ) se apIla sunane kA kAma mahArAjA jasavantasiMhajI ke 'ijalAsa khAsa ' meM hone lagA / anta meM vi0 saM0 1635 ke phAguna ( I0 sa0 1876 kI pharavarI) meM yaha kAma usa samaya ke pradhAna maMtrI mahArAja pratApasiMhajI ko sauMpa diyA gayA / paraMtu kucha dina bAda unhoMne isake liye ' mahakamA apIla ' nAma kI eka naI adAlata kAyama kI aura mahArAja bhopAlasiMhajI ko usakA hAkima bnaayaa| isake bAda vi0 saM0 1638 ( I0 sa0 1881 ) meM yaha kAma kavirAja murAridAna ko sauMpA gayA / vi0 saM0 1636 kI phAguna sudi 3 ( I0 sa0 1883 kI 11 mArca ) ko pahale-pahala isa mahakame ke liye kAnUna banAyA gayA / 1. inameM kI pahalI topa rAta ke 6 baje aura dUsarI 10 baje chuTA karatI thI aura isake bAda nagara ke dvAra baMda ho jAte the / 2. isI varSa sobhAvata kesarIsiMha kiledAra banAyA gayA / isakA pUrvaja kRtaisiMha apane bhAiyoM ke jhagar3e ke kAraNa ahamadanagara calA gayA thA / paraMtu mahArAjA takhatasiMhajI ke jodhapura Ane para unhIM ke sAtha usa ( kRtaisiMha ) kA pautra udaikaraNa jodhapura lauTa AyA thA / 3. yaha prabandha, vi0 saM0 1628 ( I0 sa0 1871 ) meM, gavarnamenTa ke kahane se use sauMpA gayA thA aura sAtha hI poliTikala suparinTainDainTa kI sahAyatA ke liye jodhapura kI tarapha kA eka aphasara aura kucha sainika bhI jAlora meM rakkhe gae the / yaha prabandha jAlora aura sirohI kI sarahadoM ke milI hone se idhara kI luTerI qaumoM ke udhara jAkara upadrava karane kI prathA ko rokane ke liye kiyA gayA thA / vi0 saM0 1637 ( I0 sa0 1876 -80 ) meM udhara kI sarahada para phira upadrava utthaa| isa para mahArAja ne upadraviyoM ke mukhiyA revAr3e ke ThAkura ko pakar3avA kara, vi0 saM0 1636 ke bhAdoM ( I0 sa0 1882 ke sitambara) meM phAMsI dilavA dI / 465 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa isI varSa mahArAjA jasavantasiMhajI ne, apane svargavAsI pitA ( mahArAjA takhatasiMhajI ) kI asthiyoM ko gaGgA meM pravAhita karane ke liye dala-bala sahita, haradvAra kI yAtrA kI aura vahAM se Apa kalakatte jAkara, pauSa vadi 13 ( I0 sa0 1875 kI 5 janavarI ) ko, vAyasarAya se mile / isake bAda mAgha sudi 1 (14 pharavarI) ko Apa vApasa jodhapura lauTa Ae / isa yAtrA meM Apa gayA bhI gae the / ___mahArAjA ko apanI prajA aura apane saradAroM kI zikSA kA bhI pUrA khayAla thA / isIse saradAroM aura rAja-vaMza ke bAlakoM kI zikSA ke liye 36,000 rupaye kharcakara ajamera ke meyo kAleja meM eka borDiGga-hAusa ( chAtrAvAsa ) banavAyA gayA, aura ukta kAleja ke liye makarAne ( saMgamaramara ) kA patthara mufta diyA gyaa| vi0 saM0 1932 ( I0 sa0 1875 ) meM bhArata ke vAyasarAya aura gavarnara janarala laoNrDa naoNrthabruka jodhapura Ae / usa samaya mahArAja ne apane saradAroM Adi ko nimaMtrita kara bar3A utsava kiyA / isI varSa sardAroM Adi ke lar3akoM kI tAlIma ke liye jodhapura meM ThAkuroM ke skUla kI sthApanA kI gaI / / isake bAda vi0 saM0 1932 kI pauSa badi 11 ( I0 sa0 1875 kI 23 disambara ) ko usa samaya ke priMsa oNpha velsa hindusthAna meM Ae / isa para mahArAja bhI anya mukhya-mukhya narezoM kI taraha laoNrDa naoNrthabruka ke nimaMtraNa para kalakatte ge| vahAM para yathAniyama mahArAjA ne priMsa oNfa velsa kI aura usane inakI abhyarthanA kii| isI varSa kI pauSa sudi 5 (I0 sa0 1876 kI 1 janavarI) ko priMsa oNpha velsa ke bhArata meM Ane ke upalakSa meM kalakatte ke kile meM eka darabAra kiyA gayA / vahAM para priMsa oNfa velma ne svayaM apane hAtha se mahArAja ko jI. sI. esa. Ai. ke padaka se bhUSita kiyA, aura bhArata sarakAra ke 'vaidezika-saciva' (phaoNrina sekreTarI) ne khar3e hokara mahArAja ke 'grAnDa kamAnDara oNpha di sTAra oNfa inDiyA' banAe jAne kI ghoSaNA kii| 1. isa yAtrA meM karIba tetIsa haz2Ara rupayA kharca huA thaa| 2. isake upalakSa meM nagara meM jo rauzanI kI gaI thI, use Aja bhI yahAM ke loga 'lATa___ divAlI' ke nAma se smaraNa kiyA karate haiM / isI avasara para mahArAja ne zahara ke prabandha se prasanna hokara rAvarAjA motIsiMha ko 'bahAdura' kA khitAba diyA / 3. yahI bAda meM bAdazAha aiDavarDa saptama ke nAma se briTiza rAja-siMhAsana para baiThe the| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA jasavantasiMhajI (dvitIya) vi0 saM0 1833 kI ASADha sudi 12 ( I0 sa0 1876 kI 3 julAI ) ko jodhapura kA rAjakIya skUla, joki aMgarez2I bhASA kI zikSA ke liye kholA gayA thA, 'hAI skUla' banAdiyA gyaa| vi0 saM0 1933 ke bhAdoM ( i0 sa0 1876 ke agasta ) meM 'mahakamA khAsa' kA kAma mahArAja ne apane choTe bhrAtA mahArAja kizorasiMhajI ko sauNpaa| isI varSa kI Azvina sudi 4 ( I0 sa0 1876 kI 21 sitambara ) ko 'sTAmpa' kA kAnUna banA, aura kArtika vadi 4 (7 akTobara) ko 'sTAmpa' kA mahakamA kholA gayA / / ye 'sTAmpa' sarkArI chApekhAne meM taiyAra kie jAte the / vi0 saM0 1933 kI mAgha badi 2 ( I0 sa0 1877 kI 1 janavarI ) ko mahArAnI vikToriyA ke bhAratezvarI ( Empress of India ) kI upAdhi grahaNa karane ke upalakSa meM dillI meM eka darabAra hone vAlA thaa| isaliye mahArAja bhI gavarnamainTa dvArA nimaMtrita hokara, apane dala-bala sahita, vahAM pahuMce aura vi0 saM0 1633 kI pauSa sudi 12 (I0 sa0 1876 kI 28 disambara) ko laoNrDa liTana se inakI mulAkAta huii| usa samaya gavarnamainTa kI tarafa se inakI salAmI meM 17 topeM dAgI gaIM aura senA ne sAmane Akara phaujI kAyade se inakA abhinandana kiyaa| isake sAtha hI 'vaidezika-saciva' 1. inakI aura inake choTe bhrAtAoM kI prAraMbhika-aMgarez2I-zikSA ke liye vi0 saM0 1616 ( I0 sa0 1862) meM paMDita ayodhyAnAtha hukkU niyukta kiyA gayA thaa| 2. vaise to vi0 saM0 1630 kI sAvana sudi 3 ( I0 sa0 1873 kI 27 julAI ) ko hI isa viSaya ke kucha niyama prakAzita kie gae the, makAnoM aura khAnoM ke paTToM aura arjiyoM ke liye 'sTAmpa' ke kAgaz2a chapavAkara kotavAlI Adi meM rakhavA die gae the aura isakI dekha-rekha kA kAma paMDita zivanArAyaNa kAka ko sauMpA gayA thaa| paraMtu usa | samaya paTToM ke upayoga meM Ane vAle kAg2az2oM ke alAvA anya 'sTAmpoM' para kImata nahIM chapI hotI thii| adAlatoM ke hAkima, becate samaya, una para kImata likha diyA karate the| pahale 100 rupaye taka ke dAve para cAra pAne kA ' sTAmpa ' liyA jAtA thaa| paraMtu vi. saM. 1631 kI prathama ASADha sudi 3 (I0 sa0 1874 kI 17 jUna) ko pacAsa rupaye taka ke dAve para do Ane kA 'sTAmpa' lene kA niyama kara diyA gyaa| vi0 saM0 1632 ( I0 sa0 1875 ) meM 'sTAmpa' kA prabandha mehatA vijayamala ko diyA gayA / parantu vi0 saM0 1633 (I0 sa0 1876 ) meM isake kAyade-kAnUna banAkara isa kAma ke liye eka judA mahakamA kAyama kiyA gayA aura DaDDhA harakhamala aura muMzI mubArikahusaina usake aphasara banAe ge| 467 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa ne pezavAI kara inheM vAyasarAya laoNrDa liTana ke sthAna para upasthita kiyA / mahArAja ke vahAM pahu~cate hI vAyasarAya bhI tatkAla inakI abhyarthanA ko Age bar3hA, aura inheM lejAkara apanI dAhinI tarafa biThAyA / kucha dera Apasa meM bAta cIta hotI rahI / isI bIca do aMgarez2a sainikoM ne jodhapura ke rAja - cihna se aMkita eka rAja-patAkA lAkara upasthita kI / isake svarNa - DaMDa para briTiza-rAja- mukuTa banA thA aura dhvajA ke pIche " kaisare hinda " likhA thA / isa patAkA ke lAe jAne para vAyasarAya uThakara Age bar3hA aura usane Age likhA bhApaNa kara use, mahArAnI vikToriyA kI tarafa se, mahArAja ko arpaNa kara diyA: 1 mahArAja ! Apake vaMza ke rAja-cihna se aGkita yaha patAkA svayaM mahArAnI kI tarafa kA upahAra hai aura unake bhAratezvarI kI upAdhi grahaNa karane ke upalakSa meM Apako arpaNa kiyA jAtA hai / iMgalaiMDa ke siMhAsana aura Apake rAja-vaMza ke bIca jo dRr3ha saMbandha hai usI ke AdhAra para briTiza gavarnamenTa Apake vaMza kA prabhAva, sukha, svacchandatA aura sthiratA cAhatI hai / mahArAnI vikToriyA kA vizvAsa hai ki jaba taka Apa isa patAkA ko phaharAte raheMge, taba taka avazya hI mahArAnI kI smRti Apake mArga meM banI rahegI / " 66 isa para mahArAja ne Age bar3ha bar3e Adara aura mAna ke sAtha usa patAkA ko grahaNa kiyA / isake bAda laoNrDa liTana ne mahArAja ko eka suvarNa kA padaka, jisa para mahArAnI vikToriyA kI mUrti banI thI, pahanA kara yaha bhASaNa diyA: "mahArAja ! maiMne mahArAnI aura bhAratezvarI kI AjJAnusAra isa padaka se Apako vibhUSita kiyA hai / maiM AzA karatA hUM ki Apa ise dIrghakAla taka dhAraNa kareMge aura isameM aGkita tArIkha ke zubha avasara kI yAda ko banI rakhane ke liye Apake uttarAdhikArI bhI ise cirakAla taka padaka rUpa se surakSita rakkheMge / " isI avasara para vAyasarAya ne vyaktigata rUpa se mahArAja kI salAmI kI topeM bar3hAkara 17 ke sthAna para 19 karadIM / dUsare dina ( vi0 saM0 1933 kI pauSa sudi 14 = 26 disambara) ko svayaM vAyasarAya mahArAja ke sthAna para Akara inase milA / isake bAda mAgha vadi 2 ( I0 sa0 1877 kI 1 janavarI) ko mahArAja darabAra meM sammilita hue / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 468 www.umaragyanbhandar.com
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA jasavantasiMhajI (dvitIya) isI avasara para muMzI phaijullAkhA~ ko 'khA~ bahAdura' kI, mehatA vijayamala ko rAya bahAdura' kI, aura kucAmana, khairavA tathA paukarana ke ThAkuroM ko 'rAo bahAdura' kI upAdhiyAM milIM / isake bAda mahArAja lauTakara jodhapura cale aae| vi0 saM0 1934 (I0 sa0 1877) meM varSA na hone se mAravAr3a meM bhISaNa akAla par3A / ( usa samaya deza meM rela ke na hone se nAja kA bAhara se ma~gavAnA kaThina thA / ) parantu mahArAja ne, prajA ke hita ke liye, idhara-udhara kA sArA nAja, jisa bhAva se mila sakA usI bhAva se kharIdavA kara, rAjya kI tarafa se eka rupaye kA ATha sera ke bhAva se bikavAyA / isase prajA ko bar3I suvidhA huii| vi0 saM0 1934 (I0 sa0 1877) meM prathama mahArAja-kumAra kA janma huo / vi0 saM0 1935 ( I0 sa0 1878) meM mahArAja ne, ajamera se AbU ko jAnevAlI, 'rAjapUtAnA mAlavA relve' kI zAkhA ( lAina ) ke liye mAravAr3a kI sarahada meM kI Avazyaka-bhUmi vinA kisI prakAra kA mUlya lie hI dedii| isI varSa gavarnameMTa ne mahArAja kI salAmI kI topeM bar3hA kara 21 karadI / isa varSa ke bhAdauM (I0 sa0 1878 ke agasta ) meM mahArAja ne apane choTe bhrAtA mahArAja pratApasiMhajI ko 'prAima minisTara' banAkara rAjya-kArya ko Adhunika DhaMga para calAne kA prabandha kiyA aura mahArAja kizorasiMhajI ko 'kamANDara ina cIfa' kA kArya sauNpaa| ___ isI varSa mahArAja kI tarapha se unake choTe bhrAtA mahArAja pratApasiMhajI aMgarejoM kI mizana ke sAtha kAbula gae / unakI vahAM kI kAra-guz2ArI se prasanna hokara mahArAnI ne unheM sI. esa. Ai. kI upAdhi se bhUSita kiyA / vi0 saM 1936 kI jyeSTha badi 3 (I0 sa0 1876 kI 8 maI ) ko mahArAjA aura aMgarejI sarakAra ke bIca phira eka ahadanAmA huA / isake anusAra DIDavAnA, 1. kahIM-kahIM eka rupaye kA dasa sera gehU~ aura jau bikavAnA likhA milatA hai / 2. isa avasara para jayapura-nareza bhI jodhapura Akara utsava meM sammilita hue the / parantu zIghra hI ina mahArAja-kumAra kA dehAnta ho gayA / 3. isI varSa "iz2alAya gaira" ( Foreign Deptt.) kI sthApanA kI gaI, aura yaha kAma mahArAjA sAhaba ke 'prAiveTa sekreTarI' kazmIrI paMDita zivanArAyaNa kAka ko sauMpA gyaa| 4. e kalaikazana oNpha TrITIz2a aiMgejamaiMTsa aiNDa sanadsa, bhA0 3, pR0 156-164 / yaha saMdhi vAstava meM vi0 saM0 1635 kI mAgha vadi 11 (I0 sa0 1876 kI 18 janavarI) ko kI gaI thii| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa pacapadarA, phalodI aura lUnI ke taTa para kI ( bhavAtar3e kI ) namaka kI khAnoM kA ThekA bhI gavarnamaiMTa ne leliyA, piciyAka aura mAlakosanI kI khArI namaka kI khAnoM ko chor3a kara rAjya meM ke anya sAre namaka ke darIbe baMda karavA die aura piciyAka aura mAlakosanI meM sAlAnA bIsa hajAra mana se adhika namaka na banAne kA rAjya se vAdA leliyA / parantu kalamIzorA banAne kA haqa rAjya ke adhikAra meM hI rahA / isakI evajra meM gavarnamaiMTa kI tarafa se jodhapura - rAjya ko vArSika 3,61,800 rupaye nakada, 10,000 mana umadA namaka vinA mUlya ( pacapadare ke muqAma para ) aura 2,25,000 mana acchA namaka ATha Ane mana taka ke hisAba se do kiztoM meM pacapadare kI aura anya sthAnoM kI khAnoM se denA nizcita huA / isake alAvA adhika lAbha hone para munAphe kA AdhA bhAga bhI rAjya ko dene kA taya huA / isI prakAra mAravAr3a ke jAgIradAroM ko hue nukasAna kI evaja meM 16,565 rupaye 5 Ane 3 pAI vArSika aura anya bhU-svAmiyoM ko 3,00,000 rupaye ekavAra denA nizcita huA / isa saMdhi ke anusAra gavarnamaiMTa kI cuMgI die vinA bAhara se mAravAr3a meM namaka kA AnA yA rAjya ko milane vAle namaka kA bAhara jAnA baMda karadiyA gayA aura bAhara jAnevAle namaka para kI rAjya kI cuMgI bhI uThA dI gaI / sAtha hI gavarnamaiMTa ne, ina zartoM ke ThIka taura se nirvAha karane ke kAraNa hone vAle anya kaI taraha ke nukasAnoM kI evaja meM, mahArAja ko 1,25,000 rupaye sAlAnA aura bhI denA aGgIkAra kiyA / vi0 saM0 1936 kI mAgha sudi 1 ( I0 sa0 1880 kI 11 faravarI ) ko mahArAja-kumAra saradArasiMhajI kA janma huA / vi0 saM0 1937 kI phAguna vadi 3 ( I0 sa0 1881 kI 17 pharavarI ) ko pahale-pahala mAravAr3a meM mardumazumArI kI gaI aura isake anusAra usa samaya mAravAr3a kI kula AbAdI karIba sADhe satraha lAkha huI | vi0 saM0 1938 ke zrAvaNa ( I0 sa0 1881 ke agasta ) meM mahArAja pratApasiMhajI ne apane kArya se istIfA de diyA / paraMtu agale varSa ke Azvina 1. mAravAr3a meM paidA hone vAle namaka kA ThekA gavarnamenTa ko dene ke pahale namaka banAne aura becane kA kAma rAjya ke karmacAriyoM kI nigarAnI meM hotA thA / parantu usa samaya pAMca lAkha se adhika vArSika prAya kabhI nahIM huI thI / 2. isa avasara para bhI jayapura - nareza mahArAjA rAmasiMhajI jodhapura e the 1 470 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA jasavantasiMhajI (dvitIya) ( I0 sa0 1882 ke akTobara) meM mahArAjA jasavantasiMhajI ne yaha kArya phira unheM sauMpa diyA / usa samaya riyAsata kI AmadanI 20 lAkha aura kharca 30 lAkha ke qarIba thA / sAtha hI rAjya para 40 - 50 lAkha kA karjA bhI hogayA thA / parantu mahArAja pratApasiMhajI ke suprabandha se, rAjya kI Amada aura kharca kA sAlAnA bajaTa banAyA jAkara usI ke anusAra sArA kAma hone se, rAjya kI prAya meM barAbara vRddhi hotI gaI aura kucha hI dinoM meM kharca se Amada bar3ha gaI / isase rAjya para kA bahutasA karja utara gayA aura rAjya prabaMdha ke liye kaI nae mahakame bhI khole ge| vaise to una dinoM mAravAr3a ke pratyeka prAnta meM corI aura DakaitI kA z2ora thA, paraMtu jAlora goDavAr3a, ziva aura sAkar3A Adi ke paraganoM meM mINe, bhIla aura bAvarI Adi jurAyamapezA qaumoM ke loga corI-DakaitI kara bar3A upadrava kiyA karate the / yaha dekha mahArAjA jasavantasiMhajI aura mahArAja pratApasiMhajI ne una paraganoM meM daurA kara vahAM ke mazahUra jurAyama- pezA logoM aura bAgiyoM ko sajAeM dene aura sAdhAraNa jurAyama- pezA logoM ko khetI ke kAma para lagAne kA prabandha kiyA / isase jo jurAyama- pezA loga pahale tIra aura talavAra lie lUTa mAra kiyA karate the, vehI kucha dina bAda hala aura baila lie khetoM meM kAma karate dikhAI dene lage / mAravAr3a meM pahale yadi koI aparAdhI bhaMyakara aparAdha kara kisI ThAkura ke sthAna yA mahAmandira Adi meM jAkara baiTha jAtA thA, to ukta sthAna kA svAmI, usako zaraNAgata samajha, usakI madada para uTha khar3A hotA thA aura isase aparAdhI ko daNDa denA kaThina hojAtA thA / paraMtu isa samaya taka adAlateM aura qAyade-kAnUna bana jAne se yaha zaraNadAna kI hAnikAraka prathA uThA dI gaI / 1. mahArAjA takhatasiMhajI ne rAjya kI Aya bar3hAne aura prajA ke subhIte ke liye nagara kaI sarakArI dUkAneM khulavA dI thiiN| inameM Adhunika baiMkoM kI taraha dena - lena kA kAma hotA thA / parantu inakA prabandha ThIka na hosakane ke kAraNa, vi0 saM0 1873 ) meM, inakA hisAba ikaTThA kara Age sUda para rupayA denA aura diyA huA rupayA vasUla kara qhaz2Ane meM jamA karavAne kA hukma diyA gayA / 1626 ( I0 sa0 baMda kara diyA gayA 2. usI samaya bAqiyAta ke mahakameM kA prabandha bhI ThIka kiyA gayA / yaha mahakamA rez2IDeMsI meM rahanevAle riyAsatoM ke vakIloM kI paMcAyata dvArA kI gaI mAravAr3a ke jAgIradAroM para kI DigariyoM kA rupayA vasUla karane ke liye kholA gayA thA / 471 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa vi0 saM0 1938 ( I0 sa0 1881 ) meM jisa samaya ajamera se ahamadAbAda taka kI relve lAina banAne kA vicAra ho rahA thA, usa samaya mahArAja ne gavarnamainTa ko usake pAlI hokara nikAlane kA likhA aura sAtha hI yaha bhI likhA ki yadi yaha sambhava na ho to kama se kama usakI eka zAkhA vahAM taka avazya banAdI jAya; kyoMki yaha nagara vyApAra kI eka acchI manDI hai / paraMtu relve ke aphasaroM ne, kharca kI bacata ke liye, mahArAja kA yaha prastAva aGgIkAra na kiyA aura vaha lAina khArecI hokara nikAlI / isa para isI varSa ke ma~gasira ( navaMbara) meM mahArAja ne, rAjya aura prajA ke fAyade ke liye, jodhapura se pAlI hotI huI khAracI taka kI apanI nijI relve - lAina banAne kA irAdA kiyA, aura raijIDaiMTa se sammati lekara rAjapUtAne ke gavarnara janarala ke ejaiMTa ( e. jI. jI. ) ko isa bAre meM likhA / usane mahArAja ke isa vicAra ko pasanda kara apane 'pablika varksa' ke 'saikreTarI', raoNyala injIniyara karnala sTIla, ke mArafata do aMgarejoM ko usa lAina kI nApa ( sarve ) karane ke liye niyukta kara diyA / isa prakAra nApa ( sarve ) ho jAne para pAlI se khAracI taka kI relve lAina ke kharca ke liye 5 lAkha rupaye kA tanamInA kiyA gayA / anta meM mahArAja dvArA isa qharca ke maMjUra kara liye jAne para, vi0 saM0 1939 kI caitra sudi 12 ( I0 sa0 1882 kI 31 mArca ) taka, yaha lAina banakara taiyAra ho gaI, aura ASAr3ha sudi 8 (24 jUna ) ko, gavarnamainTa ke kansalTiMga iMjIniyara aura karnala sTIla ke nirIkSaNa kara lene para, AvAgamana ke liye khola dI gaI / sAvana vadi 1 ( 2 julAI ) ko 'rAjapUtAnA mAlavA relve' ke afasaroM se eka saMdhi huI / isake anusAra khAracI ( mAravAr3a jaMkazana ) para mAla aura gAr3iyoM ke eka lAina se dUsarI lAina para lejAne kA prabaMdha ho gayA / isake bAda mahArAja ne misTara homai ko pAlI se lUnI taka kI lAina taiyAra karane kI AjJA dI / mArga kI nApa (paimAiza ) hone para isakA takhamInA 3, 55,482 rupaye huA / isake 1. yaha sthAna pAlI se karIba 7 kosa para hai / 2. inameM se eka iMjIniyara ke chuTTI lekara vilAyata cale jAne para vi0 saM0 1636 kI vaizAkha sudi 3 ( I0 sa0 1882 kI 20 aprela ) ko misTara homa relve kA mainejara niyata huA / yaha vi0 saM0 1663 kI kArtika badi 2 ( I0 sa0 1606 kI 4 akTobara) taka isa pada para rahA thA / 3. bAda meM tAmIrAta (pablika varksa ) kA kAma bhI isI ko sauMpA gayA thA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 472 www.umaragyanbhandar.com
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA jasavantasiMhajI (dvitIya) maMjUra hojAne para yaha lAina bhI vi0 saM0 1941 ke jyeSTha ( I0 sa0 1885 kI maI ) taka bana kara taiyAra ho gaI / yadyapi pAlI se lUnI taka sIdhe mArga se lAina lAne meM 21 mIla kA hI fAsalA thA, parantu misTara homa ne bhasalahata samajha isameM 4 mIla kA ghumAva aura dediyA / isase bAda meM pacapadare kI tarafa lAina le jAne meM subhItA hogyaa| isake bAda vi0 saM0 1641 kI phAguna badi 1 (I0 sa0 1885 kI 31 janavarI ) taka 2,29,824 rupaye kharca kara lUnI se jodhapura taka kI 21 mIla kI lAina bhI banAdI gaI / pahale mAravAr3a ke hI eka sthAna se dUsare sthAna para mAla lejAne para mahasUla (cuMgI) laga jAtA thA / parantu vi0 saM0 1936 (I0 sa0 1882) meM yaha jhagar3A uThA kara sarahada para hI cuMgI lekara rasIda dene kA prabandha kara diyA gayA / pahale brAhmaNoM, cAranoM, bhAToM, jAgIradAroM aura rAja-karmacAriyoM ke nAma se AnevAle mAla para cuMgI nahIM lagatI thI, parantu isI varSa se yaha riyAyata baMda karadI gii| 1. vi0 saM0 1641 ke bhAdoM (I0 sa0 1884 ke agasta ) meM lUnI se pacapadare taka kI relve-lAina banAne kI AjJA dI gaI, aura isake liye pahale 10,46,200 rupayoM kI aura bAda meM phira 1,00,000 rupayoM kI maMjUrI huii| 2. pahale mAla para hAsila ke alAvA kucha anya lAgeM-jaise mApA, dalAlI, cuMgI, ADhata, kotavAlI, zrIjI (darabAra kI), kAnU~goI, darabAnI, aura mahasUla gallA Adi-bhI lagatI thIM aura inake alAvA jAgIradAra bhI apanI jAgIra ke gAMvoM meM nisAra aura paisAra ke hAsila ke sAtha aneka taraha kI lAgeM liyA karate the / parantu isa samaya se ye saba lAgeM uThAdI gii| pahale aksara yaha cuMgI (sAyara ) kA mahakamA Theke para de diyA jAtA thA aura mahasUla kI nirkha kAnU~go ke batalAe z2abAnI hisAba para hI niyata rahatI thii| isI se mahArAjA mAnasiMhajI aura mahArAjA takhatasiMhajI ke samaya taka isa mahakame kI Aya kevala tIna lAkha ke karIba rhii| parantu mahArAjA jasavantasiMhajI ke samaya Aya meM acchI vRddhi huI / vi0 saM0 1636 (I0 sa0 1882-1883) meM isa mahakame ke niyamoM meM phira sudhAra kiyA gyaa| isI prakAra vi0 saM0 1943 (I0 sa0 1886 ) meM mAravAr3a meM hokara jAne vAle mAla para kI kucha cuMgI chor3a dI gaI, aura vi0 saM0 1647 ( I0 sa0 1860 ) meM isameM pUrI taura se sudhAra kiyA gyaa| ___ jAgIradAroM ko unakI tarapha se lagane vAlI cuMgI ( sAyara ) ke badale kucha rupayA diyA jAnA taya huaa| 473 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa isake bAda isa ( cuMgI ke ) mahakame ke prabandha ke liye misTara epha. TI. hayUsana bulavAyA gayA / isane isa mahakame meM aneka sudhAra kie aura sAtha hI mApA, kAnU~goI, Adi kI lAgeM uThA kara prajA ke liye bhI suvidhA karadI | vi0 saM0 1939 ( I0 sa0 1882 ) meM aphIma kA pracAra rokane ke liye usa para kA mahasUla 40 rupaye se bar3hAkara 80 rupaye karadiyA gayA / pahale hamezA se idhara dAvAnI aura phaujadArI adAlatoM kI zikAyata thI ki jAgIradAra loga unakI AjJAoM kA pAlana nahIM karate aura udhara jAgIradAroM kA kahanA thA ki ukta adAlateM, unake daraje kA kucha bhI khayAla na kara, z2arA-z2arAsI bAtoM ke liye unakI talabI yA unake gAMvoM kI jabtI kA hukma nikAla detI haiM / isa para mahArAja ne, vi0 saM0 1936 kI prathama sAvana vadi 13 ( I0 sa0 1882 kI 13 julAI) ko, 'korTa- saradArAna' nAmaka adAlata kI sthApanA kara muMzI hIrAlAla ko isakA suparinTeMDeMTa aura paukarana, kucAmana, nIMbAja, Asopa, rAyapura, khairavA aura rIyAM ke ThAkuroM ko usakA salAhakAra niyata kiyA / isase ina saradAroM kI salAha se jAgIradAroM ke abhiyogoM para vicAra hone lagA / isI prakAra pahale saradAroM kI jAgIra ke gAMvoM kI hadabaMdI na hone ke kAraNa, harasAla barasAta meM khetI ke samaya, unake AdamiyoM meM Apasa meM mArapITa aura jhagar3e hote rahate the| inako baMda karane ke liye, vi0 saM0 1936 ( I0 sa0 1882) meM, ' mahakamA hadabasta' qAyama kiyA gayA aura isakA kArya kaipTina DablyU laoNke, esisTeMTa rez2IDeMTa, pazcimI - rAjapUtAnA ko sauMpA gayA / isane daurA kara do varSoM meM sAre jhagar3oM kA nirNaya kara diyA aura isI ke sAtha paimAiza kA kAma bhI jArI kiyA / isI varSa mahArAja pratApasiMhajI ne baraDavA nAmaka gA~va para hamalA kara vahAM ke 1. vi0 saM0 1643 ke sAvana ( I0 sa0 1886 ke agasta ) meM isakA dehAnta hogayA / isa para isakI yAdagAra kAyama rakhane ke liye nae banavAe gae rAjakIya aspatAla kA nAma 'hyUsana aspatAla' rakkhA gayA / yaha zakAkhAnA vinA kisI karane ke liye banAyA gayA thaa| bhI kholA gayA thA / prakAra kI phIsa ke sarva sAdhAraNa kI DAkTarI tarIke se cikitsA misTara hyUsana ke nAma para lar3akiyoM kI zikSA ke liye eka skUla 2. kucha samaya bAda paMDita badhAvArAma isakA nAyaba banAyA gayA / 3. rAjapUtAnA gaz2a Tiyara, bhA0 3 e, pR074 | Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 474 www.umaragyanbhandar.com
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA jasavantasiMhajI (dvitIya) bAgiyoM ko sajA dii| isase jayapura kI tarafa kI sarahada kA jhagar3A miTa gayA / isI sAla rAjakIya senA ne sarAI jAti ke musalamAna luTeroM para AkramaNa kara unheM harAyA / unameM se bahuta se isa AkramaNa meM mAre gae aura unake gAMva boyAtrI para rAjya kA adhikAra ho gayA / 'korTa-saradArAna' meM niyukta uparyukta saradAroM ke samaya para vicAra meM saMyukta na hone ke kAraNa bahudhA kAma meM gar3a-bar3a hotI thI, isase vi0 saM0 1940 ke bhAdoM ( I0 sa0 1883 ke sitambara ) meM, gavarnameMTa se mAMga kara, muMzI haradayAla siMha ko isa mahakame kA adhyakSa banAyA aura use isake kArya-saMcAlana kA pUrA-pUrA adhikAra de diyaa| isI varSa rAvarAjA tejasiMha (prathama ) nAyaba 'musAhiba AlA' banAyA gyaa| una dinoM mAravAr3a meM mINe, bhIla, bAvarI, Adi jurAyama-pezA kaumoM kA phira se bar3A upadrava hone se unako khetI ke kAma para lagAne ke liye, vi0 saM0 1940 ke ASADha (I0 sa0 1883 ke julAI ) meM, paraganoM ke hAkimoM aura supariMTaiMDaiToM ke pAsa khAsa taura se AjJAeM bhejI gaIM aura sAkar3e aura sanavAr3e ke lUTa khasoTa karane vAle rAjapUtoM ko mArga para lAne ke liye muMzI phaijullAkhA~ ravAnA kiyA gyaa| usane vahAM jAkara unake 1. kahIM kahIM isakA nAma bhavAtar3A likhA milatA hai / 2. yaha pahale paMjAba meM 'aikasTrA aisisTaiMTa kamiznara' thA / 3. kucha samaya bAda paMDita jIvAnaMda isa adAlata kA nAyaba afasara banAyA gayA / 4. isI varSa yaha musAhiba-yAlA kA homa saikreTarI' banAyA gayA / mahArAjA sAhaba ke 'prAiveTa saikreTarI kA kAma paMDita zivanArAyaNa kAka karatA thA aura paukarana ThAkura maMgalasiMha pradhAna tathA rAya bahAdura mehatA vijayamala dIvAna thA / havAle ( Land Revenue) aura rekha Adi kI rAjya kI AmadanI kA tathA jamA-kharca kA prabandha dIvAna kI nigarAnI meM hotA thaa| 5. vi0 saM0 1640 ( I0 sa0 1883-84 ) meM 62 DakaitoM ko aura agale do varSoM meM 65 DakaitoM ko sajAeM dI gii| isI prakAra vi0 saM0 1640 se 1947 (I0 sa0 1883 aura 1860 ) taka 168 purAne DakaitoM ne apane aparAdha svIkAra kara mahArAja se kSamA mAMgI aura mahArAja ne bhI Age ke liye naMka-calanI kI aura bulAvAne para hAz2ira ho jAne kI z2amAnateM lekara unakA aparAdha kSamA kara diyaa| sAtha hI aise logoM ke liye vizeSa taura se khetI karane kI suvidhA kara dene se deza meM kA bahutasA upadrava miTa gyaa| 475 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa mukhiyAoM ko pakar3a liyA aura unake anuyAyiyoM se neka-calanI kI jamAnateM lekara unheM vahIM ( apane-apane gAvoM meM ) basA diyA / isake bAda unakI dekhabhAla ke liye sAkar3e meM hakUmata kAyama kI jAkara eka hAkima bhejA gyaa| vi0 saM0 1936 ( I0 sa0 1882 ) meM loyAne (bhInamAla paragane) kA rAnA sAlasiMha bAgI ho gayA / usakA gAMva pahAr3a ke pAsa hone se Asa-pAsa ke mINA, bhIla Adi jurAyama-pezA loga use apanA mukhiyA samajhate the aura vaha bhI samaya para unakI sahAyatA kiyA karatA thA / isIse ukta rAnA para aneka abhiyoga lage hue the| paraMtu jaba usane samajhAne para bhI rAjya kI AjJAoM kA pAlana karanA svIkara nahIM kiyA, taba mahArAja pratApasiMhajI ne, senA lekara, usa para car3hAI kI / yadyapi isa car3hAI meM rAnA pakar3A gayA, tathApi kucha kAla bAda 10,000 kI jamAnata dene para ( isameM se 5,000 harajAne ke aura 5,000 jurmAne ke the ) vaha chor3a diyA gayA / paraMtu ina rupayoM kI vasUlI ke liye loyAne kI jAgIra jabta karalI gaI aura ThAkura kA lar3akA mezro kAleja, ajamera meM par3hane ke liye bheja diyA gayA / isIke sAtha vahAM ke abhiyukta bhIloM ko bhI kaida kI sajA dI gii| isa para rAnA sAlasiMha apanI jAgIra vApasa prApta karane ke liye pahale AbU jAkara raijIDeMTa se milA, paraMtu usake isa mAmale meM hastAkSepa karane se inakAra karane para ( vi0 saM0 1940 kI zrAvana vadi - I0 sa0 1883 kI 27 julAI ) ko jodhapura lauTa AyA / usakI dazA dekha mahArAja pratApasiMhajI ko dayA A gii| isIse unhoMne mahArAja se kaha kara use kSamA dilavA dI / paraMtu isa para bhI vaha Azvina sudi 10 (11 akTobara) ko apanI jAgIra kI tarapha bhAga gayA aura apane bhAI-bandhuoM ko ekatrita kara upadrava karane kA vicAra karane lgaa| ___ jaise hI bhInamAla meM rahanevAle hAkima ne isa bAta kI sUcanA darabAra meM bhejI, vaise hI mahArAja pratApasiMhajI senA lekara use dabAne ko ravAnA hue| isake bAda kArtika vadi 12 ( 27 akTobara ) ko svayaM mahArAja bhI zikAra kA vicAra kara jAlora kI tarafa cale aura zIghra hI raijIDeMTa bhI AbU se vahAM pahu~ca gayA / mahArAja pratApa ke sAtha kI senA ne loyAne ke pAsa ke pahAr3a ko ghera liyA aura mArga meM kI 1. yaha devala rAjapata thA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA jasavantasiMhajI (dvitIya) jhAr3iyoM ko kATakara Age bar3hane ke liye sar3aka taiyAra kara lI / yaha dekha rAnA bhAga gayA aura usake sAthavAle mahArAja kI zaraNa meM cale Ae / isa para mahArAja ne bhI unakA aparAdha kSamA kara diyaa| isake bAda ma~gasira sudi 4 ( 3 disambara ) ko mahArAja jodhapura cale aae| paraMtu mahArAja pratApasiMhajI ne loyAne ko ujAr3a kara usake pAsa jasavantapurA nAma kA dUsarA gAMva basA diyA aura bhInamAla se hakUmata ko uThAkara vahAM para sthApita kara diyA / isa prakAra vi0 saM0 1940 kI phAguna vadi 13 / I0 sa0 1884 kI 24 faravarI ) taka yaha sArA prabandha kara vaha (mahArAja pratApasiMhajI) jodhapura cale aae| isI varSa nagara meM AvArA phiranevAle kuttoM ko pakar3ane aura unako eka bAr3e meM rakha kara rAjya kI tarafa se khAnA dene kA prabandha kiyA gayA / isI varSa jodhapura aura bIkAnera ke bIca aparAdhiyoM ke lena-dena ke bAbata saMdhi kI gii| yaha saMdhi nijI taura para kI gaI thI / isaliye vinA kisI 'prImAfesI' kesa ke hI aparAdhiyoM kA AdAna-pradAna hone lagA / parantu vi0 saM0 1979 (I0 sa0 1922) meM isameM sudhAra kiyA jAkara 'prImAfesI kesa' kA honA lAz2amI karAra diyA gyaa| vi0 saM0 1957 (I0 sa0 1900) meM jayapura ke sAtha bhI aisI saMdhi ho gaI aura bAda meM vi0 saM0 1984 (I0 sa0 1927 ) meM isameM bhI sudhAra kiyA gyaa| ___ mahArAjA mAnasiMhajI ke samaya se udayapura aura jodhapura ke rAja-gharAnoM ke bIca manomAlinya calA AtA thA / parantu mahArAjA jasavantasiMhajI ne ise dUra kara diyaa| isI se inake nimaMtraNa para, vi0 saM0 1936 kI phAguna sudi 10 (I0 sa0 1800 kI 21 mArca ) ko, mahArAnA sajjanasiMhajI ina se milane ke 1. vi0 saM0 1641 (I0 sa0 1884 ) meM usakI mRtyu ho gaI / 2. kucha kAla bAda rAnA sAlasiMha ke lar3ake ko siNalA, Adi tIna gAMva jAgIra meM die ge| 3. hara garamiyoM meM aksara bahuta se AvArA kutte bAvale ho kara 60-65 AdamiyoM ko kATaliyA karate the aura isase 15-20 AdamiyoM kI mRtyu ho jAtI thii| paraMtu kuttoM ke pakar3ane kA prabandha ho jAne se yaha Aphata dUra ho gaI / yadyapi zahara ke logoM ne pahale isa kArya para Apatti kara do-tIna dinoM taka bAz2Ara kI dUkAneM baMda rakkhIM, tathApi isakA marma samajhAne para anta meM ve zAMta ho ge| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa liye jodhapura aae| isake bAda vi0 saM0 1941 kI phAguna badi 2 (I0 sa0 1885 kI 1 pharavarI) ko svayaM mahArAja bhI udayapura jAkara mahArAnA phatesiMhajI se mile / isa prakAra donoM rAjagharAnoM ke bIca kA purAnA manomAlinya dUra hojAne se udayapura ke mahArAnA ne apanI kanyA kA vivAha jodhapura ke mahArAja kumAra saradArasiMhajI se karanA taya kiyA / vi0 saM0 1941 kI vaizAkha sudi 6 (I0 sa0 1884 kI 3 maI ) ko jodhapura nagara kI saphAI ke liye DAkTara ArcibAlDa aiDamsa kI nigarAnI meM myunisipailiTI kAyama kI gaI aura nAbAliga jAgIradAroM ke prabandha ke liye 'mahakamA nAbAligI' kholA gayA / sAthahI jAgIradAroM ko unake daraje ke anusAra dIvAnI aura phaujadArI mAmale sunane ke adhikAra bhI die ge| ___ isI varSa mahArAja ne kalakatte jAkara jAte hue laoNrDa ripana se aura navAgata laoNrDa Dapharina se mulAkAta kI / isa yAtrA meM Apa kizanagar3ha aura alavara meM bhI ekaeka dina Thahare the| isa varSa kI riporTa se jJAta hotA hai ki, mahArAja pratApasiMhajI ko rAja-kArya meM sahAyatA dene ke liye rAjakarmacAriyoM kI eka sabhA (kAuMsila ) banAI gaI aura 1. vi0 saM0 1641 kI kArtika sudi (I0 sa0 1884 ke akTobara) meM mahArAnA sajjanasiMhajI phira jodhapura pAe / 2. vi0 saM0 1641 (I0 sa0 1884 ) meM jodhapura-relve aura bA~be bar3odA aiNDa saiMTrala iNDiyA relve ke bIca eka dUsare ke mAla aura musAphiroM ko lejAne ke liye sandhi kI gaI (e kalaikzana oNfa TrITIz2a aiMgejamaiMTsa aiNDa sanadsa, bhA0 3, pR0 164-168) isake bAda vi0 saM0 1658 (I 0 sa0 1601) meM isameM kucha sudhAra kie ge| vi0 saM0 1946 (I0 sa0 1889) meM jodhapura aura bIkAnera kI sammilita relve banAne ke niyama banAe gae aura isake dUsare varSa isameM kucha saMzodhana kiyA gayA / vi0 saM0 1952 (I0 sa0 1865) meM phira isa relve ke aura 'baoNmbe, bar3odA aura saiMTrala iNDiyA relve' ke bIca dUsarI saMdhi huI / vi0 saM0 1661 (I0 sa0 1604) meM isameM saMzodhana kie gae aura isake bAda bhI samaya-samaya para isameM ucita saMzodhana hote rahe / isI prakAra 'naoNrtha vaisTarna relve' ke sAtha bhI musAphiroM Adi ko Age lejAna ke viSaya meM saMdhiyAM kI gaI / 3. jAgIradAroM ke tIna daraje niyata kara pahale daraje ke jAgIradAroM ko 6 mahIne taka kI jela aura 300 rupaye taka kA juramAnA karane kA, tathA 1,000 rupaye taka ke dIvAnI mAmaloM ke sunane kA adhikAra diyA gayA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA jasavantasiMhajI (dvitIya) rAvarAjA tejasiMha, mehatA vijayasiMha, aura paMDita zivanArAyaNa kAka usake meMbara ( sabhAsada ) aura muMzI haradayAlasiMha usakA sekreTarI ( maMtrI ) banAyA gyaa| pahale aksara rAjya kI tarafa se sarakArI ( khAlase ke ) gAMvoM kI phasala ke lagAna kA ThekA ( ijArA) dediyA jAtA thaa| isase prajA ko bahuta asuvidhA hotI thii| yaha dekha mahArAja ne isa prathA ko utthaadiyaa| isI ke sAtha mAravAr3a kI nApa (sarve) kI jAkara 'bIghor3I' (prati bIghe ke hisAba se lagAna vasUlI kI prathA ) bAMdhadI' gaI / isase pahale jo jamIna kA lagAna nAja ke rUpa meM liyA jAtA thA, vaha aba se rupayoM ke rUpa meM liyA jaanelgaa| pahale rAjya ke Aya-vyaya kA sArA hisAba seThoM ke yahAM rahatA thA / isa se hisAba kI asuvidhA ke sAtha hI rAjya ko nukasAna bhI hotA thA / isaliye vi0 saM0 1942 kI vaizAkha vadi 2 ( I0 sa0 1885 kI 1 aprela ) ko rAjya ke khajAne kI sthApanA kara usake niyama Adi banAe geN| isase rAjya ko bahuta phAyadA huaa| isI varSa gavarnamaiTa ne jodhapura darabAra ke sAtha phira eka ahadanAmA kiyaa| isake anusAra yadyapi meravAr3e ke 21 gAMvoM para jodhapura-darabAra kA hI svAmitva rakkhA gayA, tathApi vahAM kA prabandha hamezA ke liye gavarnamainTa ke adhikAra meM calA gayo / 1. yaha kArya vi0 saM0 1662 (I0 sa0 1605) meM samApta huA thaa| 2. pahale rAjya ke rupayoM kA hisAba ajamera ke seTha samIramala ke yahAM rahatA thA aura jaba rupayoM kI AvazyakatA hotI thI, taba ve usake yahAM se ma~gavA lie jAte the / isI prakAra jaba lagAna Adi ke rupaye Ate the, taba ve usake pAsa bheja die jAte the| isa prabandha ke kAraNa jodhapura-rAjya ko pichale 11 varSoM meM karIba 18,50,635 rupaye sUda ke dene pdd'e| paraMtu rAjakIya khaz2Ane ke khula jAne se vi0 saM0 1642 ( I0 sa0 1885-1886) meM rAjya kI prAya 36,82,604 // -) / aura vyaya 34,51,063 // 1 // hokara pAMca lAkha se adhika rupayoM kI bacata huii| 3. isI sAla 1 dIvAnI, 2 gavAhI, 3 sTAmpa, 4 halafa, 5 jela 6 ThagI-DakaitI ke abhi yogoM, 7 paraganoM ke hAkimoM ke adhikAroM, 8 hAkimoM kI parIkSAoM, 6 hAkimoM ke darajoM aura unakI tarakkI aura 10 nAyaba hAkimoM Adi ke kAnUna banAe ge| 4. e kalaikzana oNfa TrITIz2a aiMgejamaiTasa aiNDa sanadasa, bhA0 3, pR0 168-166 / 5. gavarnameMTa ne pahale pahala vi0 saM0 1880 ( I0 sa0 1824 ) meM ina gAMvo ko, vahAM ke mINA aura mera jAti ke logoM ke upadrava ko zAMta karane ke liye liyA thA aura usa samaya se hI vahAM para gavarnameMTa kA prabandha calA AtA thaa| 476 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa isakI evaja meM gavarnamainTa ne jodhapura-darabAra ko sAlAnA 3,000 rupaye denA taya kiyA / isI ke sAtha eka zarta yaha bhI rakkhI gaI ki yadi una gAMvoM kI Aya meM se vahAM kA sArA kharca bAda dekara kucha bacata hogI to usameM se 40 rupayA saiMkar3A jodhapura-darabAra ko diyA jaaygaa| isI varSa jodhapura-darabAra ne DAkakhAne ke niyamoM ko svIkAra kara prajA ke liye bAhara ke samAcAra pAne aura apane samAcAra bAhara bhejane kI suvidhA karadI / isI varSa kI kArtika sudi 7 ( 14 navaMbara ) ko janarala hArDija ( baMbaI kA jaMgI lATha ) jodhapura AyA aura isake do dina bAda kArtika sudi 1 (16 navaMbara ) ko svayaM vAyasarAya laoNrDa Dapharina jodhapura pahuMcA / mahArAjA ne bhI apane saradAroM aura musAhiboM ke sAtha sTezana para jAkara usakA svAgata kiyA / usa samaya sTezana se kaiMpa 'nivAsasthAna ) taka kI sar3aka ke donoM tarafa purAne DhaMga ke jiraha-baqhtaroM se saje hue savAra khar3e kie gae the| mAravAr3a meM pahale Agare kA banA barapha kAma meM lAyA jAtA thA / parantu isake ma~hage hone ke kAraNa sarva sAdhAraNa isake upayoga se vaMcita rahate the| yaha dekha darabAra ne jodhapura meM apanA nija kA barafa kA kArakhAnA khola diyA / isase sarva sAdhAraNa ke liye bhI suvidhA ho gii| pahale nagara ke loga adhikatara rAnIsAgara, gulAbasAgara, aura taisAgara nAmaka talAvoM kA pAnI piyA karate the| parantu garamiyoM meM aksara inakA pAnI sUkha jAne se janatA ko bar3A kaSTa hotA thaa| isaliye kucha samaya se bAlasamaMda nAmaka bAMdha se eka nahara banavA kara jarUrata ke samaya inameM se pichale do talAvoM meM pAnI bharane kA prabandha kiyA gyaa| kucha kAla se mAlagujArI ( havAle ) ke mahakame kA prabandha mejara laoNka ( Major W. Loch), aisisTaiMTa raijIDeMTa, kI dekha-bhAla meM hone lagA thA / vi0 saM0 1943 (I0 sa0 1886) meM misTara hyasana ke mara jAne para sAyara, havAlA aura saiTalamaiMTa ke kAma ke liye misTara I0 e0 phrejara niyukta kiyA gayA, aura mevAr3a kI sarahada ke nirNaya 1. isI varSa ThAkura raNajItasiMha kotavAla banAyA gayA / 2. isI avasara para (I0 sa0 1886 meM) mahArAja pratApasiMhajI ko ke, sI. esa. Ai. kA padaka milA / yaha pahale sI. esa. Ai. ho cuke the| 3. isI varSa kI riporTa se jJAta hotA hai ki rAjya kI tarapha se kAnUna Adi sikhAne ke liye jo skUla kholA gayA thA, vaha acchI tarakkI kara rahA thA / isI varSa rAjya kI tarapha se 480 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA jasavantasiMhajI (dvitIya) kA kAma udayapura ke raijIDeMTa karnala vAyalI ko sauMpA gyaa| ___ isI varSa rAjakIya chApevAne kI, jahAM pahale adhikatara lItho kI chapAI hI hotI thI, unnati kI gii| vi0 saM0 1943 kI bhAdoM sudi 14 ( I0 sa0 1886 kI 12 sitaMbara) ko mahArAjA jasavantasiMhajI ghur3a-daur3a dekhane ke liye pUnA ge| inake vahAM pahuMcane para baMbaI-gavarnameMTa ke cIpha saikreTarI Adi ne pezavAI meM Akara inakI abhyarthanA kii| vahIM para yaha baMbaI ke gavarnara laoNrDa re ( Lord Reay ) se aura kirakI meM DayUka oNfa kanATa se mile| ___ isI varSa kI phAguna vadi / ( I0 sa0 1887' kI 16 pharavarI) ko mahArAnI vikToriyA ke 50 varSa rAjya kara cukane ke upalakSya meM 'golDana jubalI' kA utsava manAyA gyaa| isake bAda yahI utsava laMdana meM zrAvaNa sudi 1 (21 julAI) ko kiyA jAnA taya huA / isa para mahArAja ne apane choTe bhrAtA mahArAja pratApasiMhajI ko apanA pratinidhi banAkara usameM sammilita hone ke liye bhejaa| ____ vi0 saM0 1944 ( I0 sa0 1887 ) meM mahArAja jAlimasiMhajI sahakArI musAhiba-AlA banAe gae; aura rAja-kArya ke subhIte ke liye (1) rAo bahAdura mehatA vijayasiMha, (2) muMzI haradayAlasiMha, (3) kavirAja murAridAna, (4) jozI Asakarana, saradAroM Adi ke lar3akoM kI zikSA ke liye (pAuleTa) nobalsa skUla kI sthApanA kI gii| 1. isI varSa gavarnameMTa aura jodhapura-rAjya ke bIca eka dUsare ke aparAdhiyoM ko eka dUsare ko sauMpane ke viSaya kI saMdhi meM sudhAra kara jodhapura-darabAra ke aparAdhiyoM ko briTiza-bhArata se lene meM briTiza-bhArata meM pracalita kAnUna ke anusAra kArravAI karanA taya huA / e kalaikzana oNfa TrITIz2a aiMgejamaiMTsa aiNDa sanadsa, bhA0 3, pR0 166 / 2. yaha utsava jodhapura meM 17 pharavarI ko manAyA gayA thA / 3. mahArAja pratApasiMhajI vi0 saM0 1944 kI caitra sudi 1 (I0 sa0 1887 kI 25 mArca) ko yahAM se ravAnA hue aura bhAdoM sudi 7 ( 25 agasta ) ko lauTakara vApasa aae| isa yAtrA meM rAjya ke 1,10,000 rupaye kharca hue the| isI avasara para (vi0 saM0 1944 kI prASAr3ha vadi 30 I0 sa0 1887 kI 21 jUna ko) mahArAja pratApasiMhajI ko briTiza-phauz2a ke 'graoNnararI lephTineMTa karnala' kA pada milA, aura sAtha hI yaha priMsa oNpha velsa ke e. DI. sI. banAe ge| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa (5) mehatA amRtalAla, (6) bhaMDArI hanavatacaMda, aura (7) paNDita zivanArAyaNa kAka, 'kauMsila' ke 'maiMbara' niyukta hue; tathA paMDita sukhadevaprasAda kAka ko musAhiba AlA ke 'juDIzala-saikeTarI' kA kAma sauMpA gayA / isI sAla DaoNkTara aiDamsa kI nigarAnI meM hyUsana aspatAla kholA gayA, AbakArI ke mahakame meM sudhAra kiyA gayA, aura rAjya kI (1) jodhapura, (2) pAlI, (3) sojata, (4) mer3atA aura (5) nAgora kI TakasAloM meM se mer3ate kI TakasAla baMda karadI gii| vi0 saM0 1944 kI mAgha sudi 7 (I0 sa0 1888 kI 20 janavarI) ko mAravAr3a rAjya kA itihAsa taiyAra karane ke liye 'tavArIkha kA mahakamA' kAyama kiyA gyaa| isake bAda phAguna badi 6 (I0 sa0 1888 kI 3 pharavarI) ko mAisoranarezaM jodhapura Akara mahArAja se mile / isake bAda hI jaMgalAta kA mahakamA kholA gayA / pAnI kI suvidhA ke liye bAlasamaMda tAlAva kA bAMdha 20 phuTa UMcA uThAyA gyaa| isI prakAra marudeza kI pAnI kI kamI ko dUra karane ke liye aneka bAMdha, aura nagara ke tAlAvoM meM pAnI lAne ke liye nahareM banavAI gaI / rAnIsAgara se iMjina dvArA pAnI car3hAkara kile para jalakala lagAI / AvAgamana ke subhIte ke liye nAgorI daravAje ke mArga se kile para jAne ke liye eka sar3aka banavAI gaI aura nagara ke bAhara bhI cAroM tarafa sar3akoM kA prabandha kiyA gayA / isI varSa muMzI hIrAlAla 'kAunsila' kA maiMbara banAyA gayA / vi0 saM0 1945 (I0 sa0 1881) meM saradAra risAle kI sthApanA kA --------- -. .- . . --.. --- 1. vi0 saM0 1644 kI jeTha sudi 10 (I0 sa0 1887 kI 1 jUna) ko isake anusAra kArya hone lagA / aura naze kI vastuoM kI bikarI ke liye 'lAisensa (AjJA-patra ) kA calana hojAne se unake pracAra meM thor3A-bahuta pratibandha lagagayA / 2. Apane yahAM para jodhapura-mahArAja ke sarakArI astabala ke ghor3oM ko dekha kara unakI bar3I prazaMsA kI thii| 3. yaha mahakamA vi0 saM0 1645 kI dvitIya caitra vadi 1 (I0 sa0 1888 kI 28 mArca) __ ko kholA gayA thaa| vi0 saM0 1646 ke sAvana (I0 sa0 1886 kI julAI) meM mAravAr3a-rAjya ke antargata pravalI parvata ke hisse para jaMgalAta kAyama huI / 4. pAvaTe kA tAlAva bhI isI varSa banA thaa| 5. vi0 saM0 1646 ke grASAr3ha (I. sa. 1886 kI julAI) meM alavara-nareza jodhapura pAe / 6, vi0 saM0 1946 (I0 sa0 1EE) meM 600 savAroM kA pahalA risAlA aura vi0 saM0 1948 (I0 sa0 1861) meM dUsaga risAlA taiyAra huaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA jasavantasiMhajI (dvitIya) nizcaya kiyA gayA / isa varSa kI mAgha vadi 1 (I0 sa0 1889 kI 18 janavarI ) ko bambaI ke gavarnara TI. I. re aura phAguna sudi 13 (15 mArca ) ko janarala sara baeNDarika raoNbarTsa jodhapura Ae / yahAM para eka roja jisa samaya janarala raoNbarTsa zikAra ke liye sUara kA pIchA kara rahe the, usa samaya usane unake ghor3e ko z2aqhmI karadiyA / isase ghor3A aura savAra donoM pRthvI para gira par3e / aisI hAlata meM sUara palaTa kara janarala raoNbarTsa para hamalA karane hI vAlA thA, parantu mahArAja pratApasiMhajI ne tatkAla apane ghor3e se kUda kara sUara kI pichalI TAMgeM pakar3alI aura use pezakabja se maarddaalaa| isI varSa eka relve lAina jodhapura se mer3atAroDa hotI huI kucAmana-roDa taka, 1. vi0 saM0 1646 ke bhAdoM (I. sa. 1886 ke agasta) meM mahArAja ne gavarnameMTa ko isa viSaya meM eka patra likhaa| usameM jodhapura-darabAra kI tarapha se AvazyakatA ke samaya gavarnameMTa ko eka haz2Ara savAroM se sahAyatA dene ke vicAra kA ullekha thA / vi0 saM0 1654 (I0 sa0 1867 ) meM uttara-pazcimI sImAnta-pradeza meM kAma karane ke liye jodhapura ke risAle meM cAra skvaoNDUna aura bharatI kie ge| kArtika ( akTobara ) meM mahArAja pratApasiMhajI, mahArAja-kumAra saradArasiMhajI ko sAtha lekara, jayapura ge| usa samaya vahAM para maveziyoM kI levA-becI ke liye eka melA lagA thA aura mahArAja pratApasiMharjA kA vicAra vahAM para jodhapura-risAle ke liye ghor3e kharIdane kA thaa| 2. vi0 saM0 1647 kI caitra vadi 30 (I0 sa0 1861 kI 8 aprela ) ko jodhapura se mer3atAroDa taka kI, kvaoNra sudi 14 (16 akTobara ) ko mer3atAroDa se nAgora taka kI aura ma~gasira sudi 6 (6 disaMbara) ko nAgora se bIkAnera taka kI lAineM khula gaI / inameM kula milAkara 23,67,735 rupaye kharca hue the| paraMtu isameM se 8,81,220 rupaye bIkAnera ke hisse meM par3e; kyoMki bIkAnera kI tarapha kI lAina meM bIkAnera-darabAra kA bhAga thaa| [ isake bAda vi0 saM0 1981 kI kArtika sudi 5 ( I0 sa0 1924 kI 1 navambara) se yaha jodhapura aura bIkAnera rAjyoM kI saMyukta-relve judA-judA karadI gii|] isI sAla tArakA prabandha bhI kiyA gayA aura mer3atAroDa se kucAmanaroDa taka tAra kI lAina kA banAnA nizciya huA / vi0 saM0 1646 ( I0 sa0 1863 ) meM mAravAr3a jaMkazana se mer3atAroDa naka eka ke badale do tAroM kI lAina kA prabandha kiyA gayA / vi0 saM0 1652 ( I0 sa0 1865) meM bI. bI. eNDa sI. Ai aura (isa) je. bI. relve ke bIca kucAmanaroDa sTezana para ke saMyukta-kArya aura jodhapura-bIkAnera relve ke yAtriyoM Adi ko Age le jAne ke bAbata saMdhi huI / isake bAda isameM vi0 saM0 1660, 1671, 1672, 1673, 1674, 1676, 1678, 1981 aura 1982 (I0 sa0 1603, 1614, 1615, 1616, 1617, 1616, 1621, 1924 aura 1625 ) meM kucha-kucha raddo-badala hotI rhii| 483 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa aura dUsarI mer3atAror3a se bIkAnera taka banavAne kA vicAra kiyA gaya, tathA sojata aura nAgora kI TakasAleM baMda karadI gaI / pahale jodhapura-darabAra kI tarafa se rAvarajA saradAramala rAjapUtAne ke e. jI. jI. ke ijalAsa kA vakIla thA, parantu isa varSa ber3e kA ka~vara zivanAthasiMha usake sthAna para niyata kiyA gayA aura mehatA bakhatAvaramala ke sthAna para paMcolI mukanacaMda namaka ke mahakame kA hAkima banAyA gayA / vi0 saM0 1946 ( I0 sa0 1886 ) meM paNDita sukhadevaprasAda kAka 'kAuMsila' kA 'maiMbara' niyukta huA aura isI varSa ke ma~gasira ( navaMbara) meM jaba mahArAja pratApasiMhajI baMbaI gae, taba rAjya kA kArya 'kAuMsila' ke supurda kiyA gayA / usI samaya paukarana - ThAkura maMgalasiMha, kucAmana - ThAkura zerasiMha, nIMbAja - ThAkura chatarasiMha, aura Asopa-ThAkura cainasiMha bhI kAuMsila ke maiMbara banAe gae / isI mAsake anta ( disaMbara) meM ziva kI tarapha kA mAravAr3a aura jayasalamera kI sarahadoM kA jhagar3A taya karane kA prabandha kiyA gayA / vi0 saM0 1946 kI phAguna sudi 3 ( I0 sa0 1860 kI 22 pharavarI ) ko usa samaya ke priMsa oNpha velsa ( His Royal Highness Prince Albert Victor Edward of Wales ) kA jodhapura meM Agamana huA / isa para mahArAjA ne bar3I dhUmadhAma se unakA Adara-satkAra kiyauM / isI varSa rAjapUtAne ke risAloM kA insapekTara mejara aisa. bITsana jodhapura AyA / yahI aphasara thA jisane jodhapura ke risAle kI unnati kara use eka prathama zreNI kA Adarza - risAlA banAne meM sahAyatA dI thI / vi0 saM0 1947 kI caitra sudi ( I0 sa0 1890 ke aprela ) meM mAravAr3a kI manuSya - gaNanA ke liye dubArA 'mardumazumArI' kA mahakamA kholA gayA / 1. e kalaikzana oNpha TrITIz2a aiMgejameMTsa aiNDa sanadsa, bhA0 3, pR0 170-171 / 2. isI mAsa ( navambara ) meM narasiMha - gar3ha nareza pratApasiMhajI jodhapura Ae / 3. yaha 'kAuMsila' 'ijalAsa khAsa' kahAtI thI / 4. inake lauTa jAne para caitra (mArca) meM bUndI - nareza jodhapura Ae aura isake bAda vi0 saM0 1947 ke vaizAkha ( aprela ) aura vi0 saM0 1648 ke pauSa ( I0 sa0 1861 kI janavarI ) meM phira inakA yahAM Agamana huA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 484 www.umaragyanbhandar.com
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA jasavantasiMhajI (dvitIya) vi0 saM0 1947 kI kArtika vadi 8 ( I0 sa0 1860 kI 5 navaMbara) ko vAyasarAya mArkisa oNpha lainsaDAuna aura pauSa vadi 8 (I0 sa0 1891 kI 3 janavarI) ko rUsa kA zAhajAdA ( hiz2a impIriyala hAinaisa grAMDa DyUka jAravica oNfa raziyA) jodhapura AyA / rAjya kI tarafa se ina donoM kA hI yathA-yogya AdarasatkAra kiyA gayA / ____ mAravAr3a meM isa sAla kahata (akAla ) thaa| isase deza ke kSudhA-pIr3ita logoM ko majadUrI para lagAne ke liye naye kAma ( rilIfa varksa ) khole gae aura relve dvArA bAhara se nAja lAne kA prabandha bhI kiyA gayA / vi0 saM0 1948 kI sAvana badi 5 (I0 sa0 1891 kI 26 julAI) ko nagara ke 'hAI skUla' meM tAra ke kAma kI zikSA dene ke liye eka kakSA ( klAsa) kholI gii| isI varSa laiTineMTa karnala laoNka ne mAravAr3a kI bIkAnera kI tarafa kI sarahada kA nirNaya kara diyA / vi0 saM0 1948 kI sAvana vadi 12 (I0 sa0 1811 kI 1 agasta) ko gavarnameMTa ne mAlAnI paragane kA sArA prabandha, kucha zartoM para, jodhapura darabAra ko lauTA diyA, parantu phaujadArI mAmaloM ke phaisale karane kA iqhtiyAra raijIDeMTa ke adhIna hI rahA / isa para rAjya kI tarafa se muMzI haradayAlasiMha vahAM kA supariMTeMDeMTa niyata kiyA gyaa| isI varSa kI bhAdoM vadi 3 (22 agasta ) ko bar3odA-nareza aura Azvina sudi 1 (3 akTobara ) ko bIkAnera-nareza mahArAjA gaMgAsiMhajI jodhapura Akara mahArAja se mile / ___ phAguna vadi 7 (I0 sa0 1812 kI 20 faravarI) ko mahArAja kumAra saradArasiMhajI kA vivAha bUMdI meM honA nizcita huA / isa avasara para sirohI, paTiyAlA, bIkAnera, alavara, narasiMhagaDha, dhaulapura, jhAbuvA, ratalAma, sIkara aura khetar3I ke rAjA, kazmIra aura ToMka ke rAjAoM ke bhAI tathA jayasalamera rAvalajI ke pitA 1. usa samaya yaha 'darabAra hAI skUla' talahaTI ke mahaloM meM thaa| 2. isI varSa kI 1 janavarI ko gavarnameMTa kI tarapha se munzI haradayAlasiMha aura ThagI DaketI ke mahakame ke suparinTainTainTa lAlA kizorIlAla ko rAya bahAdura' ke khitAba mile / 485 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa jodhapura Akara utsava meM sammilita hue| inameM ke kucha nareza barAta meM bhI sammilita hue the / isaprakAra mahArAja-kumAra maradArasiMhajI kA vivAha, bUMdI-nareza kI bahana ke sAtha, bar3I dhUma-dhAma se saMpanna huA / mahArAjA jasavantasiMhajI kA baratAva anya narezoM ke sAtha pUrNa mitratA kA rahatA thaa| isI se dUra-dUra ke nareza jodhapura Akara ApakA Atithya grahaNa karate rahate the, aura isI prakAra mahArAja svayaM bhI kabhI-kabhI unase milane jAkara mitratA kA paricaya diyA karate the / isI varSa paMDita dInAnAtha kAka aura kallA caturbhuja 'kAuMsila' ke 'maiMbara' banAe ge| vi0 saM0 1946 (I0 sa0 1812) meM mehatA saradAramala 'kAuMsila' kA maiMbara aura dIvAna niyata huaa| isI varSa kI bhAdoM sudi 10 (1 sitambara ) ko udayapura-mahArAnA phataisiMhajI jodhapura Ae / isa para mahArAja ne bar3e prema se unakA svAgata kiyA / vi0 saM0 1946 ke mAgha (I0 sa0 1893 kI janavarI ) meM aisisTainTa raijIDainTa laoNka ne mAravAr3a kI kizanagar3ha kI tarafa kI sImA kA phaisalA karadiyA / isI prakAra mAravAr3a ke kucha gAMvoM ko chor3a kara bAkI ke saba gAMvoM kA mAmalA bhI taya hogayA / 1. vi0 saM0 1946 ke Azvina (I. sa. 1862 ke sitambara ) meM bIkAnera-nareza yahAM Ae / ( yaha mahIne bhara bAda meokaoNleja jAne ko phira idhara se nikale the)| isI varSa ke Azvina ( akTobara ) meM koTe ke mahArAva umedasiMhajI aura ma~gasira ( navambara ) meM kolhApura-nareza, bhAvanagara ke mahArAja-kumAra aura bUMdI-nareza jodhapura Ae / ye loga mahArAja-kumAra ke vivAha samaya upasthita nahIM ho sake the, isIse bAda meM Ae the / 2. vi0 saM0 1946 ke kArtika ( I0 sa0 1892 ke akTobara ) meM mahArAja bIkAnera gae aura pauSa ( disambara ke anta meM ) mAtamapursI karane ko alavara gae; tathA vahAM se lauTate hue Apa eka roja jayapura bhI Thahare the / 3. yaha paNDita zivanArAyaNa kAka kA bar3A putra thA aura usake dehAnta ke bAda usake sthAna para kAuMsila kA 'maiMbara', mahArAja kA 'prAiveTa sekreTarI' aura 'iz2alAya gaira' kA hAkima banAyA gayA / 4. isake pitA mehatA vijayamala kA dehAnta hone se yaha pada ise diyA gayA thaa| isI varSa kallA caturbhuja aura khA~ bahAdura phaijulAkhA~ kA bhI dehAnta ho gyaa| isa para kallA zivadatta 'havAle' kA aura muMzI hamIdullAvA~ 'tAmIla' kA suparinTeMDeMTa banAyA gayA / 456 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA jasavantasiMhajI (dvitIya) isI varSa kI phAguna sudi 13 ( I0 sa0 1863 kI 28 faravarI) ko oNsTriyA kA zAhajAdA ( His Imperial and Royal Highness the Archduke Franz Ferdinand of Austria ) jodhapura AyA / isa para rAjya kI tarapha se bhI usakA ucita -satkAra kiyA gayA / vi0 saM0 1950 ke vaizAkha ( I0 sa0 1893 ke aprela ) meM laoNrDa raoNbarTsa jodhapura AyA / usa samaya usake sAmane saradAra risAle kI jo pareDa huI thI, usakA saMcAlana ( kamAMDa ) svayaM mahArAja - kumAra saradArasiMhajI ne kiyA thA / yadyapi ApakI avasthA usai samaya kevala 13 varSa kI hI thI, tathApi Apane yaha kArya isa yogyatA se kiyA ki svayaM laoNrDa rAbarTsa ko Apake kArya kI prazaMsA karanI par3I / isI varSa ke zrAvaNa ( agasta) meM ucca zikSA ke liye nagara meM 'jasavanta kaoNleja' kI sthApanA kI gaI / isase yahAM para ' ilAhAbAda yUnIvarsiTI' ko 'epha. e. ' taka kI parIkSAoM kA prabandha ho gayA / isa varSa rupaye kI mAMga bar3ha jAne se, bhAdoM sudi 1 (11 sitambara ) ko, bijezAhI rupayA banAne ke liye nAgora kI TakasAla phira jArI kI gaI aura kucAmana - ThAkura ko ikatIsaMdA rupayA banAne kI AjJA dI gii| isI varSa ke bhAdoM aura kAra ( sitambara aura akTobara) meM yahAM kI polo TIma ne pUnA meM vijaya prApta kI / isI kAra (akTobara ) meM jasavantapure paragane ke devaloM ne upadrava uThAyA / isa para mahArAja pratApa siMhajI ne rAjakIya senA ke sAtha vahAM jAkara unheM dabA diyA / isase unhoMne adhInatA svIkAra karalI | isI varSa ke ma~gasira (navambara) meM baMbaI ke gavarnara jaoNrja rAbarTsa kainiMga bairana hairisa, aura pauSa ( I0 sa0 1864 kI janavarI) meM indora ke mahArAja jodhapura Ae / isake bAda vi0 saM0 1951 ke vaizAkha (aprela) meM strayaM mahArAja zikAra ajamera taka kI tAra kI 1. isI varSa kI caitra vadi ( mArca) meM nAMvA ( kucAmanaroDa) lAina banavAne kA nizcaya huA / 2. isI avasara para janarala jaoNrja vhAiTa aura karnala Trevara ( e. jI. jI. rAjapUtAnA ) bhI jodhapura pahu~ce / 3. isI varSa paNDita gaMgAprasAda mizra suparinTeMDeMTa 'darabAra hAI skUla' ke mara jAne para paNDita sUrajaprakAza vAtala suparinTeMDeMTa 'darabAra hAI skUla' aura priMsipala 'jasavanta kaoNleja' banAyA gayA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 487 www.umaragyanbhandar.com
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa ke liye bU~dI gae aura Apake vahAM se lauTa Ane para isI varSa aura bhI aneka rAjA-mahArAjA zrImAn se milane jodhapura Ae / isI varSa rAya bahAdura muMzI haradayAlasiMha ke, jo vi0 saM0 1940 ( I0 sa 1883 ) meM AyA thA, mara jAne se usake sthAna para mahArAja kumAra saradArasiMhajI musAhatra AlA ke 'saikreTarI' banAe gae aura paMDita sukhadevaprasAda kAka ko Apake kAgajAta kI dekha-bhAla sauMpI gaI / isI varSa paMDita jIvAnanda, siMghI bacharAja, aura paMDita mAdhoprasAda gurTU bhI 'kAunsila' ke 'maiMbara' niyata hue / isa varSa mAravAr3a ke paraganoM ke 6 vibhAga kie gae aura paNDita mAdhoprasAda gurTU, paMDita nArAyaNasahAya gurTU ( yaha pahale 'haz2UrI daftara' kA suparinTainDainTa thA ), muMzI yAhAqhA~, muMzI mayUra ahamada, paMDita ratanalAla aTala, aura purohita zivalAla unake suparinTainDainTa banAe gae / isI varSa ' bAuMDrI seTalameMTa' ( hadabaMdI ) kA kAma sahakArI musAhiba-AlA mahArAja jAlimasiMhajI ko, aura 'rivenyU seTalameMTa' kA kAma paMDita sukhadeva prasAda kAka ko sauMpA gayA / usa samaya 'dastarI' kA hAkima paMcolI motIlAla thA / isI varSa kI phAguna sudi 10 ( I0 sa0 1865 kI 6 mArca) ko jodhapura meM pahale-pahala 'Trevara kaiTala feyara' kholA gayA / isake sAtha 'polo' aura 'pigasTikiMga' 1. mahArAja phAguna ( I0 sa0 1865 kI mArca ) meM phira bUMdI gae the / 2. vi0 saM0 1651 ke ASADha ( I0 sa0 1864 kI julAI ) meM koTA nareza, kArtika (akTobara) meM alIpura ke mahArAnA aura alavara ke mahArAja aura ma~gasira ( navambara ) meM jayasalamera ke mahArAvala jodhapura aae| isI varSa bIkAnera - nareza aura siMdha kA kamiznara misTara jemsa bhI yahAM Ae the / 3. isakI mRtyu para isake putra muMzI roDAmala ko 'korTa- saradArAna' kA suparinTeMDeMTa banAyA gayA aura grAsopa kA ThAkura 'jauiMTa jaja' niyukta huA / paraMtu svayaM usake ThikAne ke mAmale peza hone para usake sthAna para nIMbAja ke ThAkura ko 'jauiMTa jaja' kA kAma karane kA Adeza diyA gayA / isI avasara para paNDita mAdhoprasAda gurTU ko, jo pahale jAlora aura goDavAr3a prAntoM kA suparinTeMDeMTa thA mAlAnI kA suparinTeMDeMTa banAyA / 4. yaha pahale 'hukmanAmA' aura z2abtI ke mahakame kA asara thA / 5. yaha melA maMDora aura bAla-samanda ke bIca, nagara se 2 kosa uttara meM, kholA gayA thA aura 6 dina taka rahA thA / isameM 8,005 manuSya, 787 ghor3e, 1,545 UMTa, 1 hAthI, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 488 www.umaragyanbhandar.com
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAgajA jasavantasiMhajI (dvitIya) ( sUara ke zikAra ) kA prabandha bhI thaa| isa maveziyoM ke mele meM dUra-dUra ke jAnavara bikane ke liye Ae the| isake alAvA bUMdI, koTA, bIkAnera, alavara, narasiMhagar3ha aura khetar3I ke mahArAjA; tathA karnala Trevara, e. jI. jI. rAjapUtAnA; karnala vAyalI, raijIDeMTa udayapura aura karnala laoNka Adi 125 aMgareja aphasara bhI yahAM para ekatrita hue the / isa mele meM lAe gae bar3hiyA jAnavaroM para, rAjya kI tarapha se, kaI sau rupaye inAma die gae the| inhIM dinoM goDavAr3a ke devar3A rAjapUtoM ne bagAvata zurU kI / isa para vi0 saM0 1952 kI ASADha sudi 4 (26 jUna) ko svayaM mahArAja pratApasiMhajI unako dabAne ke liye gae aura kucha dina bAda lauTa kara jodhapura cale Ae / parantu vahAM kA upadrava pUrI taura se zAnta na huA / isa para zrAvaNa vadi 1 (7 julAI) ko phira vaha ( mahArAja pratApasiMhajI) udhara (goDavAr3a kI tarafa ) gae / isa avasara para mahArAja-kumAra saradArasiMhajI bhI unake sAtha the / yaha dekha bahuta se bAgI mahArAja kI zaraNa meM cale aae| isake bAda bhAdoM vadi 11 (16 agasta ) ko ukta prAnta ke 300 gAMvoM kA prabandha ThIka karane ke liye unako do hissoM meM bAMTa diyA gayA, aura donoM bhAgoM meM eka-eka hakUmata kAyama karadI gaI / arthAt- pahale kevala bAlI meM hI hakUmata thI, parantu isa samaya se desUrI meM bhI hakUmata sthApita karadI gii| isI sAla saradAroM Adi ke goda lene aura logoM ke jAna bUjhakara corI kI cIz2a kharIdane para unheM sajA dene ke niyama banAe ge| vi0 saM0 1952 kI kArtika badi 3 ( I0 sa0 1895 kI 6 akTobara) ko mahArAjA jasavantasiMhajI kI tabIyata kharAba ho gaI / isa para Apane 5,000 rupaye dAna kie / isake bAda bahuta kucha ilAja kie jAne para bhI kArtika badi / 6,676 baila, 16 bhaiMse aura 52 bakare bikane ko Ae the / usa avasara para mavezI lAne vAloM ke liye ghAsa, lakar3I, maTTI ke baratana, aura mekhoM kA prabandha rAjya kI tarapha se binA mUlya kiyA gayA thaa| 1. usa samaya AjJAnusAra samaya para madada na dene se pyAda bakhizayoM se guDhA suthAroM kA, siMdhI mukanarAja se guDhA jAToM kA, aura rAvarAjA motIsiMha se guDhA lAsakA janta kara lie ge| 486 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa ( 11 akTobara ) ko mahArAjA sAhaba kA svargavAsa hogayA / 1 mahArAjA jasavantasiMhajI (dvitIya) bar3e guNI, dAnI, zAnta, sarala aura prajApriya nareza the / ApahI ke samaya mAravAr3a kA zAsana - kArya pahale-pahala Adhunika navIna zailI para parivartita kiyA gayA thA / isa kArya meM mahArAjA ke choTe bhrAtA mahArAja pratApasiMhajI ne bhI, jo rAjya ke musAhiba AlA ( pradhAna maMtrI ) the, bar3A parizrama kiyA thA, aura usa samaya ke gavarnamainTa kI tarafa ke raijIDaiMTa karnala pAuleTa kA bhI isameM pUrA sahayoga prApta huA thaa| isa prakAra yogya- nareza, kAryakuzala-maMtrI, aura pravINasalAhakAra ke saMyoga se mAravAr3a rAjya kA prabandha unnata avasthA ko pahu~ca gayA / / deza meM 364 mIla relve lAina ke khula jAne, tathA tAra, DAka, sar3aka aura sAyara ( cuMgI ) kA prabandha ThIka ho jAne se AvAgamana meM suvidhA aura vyApAra meM unnati hone lagI / usa samaya taka mAravAr3a meM karIba 15 ( aMgarez2I DhaMga ke ) zafAqhAnoM ke khula jAne se logoM kI cikitsA kA bahuta kucha prabandha ho gayA / isI prakAra cecaka ke TIke aura myUnisipailiTi ( safAI ) ke mahakame kA prabandha ho jAne se bAlakoM kI mRtyu-saMkhyA meM kamI aura janatA ke svAsthya meM vRddhi hone lagI | mAravAr3a kI nApa (sarve), gAMvoM kI hadabaMdI aura sarahadoM kA nirNaya ho jAne, tathA jurAyama- pezA qaumoM ke khetI ke kArya meM laga jAne se corI, DakaitI aura mArakATa bhI kama ho gaI / sAtha hI pulisa aura fauja ke prabandha ne niraMkuza - bAgiyoM aura luTeroM ke dila meM rAjya kA bhaya utpanna kara diyA / usa samaya sarakArI phauja meM 4,660 aura jAgIradAroM kI jamIata meM 2,246 javAna the / dezavAsiyoM kI zikSA ke liye 1 kaoNleja ( jisameM 'iMTara mIjiyeTa' taka kI par3hAI hotI thI ) 1 hAI skUla, 1 saMskRta skUla, 1 hindI skUla, 1 garlsa skUla, 6 paraganoM ke eMglo-varnAkyUlara skUla, 15 paraganoM ke varnAkyU 1. aba taka mAravAr3a - narezoM kA dAha saMskAra jodhapura se 6 mIla para sthita maMDora nAmaka sthAna para hotA thA / parantu ratthI ke sAtha jAne meM hone vAle prajA ke kaSTa ko dUra karane ke liye Apa (mahArAjA jasavantasiMhajI ) kI icchAnusAra ApakA antima saMskAra devakuNDa para kiyA gayA / prajApriya mahArAja ke svargavAsa se prajA ko bar3A duHkha huA aura 12 dinoM taka bAz2Ara baMda rakkhe ge| isa ghaTanA ke kAraNa bUMdI, kizanagar3ha, khetar3I, sIkara, koTA, bIkAnera, udayapura, jayapura aura dhaulapura ke mahArAjAoM aura bar3odA-nareza ke cacA ne jodhapura Akara apanA zoka prakAzita kiyA / sAtha hI baMbaI Adi meM rahane vAle mAravAr3iyoM ne bhI zoka sabhAeM kara apane sarva priya mahArAja ke svargavAsa para hArdika duHkha prakaTa kiyA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 460 www.umaragyanbhandar.com
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA jasavantasiMhajI (dvitIya) lara skUla aura 6 mAlAnI prAnta ke varnAkyUlara skUla khole jA cuke the / inameM karIba 1550 lar3ake vinA kisI prakAra kI 'phIsa' ( zulka ) ke zikSA pAte the aura kucha vidyArthiyoM ko rAjya kI tarafa se vaz2Iphe ( vRttiyAM ) bhI milate the / inake alAvA TeligrAfa kA kAma sikhalAne ke liye eka alaga klAsa ( kakSA ) kholI gaI thii| AvAgamana ke liye relve aura siMcAI ke liye jasavantasAgara Adi bar3e-bar3e bAMdhoM ke bana jAne, tathA havAlA Adi Aya ke mahakamoM ke prabandha meM unnati ho jAne se rAjya kI Aya bhI uttarottara bar3hane lagI thI / vi0 saM0 1952 (I0 sa0 189516) kI riporTa se jJAta hotA hai ki usa varSa, sAdhAraNa taura para bAriza kama hone para bhI, 57,10,725 rupayoM kI Aya huI thI, jo rAjya ke sAdhAraNa vyaya se 6 lAkha ke karIba adhika thI / nyAya ke liye kAnUna bana jAne aura adAlatoM ke prabaMdha meM sudhAra ho jAne se mAravAr3a kI 25,26,263 prajA ko nyAya-prApta karane meM subhItA ho gayA thA; aura nyAyAlayoM ko eka sthAna para sthApita karane ke liye naI 'jubalI korTa' ( kacaharI ) banavAI gaI thii| mahArAja ko kalA-kauzala, kavitA aura vyAyAma kA bhI zauka thA / isIse dUradUra ke kalAvid aura kavi apanI-apanI kRtiyAM lekara mahArAja kI sevA meM upasthita hote aura yathocita-puraskAra prApta karate the| isI prakAra pahalavAnoM kA eka dala bhI rAjya se vetana pAtA thaa| inhIM mahArAja ke samaya rAjya-kavi bArahaTha murAridAna ne 'yazavanta yazobhUSaNa' nAmaka alaGkAra ke grantha kI racanA kI thI aura mahArAjA ne use kavirAjA kI upAdhi ke sAtha hI 'lAkha pasAva' diyA thaa| 1. isa samaya relve kI Aya 10,20,672 rupaye kI aura vyaya 3,70,861 rupaye kA thaa| 2. yaha bAMdha vi0 saM0 1946 ( I0 sa0 1862 ) meM 5,45,815 rupaye kI lAgata se taiyAra huA thaa| 3. isa grantha meM alaGkAroM ke nAma se hI unake lakSaNa siddha kie haiM, aura udAharaNoM meM se pratyeka prathama-udAharaNa meM mahArAjA jasavantasiMhajI kA yazovarNana kiyA hai / isake hindI aura saMskRta ke do-do saMskaraNa (vizAla aura saMkSipta) rAjya kI tarapha se prakAzita hue the aura uparyukta 'lAkha pasAva' kI AjJA vi0 saM0 1650 kI phAguna vadi 14 (I0 sa0 1864 kI 6 mArca) ko dI gaI thii| 461 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa kahate haiM ki isI prakAra Apane lAhora ke DI. e. vI. kaoNleja ke liye 10,000 rupayA dene ke alAvA vi0 saM0 1945 meM svAmI bhAskarAnanda ke yUropa aura amerikA meM jAkara AryasamAja ke siddhAntoM kA pracAra karane kA sArA kharca bhI diyA thA / mahArAjA jasavantasiMhajI ke mahArAja - kumAra kA nAma saradArasiMhajI thA / mahArAja ne aneka gAMva jAgIra ke taura para dene ke alAvA kucha gAMva dAna meM bhI die the / 1. AryasamAja ke pravartaka svAmI dayAnanda sarasvatI jodhapura grAkara, mahArAja ke pAsa, kucha samaya taka rahe the / 2. Apake do rAvarAjA the - 1 savAIsiMha aura tejasiMha (dvitIya) / 3. mahArAjane 1 khAtI kher3A ( pAlI paragane kA ) rAjya ke dharma ke mahakame ko, 2 rAvalAsa (mer3ate paragane kA) bhoM ko aura 3 DhIMkAI (jodhapura paragane kA ) cAraNoM ko diyA thA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 462 www.umaragyanbhandar.com
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35. mahArAjA saradArasiMhajI yaha mahArAjA jasavantasiMhajI (dvitIya) ke putra the aura unake svargavAsa ke bAda, vi0 saM0 1952 kI kArtika sudi 7 (I0 sa0 1895 kI 24 akTobara ) ko, jodhapura kI gaddI para baitthe'| inakA janma vi0 saM0 1936 kI mAgha sudi 1 ( I0 sa0 1880 ko 11 pharavarI ) ko huA thaa| rAva jodhAjI ke itihAsa meM likhA jA cukA hai ki jisa samaya unhoMne mevAr3a kI senA ko harAkara maMDora para adhikAra kiyA thA, usa samaya unake bar3e bhrAtA akhairAja ne, unakI vIratA aura yogyatA ko dekha, tatkAla apane aMgUThe ke rakta se, unake lalATa para rAja-tilaka lagA diyA thA / taba se rAja-tilaka lagAne kI vahI prathA mAravAr3a meM calI AtI thii| parantu mahArAjA saradArasiMhajI ke samaya inake cacA mahArAja pratApasiMhajI ne vaha prathA uThAdI / isIse bagar3I ke ThAkura (bairIsAla ) ne inakA -...-..--- 1. isa avasara para maMdiyAr3a ke bArahaTha ne navAbhiSikta-mahArAjA ko AzIrvAda diyA, aura kile se 125 topoM kI salAmI dAgI gaI / isake bAda mahArAjA saradArasiMhajI ke 'daulatakhAne meM jAne para upasthita narezoM aura narezoM ke pratinidhiyoM ne kramazaH nichAvareM aura naz2areM peza kIM / anta meM mahArAja 'ka~vara-pade ke mahala' meM jAkara gavarnameMTa ke pratinidhi aikTiMga raijIDeMTa misTara mArTaNDala meM mile / usa dina samaya adhika hojAne se mAravAr3a ke saradAroM aura rAja-karmacAriyoM Adi kI naz2areM dUsare dina 'rAIkAbAga' nAmaka mahala meM peza kI gii| mAgha badi (I0 sa0 1666 kI janavarA) meM mahArAjA saradArasiMhajI apane cacA mahArAja pratApasiMhajI ke sAtha jayapura gae aura phAguna badi (pharavarI ) meM ratalAma jAkara vahAM ke nareza ke vivAha meM sammilita hue / isa varSa jayasalamera-nareza ne apanI ajamera-yAtrA ke sambandha meM do vAra jodhapura meM Thahara kara mahArAja kA Atithya svIkAra kiyA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa rAja-tilaka kuMkuma se kiyA / isa utsava ke samaya mAravAr3a ke saradAroM aura rAjakarmacAriyoM Adi ke sivA kizanagar3ha aura bUMdI ke mahArAjA, khetar3I aura sIkara ke rAjA, aura alavara, jayapura, koTA, sirohI aura IDara narezoM ke pratinidhi Adi bhI upasthita the| usa samaya mahArAja kI avasthA 16 varSa kI thI / isaliye inake cacA mahArAja pratApasiMhajI 'musAhiba AlA' (rIjeMTa ) banAe gae aura rAjya kA kArya purAnI 'kAunsilai' kI sahAyatA se unake tatvAvadhAna meM hone lagA / vi0 saM0 1953 kI caitra sudi 11 (I0 sa0 1816 kI 25 mArca) 1. pahale Asopa kA ThAkura cainasiMha yuvaka mahArAjA kA aGgarakSaka niyata kiyA gayA aura usake sthAna para nIMbAja kA ThAkara chatarasiMha 'korTa-saradArAna' kA sahakArI 'jaja' (nyAyAdhIza) banAyA gayA / parantu kucha kAla bAda Asopa-ThAkura ne asvasthatA ke kAraNa avasara grahaNa karaliyA / isa para rIyAM kA ThAkura vijayasiMha mahArAjA ke pAsa rakkhA gyaa| mahArAjA saradArasiMhajI kI zikSA kA kAma kaiTina e. bI. mena (A. B. Mayne) ko sauMpA gayA / yaha sahakArI raijIDeMTa kA kAma bhI karatA thaa| 2. 'musAhiba prAlA' ke 'miliTarI-saikreTarI' kA kAma mahArAja daulatasiMhajI ko diyA gyaa| 3. usa samaya 'kAunsila' meM nimnalikhita 'maimbara' the: paukarana-ThAkura maMgalasiMha, Asopa-ThAkura cainasiMha. kucAmana-ThAkura zerasiMha, nIMbAjaThAkura chatarasiMha, paNDita sukhadevaprasAda kAka, muMzI hIrAlAla, kavirAjA murAridAna, jozI prAsakarana, bhaMDArI hanavatacanda, siMghI bacharAja, paNDita mAdhoprasAda gurTU, paNDita dInAnAtha kAka, mehatA amRtalAla aura paNDita jIvAnanda / isI varSa muMzI hamIdullAkhA~ aura mehatA gaNezacanda 'kAunsila' ke nae 'maimbara' banAe gae / mehatA amRtalAla ke marane para usakA putra mehatA pUMjAlAla dIvAnI kA jaja niyukta kiyA gayA / paNDita sukhadevaprasAda kAka ko 'rAmo bahAdura' kA khitAba milA / misTara TaoNDa ke chuTTI jAne para bAbU choTamala rAvata relve kA sthAnApanna aisisTeMTa mainejara' banAyA gayA aura bharatapura-darabAra ke mAMgane para lAlA indaramala, jo mer3ate kA hAkima thA, bharatapurarAjya ke 'sAyara' (cuMgI) ke mahakame kA prabandha karane ke liye mejA gayA / ___ isI varSa siMghI sUrajamala ke marane para usakI jagaha usakA putra sumeramala 'sAyara' (cuMgI) ke mahakame kA suparinTeMTa niyukta huaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA saradArasiMhajI se, prativarSa ke anusAra, 'Trevara - pheyara' ( maveziyoM kA melA) lagA / isake sAtha hI polo aura sUara ke zikAra kA prabandha hone se paTiyAlA, dhaulapura, koTA, ratalAma aura sailAne ke rAjA aura bahuta se aMgareja afasara bhI yahAM Ae~ / isa varSa kucha paraganoM meM akAla hone ke kAraNa rAjya kI tarafa se vahAM ke akAla pIr3itoM kI sahAyatA kA prabandha kiyA gayA / kucha kAla bAda rAja-kArya kA anubhava prApta karavAne ke liye 'havAle' kA sArA kAma mahArAjA ke tatvAvadhAna meM kiyA jAne lagA aura saptAha meM eka yA do vAra Apa 'kAuMsala' meM bhI baiThane lage / ma~gasira badi 4 (24 navaMbara) ko bhArata kA vAyasarAya laoNrDa ailgin jodhapura AyA / mahArAja kI tarafa se usakA yathocita satkAra kiyA gayA aura usI dina sAyaMkAla ko usake hAtha se talahaTI ke mahaloM meM 'jasavanta phImela haoNspiTala' nAmaka janAne aspatAla kA udghATana karavAyA gyaa| dUsare dina svayaM mahArAjA ke senApatitva meM saradAra risAle ne apanI kavAyada dikhalAI / usa samaya kI savAroM kI phurtI aura caturatA ko dekha laoNrDa elgina bahuta prasanna huA / isake bAda ma~gasira badi 6 (26 navaMbara) ko usI ke hAtha se 'ailgin rAjapUta -skUla' kA udghATana karavAyA gayA / 1. yaha melA vi0 saM0 1653 kI vaizAkha badi 1 ( I0 sa0 1866 kI 30 mArca ) taka rahA / usa samaya maveziyoM para lagane vAlA nisAra kA kara mApha karadiyA gayA thA aura uttama pazuoM ke liye unake svAmiyoM ko inAma bhI diyA gayA thA / 2. isa avasara para polo meM vijaya prApta karane se usake liye rakkhA gayA upahAra dhaulapura ke mahArAnA ko arpaNa kiyA gayA / 3. isI varSa kacaharI ( jubalI korTsa ) ke bAz2a ke donoM bhuja banane prArambha hue aura sTezana se zahara aura kacaharI taka bailoM kI TrAma kA, ATA pIsane kI pavana cakkI kA aura mahArAjA sAhaba ke baMgale para bijalI kI rauzanI kA prabandha karanA nizcita huA / sAtha hI caupAsanI kA bar3A tAla bhI taiyAra karavAyA gayA / 4. vi0 saM0 1653 kI prAzvina sudi 4 ( I0 sa0 1866 kI 10 akTobara) ko RtuoM meM hone vAle dainika parivartanoM kI jAMca ke liye nagara ke bAhara eka nirIkSaNa - zAlA ( oNnaz2ara - veTarI) kholI gaI / 5. isI varSa Apane prajA kI hAlata jAnane ke liye mahArAja pratApasiMhajI ko sAtha lekara pAlI paragane kA daurA kiyA / 6. rAjapUta saradAroM ke bAlakoM kI prAthamika zikSA ke liye pahale hI 'pAulaTa - nobalsa skUla' sthApita ho cukA thA aura yahAM kI zikSA samApta kara lene para ve, ucca zikSA prApta karane Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 465 www.umaragyanbhandar.com
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa I isI varSa sthAnIya jasavaMta kaoNleja meM 'bI. e. taka kI par3hAI kA prabandha hojAne se janatA ko ucca zikSA prApta karane meM suvidhA hogaI / pahale corI gae mAla ke mila jAne para usakA cauthA hissA rAjya meM jamA ho jAtA thA / paraMtu isa varSa se yaha prathA uThAdI jAne se prajA kA bar3A upakAra huA / isa varSa ke 'Trevara-pheyara' meM bIkAnera aura koTA ke mahArAjA, khetar3I ke rAjA aura jUnAgar3ha ke sAhabajAdA Adi kaI gaNyamAnya vyakti ekatrita hue there vi0 saM0 1954 ( I0 sa0 1897) meM mahArAnI vikToriyA ke 60 varSa rAjya kara cukane ke upalakSa meM laMdana meM 'hIraka jubalI' kA utsava manAyA gayA / isa para mahArAja pratApasiMhajI vahAM jAkara ' impIriyala sarvisa-Trapsa ' ( dezI rAjyoM kI senAoM) kI ora se utsava meM zarIka hue| vahIM para ASADha badi = ( 22 jUna ) ko Apako jI. sI. aisa. AI. kA padaka milA / sAtha hI ApakI yogyatA ko dekha 'kaimbrija-yUnIvarsiTI' ne Apako oNnararI ela. ela. DI. kI upAdhi dI / ke liye, ajamera ke me kaoNleja meM bheja die jAte the / paraMtu yaha nayA skUla garIba rAjapUtoM ke bAlakoM kI zikSA ke liye kholA gayA thA / 1. isI varSa ( vi0 saM0 1653 ) ke caitra ( I0 sa0 1867 ke mArca ) meM mahArAja pratApasiMhajI, cAMdapola daravAz2e ke bAhara zivabAr3I meM kie gae, zrImAlI brAhmaNoM ke utsava meM padhAre aura unake jAtIya skUla ( pAThazAlA) ke liye rAjya kI tarapha se 5,000 rupaye die jAne kI ghoSaNA kI / isI prakAra vi0 saM0 1654 ke bhAdoM ( agasta ) meM mahArAja pratApasiMhajI ne osavAloM ke skUla (vidyAlaya ) kA nirIkSaNa kara, usake liye 7,000 rupaye rAjya kI ora se aura 2,000 rupaye apanI tarapha se dene kA hukma diyA / kAyastha-skUla kA udghATana ( vi0 saM0 1644 = I0 sa0 1887 meM ) Apake hAtha se hone ke kAraNa usakA nAma 'sara pratApa skUla' rakkhA gayA / isI prakAra anya aneka jAtIya skUloM ko bhI rAjya se sahAyatA dI gaI / 2. yaha melA vi0 saM0 1953 ke pauSa ( I0 sa0 1866 ke disambara) meM huA thA / paraMtu isa sAla mavezI bahuta kama aae| isa avasara ke sivA isa varSa do bAra bIkAnera - nareza naM, do bAra jayasalamera- nareza ne aura ekabAra khetar3I-nareza ne jodhapura Akara mahArAja kA Atithya grahaNa kiyA / 3. ASADha ( jUna) meM yaha utsava jodhapura meM bhI bar3e samAroha ke sAtha manAyA gayA aura isakI yAdagAra meM nagara vAsiyoM ke liye jo pAnI kI suvidhA kA Ayojana kiyA gayA thA, usakA nAma "vikToriyA- jubilI - vaoNTara varksa" rakkhA gayA / 466 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA saradArasiMhajI isa (vi0 saM0 1954) varSa ke Azvina (I0 sa0 1897 ke sitaMbara) meM hindustAna kI uttara-pazcimI sImA para upadrava uTha khar3A huaa| isa para svayaM mahArAja pratApasiMhajI, jodhapura ke risAle ko lekara, gahamaMdoM para kI car3hAI meM zarIka hue aura vahAM se lauTa kara, tirAha para car3hAI karanevAlI aMgarez2I-senA ke sAtha jAne ko, rAvalapiMDI pahu~ce / tirAha meM, eka rAta ko zatru kI calAI, eka golI acAnaka inake hAtha meM A lagI / paraMtu Apane ise prakaTa karanA Avazyaka na samajhA aura apane hAtha se hI ghAva para paTTI bAMdha lii| kucha samaya bAda jaba yaha bAta prakaTa huI, taba janarala laoNkahArTa ne apane kharIte meM Apake dhairya kI bar3I prazaMsA kI / yuddha samApta hone para Apa saradArarisAle ke sAtha jodhapura lauTa Ae / ApakI isa sahAyatA se prasanna hokara mahArAnI vikToriyA ne kucha kAla bAda Apako 'kaMpeniyana oNpha bAtha' aura 'oNnararI karnala' banA diyaa| __isa varSa kI mAgha vadi 6 ( 1898 kI 14 janavarI ) ko prathama mahArAja-kumAra sumerasiMhajI kA janma huA / isase rAjya bhara meM utsava manAyA gayA / vi0 saM0 1954 kI phAguna vadi 13 ( I0 sa0 1898 kI 18 pharavarI ) ko, 18 varSa kI avasthA ho jAne para, rAjya kA sArA adhikAra mahArAjA saradArasiMhajI ko sauMpa diyA gayA aura isI samaya gavarnameMTa ne mAlAnI paragane kA faujadArI adhikAra bhI jodhapura-darabAra ko lauTA diyA / 1. yaha ghaTanA I0 sa0 1898 kI hai / isa ( C. B. ) kA padaka Apako laoNrDa karjana ne, vi0 saM0 1656 kI ma~gasira sudi 7 ( I0 sa0 1866 kI 6 disambara ) ko, Agare ke darabAra meM bheTa kiyA thA / 2. isa avasara para jodhapura ke kile se 125 topeM dAgI gii| 3. isa avasara para bIkAnera-nareza gaMgAsiMhajI bhI utsava meM sammilita hue the| isa samaya se sAre 'saikreTriyaTa' kI dekha-bhAla karane ke liye paMDita sukhadevaprasAda kAka 'musAhiba AlA' kA 'saikreTarI' niyata kiyA gayA / 4. gavarnameMTa ne mAlAnI kA dIvAnI adhikAra vi0 saM0 1648 (I0 sa0 1861) meM hI jodhapura darabAra ko lauTA diyA thaa| isa samaya taka purAnI faujadArI-misaloM ke taya ho jAne aura rAjya ke prabandha meM samucita sudhAra ho jAne se, vahAM kA phaujadArI adhikAra bhI jodhapura-rAjya ko sauMpa diyaa| una dinoM paNDita mAdhoprasAda gurTU ukta prAnta kA suparinTeMDeMTa thaa| 467 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa vi0 saM0 1655 kI bhAdoM yadi 2 ( I0 sa0 1898 kI 3 agasta) ko mahArAja kizorasiMhajI kA svargavAsa ho jAne se unake sthAna para unake putra mahArAja arjunasiMhajI jodhapura kI senA ke mADara ina cIpha' ( mukhya senApati ) banAe gae / isI varSa kucha kAraNoM se muMzI hamIdullAkhA~ 'kAuMsila' kI 'maiMbarI' aura 'tAmIla' ke mahakame ke adhyakSa pada se haTAyA gayA aura rAvarAjA tejasiMha ( prathama ) tAmIla kA adhyakSa aura mahArAja daulatasiMhajI 'oNnararI' (avaitanika) 'kAuMsila - maiMbara' banAe gae / vi0 saM0 1655 ke prathama Azvina ( I0 sa0 1898 ke sitambara ) meM mahArAjA saradArasiMhajI bUMdI gae aura vahAM se lauTa kara nasIrAbAda meM Apane polo kA 'kapa' jItA | isa varSa kI dvitIya Azvina vadi 8 ( 8 akTobara) ko jodhapura - relve kI 'bAlotarA-sAdIpAlI' lAina banAne ke liye mAisora - rAjya se, cAra rupayA sAlAnA sUda para, sADhe paccIsa lAkha rupayA karja lenA taya huA / isake bAda ma~gasira (disambara) meM mahArAjA saradArasiMhajI aura mahArAja pratApasiMhajI donoM bIkAnera jAkara, mahArAjA gaMgAsiMhajI ke rAjya - bhAra grahaNa karane ke upalakSa meM isa irSa do bAra dhaulapura ke aura ekavAra indora ke mahArAjA ne jodhapura Akara mahArAjA kA Atithya grahaNa kiyA, aura svayaM mahArAjA saradArasiMhajI kizanagar3ha jAkara vahAM para kie gae vivAha ke jalame meM zarIka hue / 1. I0 sa0 1818 kI 1 maI ko ime, mahArAjA saradArasiMhajI ko kucha asvAsthya kara vastu khilAne ke saMdeha meM, rez2IDeMTa kI AjJA se, mAravAr3a ke bAhara jAnA par3A / 2. isI varSa mehatA gaNezacaMda, jo 'kAuMsila' kA 'maiMbara' aura javAharakhAnA Adi aneka mahakarmoM kA asara thA, mara gayA / vi0 saM0 1955 kI bhAdoM sudi 13 ( I0 sa0 1818 kI 26 agasta ) meM mahArAja - kumAra sumerasiMhajI ne mAliyoM kI skUla kA udghATana kiyA / usa samaya rAjya kI tarapha se ukta ( sumera ) skUla ko 500 rupaye kI sahAyatA dI gaI / 3. e kalaikzana oNpha TrITIz2a aiMgejameMTsa aiNDa sanaTsa ( 1906 ), bhA0 3, pR0 202-203 / bhArata vi0 saM0 1657 (I0 sa0 1600 ) meM jodhapura nareza, bIkAnera -rAjya kI kAunsila aura ta - gavarnamaiMTa ke bIca bAlotare se haidarAbAda (siMdha) taka mITara- gaoNja relve banAne ke liye eka saMdhi huI / e kalaikzana oNpha TrITIz2a aiMgejamaiMTsa aiNDa sanadsa, bhA0 3, pRSTha 181 - 183 / isake bAda isameM yathA - samaya upayogI parivartana hote rahe / 4. isa varSa bIkAnera-nareza ne, AbU se apane rAjya ko lauTate hue, jodhapura meM Thahara kara mahArAja kA prAtithya svIkAra kiyA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 468 www.umaragyanbhandar.com
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA saradArasiMhajI kie gae, utsava meM sammilita hue aura vahAM se lauTate hue donoM ne prajA kI hAlata jAnane ke liye nAgora prAMta meM daurA kiyA / isa varSa kI caitra sudi ( I0 sa0 1869 ke aprela ) meM 'jasavanta jaso bhUSaNa' nAmaka graMtha banAne ke upalakSya meM kavirAjA murAridAna ko pAMca hajAra rupaye kI rekha ke cAra gA~va die gae~ / vi0 saM0 1956 ke vaizAkha ( I0 sa0 1866 kI maI ) meM yahAM para 'rajisTrI' ke mahakame kI sthApanA kI gaI / bhAdoM (sitambara) meM mahArAja bhopAlasiMhajI kA, jo 'saradAra- ina phaiMTrI' ke senApati the, svargavAsa ho jAne se unake putra mahArAja ratanasiMhajI unake uttarAdhikArI hue / isa varSa siMghI bacharAja 'kAuMsila' kI maiMbarI aura jAgIra baqhzI ke adhyakSa-pada se haTAyA gayA, aura ber3e kA ThAkura zivanAthasiMha jAgIra - baqhzI kA suparinTeMDeMTa niyata huA / paNDita jIvAnanda ke, jo yahAM kI ke vaz2Ira banAe jAne para, jodhapura darabAra painzana aura paira meM sonA pahanane kI iz2z2ata dI gaI / 'kAuMsila' kA 'maiMbara' thA, maNDI riyAsata kI tarafa se, use do sau rupaye mAhavAra kI isa varSa idhara mAravAr3a meM ghAsa kI kamI hone aura udhara dakSiNIaiphrikA ke yuddha ke chir3a jAne se jodhapura kA risAlA, mejara jasasiMha kI adhinAyakatA meM, gavarnamaiMTa ke ( naveM lAMsarsa ) risAle, ke riktasthAna kI pUrti ke liye mathurA bhejA gayA 1. isa varSa mAravAr3a ke kaI prAntoM meM varSA na hone se akAla par3A / parantu darabAra ne zIghra hI akAla pIr3itoM kI sahAyatA kA prabandha kara prajA kI rakSA kI / isa varSa kI mAgha sudi 13 ( I0 sa0 1866 kI 23 faravarI) ko mahArAjA sAhaba ne, mAjI jADejIjI kI banavAI, sTezana ke pAsa kI, sarAya kI pratiSThA kara use sarva sAdhAraNa ke liye khola diyA / 2. ina gAMvoM ke bAre meM, vi0 saM0 1650 meM hI, svargavAsI mahArAjA jasavantasiMhajI (dvitIya) kI AjJA ho cukI thI / 3. isa varSa sirohI ke mahArAva ne jodhapura Akara mahArAjA se sAkSAtkAra kiyA / 4. isI varSa ( I0 sa0 1600 kI janavarI meM ) jodhapura darabAra kI tarapha se TrAMsavAla ke yuddha meM kAma dene ke liye kucha ghor3e bheje gae / ye vahAM se vi0 saM0 1656 ( I0 sa0 1602 ke jUna) meM lauTa kara vApasa Ae the / 466 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa aura gavarnamaiMTa aura jodhapura-rAjya ke bIca eka saMdhi huI / isake anusAra rAjakIya risAle ke yuddha ke liye mAravAr3a se bAhara jAne para usake saMcAlana kA bhAra aMgarejIsenA ke aphasaroM ko sauMpanA nizcita huA / ___isa varSa mAravAr3a bhara meM varSA na hone se ghora akAla par3A / isaliye gAMvoM ke loga apane-apane pazuoM ko lekara mAlave kI tarafa cale / paraMtu usa sAla usa tarafa bhI durbhikSa hone se unheM vApasa lauTanA par3A / isa AvAgamana meM unake karIbakarIba sAre hI pazu mara gae aura annAbhAva se svayaM una kI dazA bhI zocanIya ho gaI / isa avasara para rAjya kI tarafa se sthAna-sthAna para sarakArI AdamI niyata kara una logoM ko suvidhA ke sAtha mAravAr3a meM lauTA lAne kA prabandha kiyA gyaa| sAtha hI pAnI ke liye bAMdha baMdhavAne Adi kA kArya zurU kara, jo loga majadUrI kara sakate the, unako usa kAma para lagAyA / paraMtu jo kamajora, vRddha yA bAlaka the unake liye nADelAve meM bhojana kA prabandha kiyA gyaa| isake alAvA bAhara se nAja aura ghAsa ma~gavA kara mAravAr3a bhara meM jagaha-jagaha dUkAneM khulavA dI gaIM aura nagara-vAsiyoM ke subhIte ke liye ku~oM aura bAvaliyoM se pAnI khiMcavA kara pAsa ke haujoM meM bharavAne kA prabaMdha kiyA gayA / isa prakAra, prajA ko akAla ke prakopa se bacAne ke liye darabAra kI tarafa se 26,33,354 rupaye kharca kie gae~ / isa varSa mAravAr3a meM nAja aura ghAsa kI upaja bilakula na hone se lAkhoM rupayoM kA nAja aura ghAsa bAhara se ma~gavAnA par3A thaa| isIse yahAM ke cAMdI ke sikke kI dara bahuta gira gaI aura karIba 124 (jodhapura ke) bijaizAhI rupaye dene para kevala 100 kaladAra rupaye kA mAla bAhara se Ane lgaa| isaliye rAjya ko apanA nijakA sikkA DhAlanA baMda kara mAravAr3a meM kaladAra rupaye kA pracalana karanA pdd'aa| 1. e kalaikzana oNpha TrITIz2a aiMgejamaiMTsa aiNDa sanadsa, bhA0 3, pR0 180-181 / 2. ina mRta-pazuoM kI saMkhyA 14 lAkha (arthAt-mAravAr3a ke kula maveziyoM kI AdhI tAdAda) taka pahuMcI thii| 3. yaha sthAna jodhapura se 2 kosa vAyavya-koNa meM hai| 4. jodhapura-darabAra ne akAla aura usake bAda ke asara ko dUra karane ke liye gavarnameMTa se ___36 lAkha rupaye karz2a lie the| 5. vi0 saM0 1657 kI vaizAkha sudi 2 (I0 sa0 1600 kI 1 maI ) se mAravAr3a meM kaladAra rupaye kA pracalana huA aura cha mahIne taka rAjya kI tarafa se, 10 rupaye saiMkar3A baTTA lekara, bijaizAhI ke badale kaladAra rupayA dene kA prabandha kiyA gayA / isI ke 500 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA saradArasiMhajI vi0 saM0 1657 ke lagate hI, garamI kI adhikatA ke kAraNa deza meM haije kA prakopa ho gayA aura daravAra kI tarafa se hara-taraha kA prayatna kie jAne para bhI bahuta se loga kAla-kavalita ho gaeM / isake bAda barasAta meM, varSA kI adhikatA ke kAraNa, ghAsa aura nAja to bahuta huA, paraMtu deza meM cAroM tarafa jvara kA jora bar3ha gyaa| inhIM dinoM 'bAsara' kA yuddha chir3ajAne se, vi0 saM0 1957 ke bhAdoM (I0 sa0 1600 ke agasta ) meM svayaM mahArAja pratApasiMhajI, jodhapura ke saradAra-risAle ko sAtha lekara, cIna kI tarapha gae~ / vahAM para isa risAle ne kaI acche vIratA ke kArya kie| isase prasanna hokara gavarnameMTa ne, yuddha-samApta hone para, ise apane jhaMDe para "cAinA1600" sAtha kucAmana ke 'ikatIsaMde' rupaye kA calana bhI baMda ho gyaa| isake pahale jodhapura, pAlI, sojata, nAgora aura mer3ate meM rAjya kI TakasAleM thiiN| parantu mer3ate kI TakasAla meM pahale se hI sikkA banAnA baMda karadiyA gayA thA / isa varSa se jodhapura meM hI adhikatara sone aura tA~be ke sikke banAne kA prabandha raha gyaa| isI ke sAtha kucAmana kI TakasAla bhI baMda karadI gii| aicisan ne apanI 'e kalaikzana oNfa TrIToz2a, eMgejameMTsa aiNDa sanadsa (bhA0 3 pR0146) meM vi0 saM0 1657 kI caitra vadi 7 (30 sa0 1608 kI 23 mArca ) se jodhapura meM kaladAra rupaye kA jArI honA likhA hai / isI varSa ( I0 sa0 1600) meM mahArAja ne 'jodhapura-bIkAnera-relve' dvArA adhikRta yA Age adhikRta hone vAlI bhUmi kA adhikAra gavarnameMTa ko sauMpa diyA / parantu phira bhI gavarnameMTa kI sammati se, kucha zartoM para, usa bhUmi para mahArAja kA hI adhikAra rhaa| 1. vi0 saM0 1657 kI vaizAkha sudi 11 (I0 sa0 1600 kI 10 maI ) ko, tAz2iyoM ke mele ke samaya, musalamAnoM ne acAnaka AkramaNa kara pIpaliyA-mahAdeva ke maMdira ko tor3a DAlA aura vahAM ke pIpala ko bhI kATa DAlA / sambhava thA ki ve aura bhI upadrava karate, parantu darabAra kI prAjJA se kaptAna gaNezaprasAda ne tatkAla ghaTanAsthala para pahu~ca sthiti ko hAtha meM leliyA / 2. jisa samaya Apa cIna meM the, usa samaya (phAguna sudi 2 I0 sa0 1601 kI 20 pharavarI ko) IDara-nareza kesarIsiMhajI kA svargavAsa hogayA / unake pIche putra na hone se jaise hI isa bAta kI sUcanA mahArAja pratApasiMhajI ko milI, vaise hI unhoMne, tAradvArA, usa samaya ke vAyasarAya laoNrDa karjana ko ukta rAjya ke viSaya meM apane haka para vicAra karane ke liye likhaa| 3. yaha risAlA usa samaya mathurA meM thA aura vahIM se sIdhA cIna kI tarapha gyaa| 4. vi0 saM0 1658 kI dvitIya zrAvaNa vadi 2 (I0 sa0 1601 kI 2 agasta) ko mahArAja pratApasiMhajI, isa yuddha se lauTa kara, jodhapura aae| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa likhane kA sammAna pradAna kiyA aura bAda meM cIna se chInI huI cAra topeM bhI meTa kI / mahArAja pratApasiMhajI ke yuddha meM cale jAne ke bAda rAjya kA kArya eka 'kameTI' kI dekhabhAla meM hotA thaa| isake sabhApati svayaM mahArAjA saradArasiMhajI aura sabhAsad ( maiMbara ) paNDita sukhadevaprasAda kAka aura kavirAjA murAridAna the / vi0 saM0 1957 kI pauSa sudi 1 ( I0 sa0 1600 kI 22 disambara ) ko bAlotarA se sAdIpAlI taka kI relve lAina khula gaI / isase karAcI kI tarapha jAne kA subhItA ho gyaa| pauSa sudi 7 (28 disambara ) ko mahArAjA saradArasiMhajI ne sthAnIya 'mizanaaspatAla' kA udghATana kiyA / isa aspatAla ke liye darabAra kI tarapha se 16,000 rupaye die gae the| mAgha sudi 2 ( I0 sa0 1601 kI 22 janavarI ) ko samrAjJI vikToriyA kA svargavAsa ho gayA / isapara darabAra kI tarafa se yathocita zoka prakaTa kiyA gayA / isake bAda mAgha sudi 6 ( 28 janavarI) ko unake putra samrAT saptama aiDavarDa ke rAjyAbhiSeka kA utsava manAyA gyaa| vi0 saM0 1657 kI phAguna sudi 11 ( I0 sa0 1601 kI 1 mArca ) kI rAta ko mAravAr3a meM tIsarI manuSya-gaNanA kI gii| 1. ye topa I0 sa0 1602 meM dI gaI thii| 2. isa sAdIpAlI lAina ke chora sTezana se umarakoTa cha kosa dakSiNa meM hai| 3. isa avasara para tIna dinoM ke liye dina aura rAta meM chuTanevAlI tInoM topeM aura bAz2Ara baMda rahe, kacahariyoM meM bAraha dina kI chuTTI kI gaI, zoka-sUcaka eka sau eka to (minaTgana) dAgI gaI, eka sau eka kaidI chor3e gae, gulAbasAgara para azauca-slAna kA prabandha kiyA gayA, bAraha dinoM ke liye kile para kI naubata baMda rakkhI gaI aura bAraha dinoM taka nagara meM utsava karane kI manAI karadI gaI / 4. isa avasara para kile se 101 topoM kI salAmI dAgI gaI / akAla ke samaya kI sevAoM ke upalakSa meM misTara homa (W. Home ) aura paMDita sukhadeva prasAda kAka ko kaisarehinda ke sone ke padaka aura kaiTina grANTa (Grant), misTara bremanara (Bremner), paM0 brahmAnanda, mis sI. aiDamsa aura nAgora ke seTha rAmagopAla mAlAnI ko cAMdI ke padaka mile| 5. samrAT saptama aiDavarDa ke rAjyAdhikAra kI ghoSaNA mAgha sudi 4 (I0 sa0 1601 kI 24 janavarI) ko kI gaI thii| 6. isa kArya kI dekha-bhAla mIra ahamadahusaina ke z2imme thI aura isa vAra manuSyoM kI saMkhyA 16,35,565 huI / pahalI maradumazumArI vi0 saM0 1637 (I0 sa0 1881) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA saradAra siMhajI isa varSa svAsthya ThIka na rahane se mahArAjA saradArasiMhajI jalavAyu parivartana ke liye nasIrAbAda gae aura vahAM se lauTane para, vi0 saM0 1958 kI vaizAkha badi 12 ( 16 aprela ) ko, sIlona hote hue yUropa jAne ke liye, baMbaI kI tarapha cale / usa samaya mahArAja pratApasiMhajI ke cIna meM hone se rAjya kA bhAra mejara kin ( K. D. Arskine ), raijIDeMTa, 'vaisTarna rAjapUtAnA' ko sauMpA gayA aura kArya saMcAlana ke liye vahI pahale vAlI do maiMbaroM kI kameTI banA dI gaI / isa yAtrA meM mahArAja ne sIlona ( laMkA), sviTz2aralaiMDa, oNsTriyA, phrAMsa aura iMgalaiMDa kA bhramaNa kiyA / Apake vIenA pahu~cane para oNsTriyA ke bAdazAha ne ApakA svAgata kiyA aura laMdana pahu~cane para Apa samrAT saptama aiDvarDa se mileM / anta meM Azvina sudi 6 ( 18 akTobara ) ko Apa lauTa kara baMbaI pahu~ce aura vahAM se AbU kI tarafa hote hue, kArtika badi 3 ( 30 akTobara ) ko, jodhapura cale aae| isake bAda Apane phira rAjyakArya kI dekhabhAla prArambha kI / isI samaya karnala bITsan ( C. B. Beatson ), 'insapekTara janarala, impIriyala TUpsa', ne yahAM Akara risAle kA nirIkSaNa kiyA / sarvisa isa varSa jaba bhArata-gavarnamaiMTa ne kalakatte meM samrAjJI vikToriyA ko saMgamaramara kI yAdagAra banAne kA nizcaya kiyA, taba jodhapura darabAra ne usa vizAla bhavana ke liye eka lAkha rupaye dene kI AjJA dI / isI prakAra samrAjJI ke nAma para sthApita saMsthA ko, jisakA uddezya bhArata kI striyoM ko strI - DAkTaroM kI sahAyatA pahu~cAnA thA, jodhapura kI mahArAnI sAhibA ne pAMca hajAra rupayoM kI sahAyatA dI / meM kavirAjA murAridAna kI nigarAnI meM huI thI aura usa samaya manuSyoM kI saMkhyA 17,57,618 pAI gaI thii| dUsarI maradumazumArI vi0 saM0 1647 ( I0 sa0 1861 ) meM muMzI haradayAlasiMha kI nigarAnI meM huI aura usa samaya manuSyoM kI saMkhyA 25, 28, 178 ginI gaI / isI varSa karnala aiDamsa ( A. Adams ) kI mRtyu huI / isa para mahArAja ne usake smAraka ke liye pAMca haz2Ara rupaye die / 1. usa samaya taka rAjapUtAne ke narezoM meM se pahale pahala mahArAjA saradArasiMhajI ne hI laMdana jAkara bhArata - samrAT se milane kA sammAna prApta kiyA thA / isI prakAra vInA jAkara oNsTriyA ke samrAT se milane vAle prathama bhAratIya nareza bhI Apa hI the / 2. yaha yAdagAra jodhapura ke makarAne ke patthara ( saMgamaramara ) se banAI gaI thI / 503 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa pauSa badi 13 ( I0 sa0 1902 kI 7 janavarI) ko vAyasarAya ne, tAra dvarA, mahArAja pratApasiMhajI ke IDara kI gaddI kA haqadAra gAna liye jAne kI sUcanA bhejI / isa para mAgha vadi 7 ( 31 janavarI) ko vaha IDara cale gae~ / isake bAda darabAra ne 'musAhiba - prAlA' kA pada uThA kara paNDita sukhadevaprasAda kAka ko 'sIniyara maiMbara' banA diyA / isI samaya purAnI kAuMsila ke sthAna meM 'kansalaTeTiva kAuMsila' ( parAmarza dene vAlI sabhA ) kI sthApanA kI gii| isameM paukarana, Asopa aura kucAmana ke ThAkura tathA kavirAjA murAridAna maiMbara the / paraMtu uparyukta tInoM saradAroM meM se pratyeka saradAra bArI-bArI se varSa meM kevala cAra mAsa kAma karatA thA / ' aisisTaiMTa musAhiba prAlA' kA pada 'oNphisara inacArja kasTamsa' meM parivartita kara diyA gayA, jI. bI. gaoNiDara, jo jodhapura relve meM thA, rAjakIya oNDiTa ke mahakame kA prabaMdha ThIka karane ke liye niyukta huA aura kaipTana pinne (Pinney ) mahArAjA kA 'prAiveTa saikreTarI' banAyA gayA / sAtha hI rAja-karmacAriyoM kI kATa-chA~Ta kI jAne, kaI mahakamoM kA kAma zAmila kara dene aura pyAdabakhaziyoM ke daftara ko uThA dene se rAjya ke sAlAnA kharca meM 66,000 rupayoM kI bacata ho gaI / mAgha sudi 7 ( 15 faravarI) ko mahArAjA saradArasiMhajI 'kaiDeTa kora' kI zikSA pApta karane ke liye meraTha gaeai / isa 'kora' meM sainika - zikSA ke liye nAma likhavAne vAle pahale nareza Apa hI the / ApakI anupasthiti meM rAjya kA kArya phira raijIDaiMTa kI dekhabhAla meM hone lagA / 1. IDara - nareza mahArAjA kesarIsiMhajI kI mRtyu ke bAda utpanna huA unakA navajAta bAlaka bhI kucha hI dina bAda maragayA / isI se vahAM kI gaddI khAlI thI / 2. usa samaya kile para se 15 topoM kI salAmI dAg2I gaI / isI varSa gavarnameMTa ne cIna meM dI huI sahAyatA ke upalakSa meM mahArAjA pratApasiMhajI ko 'nAiTa kamAMDara oNpha di ekaz2aoNlTeDa oNrDara oNpha bAtha, kaiDeTa kora kA oNnararI kamAMDeMTa aura samrAT saptama-aiDavarDa kA oNnararI e. DI. sI. banAyA / sAtha hI Apako bAdazAha ke AgAmI rAja-tilakotsava ke avasara ke liye 'impIriyala sarvisa' senA kA saMcAlaka niyukta kiyaa| saradAra risAle ke kamAMDeMTa ThAkura jasasiMgha (bahAdura) ko dUsare daraje kA 'oNrDara oNpha briTiza iNDiyA' kA sammAna milA / 3. vAstava meM Apa mAgha badi 6 ( 30 janavarI) ko hI meraTha cale gae the, parantu bIca meM apanA janmotsava manAne ko jodhapura lauTa Ae the / 4. isI varSa rIyAM - ThAkura vijayasiMha ' korTa- saradArAna' kA sahakArI ( jaoNiMTa ) 'jaja' banAyA gayA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 504 www.umaragyanbhandar.com
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA saradArasiMhajI vi0 saM0 1556 kI caitra sudi ( I0 sa0 1902 kI aprela ) meM mahArAjA saradArasiMhajI meraTha se deharAdUna gae aura vahAM se lauTa kara vaizAkha badi (maI) meM jodhapura Ae / isake bAda naveM dina Apa yahAM se AbU hote hue deharAdUna lauTa gae / inhIM dinoM jodhapura meM patthara kI sar3aka banavAne kA Ayojana kiyA gayA / zrAvaNa sudi 13 ( 17 agasta ) ko mahArAja phira deharAdUna se jodhapura aura vina sudi 2 (3 akTobara ) ko Apane apane cacere bhAI mahArAja daulatasiMhajI ko 'rAjAdhirAja' kI padavI se bhUSita kiyA / ko ( 22 navaMbara ) ko jodhapura meM, usa samaya ke bhArata ke vAyasarAya, ma~sira da laoNrDa karjana kA Agamana huA / isa para mahArAjA kI tarafa se bhI svAgata kA yathocita prabaMdha kiyA gayA / eka roja svayaM mahArAjA ne saradAra - risAle kA saMcAlana kara usakI 'pareDa' karavAI / usa samaya apane- apane ghor3oM ke nIce baiThe sipAhiyoM kA golI calAnA dekha laoNrDa karjana ne bar3I prasannatA prakaTa kI / isake bAda mahArAjA dillI jAkara, pauSa sudi 2 ( I0 sa0 1903 kI 1 janavarI) ko, honevAle darabAra meM 'impIriyala kaiDeTa kora' kI tarafa se sammilita hueM aura vahAM se jodhapura Akara kucha dina bAda deharAdUna lauTa gae / isI varSa kucha kAraNoM se mahArAjA kA 'impIriyala kaiDeTa kora' kA zikSA - kAla bar3hA diyA gayA aura raijIDeMTa mejara aMkana ke bAda rez2IDeMTa laiphTineMTa karnala jainiMgsa (R. H. Jennings ) rAjya ke kArya kI dekha bhAla karane lagA / vaizAkha badi (aprela) meM sAhabajAdA hamIduz2z2afarakhA~ yahAM para 'jUniyara maiMbara' niyukta huA aura mAravAr3a aura jayasalamera rAjyoM ke bIca aparAdhiyoM ke lena-dena ke viSaya kI saMdhi kI gaI / 1. isI varSa ( vi0 saM0 1656 = I0 sa0 1602 meM hI ) Apa apane cacA mahArAjA pratApasiMhajI ke goda cale gae / 2. vahAM para Apase kazmIra, bar3odA, rIvAM, alavara aura bUMdI ke narezoM ne bheTa kI / 3. isa varSa 'sIniyara - maiMbara' paNDita sukhadevaprasAda kAka sI. prAi. I. aura ThAkura jasasiMha, kamAMDeMTa, jodhapura ' lAnsarsa' 'saradAra bahAdura' (O. B. E. ) banAyA gayA / 4. yaha bhArata - gavarnameMTa se mAMga kara bulavAyA gayA thA / 5. yaha saMdhi I0 sa0 1861 kI bIkAnera aura jayasalamera ke bIca kI saMdhi ke anusAra hI thI / ( e kalaikzana oNpha TrITIz2a aiMgejameMTsa aiNDa sanaTsa ( 1606 ), bhA0 3, pR0 146 | ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 505 www.umaragyanbhandar.com
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa ASADha sudi 14 (8 julAI ) ko dUsare mahArAja - kumAra ummedasiMhajI kA janma huA / isI varSa ke bhAdoM (agasta) meM mahArAjA sAhaba 'impIriyala keDeTa kora' kI zikSA samApta kara svAsthya-sudhAra ke liye pacamarI cale ge| isaliye rAjya kArya kA saMcAlana pazcimI rAjapUtAne ke raijIDaiMTa laiphTineMTa karnala jainiMgsa kI dekha bhAla meM hI hotA rahA / isI barSa rIyAM-ThAkura vijaisiMha 'kansalaTeTiva kAuMsila' kA maiMbara banAyA gayA, saradAra zaMzerasiMha pulisa ke prabaMdha ke liye bulavAyA gayA aura kaiTin pinne ke sthAna para kaiDhin hega (P. B. Haig) mahArAjA kA 'maiDikala aiDavAiz2ara' niyukta huA / vi0 saM0 1961 ke zrAvaNa ( I0 sa0 1904 ke agasta ) meM gAr3iyoM Adi ke subhIte ke liye, phulelAva tAlAba ke pAsa kA pahAr3a kATa kara, naI sar3aka banAne 1. isa khuzI meM kile se 125 topoM kI salAmI dAg2I gaI / 2. usa samaya mahArAjA kI saralatA, mahArAjA ke muMha lage logoM kI svArthaparatA aura pradhAna maMtrI kI ahammanyatA ke kAraNa rAjya meM SaDyaMtra cala rahA thA, aura yahI bAda meM mahArAjA ke pacamarI jAne kA kAraNa huA / 3. vi0 saM0 1661 kI caitra sudi 12 ( I0 sa0 1604 kI 28 mArca) ko musalamAnoM netAjiye nikAlate samaya rAjya kI AjJA kA ullaMghana karanA cAhA / parantu samaya para sainika-prabandha hojAne se yadyapi ve upadrava na kara sake, tathApi unhoMne apanA haTa prakaTa karane ke liye kevala eka tAz2iyA hI nikAlA / isa (raiz2IDeMTa) ne mahArAja arjunasiMhajI ke kRpApAtra macchUkhA~ kI uddaNDatA se aprasanna hokara use mAravAr3a se cale jAne kI AjJA dI thI / parantu jaba usane isakI paravA na kI, taba use pakar3ane kA hukma diyA gayA / isa kArya meM bAdhA dene ke kAraNa mahArAja arjunasiMhajI rAjakIya senA ke senApati ( kamANDara ina cIpha) ke pada se haTAe gae aura unakI jAgIra kA bIjavA nAmaka gAMva, jo isa pada ke pIche milA thA, hamezA ke liye aura baggar3a nAmaka gAMva kucha dina ke liye z2abta kara lie ge| isake bAda vi0 saM0 1662 kI phAguna sudi 8 ( I0 sa0 1605 kI 14 mArca) ko macchUkhA~, usako pakar3ane ko bheje gae, risAle vAloM ke hAtha se mArA gayA, aura ThAkura hemasiMha kI adhyakSatA meM gaI senA ne bIMjave para, binA rakta-pAta ke hI, adhikAra kara liyA / 4. yaha pulisa kA prabandha vi0 saM0 1662 kI bhAdoM badi 5 ( I0 sa0 1105 kI 20 agasta ) se kiyA gayA thA aura saradAra zazerasiMha paMjAba gavarnameMTa se mAMgakara liyA gayA thA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 506 www.umaragyanbhandar.com
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA saradArasiMhajI kI aura Azvina ( akTobara ) meM zahara kI sar3akoM para rauzanI kA prabandha kiyA gyaa| isa varSa ke ma~gasira (disambara) meM kAbula kA 'hija hAinesa' saradAra inAyata ullAkhA~ bhArata bhramaNa ke liye AyA / isa para karnala jainiMgsa usake sAtha niyukta kiyA gayA aura yahAM kA rAjya-kArya misTara laoNyala (R. A. Lyall ) kI nigarAnI meM hone lgaa| phAlguna (I0 sa0 1605 ke mArca) meM jodhapura ke AsapAsa plega kI bImArI ke phailane kA saMdeha hone se, usake prasAra ko rokane ke liye, tatkAla zahara se bAhara 'koraMTAina' kA prabandha kiyA gayA / ___ isI varSa paukarana-ThAkura maMgalasiMha 'rAmo bahAdura' banAyA gayA aura pAdarI DaoNkTara samaravAila ko cAMdI kA 'kaisarehinda' padaka milaa| vi0 saM0 1962 kI kArtika sudi 12 (= navambara ) ko mahArAjA saradArasiMhajI pacamarI se AbU aura nasIrAbAda hote hue ( savA do varSa bAda ) jodhapura Ae / isa para nagara meM bar3A utsava manAyA gayA / isake bAda ma~gasira (disambara) ke 1. isake liye 6,000 kI maMjUrI huI / usa samaya 'sTeTa-iMjIniyara' kA kAma bAbU baTUlAla karatA thaa| 2. usa samaya 70 lAlaTenoM ke liye, kI lAlaTena // ) mAhavAra ke hisAba se 630 rupaye meM sAlabhara kA ThekA diyA gayA thaa| 3. vi0 saM0 1962 kI jyeSTha sudi 10 (I0 sa0 1605 kI 12 jUna) ko mAjI jADejIjI ke (sTezana ke sAmane ) banavAe rAjaraNachor3ajI ke mandira kI pratiSThA kI gaI aura usake kharca Adi ke prabandha ke liye unhoMne, apanI purAnI dharmArtha banavAI sarAya ke sAmane, navIna sarAya banavAnA prArambha kiyaa| isake makAnAta kirAe para die jAne ke liye taiyAra karavAe jAne lage / vi0 saM0 1962 (I0 sa0 1605) meM 'naoNrtha-vaisTarna-relve' aura 'je. bI. relve' ke bIca haidarAbAda jaMkzana (siMdha) Adi ke bAbata eka saMdhi huI / isI varSa ke zrAvaNa (agasta) meM jodhapura darabAra ne rivAr3I-phulerA-relve lAina ke kAma meM AnevAlI apanI bhUmi kA sArA adhikAra briTiza-gavarnameMTa ko dediyA / e kalaikzana oNpha TrITIz2a aiMgejamaiMTsa aiNDa sanadsa ( 1606), bhA0 3, pR0 204 / 4. Apa vi0 saM0 1662 kI jeSTha vadi 2 (I0 sa0 1605 kI 20 maI) ko pacamarI se prAbU lauTe the / isake bAda zIghra hI Apa baMbaI jAkara jAte hue lArDa karjana se aura pAte hue laoNrDa miMTo se mile / 507 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa prArambha ) meM Apa 'priMsa oNpha velsa' se milane rAvalapi DI gae / isa varSa kI pauSa vadi ( I0 sa0 1605 ke disambara) meM jayasalamera - nareza aura caitra vadi (I0 sa0 1906 ke mArca ) meM nAbhA - nareza hIrAsiMhajI jodhapura Ae / isa para rAjya kI tarafa se unakA yathocita svAgata kiyA gayA / isI varSa mahArAjA ne paraganoM kA daurA kara prajA ke hita ke liye khole gae kAmoM kA nirIkSaNa kiyA aura qhA~bahAdura sAhabajAdA hamIdujz2afaraqhA~ ke alavara cale jAne para muMzI ror3Amala ko mahakame - khAsa kA aisisTaiMTa aura 'juDazala - sekreTarI' banAyA / kArtika (akTobara ) meM misTara homa naukarI se alaga (riTAyara) huA aura usakI jagaha misTara TaoNDa ( R. Todd ) yahAM kI relve kA mainejara banAyA gayA / vi0 saM0 1963 kI kArtika sudi 14 ( 31 akTobara ) ko mahArAjA kI AjJA se jodhapura ke paise kA tola ghaTAkara AdhA karadiyA gayA / isake bAda ma~ga di 1 ( 17 navambara) se mahArAjA saradArasiMhajI ne phira rAjya kArya kI dekhabhAla zurU kI / parantu rAjasabhA ( kebineTa) kI kArravAI rez2IDeMTa kI adhyakSatA meM hI hotI rahI / 1. yahI bAda meM samrAT jaoNrja paMcama ke nAma se bAdazAha hue / 2. Apa ma~gasira sudi 7 ( 3 disambara) ko rAvalapiMDI gae the aura ma~gasira sudi 15 ( 11 disambara) ko vahAM se lauTa kara Ae / 3. pahale jodhapura meM dazahare para kAg2az2a kA rAvana banAyA jAtA thA aura bAda meM mahArAja pratApasiMhajI ne usakA patthara kA dhar3a banavA diyA thA / parantu mahArAjA saradArasiMhajI kI AjJA se, vi0 saM0 1663 ( I0 sa0 1606 ) ke dazahare se vaha phira pUrA kA pUrA kAg2az2a kA banAyA jAne lagA / mAze kA mAze kA 4. mahArAjA bhImasiMhajI ke samaya 20 paisA banatA thA aura bAda meM 18 mAze kA banane lagA / parantu aba se vaha 6 karadiyA gyaa| sAtha hI eka Ane ke 4 paise kA bhAva bhI niyata ho gyaa| pahale isakA bhAva tAMbe ke bhAva ke anusAra ghaTatA-bar3hatA rahatA thA aura yaha eka rupaye ke 46 se 48 paise ( 23 se 24 Take ) taka hojAtA thA / 5. ecisan kI 'e kalaikzana oNpha TrITIz2a aiMgejameMTsa aiNDa sanaTsa' ( bhA0 3, pR0 121 ) meM likhA hai ki I0 sa0 1605 meM mahArAjA ko kucha adhikAra vApasa die gae aura isake bAda I0 sa0 1608 meM unheM karIba karIba pUre adhikAra sauMpa die gae / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 508 www.umaragyanbhandar.com
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA saradArasiMhajI pahale jAgIradAroM ko, apanI jAgIra kI AmadanI kI evaz2a meM, rAjya kI sevA ke liye, savAra aura paidala sipAhiyoM kI eka niyata-saMkhyA rakhanI par3atI thI / parantu isI varSa se una sipAhiyoM ke kharca kA aMdAja lagA kara pratyeka jAgIradAra se sipAhiyoM kI evaz2a meM mAsika rupayA lenA niyata kiyA gayA / vi0 saM0 1963 kI phAguna sudi 3 ( I0 sa0 1907 kI 15 pharavarI) ko muMzI haranAmadAsa ( gavarnamaiMTa se mAMga kara ) 'jUniyara-maiMbara' banAyA gayA aura muMzI ror3Amala vApasa 'korTa-saradArAna' meM bheja diyA gayA / vi0 saM0 1964 ke dvitIya caitra ( aprela ) meM mejara hega chuTTI gayA aura usake sthAna para mejara grAMTa ( J. W. Grant ) niyukta huA / vi0 saM0 1964 kI vaizAkha badi 4 ( I0 sa0 1607 kI 1 maI ) ko mahArAjA saradArasiMhajI ke tIsare mahArAja-kumAra ajitasiMhajI kA janma huaa| isa varSa kI garamiyoM meM mahArAjA ne, AbU se lauTate hue, jasavantapure kA daurA kiyA / bhAdoM ( agasta ) meM Apa polo khelane ke liye pUrtI gae aura ma~gasira (disambara ) meM Apane kalakatte kI yAtrA kI / phAlguna ( I0 sa0 1608 kI pharavarI ) meM nAthadvAre ke gusAMI govardhanalAlajI jodhapura Ae / mahArAjA ne sTezana para jAkara unakA svAgata kiyA / 1. yaha lAga cAkarI (sevA) ke nAma se prasiddha hai / purAne niyamAnusAra kula jAgIradAroM ko 3,676 ghor3e, aura 460 paidala rakhane par3ate the / isa varSa inameM se 1,363 savAroM aura 152 paidaloM kI evaz2a nakada rupayA liyA gyaa| 2. isa varSa (I0 sa0 1607 kI pharavarI meM) mahArAjA mero kaoNleja kI 'kaoNnaphreMsa' meM sammilita hone ko ajamera gae, aura vi0 saM0 1664 kI dvitIya caitra sudi 10 ( 23 aprela ) ko kizanagar3ha-nareza ne jodhapura Akara ApakA Atithya grahaNa kiyA / 3. isa zubha avasara para bhI kile para se 125 topeM dAgI gii| 4. yahAM para Apane polo kA 'kapa' jiitaa| kArtika (1607 ke navambara) meM Apa ajamera jAkara meyo kaoNleja ke utsava meM sammilita hue| 5. vahAM se lauTate hue Apa mArga meM cAra dina jayapura Thahare / isake bAda vi0 saM0 1664 ke phAguna (I0 sa0 1608 kI pharavarI) meM aura vi0 saM0 1965 ke Azvina ( sitambara ) meM aApa baMbaI gae / 1664 ke phAguna (1608 ke mArca) meM jayasalameranareza ne jodhapura pAkara mahArAjA kA prAtithya svIkAra kiyaa| 506 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa vi0 saM0 1964 ke caitra (I0 sa0 1608 ke mArca ) meM saradAra zaMzerasiMha kA kArya-kAla samApta hojAne para, usake sthAna para bAbU raghuvaMzanArAyaNa niyukta kiyA gayA aura saradAra-risAle ke 'kamAMDiMga oNphIsara, ThAkura jasasiMha kI mRtyu hojAne se, usake sthAna para, saMkhavAya kA ThAkura pratApasiMha risAle kI pahalI raijImaiMTa kA senApati banAyA gayA / vi0 saM0 1965 kI vaizAkha vadi 1 (I0 sa0 1908 kI 17 aprela ) ko mahArAjA saradArasiMhajI kA vivAha udayapura ke mahArAnA fataisiMhajI kI kanyA se huA / usa avasara para donoM rAjyoM meM khUba utsava manAyA gayA / ASADha ( jUna ) meM samrAT eDavarDa saptama ke janmotsava para Apa (mahArAjA saradArasiMhajI) ke. sI. esa. Ai. kI upAdhi se bhUSita kie ge| dasa varSa barasAta meM varSA adhika hone se kAyalAnA nAmaka jhIla ke bAMdhapara se khaba pAnI bahA aura usa tarafa ( gavAM aura bAgAM meM ) rahane vAle logoM ke ghara pAnI se ghira ge| isakI sUcanA milate hI dayAlu-prakRti mahArAjA svayaM vahAM jA pahuMce aura sarakArI nAveM ma~gavAkara pAnI se ghire logoM aura unake sAmAna kA uddhAra karavAyA / pAnI kI adhikatA hone se isa varSa mAravAr3a meM 'fasalI-bukhAra' kA prakopa rhaa| kArtika sudi 8 (1 navambara) ko bhArata kA tatkAlIna gavarnara-janarala' aura 'vAyasarAya' laoNrDa miMTo jodhapura AyA / isa para darabAra kI tarafa se usakA bar3I dhUmadhAma se svAgata kiyA gayA / 1. mAravAr3a darabAra kI sevA ke upalakSa meM ise gavarnameMTa se 'saradAra sAhaba' kI upAdhi milii| 2. isa varSa IDara ke mahArAjA pratApasiMhajI aura kizanagar3ha-nareza jodhapura Ae / vi0 saM0 1665 ke caitra zukla (I0 sa0 1608 ke aprela) meM pazcimI rAjapUtAne kI riyAsatoM ke raijIDeMTa laiTineMTa karnala sTreTana (W.C.R.Stratton) ke chuTTI cale jAne para rAjya kArya ke bar3e mAmaloM kI dekha-bhAla sthAnApanna raijIDaiTa misTara kauba (H.V. Cobb) karane lgaa| parantu Azvina vadi (sitambara) meM usake kazmIra meM niyukta hojAne para usake sthAna para misTara gebIla (V. Gabriel) yahAM kA raijIDaiTa niyukta huaa| bhAdoM ( 1608 ke agasta ) meM mahArAjA ne polo khelane ke liye pUnA kI yAtrA kii| isI varSa (I0 sa0 1608 meM ) mAravAr3a aura sirohI ke bIca eka dUsare ke aparAdhiyoM ko eka dUsare ko sauMpa dene ke bAbata saMghi huI / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA saradArasiMhajI una dinoM baMgAla ke SaDyaMtrakAriyoM kA jora hone se mArga ke donoM tarafa pulisa aura senA ke javAna niyukta kie gae / isake alAvA jAgIradAroM kI jamIata ke 8,000 savAra bhI sar3aka ke idhara-udhara khar3e the / sAtha hI avasara kI rocakatA ko bar3hAne ke liye isa jamIata ke kucha sipAhI jiraha bastaroM aura kucha vibhinna prakAra ke purAne zastrAstroM se susajjita kie gae the / inhIM ke bIca jagaha-jagaha yahAM ke khAsa-khAsa khela-tamAzoM kA prabandha bhI thaa| mahArAjA ke senApatitva meM kI gaI yahAM ke risAle kI 'pareDa' ko dekha vAyasarAya ne prasannatA prakaTa kI aura usI samaya, bhArata-gavarnameMTa kI tarafa se, nau-nau pAuNDa kA golA pheMkane vAlI 6 topeM isa risAle ko bheTa karane kI ghoSaNA kii| isI avasara para vAyasarAya ne mahArAjA sAhaba ko ke. sI. esa. Ai. ke padaka se bhUSita kiyA aura usa dina (2 navambara kArtika sudi 1 ko ) mahArAnI vikToriyA ke bhAratIya-zAsana-grahaNa karane kI pacAsavIM barasagAMTha hone se, bAdazAha kA bhAratIyanarezoM aura bhAratIya-prajA ke nAma bhejA huA sandeza pahale-pahala yahIM par3hakara sunaayaa| rAta ko nagara meM rauzanI kI gaI aura darabAra kI tarafa se AtizabAz2I chur3avAI jAkara utsava manAyA gyaa| pauSa (disambara ) meM mahArAjA saradArasiMhajI laoNrDa miMTo kI putrI ke vivAha meM sammilita hone ko kalakatte ge| mahArAjA sAhaba ke udayapura vAle vivAha ke samaya garamI kA mausama hone se anya narezoM ko nimaMtraNa nahIM diyA gayA thA / isIse saradI kA mausama Ane para, mAgha badi 30 se phAguna badi 7 ( I0 sa0 1909 kI 21 janavarI se 12 pharavarI) taka utsava kA samaya niyata kara, tIsa narezoM ko nimaMtraNa bhejA gayA / inameM se jayasalamera, dhaulapura, IDara, sItAmau, kizanagar3ha, alavara, jayapura aura bIkAnera ke nareza; udayapura ke mahArAja-kumAra aura paTiyAlA, bar3audA, kazmIra, jhiMda aura narasiMghagar3ha ke narezoM ke pratinidhi yahAM Akara utsava meM sammilita hue| darabAra kI tarafa se unake manoraMjana ke liye polo, zikAra, nATaka aura bAyasakopa Adi kA prabandha kiyA gyaa| 1. inameM ke kucha nareza utsava ke samaya na pA sakane ke kAraNa bAda meM Ae the| mAgha sudi 1 (I0 sa0 1606 kI 22 janavarI ) ko apane janmotsava para mahArAjA sAhaba ne paNDita sukhadevaprasAda kAka ko tIna gAMvoM kI jAgIra, doharI tAz2Ima, hAtha kA kurava aura paira meM sonA pahanane kA adhikAra diyA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa vi0 saM0 1665 ke phAguna ( I0 sa0 1906 kI pharavarI ) se mahArAjA sAhaba ne rAjya kArya kI dekha-bhAla pUrI taura se apane hAtha meM lelI' / isapara sahakArI raijIDaiMTa kA pada uThA diyA gayA / vi0 saM0 1966 kI vaizAkha sudi 3 (22 aprela ) ko bhArata kA faujI-lATa laoNrDa kicnara jodhapura AyA / isa para rAjya kI tarafa se usake yogya hI usake svAgata kA prabandha kiyA gayA / usa avasara para kI gaI yahAM ke risAle kI kavAyada ( pareDa ) kA saMcAlana mahArAja - kumAra sumerasiMhajI ne kiyA aura laoNrDa kicnara ko dikhalAne ke liye mAravAr3a kI dastakArI kA jo sAmAna ekatrita kiyA gayA thA, bAda meM usI ko eka sthAna para sajA kara yahAM para iMDasTriyala myUz2iyama (dezI vastuoM ke ajAyabaghara ) kI sthApanA kI gaI / bhAdoM vadi ( sitambara ) meM mahArAjA saradArasiMhajI, laoNrDa kicanara se milane ke liye pUnA gae~ / isa yAtrA meM IDara - nareza mahArAjA pratApasiMhajI bhI Apa ke sAtha the 1 bhAdoM sudi 2 ( 16 sitambara ) ko ' jodhapura - bIkAnera relve' kA 'DegAnA - hisAra ' lAina vAlA sujAnagar3ha taka kA hissA kholA gayA / 1. mahArAjA sAhaba ne prajA kI AvazyakatAoM ko jAnane ke liye isa varSa desUrI, bIlAr3A, mAlAnI aura pAlI ke paraganoM meM daurA kiyA, tathA garamiyoM meM Apa 15 dina ke liye AbU parvata para rahe | isa varSa muMzI roDAmala ke sthAna para bhaMDArI mAnacanda ' korTa- saradArAna' kA, lakSmaNadAsa sapaTa haisiyata kA, ber3A-ThAkura zivanAthasiMha tAmIla kA aura rAvarAjA tejasiMha ( prathama ) 'rajisTrezana' kA aphasara banAyA gayA / isI varSa bAdazAha kI barasagAMTha ke dina kavirAjA murAridAna ko 'mahAmahopAdhyAya ' kI upAdhi milI / 2. isa varSa mahArAjA sAhaba ne bIkAnera, bUdI, baMbaI, pUnA aura ajamera kI yAtrAeM kI aura jayasalamera-darabAra ne jodhapura Akara Apa kA Atithya svIkAra kiyA / 3. zrAvaNa vadi 14 ( 16 julAI ) ko mahArAjA pratApasiMhajI svAsthya - -sudhArane ke liye jodhapura Ae aura qarIba DhAI mahIne yahAM rahe / isa yAtrA meM Apake dattaka putra mahArAja - kumAra daulatasiMhajI bhI Apake sAtha the / 4. isa sAla phasala acchI hone ke kAraNa mAravAr3a se 7,44,452 mana gehUM kI raktanI huI / isake pahale sAla kevala 74,375 mana gehUM hI bAhara car3hA thA / 512 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA saradArasiMhajI kaI dinoM se uppur-mhaagnn| tasiMhajI mahArAjA sAba me ugapura Ane kA Agraha kara rahe the| isI se maMgasira badi / (2 disaMbara ) ko Apa ko saptAha ke liye udayapura gae / vahAM para harAnA sAhaba ne bar3e ma ro kA svAgata kiyA / vahAM se lauTane para, maeNgasira sudi 7 ( 16 disambara ) ko, Apa kalakatte gae / vahIM para pauSa badi 6 ( I0 sa0 1910 kI 1 janavarI ) ko Apa jI. sI. esa. Ai. kI upAdhi se bhUSita kie gae aura Apa kI salAmI kI topeM 17 se 12 kara dI gaI / isa khuzI ke avasara para darabAra kI tarafa me bahutasI vastuoM para se cuMgI uThAdI gaI aura bahutasI vastuoM para kI cuMgI ghaTAdI gaI / isase vyApAra meM acchI suvidhA ho gaI / isI samaya muMzI haranAmadAsa ke apanI gavarnameMTa kI naukarI para lauTa jAne se, paNDita sukhadevaprasAda kAka minisTara aura rAo sAhaba lakSmaNadAsa sapaTa mahakame khAsa kA aisisTaiMTa aura juDIzala-saikreTarI banAyA gayA / ___ pauSa vadi 30 ( 11 janavarI ) ko mahArAjA sAhaba kalakatte se lauTe aura phAguna vadi 30 (11 mArca ) ko giradIkoTa nAmaka purAnI nAja kI maMDI meM "saradAra-mArakeTa" aura ghaMTAkara kI imArata kA pahalA patthara rakkhA gyaa| ____ vi0 saM0 1967 kI vaizAkha vadi 12 (6 maI ) ko bAdazAha aiDavarDa saptama kA svargavAsa ho gyaa| isa para darabAra kI tarafa se samayAnusAra zoka prakaTa kiyA gayA / sAtha hI mahArAjA sAhaba ne buDDhe aura asamartha nagara-vAsiyoM kI sahAyatA ke liye 20,000 rupayA sAlAnA maMjUra kara una logoM kI 'penzan' kA prabandha kiyA aura isa mada kA nAma 'aiDavarDa-rilIfa-phanDa' rakkhA / isake alAvA Apane ajamera meM banAI jAne vAlI bAdazAha kI yAdagAra ( aiDavarDa-maimoriyala ) ke liye 10,000 rupayA aura samagra bhAratIya-yAdagAra ke liye eka acchI rakama dii| 1. jodhapura darabAra kI sevA ke upalakSa meM isI samaya yaha 'rApro bahAdura' banAyA gayA thaa| 2. usa avasara para phataisAgara tAlAva para Azauca snAna (pAnIvAr3A) kiyA gayA, zoka sUcaka 68 topeM (minaTagana) dAgI gaI, nagara meM nAca aura gAna baMda kiyA gayA aura kacaharI meM 12 dina kI chuTTI kI gaI / sAtha hI tIna dina taka bAz2Ara, subaha zAma dAgI jAne vAlI topeM aura kile para kI naubata baMda rahI / vi0 saM0 1967 kI vaizAkha sudi 12 ( 20 maI ) ko bAdazAha aiDavarDa saptama kI antyeSTi ( Funeral ) kA dina hone se usa dina phira kacaharI kI chuTTI kI gaI aura zoka sUcaka 68 topeM ( minaTagana) calAI gii| 513 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa uparyukta caMdoM ke alAvA darabAra kI tarafa se, laoNrDa miMTo kI yAdagAra meM, meyo kaoNleja ( ajamera ) ke cAroM ora ke sthAnoM ko sudhArane ke liye eka lAkha rupayA samagra bhArata kI tarafa se ilAhAbAda meM laoNrDa miMTo kI yAdagAra banAne ke liye dasa hajAra rupayA aura kalakatte meM ghor3e para savAra laoNrDa miMTo kI mUrti sthApana karane ke liye pAMca hajAra rupayA diyA gyaa| ___ vaizAkha sudi 1 (10 maI) ko samrAT jArja paMcama gaddI para baiTe / isapara darabAra kI tarafa se bhI avasara ke anusAra khuzI manAI gaI aura kile se 101 topeM dAgI jAne ke alAvA jela meM ke pratyeka kaidI kI kaida kI avadhi kama kara dI gii| vi0 saM0 1967 ke jyeSTha ( I0 sa0 1910 ke jUna ) meM baMgAla eziyATika sosAiTI kI prArthanA para, rAjya kI tarafa se 'DiMgala'-bhASA kI kavitA Adi kA saMgraha karane ke liye, 'bArDika risarca kameTI' banAI gaI / pauSa (I0 sa0 1911 kI janavarI ) meM Asopa-ThAkura cainasiMha ko 'rAo bahAdura' kI upAdhi milI / vi0 saM0 1967 ke phAguna (I0 sa0 1611 kI faravarI) meM mahArAjA sAhaba meraTha gae~, parantu vahAM se dillI Ate hue mArga meM saradI lagajAne se Apako jvara AgayA / isa para Apa ajamera hote hue jodhapura lauTa Ae / yahAM para bahuta kucha ilAja karane para bhI ApakI tabIata bigar3atI gaI aura vi0 saM0 1967 kI 1. isa varSa kI garamiyoM meM mahArAjA sAhaba kucha dinoM taka AbU pahAr3a para rahe aura phira Apane prajA kI dazA kA nirIkSaNa karane ke liye jasavantapurA, jAlora, sivAnA, desUrI, pAlI aura mAlAnI Adi prAntoM kA daurA kiyA / 2. isa varSa ke ma~gasira ( navambara ) meM nAbAligI ke mahakame kA kAma paNDita dharmanArAyaNa kAka ko sauMpA gyaa| vi0 saM0 1967 (I0 sa0 1910 ) meM mahArAjA sAhaba baMgalora, kalakattA, meraTha, ilAhA bAda aura lakhanau ge| 3. isI varSa kI phAguna sudi 10 (10 mArca ) ko mAravAr3a meM cauthI bAra manuSya-gaNanA kI gaI / isavAra yaha kAma seTha phIroz2azAha koThAvAlA kI nigarAnI meM huA aura manuSyoM kI saMkhyA 20,57,553 huI / 514 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA saradArasiMhajI caitra vadi 5 (I0 sa0 1911 kI 20 mArca ) ko 31 varSa kI avasthA meM hI mahArAjA saradArasiMhajI kA svargavAsa hogayA / Apake tIna putra theH-1 sumerasiMhajI, 2 ummaidasiMhajI aura 3 ajitsiNhjii| yadyapi mahArAjA saradArasiMhajI ne kevala 13 varSa hI rAjya kiyA thA, tathApi Apake rAjya-kAla meM mAravAr3a kI barAbara unnati hotI rahI / jurAyama-pezA kaumoM ke adhikAdhika khetI kA kAma apanAne aura pulisa ke prabandha meM unnati hojAne se ThagI aura DakaitI meM kamI, kAnUna kAyadoM kI pAbandI aura nyAyAlayoM kI unnati hone se nyAya kI prApti meM suvidhA aura bahutasI vastuoM para kI cuMgI uThajAne aura bahutasI para kI kama hojAne se vyApAra meM unnati hogii| isI prakAra khAlase (rAjya) ke gAMvoM kI hada-baMdI hojAne aura vahAM para bIghor3I (niyata-hAsila ) lene kI prathA jArI hojAne se rAjya kI Aya meM vRddhi aura kAztakAroM ko AsAnI ho gaI / isI ke sAtha jaMgalAta ke prabandha meM bhI sudhAra kiyA gayA / prajA kI suvidhA ke liye DAkakhAnoM, zafAkhAnoM, skUloM, relve aura sar3akoM kA vistAra huA / nae bAMdha baMdhavAe 1. isa avasara para IDara, bUMdI, jAmanagara, kizanagar3ha, pAlanapura, ratalAma, alavara, udayapura, bIkAnera aura jhAlAvAr3a ke narezoM Adi ne aura zahApurA aura dAMtA ke rAja-kumAroM ne yahAM Akara apanA zoka prakaTa kiyA; tathA kazmIra, bar3odA, gvAliyara, jayapura, nAbhA aura minda ke rAjAoM ne apane pratinidhi bheja samavedanA prakaTa kii| 2. mahArAja ke jI. sI. esa. Ai. hone kI khuzI meM 24 haz2Ara rupaye sAlAnA kI cuMgI mApha kI gaI thii| 3. usa samaya mAravAr3a meM 86 DAkakhAne the| 4. usa samaya mAravAr3a meM 23 zaphAkhAne the| 5. usa samaya mAravAr3a meM 1 bI. e. taka kA kaoNleja, 1 hAI skUla, 16 varnAkyUlara miDala skUla, 44 eMglo varnAkyUlara aura varnAkyUlara skUla, eka lar3akiyoM kA skUla, 1 rAjapUta nobalsa skUla, 1 saMskRta skUla, 1 naurmala skUla aura 1 biz2anesa klAsa thaa| inake alAvA 25 qhAnagI skUloM ko bhI rAjya se sahAyatA dI jAtI thI / usa samaya isa mahakame kA sAlAnA kharca 76,668 rupaye thaa| 6. mahArAjA saradArasiMhajI ke samaya relve-lAina meM 135 mIla kA vistAra huA / isase yahAM kI relve lAina kI kula laMbAI 525 mIla ho gaI / isI meM pIpAr3a se bhAvI taka kI 20 mIla laMbI eka lAiTa ( choTI ) relve lAina bhI thI / usa samaya taka jodhapura kI relve para jodhapura darabAra kA 1,48,54,630 rupayA laga cukA thaa| 7. saradAra-samaMda (I0 sa0 1866), aiDavarDa-samaMda (I0 sa. 1600 ) aura hemAvAsa (kArya kA prArambha ) / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa gae / rAjakIya-myunisipailiTI kI tarafa se nagara meM patthara kI sar3akeM baMdhavA kara una para rauzanI kA prabandha kiyA gayA / isa prakAra prajA kI suvidhA aura rAjya kI Aya bar3hAne ke bahuta se upayogI kAma hue / isase rAjya kI vArSika Aya 80,76,015 rupaye taka pahu~ca gaI aura rAjya para kA sArA kairz2a dedene ke bAda 2,81,61,135 rupayA khajAne meM jamA hogayA / 1 ina mahArAjA ne apane pitA bar3e mahArAjA jasavaMtasiMhajI (dvitIya) ke smAraka meM jo saMgamaramara kA vizAla bhavana banavAnA prArambha kiyA thA, usameM 2,84,678 rupaye lage the / Apane kalakatte ke vikToriyA memoriyala ke liye eka lAkha rupaye die the aura isake alAvA usake liye jAnevAle makarAne ke patthara ( saMgamaramara ) para kI cuMgI bhI mAfa karadI thii| isI prakAra ajamera ke meyo kaoNleja ko eka lAkha rupaye aura 'aiDavarDa maimoriyala' ko dasa hajAra rupaye die the / mahArAjA saradArasiMhajI sarala-svabhAva, madhurabhASI, dayAlu aura ADambara-zUnya the / isI se pratyeka vyakti Apake sAmane pahu~ca kara apanA kaSTa sunA sakatA thA / parantu kabhI-kabhI Apake muMhalage loga ApakI sarala - prakRti aura dayAlutA kA anucita phAyadA uThAne se bhI nahIM cUkate the / Apane vi0 saM0 1958 ( I0 sa0 1901 ) meM svAsthya-sudhAra ke liye yUropa kI yAtrA kI thI aura vi0 saM0 1963 aura 1964 ( I0 sa0 1906 aura 1. sar3akoM para kI sAdhAraNa rauzanI ke alAvA nagara ke qhAsa qhAsa sthAnoM para 'kriTsana laipa' lagAe gae the / 'TailIphona' kA pracAra bhI jodhapura meM pahale pahala Apake samaya hI huA thA / 2. Apake samaya relve ke liye sADhe paccIsa lAkha rupaye mAisora darabAra se aura akAla pIr3itoM kI sahAyatA ke liye chattIsa lAkha rupaye gavarnameMTa se karja lie gae the / 3. Apake samaya jaba bhArata - gavarnamaiMTa ke purAtatva vibhAga ne mAravAr3a kI prAcIna rAjadhAnI maMDora ke kile meM khudavAI zurU kI, taba usakA sArA kharca jodhapura darabAra kI tarapha se diyA gayA thA / paraMtu vahAM para kisI upayogI vastu ke prApta na hone se, anta khudavAI baMda karadI gaI | vaha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 516 www.umaragyanbhandar.com
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA saradArasiMhajI 1907) meM gale meM gAMThe nikala Ane se kaIvAra zalya-cikitsA bhI karavAI thii| Apako ghur3adaur3a, sUara ke zikAra, polo aura krikeTa kA bar3A zauka thA, mahArAjA sAhaba ke isa zauka ke kAraNa hI usa samaya jodhapura polo kA ghara kahAtA thaa| ekavAra Apane pUnA meM 'polo caileMja kapa' bhI jItA thaa| isI prakAra jodhapura kI 'kikaiTa kI TIma ne bhI kaI kheloM meM vijaya prApta kI thI / yahAM ke risAle ne cIna ke yuddha meM gavarnameMTa kI acchI sahAyatA kI thii| isI se bhArata-gavarnamaiMTa ne use apane jhaMDe para "cAinA 1900" likhane kA sammAna pradAna kara cIna se chInI huI 4 topeM bheTa dI thIM' / 1. isake liye Apa ko indaura bhI jAnA par3A thaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa 36. mahArAjA sumerasiMhajI yaha mahArAjA saradArasiMhajI ke jyeSTha putra the / inakA janma vi0 saM0 1954 kI mAgha vadi 6 (I0 sa0 1898 kI 14 janavarI) ko huA thA / pitA ke svargavAsa ke bAda, vi0 saM0 1968 kI caitra sudi 7 (I0 sa0 1911 kI 5 aprela ) ko, Apa jodhapura kI gaddI para baiThe' / parantu usa samaya Apa kI avasthA karIba 13 varSa kI thii| isase rAjya-prabandha ke liye 'rIsI-kAunsila' sthApita karanA nizcita huA / yaha dekha mahArAjA pratApasiMhajI ne jodhapura-rAjya ke rIjeMTa (abhibhAvaka ) kA pada grahaNa karane kI icchA prakaTa kI / parantu gavarnameMTa ne eka hI vyakti ko do riyAsatoM kA prabandha sauMpanA svIkAra na kiyA / isa para mahArAjA pratApasiMhajI ne IDara-rAjya kA sampUrNa adhikAra apane dattaka-putra mahArAjA 1. isa avasara para mAmU ke rizte se bUMdI-nareza, choTe bhAI ke rizte se kizanagar3ha-nareza aura __ anya kaI rAjyoM ke pratinidhi bhI upasthita hue the| rAja-tilaka ke pUrva bUMdI-nareza ne, mAMgalika kArya prArambha karane ke liye, apane hAthoM se mahArAjA ke mastaka para kesara ke raMga kA sAphA bAMdhA / isake bAda mahArAjA sumerasiMhajI (kile meM kI) bhaMgAra-caukI para virAjamAna hue / rAja-tilaka kA kArya pUrNa hone para kile se 125 topoM kI salAmI dAgI gaI / isake bAda bUMdI aura kizanagar3ha ke narezoM ke nichAvara kara lene para rAjya ke saradAroM aura mutsadiyoM ne naz2areM peza kI / isa kArya se nipaTa kara jaba navAbhiSikta mahArAjA vahAM se uThe, taba phira 15 topoM kI salAmI dI gaI / (pracalita-prathAnusAra inameM kI 14 topeM mahArAjA ke usa samaya 14 veM varSa meM hone kI dyotaka aura 1 topa agale varSa kI maMgala-kAmanArtha thii|) vahAM se Apa daulatakhAne meM jAkara bhArata-gavarnameMTa ke pratinidhi ( raijIDainTa ) se mile / vahIM para usa ne Apako bhArata-gavarnameMTa kI tarapha se samayocita badhAI dI / isake bAda navAbhiSikta-nareza ne kile meM sthita cAmuNDA Adi ke mandiroM meM jAkara, apane pUrvajoM dvArA sthApita, devI devatAoM ke darzana kie / isa avasara para phira 11 topoM kI salAmI dI gaI / anta meM prApane z2anAne mahaloM meM jAkara apanI prapitAmahiyoM, pitAmahiyoM aura mAtAoM ke sAmane naz2areM peza kiiN| 518 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA sumerasiMhajI daulatasiMhajI ko dekara apane jItejI hI unheM IDara kI gaddI para biThA diyA aura svayaM jodhapura Akara yahAM ke rIjeMTa ( abhibhAvaka ) kA pada grahaNa kiyA / jyeSTha vadi 12 (25 maI ) ko mahArAjA sumerasiMhajI vidyAdhyayanArtha iMgalaiMDa ke liye ravAnA hue / isa yAtrA meM Apake sAtha ApakA nirIkSaka ( gArjiyana) kaipTin e. DI. sTraoNMga ( A. D. Strong ) aura ThAkura dhauMkalasiMha the / ApakA jahAja jyeSTha vadi 14 (27 maI) ko baMbaI se ravAnA huA thA / usI jahAz2a se mahArAjA sara pratApasiMhajI bhI, jo samrAT jaoNrja paMcama ke e. DI. sI. the, unake rAja-tilakotsava meM sammilita hone ko iMgalaiMDa gae / yaha utsava ASADha vadi 11 ( 22 jUna ) ko huA thaa| isake samApta hone para mahArAjA sumerasiMhajI vahIM rahakara vailiMgTana kaoNleja meM vidyAdhyayana karane lage aura mahArAjA pratApasiMhajI sAvana vadi 3 ( 14 julAI) ko baMbaI lauTa Ae~ / isake bAda unhoMne, vahIM se IDara jAkara, sAvana vadi 10 (21 julAI ) ko, apane dattaka putra mahArAjA daulatasiMhajI kA rAjyAbhiSeka kiyA / isa prakAra vahAM ke kArya se nipaTa kara Apa tIsare dina jodhapura cale Ae aura yahAM ke rAjya - prabandha kA nirIkSaNa karane lage / 1. yaha pada Apane vi0 saM0 1668 kI jeSTha vadi 10 ( I0 sa0 1611 kI 23 maI ) ko grahaNa kiyA thA / ApakI adhyakSatA meM jo 'rijaiMsI kAuMsila' banAI gaI thI usake Aai ( sabhAsadoM ) Adi ke nAma Age die jAte haiM / (1) mahArAjA pratApasiMhajI - rArjeMTa aura presIDeMTa (2) mahArAja z2AlimasiMhajI - sIniyara maimbara aura vAisa presIDeMTa (3) mahArAja fataisiMhajI - miliTarI-maimbara (4) rAo bahAdura maMgalasiMha ( paukarana - ThAkura ) - pablika varksa maiMbara (5) misTara jI. bI. gaoNiDara ( G B Goyder ) phAinensa - maiMbara (6) rAma bahAdura muMzI haranAmadAsa - juDIzala- maiMbara (7) paNDita zyAmabihArI mizra rivainyU - maimbara, ( lakSmaNadAsa sapaTa saikreTarI ) 2. vahIM para oNksaphorDa yUnIvarsiTI ne mahArAjA pratApasiMhajI ko DI. sI. ela. kI ( oNnararI ) upAdhi se bhUSita kiyA / 3. jodhapura meM bhI isa avasara para khUba utsaba manAyA gayA aura 101 topoM kI salAmI dAg2I gaI / isI avasara para mahArAjA pratApasiMhajI ko jodhapura-rAjya ke rIrjeMTa rahane taka 'mahArAjA bahAdura' kI upAdhi aura vyaktigata rUpa se 17 topoM kI salAmI kI ijz2ata dI gaI / 4. ApakI anupasthiti meM Apake kArya kI dekha-bhAla mahArAja z2AlimasiMhajI karate rahe the / 516 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa pauSa vadi 7 ( 12 dimAbara ) ko samrATa jaoNrja paMcama ne samrAjJI ke sAtha dillI Akara vahAM para apanA rAjatilako sava kiyA / usa samaya bhArata-gavarnameMTa dvArA bulAe jAne ke kAraNa mahArAjA sumerasiMhajI bhI, us| utsava meM sammilita hone ko, yahAM cale Ae / dillI pahuMcane para gavanamaiMTa kI tarafa se ApakA yathocita satkAra kiyA gayA aura phira samrATa ne darabAra ke samaya ke liye Apako apanA 'peja oNpha oNnara' (sahacara ) banAyA / pauSa vadi / (14 disambara ) ko "phaujI-rivyU' ke samaya kizoravayaska-mahArAjA samerasiMhajI ne apane 'impIriyala-sarvisa-risAle' kA saMcAlana isa khUbI se kiyA ki dekhane vAle daMga raha gae / dillI-darabAra se lauTa kara kucha dina Apa jodhapura meM rahe aura phira pauSa sudi 1 (21 disambara ) ko vidyAdhyayana ke liye iMgalaiMDa cale gae 1. isa avasara para bhI jodhapura meM bar3A utsava manAyA gyaa| 101 topoM kI salAmI dAgI gaI, kucha jAgIradAroM kI car3hI huI 'cAkarI' kA cauthA hissA chor3a diyA gayA, Ama logoM meM nikalane vAle rAjya ke karja meM se do lAkha rupaye mAfa kie gae, jAgIradAroM ko apanA karja adA karane ke liye rAjya se kama sUda para rupayA dene kI ghoSaNA kI gaI, aMdhoM, laMgar3oM aura apAhijoM ko anna aura vastra die gae, 50 kaidI chor3e gae, bahuta se kaidiyoM kI sajAeM kama kI gaI aura zahara aura gAMvoM meM sabhAeM kara zAhI pharamAna sunAyA gayA / isI avasara para mahArAjA sumerasiMhajI ko dillI darabAra ke sambandha kA sone kA padaka, mahArAjA pratApasiMhajI ko jI. sI. vI. pro. kA khitAba aura sone kA padaka, 16 rAjakarmacAriyoM aura saradAroM tathA 26 sainikoM ko cAMdI ke padaka, do anya karmacAriyoM ko khAsa tamage aura do karmacAriyoM ko paTTiyAM ( Clasps ) milIM / inake alAvA ber3e ke ThAkura zivanAthasiMha ko 'rAmro bahAdura' kA aura paNDita zyAmabihArI mizra ko 'rAya sAhaba' kA khitAba milaa| 2. pauSa badi 2 (7 disambara ) ko mahArAjA sumerasiMhajI samrAT se mile aura pauSa vadi 6 (11 disambara ) ko vAyasarAya ne Akara mAravAr3a-rAjya ke abhibhAvaka (rIjaiTa) mahArAjA pratApasiMhajI se mulAkAta kii| 3. isa viSaya meM mAnanIya ( Hon' ble ) John Fortescu ne likhA thA "bAdazAha ke pAsa pahu~cate hI mahArAjA sumerasiMhajI kA ghor3A bhar3aka gayA / parantu Apane sainika niyamAnusAra dRSTi ko samrATa kI tarapha se vinA haTAe hI use tatkAla kAbU meM kara apanA uttaradAyitva pUrNa kiyA / " 4. isa vAra kI yAtrA meM ThAkura dhauMkalasiMha kI evaz2a mahArAja-kumAra gumAnasiMhajI Apake sAtha the / phAguna vadi 6 (I0 sa0 1612 kI 8 pharavarI ) ko jodhapura meM mahArAjA 520 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA sumerasiMhajI vi0 saM0 1969 ke Azvina (I0 sa0 1912 ke akTobara ) meM jodhapura meM 'cIfa korTa' kI sthApanA kA prabandha kiyA gayA aura isakA pahalA 'cIfa jaja' misTara e. DI. sI. bAra ( A. D. C. Barr ), jo amarAvatI se bulavAyA gayA thA, niyukta huA / isa prakAra 'cIfa korTa' kI sthApanA hojAne se 'apIla' aura 'tAmIla' ke mahakame uThAdie gae / isake bAda pauSa (I0 sa0 1913 kI janavarI ) meM adAlatoM meM vakAlata karanevAle vakIloM kI parIkSA kA prabandha kiyA gayA / mAgha vadi 13 (3 pharavarI) ko darabhaMgA-nareza aura paMDita madanamohana mAlavIya, 'hindU-yUnIvarsiTI' ke liye caMdA jamA karane ko, jodhapura Ae / isa para jodhapuradarabAra kI tarafa se do lAkha rupaye nakada aura caubIsa hajAra rupaye sAlAnA zilpa-kalA vijJAna kI zikSA (Hardinge Chair of Technology) ke liye denA nizcita kiyA gyaa| sumerasiMhajI ke nAma para 'sumera-puSTikara-skUla' kI sthApanA kI gii| usa samaya mahArAjA sAhaba ke iMgalaiMDa meM hone se usakA udghATana rAjya ke rIjeMTa mahArAjA pratApasiMhajI ne kiyaa| 1. vi0 saM0 1966 kI caitra sudi 14 ( I0 sa0 1612 kI 31 mArca ) ko muMzI haranAmadAsa vApasa lauTa gyaa| 2. yaha amarAvatI meM 'saizana jaja thA', aura gavarnameMTa se mAMga kara jodhapura meM niyata kiyA gayA thaa| kucha dina bAda hI yaha kAuMsila kA viziSTa ( additional ) maiMbara bhI banAdiyA gyaa| 'cIpha korTa' ke anya do jajoM ke sthAna para rIyAM-ThAkura vijaisiMha aura lakSmaNadAsa sapaTa niyukta kie gae / bAbU umarAvasiMha kAuMsila kA saikreTarI banAyA gyaa| 3. prathama zreNI meM pAsa honevAle vakIloM ko mAravAr3a-rAjya kI pratyeka adAlata meM aura dvitIya zreNI meM pAsa hone vAloM ko cIpha korTa ke sivA anya adAlatoM meM vakAlata karane kA adhikAra diyA gayA; tathA unakA mehanatAnA bhI taya kara diyA gayA / hAkimoM ke kAma kI dekha bhAla ke liye 4 suparinTenDenTa niyata kie gae aura nyAya-vibhAga ke pratyeka adhikArI ke adhikAra taya kara die gae / isI prakAra 'mAravAr3a-pInalakoDa' Adi kI racanA kA prabandha bhI kiyA gayA / isI varSa samrATa ke janma dina para ThAkura gumAnasiMha khIcI ko 'rAo bahAdura' kI aura (jodhapura relve ke) bAbU choTamala rAvata ko 'rAya sAhaba' kI upAdhiyAM miliiN| 4. ApakA nAma rAvaNezvarajI thaa| 5. isake alAvA janatA ne bhI isa kAma meM cande se acchI sahAyatA dI thii| isa varSa ke Azvina ( I0 sa0 1912 ke akTobara ) meM kizanagar3ha-nareza, maiMgasira ( disambara ) meM bIkAnera-nareza, mAgha (pharavarI 1913 ) meM sailAnA-nareza aura jayasalamera-narezoM ne jodhapura pAkara darabAra kA Atithya svIkAra kiyA / 521 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa misTara gaoNiDara (G. B. Goyder ) ke gavarnameMTa kI naukarI para lauTa jAne ke kAraNa, vi0 saM0 1970 ke ASADha (I0 sa0 1913 kI julAI ) meM, mejara esa. bI. e. paiTarsana (S. B. A. Patterson ) 'phAinaiMsa maiMbara' niyukta huA / __pahale kevala jAgIradAroM se hI 'hukmanAmA ' liyA jAtA thA, parantu aba se mahArAjA-rIjeMTa ( sara pratApasiMhajI) kI AjJA se rAja-karmacAriyoM se bhI (jinheM rAjya se gA~va mile hue the) vaha liyA jAne lgaa| pauSa sudi 14 ( I0 sa0 1914 kI 11 janavarI) ko mahArAjA sumerasiMhajI iMgalaiMDa se lauTa Ae, aura yahAM para rAjya kArya kA anubhava prApta karane lage / Apa jisa samaya vailiMgTana kaoNlija meM vidyAbhyAsa karate the, usa samaya svayaM samrATa bhI ApakI unnati meM vizeSa anurAga pradarzita karate rahate the| ___mAgha vadi 6 (17 janavarI ) ko mahArAjA sAhaba kI sAlagiraha ke upalakSya meM namaka para kA kara AdhA karadiyA, phaujadArI muqadamoM kI bAraha varSa se Upara kI bakAryoM mAfa karadI gaI aura rAjapUtoM ke sivA anya jAtiyoM para se mRtaka ke pIche vRhadbhoja ( mausara ) Adi karane kI manAI uThAdI gaI / mAgha sudi 12 (7 pharavarI) ko usa samaya kA vAyasarAya laoNrDa hArDija jodhapura AyA / isa para darabAra kI tarafa se usakA yathocita satkAra kiyA gayA / dUsare dina vAyasarAya ke hAtha se, jodhapura se tIna kosa pazcima caupAsanI nAmaka sthAna meM bane, nae 'rAjapUta-hAI skUla' kA udghATana karavAyA gayA / tIsare dina svayaM mahArAjA sumerasiMhajI kI adhinAyakatA meM saradAra-risAle kI kavAyada huI / isa avasara para kI mahArAjA kI phurtI aura kuzalatA ko dekha vAyasarAya ne bar3I prasannatA prakaTa kii| 1. kisI jAgIradAra ke marane para jaba usakA uttarAdhikArI jAgIra kA mAlika hotA hai, taba usakI jAgIra kI eka varSa kI prAya rAjya meM lI jAtI hai / isI ko 'hukmanAmA' kahate haiN| 2. aMgarez2oM ke isI nava-varSa ke avasara para gorAu-ThAkura dhaukalasiMha ko 'rApro bahAdura' kI upAdhi milii| 3. pahale namaka para do rupaye phI mana kara lagatA thaa| 4. yaha rakama 1,28,237 rupaye kI thii| 5. isa skUla ke banAne meM sAr3he cAra lAkha se adhika rupaye lage the aura isakA pahalA priMsipala pAra0 bI0 vaoNnavarTa (R. B. Van Wart ) niyata kiyA gayA thaa| 522 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA sumarasiMhajI vi0 saM0 1971 kI vaizAkha sudi 1 ( 4 maI) ko garamI kI adhikatA ke kAraNa mahArAjA sumerasiMhajI AbU cale gae / isI varSa kI zrAvaNa sudi 14 ( I0 sa0 1914 kI 4 agasta) ko jaise hI jarmanI aura iMgalaiMDa ke bIca yuddha chir3ane kI sUcanA milI, vaise hI navayuvaka mahArAjA sumerasiMhajI aura unake pitAmaha ( mahArAjA jasavaMtasiMhajI ke bhrAtA ) vRddha mahArAjA pratApasiMhajI ne, jodhapura ke risAle ko sAtha lekara, yuddhasthala meM jAne aura briTizagavarnamaiMTa kI sahAyatA karane kI icchA prakaTa kI / isake bAda gavarnamaiMTa kI svIkRti AjAne para bhAdoM vadi 9 ( 15 agasta) ko jodhapura meM eka darabAra kiyA gayA / isameM rAjya ke saradAra, mutsaddI aura karmacArI Adi saba hI upasthita hue aura isake pradhAna kA Asana svayaM mahArAjA sAhaba ne grahaNa kiyA / isI samaya rAjya kI tarafa se yuddha - pIr3itoM kI sahAyatA ke liye eka lAkha rupaye die jAne kI ghoSaNA kI gaI aura anya logoM se sahAyatA kA caMdA ekatrita karane ke liye eka ' kameTI ' banAI gaI / jisa samaya logoM ko apane navayuvaka - mahArAjA aura unake vRddha pitAmaha ke yuddhasthala meM jAne kI sUcanA milI, usa samaya ve prema se vihvala ho gae / C bhAdoM sudi 9, 10 ra 11 (26, 30 ra 31 agasta) ko, qhAsa (spezala ) TrenoM dvArA, saradAra-risAlA yuddha ke liye ravAnA huA aura Azvina vadi 8 (12 sitaMbara) ko mahArAjA sumerasiMhajI aura mahArAjA pratApasiMhajI bhI raNakSetra meM sammilita hone ke liye cala par3e / isake bAda laMdana pahu~cane para Apa donoM samrAT jaoNrja paMcama se mile / samrAT ne nava-yuvaka mahArAjA sumerasiMhajI kI vIratA aura utsAha se prasanna 1. iMgalaiMDa se lauTane para mahArAjA sumerasiMhajI kA vicAra sainika zikSA prApti ke liye deharAdUna jAkara 'kaiDiTa-kora' meM sammilita hone kA thA, paraMtu isa yUropIya mahAyuddha ke chir3a jAne se vaha vicAra sthagita karanA par3A / 2. mahArAjA pratApasiMhajI ke yuddhasthala meM cale jAne se yahAM kI 'rIjeMsI kAuMsila' ke adhyakSa kA kArya pazcimI rAjapUtAne kI riyAsatoM ke raijIDeMTa karnala sI. je. viMDhama ( O. J. Windham ) ko sauMpA gayA | isa varSa 'rIjeMsI kAuMsila' ne 'gAMvAI khata' ( sAre gAMva vAloM para lAgU hone vAle karz2a ke dastAvez2oM) kI prathA para pratibaMdha lagA diyA / 3. isa yAtrA meM ber3A-kuMvara pRthvIsiMha, khIcI gumAnasiMha, jodhA dhauMkalasiMha aura ThAkura dalapatasiMha (devalI ) mahArAjA sAhaba ke sAtha the / 523 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa ho, kArtika vadi 11 (15 akTobara ) ko, Apako briTiza-bhArata kI senA kA oNnararI (avaitanika) laiTineMTa niyata kiyA / pahale jAgIradAra aura kAratakAra loga rupaye kI AvazyakatA hone para jamIna giravI (bhogalAve) rakha kara karja leliyA karate the / parantu bAda meM eka murata rupayA jamA na kara sakane ke kAraNa aksara unake liye usa jamIna kA chur3avAnA asaMbhava ho jAtA thA / yaha dekha kara rAjya ne isa prathA kI jAMca ke liye eka kameTI niyata karadI / isane jAMca karane ke bAda purAne lena-dena kA phaisalA karadiyA aura Age ke liye isa prathA ko uThAkara aise karja kI avadhi nizcita kareMdI / isase niyata samaya ke bAda, vinA rupayA lauTAe hI, aisI jamIna apane asalI adhikArI ke adhikAra meM calI jAne leNgii| vi0 saM0 1972 kI jyeSTha sudi 5 (I0 sa0 1615 kI 17 jUna ) ko, karIba 6 mAsa ke bAda, mahArAjA sumerasiMhajI yuddhasthala se lauTa kara bambaI 1. phrAMsa ke yuddhasthala meM pradarzita prApake utsAha ko dekha, vi0 saM0 1971 ke mAgha (I0 sa0 1615 kI janavarI) meM Apa tIsare skinarsa risAle ke avaitanika aphasara banA die gae / isI aMgarez2I varSa ( 1915) ke prAraMbha meM riyAM-ThAkura vijaisiMha ko 'rAyo bahAdura' kI upAdhi milii| 2. bhogalAve meM rupayA denevAlA vinA kisI evaz2Ane ke giravI rakkhe hue makAna yA z2amIna kI AmadanI kA upabhoga karatA hai, aura karjadAra rupayoM kA sUda nahIM detA / rahana rakkhI huI vastu kA kirAyA yA lagAna hI sUda kA evajAnA samajhA jAtA hai 3. karja denevAle ke pAsa asalI rupaye se duganA rupayA pahu~ca jAne para z2amIna para se usakA adhikAra uThA die jAne kA niyama banAkara phaisalA kara diyA / 4. aise lena-dena kI avadhi adhika se adhika 24 varSa kI karadI gaI / isase karja denevAle ke niyata samaya taka jamIna kI prAya kA upabhoga kara lene para vinA anya kisI evaz2Ane ke hI vaha jamIna asalI adhikArI ke adhikAra meM jAne lgii| 5. inhIM dinoM kAuMsila ke rivenyU maibara paM0 zyAmavihArI mizra ne 100 rupaye bhara ke sera ke sthAna meM 80 rupaye bhara kA sera jArI kara sAre mAravAr3a meM ekasA tona pracalita karane kA Ayojana kiyA, paraMtu jodhapura kI janatA ke virodha karane ke kAraNa yaha vicAra sthagita karanA par3A / isIse isa samaya bhI mAravAr3a ke minna-bhinna sthAnoM meM mina minna mAna ke sera pracalita haiM aura zAyada inase gAMvoM ke apar3ha kisAnoM ko asuvidhA bhI hotI hai| 524 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA sumerasiMhajI phuNce| usa samaya vahAM ke mAravAr3I-samAja ne Apake svAgata meM utsava karane kI anumati mAMgI / parantu Apane, dikhAvA pasanda na hone ke kAraNa, yaha bAta asvIkAra karadI / isake bAda tIsare dina Apa bambaI se khAnA hokara AbU AeM aura vahAM se zimale hokara dubArA AbU hote hue, zrAvaNa badi 3 (29 julAI) ko, jodhapura phuNce| isake bAda bhAdoM sudi 8 (16 sitambara ) ko Apa havA badalane ke liye masUrI gae aura kAra ( Azvina ) sudi 6 ( 14 akTobara) ko lauTa kara jodhapura A ge| vi0 saM0 1972 kI Azvina vadi (I0 sa0 1915 kI 1 akTobara) ko jodhapura meM ajAyabaghara ke sAtha hI eka sArvajanika pustakAlaya ( lAibrerI)kI sthApanA kI gii| 1. jyeSTha sudi 14 (26 jUna ) kokarnala sI. je. viMDhama sI. Ai. I. banAyA gayA / bhAdoM vadi 3 (27 agasta) ko rAjya kI tarapha se paukarana-ka~vara cainasiMha ko, mAravAr3a ke saradAroM meM pahalA ema. e., ela ela. bI. hone ke kAraNa, suvarNa kA padaka diyA gayA / 2. isa yuddha meM TarkI ne jarmanI kA sAtha diyA thaa| isaliye yuddha meM pakar3e gae kucha turka kaidI jodhapura bheja die ge| yahAM para ve kucha dinoM taka to seMTrala-jela meM hI rakhe gae, paraMtu bAda meM unake liye mAravAr3a-rAjya ke sumerapura nAmaka gAMva meM sthAna taiyAra kiyA gayA aura vahAM ke nivAsiyoM ko 1,57,076 rupayoM kA harajAnA dekara pAsa hI ke UMdarI gAMva meM basAyA gyaa| yaha sumerapura vi0 saM0 1968 kI caitra vadi 12 (I. sa. 1612 kI 15 mArca ) ko, mAravAr3a aura sirohI rAjyoM kI sImA para ke aMdarI gAMva ke nikaTa, basAyA gayA thaa| usa samaya sirohI-rAjya ke kucha prajAjana vahAM ke nareza se nArAz2a hokara mAravAr3a meM basane kI AjJA cAhate the / yadyapi anta meM sirohI ke mahArAva ne unameM se adhikAMza ko samajhA-bujhAkara apane rAjya meM hI rakha liyA, tathApi kucha mukhiyA loga aura bahuta se kRSaka Adi Akara sumerapura meM basa gae / paraMtu kucha dina bAda turka kaidiyoM ke vahAM para rakkhe jAne se una logoM ko bhI vaha sthAna khAlI kara lauTa jAnA par3A / yadyapi isase rAjya kI bar3I hAni huI, tathApi samrAT kI sahAyatA kA vicAra kara mahArAjA ne isakI kucha bhI paravAha na kii| 3. bhAdoM sudi 3 ( 12 sitambara) ko darabAra kI tarapha se 'sumera-puSTikara-skUla' kI sahA yatA ke liye sAta haz2Ara rupaye die ge| 4. agale varSa isakA nAma badalA jAkara mahArAjA sumerasiMhajI ke nAma para 'sumera pablika lAibrerI' kara diyA gyaa| pahale jodhapura kA ajAyabaghara 'iMDasTriyala myUz2iyama' kahAtA yA / I0 sa0 1616 meM bhArata-gavarnameMTa ne ise svIkRta ajAyabagharoM kI sUcI meM sammilita krliyaa| isake bAda agale varSa isakA nAma badalA jAkara svargavAsI mahArAjA saradArasiMhajI ke nAma para 'saradAra myUz2iyama' rakkhA gayA / 525 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa inhIM dinoM ( kArtika badi 2=25 akTobara ko) mahArAjA pratApasiMhajI bhI yuddhasthala se lauTa kara kucha dina ke liye jodhapura cale aae| ma~gasira sudi 1 (7 disambara) ko mahArAjA sumerasiMhajI, vivAha karane ke liye, jAmanagara gae / vahIM para ma~gasira sudi 3 ( 6 disambara ' ko ApakA vivAha vahAM ke jAma (nareza ) raNajItasiMhajI kI bahana se hI / isake bAda phAguna vadi 8 (I0 sa0 1916 kI 26 faravarI) ko laoNrDa hArDija ne jodhapura Akara rAjya kA pUrNa-adhikAra mahArAjA sumerasiMhajI ko sauMpa diyA / isa para mahArAjA sAhaba ne 'rIjaisI kAuMsila' ke sthAna para 'sTeTa kAuMsila' kI sthApanA kI, aura rIjeMsI kAuMsila ke maiMbaroM ko hI usakA maiMbara banA diyaa| paraMtu isake sAtha hI yaha AjJA bhI jArI kara dI ki ve loga pratyeka mAmale ko, apanI rAya ke sAtha, mahArAjA sAhaba kI maMjUrI ke liye mejate rahaiM aura mahArAjA pratApasiMhajI, lauTa kara yuddha meM jAne taka, ina mAmaloM para mahArAjA sAhaba kI tarapha se antima AjJA dete haiM / isake bAda 1. usa samaya yUropIya mahA-samara ke hone se vivAha ke samaya vizeSa utsava nahIM manAyA gayA __ thA, isIse ma~gasira mudi 7 ( 13 disambara ) ko barAta lauTa kara jodhapura calI aaii| vi0 saM0 1973 kI Azvina vadi 6 (I0 sa0 1616 kI 20 sitambara ) ko isa mahArAnI ( jADejIjI) ke garbha se eka kanyA kA janma huaa| 2. mAgha sudi 1 ( 4 pharavarI ) ko laoNrDa hArDija ne kAzI meM hindU-vizvavidyAlaya ( Hindu University ) ke bhavana kI nIMva rakkhI / usa samaya mahArAjA sumerasiMhajI aura mahArAjA pratApasiMhajI bhI vahAM jAkara usa utsava meM sammilita hue| 3. isa avasara para nagara-vAsiyoM ne rAtri meM apane-apane gharoM para rauzanI kara apanA harSa prakaTa kiyaa| 4. pauSa vadi 11 (I0 sa0 1916 kI 1 janavarI) ko paNDita zyAmabihArI mizra ko 'rAya bahAdura' kI upAdhi milii| 5. ASADha sudi 3 (3 julAI) ko mahArAja z2AlimasiMhajI ne apane kArya se chuTTI lelii| isa para sAvana sudi 2 (1 agasta) se kAuMsila ke vAisa presIDeMTa, sIniyara maiMbara, miliTarI meMbara aura pI DablyU. DI. maiMbara ke pada uThA die ge| sainika vibhAga kA kAma pahale mahArAjA sAhaba ke miliTarI sekreTarI kaiTina jI. Ai. jI. hainsana ( G. I. G Hanson ) ke z2imme huA aura usake jAne ke bAda rohaTa-ThAkura dalapatasiMha mahArAjA kA miliTarI saikreTarI banAyA gyaa| pI. DablyU. DI. maimbara kA kAma 'phAinesa maiMbara' mejara paiTarsana ( 8. B. Patteraon ) ko sauMpA gyaa| isI prakAra 'cIpha jaja' e. DI. sI. bAra ( A. D. C. Barr ) ke caitra vadi 13 (31 mArca ) ko chuTTI para jAne, aura bAda meM gavarnameMTa kI sevA meM lauTa jAne se vaha kArya nakSmaNadAsa sapaTa ko diyA gayA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA sumerasiMhajI jaba, caitra vadi 13 (31 mArca) ko, mahArAjA pratApasiMhajI phira yuddha meM sammilita hone ko cale gae, taba vi0 saM0 1973 kI jyeSTha vadi / (25 maI ) ko jAmanagara kA khAna bahAdura maharabAnajI pesTanajI musAhiba AlA banAyA gayA / kArtika sudi 1 (27 akTobara ) ko mahArAjA sumerasiMhajI narendra-maNDala kI sabhA ( Chiefs' Conference ) meM bhAga lene ko dillI gae~ / 1. I0 sa 1916 ke mArca meM IDara-nareza aura julAI meM kizanagar3ha-nareza jodhapura Ae / isI varSa ke mArca meM jodhapura-nareza svayaM zikAra ke liye jAmanagara gae, parantu vahAM para prApakI tabIyata kharAba hojAne aura mAjI hADIjI sAhabA kA svargavAsa hojAne se Apa jyeSTha vadi 8 ( 24 maI) ko vApasa lautte| mahArAjA sAhaba ke sAtha apanI bahana kA vivAha-sambandha hone ke kAraNa jAma sAhaba bhI bahudhA jodhapura Ate rahate the| 2. mAgha vadi 6 ( I0 sa0 1617 kI 14 janavarI) ko mahArAjA sumerasiMhajI ne, apanI varSa gAMTha ke utsava para, ise paira meM pahanane ko sonA, hAtha kA kuraba aura hAthI saropAva diyaa| 3. vi0 saM0 1673 kI kArtika vadi 6 ( I0 sa0 1616 kI 17 akTovara ) ko mahArAjA sAhaba jAmanagara gae aura kArtika vadi 12 ( 23 akTobara ) ko vahAM se lauTa kara jAma sAhaba ke sAtha jodhapura paae| uparyukta dillI yAtrA meM bhI jAma sAhaba Apake sAtha the| vahAM se Apa ( mahArAjA sAhaba ) baMbaI hote hue ma~gasira vadi 1 (10 navambara ) ko jodhapura pahu~ce / maeNgasira sudi 7 ( 1 disaMbara ) ko Apa eka mAsa ke liye phira baMbaI gae aura pauSa sudi 10 ( I. sa. 1917 kI 3 janavarI) ko vahAM se lauTa kara apanI rAjadhAnI meM Ae / __ mAgha sudi 10 ( 1 pharavarI ) ko Apa mahArAnI sAhabA ke sAtha jAmanagara aura baMbaI gae aura phAguna sudi 13 ( 6 mArca ) ko vahAM se lauTa kara Ae / vi0 saM0 1674 kI vaizAkha sudi 6 ( 27 aprela ) ko zrApa 3 dina ke liye prAbU gae the / kArtika vadi 11 (10 navambara ) ko Apane usa samaya ke baMbaI ke gavarnara laoNrDa viliMgDana ( Lord Willingdon ) se mAravAr3a jaMkazana para mulAkAta kii| uparyukta dillI yAtrA ke samaya ke sivA pauSa sudi 13 ( I0 sa0 1917 kI 6 janavarI) aura caitra vadi 4 ( 12 mArca) ko bhI jAma sAhaba jodhapura pAe the| isI prakAra vi0 saM0 1674 kI jyeSTha sudi 11 ( 1 jUna ) ko alavara-nareza ne Akara mahArAjA kA prAtithya svIkAra kiyaa| vi0 saM0 1973 kI pauSa sudi 8 ( I0 sa0 1617 kI 1 janavarI ) ko zAha kizanajAna ko 'rAya sAhaba' kI upAdhi milii| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa vi0 saM0 1973 kI mAgha vadi 7 ( I0 sa0 1917 kI 15 janavarI ) ko nagara meM bijalI ke kArakhAne kA udghATana kiyA gyaa| vi0 saM0 1974 kI pauSa vadi 4 (I0 sa0 1918 kI 1 janavarI ) ko gavarnameMTa ne mahArAjA sAhaba kI yuddha meM dI huI sahAyatAoM ke upalakSa meM Apako ke0 bI0 I0 kI upAdhi se bhUSita kiyA / ___ phAlguna ( mArca ) meM dIvAna bahAdura tivAr3I chajjUrAma 'musAhiba-AlA' banAyA gyaa| isa varSa varSA kI adhikatA ke kAraNa nagara aura gAMvoM meM plega phaila gyaa| paraMtu naye dIvAna ne mahArAjA kI AjJA se zahara ke bAhara ke sarakArI makAnAta khulavA kara nagara-vAsiyoM ke liye rahane kA subhItA kara diyaa| isI prakAra niyata-bhAva se nAja becane ke liye dUkAneM khulavA kara nagara meM hone vAlI ma~hagAI dUra kI gaI aura sarakArI risAle ko nagara meM gazta lagAne kI AjJA dekara nirjanagharoM kI rakSA kA prabandha kiyA gayA / plega ke zAnta hote hI nagara meM yuddha-jvara 1. pauSa sudi 10 ( I. sa. 1617 kI 3 janavarI) ko 'saradAra-inphaiTI' ke 'kamAMDiMga oNphIsara mahArAja ratnasiMhajI kA svargavAsa hogyaa| vi0 saM0 1974 kI vaizAkha vadi 7 ( 14 aprela) ko mejara paiTarsana (phAinaisa maiMbara ) aura jyeSTha vadi 6 ( 15 maI ) ko paM0 zyAmavihArI mizra ( revenyU maiMbara ) lauTa kara gavanamaiMTa kI sevA meM cale ge| 2. mahArAjA sumerasiMhajI ne vi0 saM0 1674 kI ma~gasira vadi 30 ( I0 sa0 1017 kI 14 disambara ) aura mAgha sudi 8 ( I0 sa0 1618 kI 18 pharavarI ) ko kalakatte kI, mAgha badi 7 (I. sa. 1618 kI 3 pharavarI) ko dillI kI, mAgha vadi 30 (11 pharavarI) ko umarakoTa kI, phAguna sudi 3 (15 mArca) ko uTakamaMDa kI aura vi* saM0 1975 kI bhAdoM badi 11 (1 sitambara ) ko pUnA kI yAtrA kI / vi0 saM0 1674 kI Azvina vadi 30 (I0 sa0 1917 kI 16 akTobara ) ko ToMka-navAba ke putra sAhabajAdA pharrukhamohammada alIkhA~ jodhapura pAe aura karIba 27 dina yahAM rhe| vi0 saM0 1975 kI jyeSTha vadi hai ( I0 sa0 1618 kI 3 jUna ) ko samrATra kI sAlagiraha para bAbU devIdayAla (suparinTeMDeMTa-AbakArI), bAbU zaMkaralAla ( saikreTarI-jodhapura iMpIriyalalAMsarsa ) aura ke. maMjunAtha bhaTajI ( supariMTeMDeMTa-kasTamsa ) ko 'rAya sAhaba' kI upAdhiyAM miliiN|| 3. vi. saM. 1674 kI phAguna vadi 5 ( I. sa0 1918 kI 3 mArca) ko maharavAnajI pesTanajI lauTa kara jAmanagara calA gyaa| isa avasara para usako hAthI saropAva aura pAMca haz2Ara rupaye inAma ke taura para die ge| 528 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA sumerasiMhajI ( inphlueMjA ) kA prakopa ho gayA / parantu zIghra hI darabAra kI tarafa se eka 'rilIpha kameTI' banAdI jAne se garIba logoM ko hara taraha kA subhItA ho gayA / yaha kameTI garIba bImAroM ke liye davA ke sAtha hI khAne-pIne kA prabandha bhI kara detI thI / vi0 saM0 1975 kI vaizAkha sudi 13 ( I0 sa0 1918 kI 23 maI ) ko mahArAjA sumerasiMhajI kA dUsarA vivAha, sohintarA ( pacapadarA paragane ) ke cauhAnaThAkura ke choTe bhAI, sUrajamala kI kanyA se huA / isake upalakSya meM rAjya karmacAriyoM aura pratiSThita nagaravAsiyoM ko nimaMtrita kara bar3A bhoja aura jalasA kiyA gayA / ina dinoM jodhapura kA saradAra - risAlA, misra ( Egypt) ke raNasthala meM, turkoM se lar3a rahA thA / vahIM para vi0 saM 1975 ke Azvina ( sitaMbara) meM, haiphA ke yuddha meM ukta risAle kA mejara devalI - ThAkura dalapatasiMha sammukha raNa meM mArA gaya 1 1. vi0 saM0 1674 kI phAguna sudi 3 ( I0 sa0 1618 kI 15 mArca ) ko jisa samaya jodhapura kA risAlA pazcimI yuddha kSetra se misra (Egypt) bhejA gayA, usa samaya svayaM samrAT ne usake pazcimI yuddha kSetra meM kie kAryoM kI prazaMsA kI thI / vi0 saM0 1674 kI caitra vadi 2 ( 26 mArca) ko yaha risAlA misra pahu~cA aura vi0 saM0 1675 kI ASADha sudi 6 ( I0 sa0 1618 kI 14 julAI) ko isane jaoNrDana kI ghATI ( Jordan Valley ) ke hamale meM bhAga lekara zatru ko khUba kSatigrasta kiyA / isake bAda vi0 saM0 1675 kI Azvina vadi 3 ( I0 sa0 1618 kI 23 sitambara ) ko isa risAle ne kilebaMdI se surakSita haiphA nagara para dhAvA kara usa para adhikAra kara liyA / yadyapi ukta sthAna para nagara aura risAle ke bIca nadI kI bAdhA thI aura zatru apane sudRr3ha moracoM meM baiTha bhISaNa golAvRSTi kara rahA thA, tathApi risAle ke vIroM ne ina vighna-bAdhAoM ko naSTa kara apane bhAla se bahuta 'se turkoM ko mAra DAlA aura 700 turka sipAhiyoM ko qaida kara liyA / isI dhAve meM uparyukta mejara ThAkura dalapatasiMha M. C. vIratA se lar3a kara mArA gayA thA / kArtika vadi 7 ( I0 sa0 1618 kI 26 akTobara ) ko isa risAle ne alappau ( Aleppo ) ke uttara-pazcima vAle dhAve meM bhI bhAga liyA / yuddha meM pradarzita vIratA ke kAraNa isa risAle ke vIroM ko 63 padaka Adi mile the / inake alAvA isa risAle ke aneka aphasaroM ke nAma sainika- kharIta ( despatches) meM bhI uddhRta kie gae the / mahArAjA pratApasiMhajI kI vIratA se prasanna hokara phrAMsa ke presIDeMTa ne Apako 'lIjiyana DI' oNoNnara grAMDa oNphIsara, ( Legion d'honneur grand officer ) kA aura misra ( Egypt ) ke sulatAna ne prathama zreNI kA 'grAMDa kaoNrDana oNpha di oNrDara oNfa di nAila' ( (irand Co rdon of the order of the vile) kA khitAba diyA thA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 526 www.umaragyanbhandar.com
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa vi0 saM0 1975 kI Azvina vadi 14 (I0 sa0 1918 kI 3 akTobara ) ko, 21 varSa kI avasthA meM hI, inphlueMjA kI bImArI se, mahArAjA sumerasiMhajI kA svargavAsa ho gayA / isI prakAra gavarnameMTa ne bhI Apako jI. sI. bI. aura 'laiTineMTa janarala' ke padoM se bhUSita kiyA thaa| isI samaya misra ke sulatAna ne mahArAjA sumerasiMhajI ko bhI isI ( grAMDa kaoNrDana oNfa di oNrDara oNpha di nAila ) kI upAdhi se sammAnita kiyA / mahArAjA sumerasiMhajI ne, isa yuddha meM sahAyatA dene ke liye gavarnameMTa se inaphaiTarI kI eka viziSTa 'baTeliyana' (Battalion of Indian Infantry ) taiyAra karane kI AjJA mAMgI thI aura vi0 saM0 1675 kI ASADha vadi 13 (I0 sa0 1618 kI 6 julAI ) ko bhArata-gavarnameMTa kI AjJA mila jAne para sipAhiyoM kI bharatI bhI prArambha karadI thI / paraMtu kArtika sudi 6 ( 12 navambara ) ko yuddha sthagita ( Armistic) ho jAne se yaha kAma roka diyA gayA / usa samaya bhAratavarSa ke vAyasarAya kI prArthanA para, 'seMTa jaoNna aiMbuleMsa' aura 'raiDakraoNsa sosAiTI' kI madada ke liye jodhapura meM, vi0 saM0 1674 kI ma~gasira vadi 11, 12 aura 13 ( I0 sa0 1617 kI 10, 11 aura 12 disambara ) ko 'paoNvara De' kA utsava (Our day fete) kiyA gayA / isameM khela aura tamAzoM kA prabandha thA aura isase 48,785 rupayoM kI Aya huI thI / isake alAvA jodhapura-darabAra kI tarapha se bhI una 'sosAiTiyoM' kI sahAyatA ke liye eka lAkha rupaye die ge| isI prakAra vi0 saM0 1674 kI dvitIya bhAdoM sudi 15 ( I0 sa0 1617 kI 30 sitambara ) taka jodhapura-darabAra kI tarapha se yuddha se sambandha rakhane vAle anya aneka candoM meM bhI kula milAkara 8,51,068 rupaye die ge| isake sAtha hI jodhapura-darabAra ne apanA relve kA kArakhAnA bhI gole banAne ke liye khola diyA thA aura yahAM para teraha pAuMDa vAle 354 gole banAe gae the| 1. bhAdoM vadi 11 (1 sitambara ) ko mahArAjA sAhaba polo ke liye pUnA gae, parantu vahAM para tabIata kharAba hojAne se, bhAdoM sudi 11 (16 sitambara) ko, Apa jodhapura lauTa Ae / yahAM para zIghra hI zimalA, ajamera, baMbaI aura karAcI ke prasiddha-prasiddha DAkTaroM ko bulavA kara ApakI cikitsA kA prabandha kiyA gayA / parantu rogane donoM puphphusoM meM phailakara Dabala nimoniyA ( double pneumonia ) kA rUpa dhAraNa karaliyA / Apake asamaya-svargavAsa para jAmanagara, udayapura aura kizanagar3ha ke narezoM ne svayaM yahAM Akara aura gvAliyara, bUMdI, sIkara aura narasiMhagar3ha ke rAjAoM ne apane pratinidhi meja kara apanA hArdika-zoka prakaTa kiyaa| 530 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA sumerasiMhajI mahArAjA sumerasiMhajI navayuvaka hone para bhI vIra, nirbhIka, prabhAvazAlI aura vicakSaNa nareza the / prajA para ApakI vizeSa kRpA rahatI thI / choTI avasthA meM hI zikSA ke liye iMgalaiMDa cale jAne aura yUropIya mahAsamara meM bhAga lene ke kAraNa Apa pAzcAtya jagat se pUrNa paricita the / isI se briTiza adhikAriyoM se milane meM kisI prakAra kA saMkoca nahIM karate the / Apake rAjya - samaya jodhapura kI aura bhI unnati huI / 1 nagara meM bijalI kA sarakArI kArakhAnA khulajAne aura kucha sar3akoM para bijalI kI rauzanI laga jAne se gharoM meM rauzanI aura una sar3akoM para rAtri meM AvAgamana kA subhItA ho gayA / jala-kala kA prabandha ho jAne se janatA kA jala saMbaMdhI bahutasA kaSTa bhI dUra ho gayA / nyAya-vibhAga meM sudhAra kara ' cI korTa' kI sthApanA kara dene, aneka kAyade qAnUnoM ke banajAne, 'mAravAr3a pInala koDa', 'koDa oNpha kriminala prosIjara ' Adi kAnUna kI pustakoM ke prakAzita ho jAne aura vakIloM kI parIkSAoM ke niyata ho jAne se prajA ko nyAya - prApta karane meM subhItA ho gayA / sAtha hI prajA ke nijI chApAkhAnA kholane aura jAtIya yA samAja-sudhAraka mAsika patrAdi nikAlane ke qAnUna bhI banAdie gae / isI prakAra jamIna kI siMcAI ke liye aneka nae ku~e banavAe gae aura sumera - samaMda aura sUrapurA Adi bAMdhoM se bhI isameM unnati kI gaI / 'pablika varksa' ( janatA ke upayoga ) ke kAmoM para pahale se kahIM adhika rupayA kharca kiyA jAne lagA / sar3akoM kA sudhAra kiyA gayA / sAre bar3e-bar3e rAjakIya daftaroM meM subhIte ke liye TailIphona kA lagAnA nizcita huA ' jodhapura - phalodI' aura 'jasavaMtagar3ha - lADanU' kI lAinoM ke khula jAne se relve kA vistAra bar3hakara 525 mIla se 608 mIla ho gayA aura relve para lage kula rupayoM kI tAdAda 2, 10, 17, 268 taka pahu~ca gaI / 43 lAkha rupiyoM se adhika kharca kara caupAsanI kA nayA rAjapUta - hAIskUla banavAyA gayA / rAjya kI Aya assI lAkha se bar3ha kara eka karor3a caudaha lAkha ke qarIba ho gaI / rAjya ke relve Adi bhinna-bhinna sIg2oM meM lage rupayoM ( assets ) kI jor3a 2- karor3a se bar3hakara 83 karor3a se Upara pahu~ca gaI / isake alAvA yUropa ke mahAsamara meM bhI darabAra kI tarafa se rupayoM aura AdamiyoM kI pUrI sahAyatA dI gaI / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 531 www.umaragyanbhandar.com
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa isa kAma meM rAjya ke qarIba 35 lAkha rupaye kharca hue the / mahArAjA sumerasiMhajI ke samaya mAravAr3a ke aspatAloM meM bhI bahuta kucha sudhAra huA aura una para lagane vAlA kharca bar3ha kara savA lAkha rupayA sAlAnA taka pahu~ca gyaa| nagara meM eka kaoNleja ke sivA anya skUloM kI saMkhyA bar3ha kara 66 se 72 ho gaI' aura rAjya ke vidyAvibhAga kA sAlAnA kharca 9, 11, 881 rupayoM ke qarIba pahu~ca gayA / ApahI ke samaya ' sumera-kaimala-kora ' kI sthApanA kI gaI thI / isaprakAra Apa ke rAjya samaya mAravAr3a deza unnati ke patha para kaI qadama aura bhI Age bar3ha gayA / 1. inameM 1 hAiskUla, 1 saMskRta skUla, 1 biz2anesa klAsa, 1 garlsa skUla, 3 aiMglo varnAkyUlara miDala skUla, aura 1 varnAkyUlara miDala skUla ke sivA anya 'loara prAimarI ' 'prAimarI' aura 'apara prAimarI skUla the 1 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 532 www.umaragyanbhandar.com
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa - 1 rAjarAjezvara mahArAjAdhirAja sara umedasiMhajI bahAdura jI0 sI0 aisa0 Ai0, jI0 sI0 AI0 I0, ke0 sI0 esa0 Ai0, ke0 sI0 vI0 pro0 37 vartamAna mAravAr3a-nareza. mahArAjA umedasiMhajI yApa mahArAjA saradArasiMhajI ke dvitIya mahArAja - kumAra aura mahArAjA sumerasiMhajI ke choTe bhrAtA haiM / ApakA janma vi0 saM0 1960 kI ASADha sudi 14 ( I0 sa0 1103 kI 8 julAI) ko huA thA / svargavAsI mahArAjA sumerasiMhajI ke pIche putra na hone se, vi0 saM0 1975 kI Azvina ( kA~ra ) sudi 6 ( I0 sa0 1918 kI 14 akTobara ) ko, Apa jodhapura kI gaddI para baiThe / usa samaya ApakI avasthA karIba 16 varSa kI thI / isase ma~ga sira sudi 1 (4 disambara) ko rAjya - prabandha ke liye mahArAjA sara pratApasiMhajI kI 1. vi0 saM0 1667 ( I0 sa0 1610 ) meM Apa zikSA prApta karane ke liye apane bar3e bhrAtA mahArAja kumAra sumarasiMhajI ke sAtha hI ajamera ke meo kAlija meM praviSTa hue aura vi0 saM0 1668 ke kArtika ( I0 saM0 1611 ke akTobara ) meM Apane zArIrika asvasthatA ke kAraNa, jala-vAyu parivartana kii| vahAM para Apa karIba cAra mAsa rahe the / liye, ijipTa ( misra ) kI yAtrA vi0 saM0 1666 ( I0 sa0 1613 ) meM Apane kAzmIra kI yAtrA kii| isa yAtrA meM Apake choTe bhrAtA mahArAja ajitasiMhajI bhI Apake sAtha the| ( I0 sa0 1015 ) meM Apa rAjakoTa ke Apake choTe bhrAtA mahArAja ajita siMhajI ne isake bAda vi0 saM0 1672 rAjakumAra- kAlija meM zikSA pAne ke liye cale gae / bhI vahIM para prAthamika zikSA prApta kI thI / 2. isa samaya, purAnI prathA ke anusAra, bagar3I ke ThAkura ne apane hAtha ke aMgUThe ke rakta se Apake lalATa para tilaka lagAkara Apake sAmane talavAra peza kii| isake bAda rAjya ke purohita aura vyAsa Adi ne navAbhiSikta mahArAjA kI prAratI utaarii| isa zubha avasara para kile se 125 topoM kI salAmI dAgI gaI aura 2 AjIvana aura 50 sAdhAraNa kaidI chor3e gae / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 533 www.umaragyanbhandar.com
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa adhyakSatA meM eka rAja-pratinidhi-sabhA (rIjainsI kAuMsila ) niyata kI gii| usa samaya taka mahArAjA pratApasiMhajI yuddhasthala se lauTa kara jodhapura Agae the, aura kArtika ( navambara) meM dillI jAkara vAyasarAya se bhI mila cuke the| isI se - - - isa rAja-tilakotsava ke samaya kizanagar3ha-nareza bhI upasthita the / isase unake nichAvara kara lene para anya mahArAjoM, saradAroM aura rAja-karmacAriyoM ne apanI-apanI naz2areM peza kiiN| kucha dinoM bAda IDara aura ratalAma ke narezoM ne jodhapura Akara Apase mulAkAta kii| ( isI prakAra jAmanagara-nareza ne bhI ( I0 sa0 1616 meM ) do vAra Akara ApakA Atithya grahaNa kiyA / ) vi0 saM0 1675 kI Azvina sudi / ( I0 sa0 1618 kI , akTobara ) ko bhArata sarakAra kI tarapha se mitra-rAjyoM kI vijaya aura balageriyA ke prAtma-samarpaNa ke upalakSa meM khuzI manAnA nizcita huA / parantu usa samaya mAravAr3a meM mahArAjA sumerasiMhajI ke svargavAsa kA zoka hone se yahAM para yaha utsava Azvina sudi 14 ( 18 akTobara ) ko manAyA gayA / usa roz2a kile se 101 topoM kI salAmI dAgI gaI, senA kI kavAyada huI, maMdiroM aura masjidoM meM prArthanAe~ kI gaI aura garIboM ko anna-vastra aura vidyArthiyoM ko miThAI dI gaI / kArtika sudi 11 (14 navambara ) ko mAravAr3a meM jarmanI ke asthAyI sandhi svIkAra karane kI khuzI manAI gaI / usa roz2a phira mandiroM aura masjidoM meM prArthanAe~ kI gaI aura kile se 101 topeM calAI gii| isake bAda ma~gasira badi 6 (27 navambara ) ko 'briTiza-gavarnamainTa' kI vijaya ke upalakSa meM utsava manAyA gayA / isa avasara para bhI kile se 101 topeM chor3I gaI, mandiroM Adi meM prArthanAe~ kI gaI, garIboM ko anna-vastra aura vidyArthiyoM ko miThAI dI gaI, samrATa ke citra kA julUsa nikAlA gayA aura rAta ko rauzanI kI gaI / isake dUsare dina sainikoM ko bhoja diyA gayA / tIsare dina skUloM ke vidyArthiyoM ne khela dikhalAe aura isake bAda khilAr3iyoM ko inAma die ge| vi0 saM0 1976 kI ASADha sudi 1 ( I0 sa0 1916 kI 28 jUna ) ko sthAyI sandhi para hastAkSara ho jAne se sAvana badi 7 (16 julAI ) ko phira kile se 101 topeM dAgI gaI, 84 kaidI chor3e gae, vidyArthiyoM ko miThAI aura garIboM ko bhojana bAMTA gayA / 1. vi0 saM0 1675 kI kArtika sudi 3 (I* sa0 1618 kI 6 navambara ) ko, karnala viMDhama (C. J. Windham) ke koTA jAne para bhArata sarakAra ne, khAsa taura se cunakara, misTara aila* DablyU. renaoNlDsa (L. W. Reynolds, I. C. S., C. I. E., M. C.) ko yahAM kA raijIDainTa ( apanA pratinidhi ) niyukta kiyA thaa| parantu usake Ane taka, karIba 20 dinoM ke liye, karnala maikarsana ( A. B. Macpherson ) raijIDainsI ke kArya kI dekha bhAla karatA rahA / (vi0 saM0 1678 kI caitra sudi 7 (I. sa. 1921 kI 14 aprela ) ko misTara renaoNlDsa ke 6 mahIne kI chuTTI jAne para, utane samaya ke liye, usakA kAma lephTineMTa karnala seMTa jauna (H. B. St. John ) ko sauMpA gayA / ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA umedasiMhajI ApakI adhyakSatA meM, jo 'rIjainsI- kAunsila ' ( rAja - pratinidhi sabhA ) banAI gaI, usameM nimnalikhita padAdhikArI niyukta hue: - (ka) mahArAjA sara pratApasiMhajI - presIDenTa aura rIjeMTa ( sabhApati aura abhibhAvaka ) / ( kha ) mahArAja jAlimasiMhajI - sIniyara maiMbara / ( juDIzala aura poliTikala - nyAya aura rAjanItika vibhAga Apake adhikAra meM rahe ) / (ga) rAva bahAdura ThAkura maMgalasiMha ( paukarana ) - pablika varksa maiMbara / (gha) karnala haimilTana - fAinsa maimbara ( artha - saciva ) | (Ga) rAtra bahAdura paNDita sukhadevaprasAda kAka, sI0 AI0 I0 - rivenyU maimbara (ya-saciva ) / isa prakAra rIjai-sI- kAunsila kI sthApanA ho jAne se musAhiba lA dIvAna bahAdura chajjUrAma vApasa calA gayA / isake sAtha hI khAsa-khAsa mAmaloM meM rAya dene ke liye eka 'aiDavAijarI kameTI' ( parAmarzadAtR-sabhA ) banAI gaI / isake bAda mahArAjA umedasiMhajI sAhaba, karnala vADiMgTan (C. W. Waddington) kI nigarAnI meM rahakara, zikSA prApta karane ke liye ajamera ke me kAlija meM cale gae / 1. isa sabhA ke nimnalikhita sadasya theH-- ( ka ) ThAkura cainasiMha ( Asopa ) / (kha) ThAkura vijaisiMha ( rIyAM ) / ( ga ) ThAkura nAthUsiMha ( rAsa ) / 2. svargavAsI mahArAjA sumerasiMhajI kA vicAra ApakI zikSA kA prabandha jodhapura meM hI karane kA thA / parantu unake svargavAsa ke bAda mahArAjA pratApasiMhajI ne Apako ajamera ke kAlija meM bheja diyaa| sAtha hI Apake choTe bhrAtA mahArAja ajita siMhajI bhI usI kAlija meM zikSA prApta karane lage / vi. saM. 1675 kI pauSa vadi 14 ( I0 sa0 1616 kI 1 janavarI) ko bAbA bihArIsiMha (haiDa klarka - jodhapura impIriyala lAMsarsa ) ko rAya sAhaba kI upAdhi milI / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 535 www.umaragyanbhandar.com
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa vi0 saM0 1976 ( I0 sa0 1916) kI garamiyoM meM mahArAjA sAhaba ne apane choTe bhrAtA mahArAja ajita sahajI ke sAtha zrInagara (kAzmIra ) kI yAtrA kii| ASADha vadi 12 ( 25 jUna ) ko ApakI dUsarI bahana ( svargavAsI mahArAjA saradArasiMhajI kI dUsarI rAjakumArI) zrI sUrajaku~varI bAIjI sAhabA kA zubha vivAha rIvAM-nareza mahArAjA gulAbasiMha jI ke sAtha huaa| isa zubha avasara para aneka rAjA, mahArAjA aura navAva jodhapura meM ibaDhe hue| vi saM 1676 kI 8 suda 5 ( I0 sa. 1616 kI 3 jUna ) ko bAdazAha jaoNrja-paMcama ke janma dina ke utsava para nimnalikhita rAja-karmacAriyoM ko upAdhiyAM milIM: ThAkura dhauM kalasiMha ( gorAU)- pro0 bI. I0 / madanalAla, sIniyara saba aisisTainTa sarjana-rAya sAhaba / (1) inameM jodhapura kI tarapha se kizanagar3ha aura jAmanagara ke mahArAjA tathA jAvare ke navAba the aura rovAM kI tarapha se alavara, ratalAma, DumarAnoM, taravara aura zivagar3ha ke nareza Adi aura zahapurA aura lUnavADA ke rAjakumAra the / vi. 1676 ke Azvina ( I. sa. 1616 ke akTobara ) meM (dazahare para ) mahArAjA sAhaba jodhapura pAe aura phira zIghra hI AbU hote hue ajamera lauTa gae / - vi0 saM0 1676 kI pauSa sudi 8 ( I0 sa. 1616 kI 3* disambara ) ko TAkura pratApasiMha (saMkhavAya) (kamAMDiga oNfolara, pharTa jodhapura impIriyala lAMsarsa ), ko sI. bI. I. kA khitAba milA aura pauSa sudi 10 ( I0 sa0 1920 kI 1 janavarI) ko Age likhe sajjanoM ko adhiyAM milIM: ku~vara cainasiMha (paukagna ) ( supariMTeMDeMTa-korTa saradArAna )-rAno sAhaba / sAMgIdAsa thAnavI / baiMkara-phalodI )-rAya sAhaba / ThAkura anopasiMha ( roDalA ) Ai. o. aima. (svAina kamANDara-pharsTa jodhapura lAMsarsa )-ema. sI. / rAporAjA sagatasiMha ( saradAra risAlA )-ema. sI. / vi saM. 1977 kI jaTha badi 10 (I0 sa0 162, kI 13 maI ) ko saradAra sAhaba zamazerasiMha ke sthAna para baMbaI pulisa kA ema. pAra. koThAvAlA ( M. B. E.) yahAM kI pulisa kA insapaikTara janarala niyukta kiyA gyaa| ASADha badi 4 (5 jUna ) ko bAdazAha kI varSa gAMTha ke utsava para nimnalikhita rAja-karmacAriyoM ko upAdhiyA milIM: sI. bI. lATUca (C. B. La Touche) (mainejara, jodhapura-bIkAnera-relave) sI. Ai. I. paNDita dharmanArAyaNa kAka-rAno sAhaba / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA umedasiMhajI inhIM dinoM yUropIya mahAsamara ke pariNAma svarUpa bhArata meM bhI pratyeka vastu kA bhAva bahuta car3ha gayA thaa| isa para vi0 saM0 1977 kI dvitIya sAvana vadi 7 ( I0 sa0 1920 kI 6 agasta) ko jodhapura rAjya ke artha-saciva karnala haimilTana kI salAha se rAja-karmacAriyoM ke vetana meM acchI vRddhi kI gii| vi0 saM0 1977 kI Azvina vadi 3 ( I0 sa0 1120 kI 30 sitaMbara) ko mahArAja jAlimasiMhajI ne 'rIjaiMsI kAuMsila' se istIphA de diyaa| isa para kArtika vadi 13 ( 8 navaMbara) ko mahArAja fataisiMhajI 'homa-maiMbara' banAe gae / kArtika sudi 3 (13 navaMbara ) ko paNDita sukha devaprasAda kAka 'juDIzala' aura 'poliTikala-maiMbara' niyukta huA aura 'rivainyU-maiMbarI' kA kAma misTara DI. aila. Dreka brokamaina ( D. L. Drake Brockman ), Ai. sI. esa. ko sauMpA gayA / kArtika sudi 6 (17 navaMbara ) ko karnala haimilTana ( R. E. A. Hamilton, C I. E.) ke chuTTI jAne para caitra vadi 3 ( I0 sa0 1921 kI 26 mArca ) ko usake sthAna para mejara laoNyala (R. A. Lyall, I. A., D. S. O. ) artha-saciva niyukta kiyA gyaa| vi0 saM0 1977 kI kArtika sudi 6 ( I0 sa0 1920 kI 17 navaMbara) ko mahArAjA sAhaba ajamera se jodhapura Ae aura kArtika sudi 1 (20 navaMbara ) ko bhArata ke 'vAyasarAya' aura 'gavarnara janarala' lArDa caimsaphorDa kA yahAM para Agamana / isa varSa kI garamiyoM meM mahArAjA sAhaba uTakamaMDa gae aura vahAM para Apane mAisora ke aitihAsika sthAnoM kA nirIkSaNa kiyA / Azvina ( akTobara ) meM (dazahare ke utsava para) zrImAn phira ajamera se jodhapura pAe / isake bAda Apa kucha dina yahAM rahakara bharatapura hote hue ajamera lauTa gae / 1. I. sa. 1620 ke jUna meM jodhapura kI 'poloTIma' ne AbU para ke 'polo TUrnAmeMTa' meM vijaya prApta kii| 2. isa vetana vRddhi kA hisAba isa prakAra rakkhA gayA thAH 1 se 30 rupaye taka ke vetana pAne vAloM ko 35 rupaye saiMkar3A / 31 se 50 rupaye taka ke vetana pAne vAloM ko 30 rupaye saiNkdd'aa| 51 se 1.0 rupaye taka ke vetana pAne vAloM ko 25 rupaye saiMkar3A / 1.1 se 2.0 rupaye taka ke vetana pAne vAloM ko 20 rupaye saiNkdd'aa| 201 se 600 rupaye taka ke vetana pAne vAloM ko 15 rupaye saiNkdd'aa| 3. yaha 'rivainyU-saiTalamaiMTa' ke liye yU. pI. se bulavAyA gayA thaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa duA / isa para darabAra kI tarafa se atithi ke yogya hI usakA svAgata kiyA gayAM aura kArtika sudi 11 (22 navaMbara) ko mahArAjA sAhaba ke senApatitva meM risAle kI pareDa kA pradarzana huaa| pauSa vadi 8 (I0 sa0 1921 kI 1 janavarI) ko bhArata sarakAra ne, yUropIya mahAyuddha meM dI gaI sahAyatAoM ke upalakSa meM, jodhapura-darabAra kI salAmI kI to bar3hAkara, apane rAjya-mAravAr3a meM, sadA ke liye 17 se 16 krdii| mAgha sudi 1 (8 pharavarI) ko jaba DyUka oNfa kanATa (Duke of Connaught ) ne dillI meM narendra-maMDala (Chamber of Princes ) kA udghATana kiyA, taba mahArAjA sAhaba bhI vahAM jAkara ukta maNDala meM sammilita hue aura isake bAda vahAM se ajamera lauTa aaeN| phAguna vadi 13 (7 mArca ) ko jisa samaya bAlI ke kile ke koThAra ( Magazine ) se purAnA bArUda khodakara nikAlA jA rahA thA, usa samaya pharza ke patthara aura kudAlI ke lohe kI ragar3a se Aga paidA hokara bArUda bhar3aka uThA / isa se karIba 60 manuSya hatAhata hue aura koThAra ke pattharoM ke dUra-dUra taka jAkara girane se Asa-pAsa meM sthita kaI logoM ko coTeM laiMgI / . .. 1. isa upalakSa meM kie gae rAjakIya bhoja ke bAda vAyasarAya ne ThAkura dhauMkalasiMha, paM. dharmanArAyaNa kAka aura thAnavI sAMgIdAsa ko unako milI upAdhiyoM ke padaka pradAna kie, tathA risAladAra mejara ThAkura z2orasiMha ( yarDa lAMsarsa ) aura mejara ThAkura kizorasiMha (riTAyarDa skvADrana kamAMDara oNpha di pharsTa raijImaiMTa-saradAra risAlA) ko dvitIya zreNI ke pro. bI. Ai. ke padaka die| 'vAyasarAya ke lauTe jAne para mahArAjA sAhaba mI ajamera cale ge| 2. isI avasara para rAvarAjA hanUtasiMha aura rAvarAjA sagatasiMha ko bhAratIya senA meM avaitanikakaptAna ke pada prApta hue, aura Age likhe sajanoM ko bhinna-bhinna upAdhiyAM milIM: zaMkaranarAyana pAranAyaka ( maiDIkala oNphIsara, impIriyala sarvisa lAMsarsa )-gaya sAhaba / ThAkura udaisiMha (pAMcoTA ) rAo sAhaba / 3. vi. saM. 1677 kI mAgha sudi 13 (I0 sa0 1921 kI 20 pharavarI ) ko jodhapura kI 'poloTIma' ne 'priMsa oNpha velsa kamemorezana polo TUrnAmeMTa' jItA aura isake bAda jUna meM dubArA AbU para ke 'polo' ke 'maica' meM vijaya prApta kii| isa varSa (vi. saM. 1678) kI grISma Rtu mahArAjA sAhaba ne AbU meM bitAI aura usakI samApti para Apa ajamera lauTa ge| 4. vi0 saM0 1978 kI jyeSTha vadi 13 (I. sa. 1921 kI 4 jUna ) ko bAdazAha 538 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA umedasiMhajI vi0 saM0 1977 kI phAguna sudi 1 (I0 sa0 1921 kI 28 mArca) ko mAravAr3a meM manuSya-gaNanA kI gaI aura usake anusAra mAravAr3a kI jana-saMkhyA 18,41,642 siddha huii| ina dinoM nAja barAbara maha~gA ho rahA thA, isaliye vi0 saM0 1978 kI Azvina vadi 5 (22 sitaMbara ) ko rAjya kI tarapha se nAja kI dUkAneM khulavA kara gehUM kA bhAva niyata karadiyA gyaa| kArtika badi 8 (24 akTobara ) ko mahArAjA sAhaba 17 veM pUnA haursa risAle ke avaitanika (oNnararI )-kaptAna banAe gae / isake bAda hI mahArAjA sAhaba par3hAI samApta kara mero kAlija ( ajamera ) se jodhapura cale Ae aura rIjeMsI kAuMsila' ke maiMbaroM se rAja-kArya saMcAlana kA anubhava prApta karane aura 'juDIzaila' aura 'rivainyU' ke mukaddamoM kI kArravAI dekhane lge| ___ kArtika sudi 11 ( 11 navaMbara ) ko jodhapura-nareza mahArAjA umedasiMhajI sAhaba kA vivAha, jodhapura meM hI, osiyAM ke (bhATI ) ThAkura jaisiMha kI kanyA saubhAgyavatI zrImatI badanaku~varIjI sAhabA se huo / kI varSa gAMTha ke utsava para bAlI ke kile meM ke bArUda ke ur3ane se hatAhata hue logoM ke parivAra vAloM ko 6,560 rupaye kI sahAyatA dI gaI / isI zubha avasara para ThAkura nAthUsiMha ( rAsa ) aura lakSmIdAsa sApaTa ( cIfa jaja ) ko rAmo bahAdura kI upAdhiyAM miliiN| isI varSa gavarnameMTa ne mAravAr3a rAjya meM sthita bI. bI. eNDa sI. Ai. relve ke sTezanoM para ke karmacAriyoM ke nAma bAhara se Ae sAmAna para kara ( sAyara kI cUMgI ) vasUla karane kA mAravAr3adarabAra kA adhikAra svIkAra kara liyA / 1. vi. saM0 1678 kI bhAdoM sudi 7 (8 sitaMbara ) ko jodhapura kI 'poloTIma' ne 'pUnA aopana polo TUrnAmaiMTa' meM kAmayAbI hAsila kii| 2. usa samaya gehUM kA bhAva eka rupaye kA 3 // sera ho gayA thaa| 3. ina dukAnoM para mohallevAra niyata kie hue puruSoM kI hastAkSara vAlI chapI huI cihiyoM se nAja kharIdA jA sakatA thaa| yaha prabandha logoM ke anucita lAbha uThAne ke prayatna ko rokane ke liye kiyA gayA thA, kyoMki hastAkSara karane vAle puruSa nAja kharIdane vAloM kI AvazyakatAoM ko dekha kara hI cir3iyAM diyA karate the| 4. isake liye Apa 'cIpha-korTa meM baiTha kara abhiyogoM kI kArya-praNAlI dekhate the| 5. isa avasara para rIvAM-nareza mahArAjA gulAbasiMhajI bhI jodhapura Akara isa zubha-kArya meM sammilita hue| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa bhArata - gavarnamaiMTa ne zAhajAde aiDavarDa ( priMsa oNpha velsa) ke bhArata meM Ane ke samaya mahArAjA sAhaba ko unake sahacaroM ( sTAfa ) meM niyata kiyA thA; isa se kArtika sudi 14 (14 navaMbara ko Apa baMbaI jAkara zAhajAde se mile aura isI sambandha meM Apane ajamera, dillI aura karAcI kI yAtrAe~ bhI kIM / ma~gasira badi 30 (I0 sa0 1921 kI 26 navaMbara) ko svayaM zAhajAdA jodhapura AyA / isa para darabAra kI tarafa se jodhapura - sTezana se rAtAnADA vAle mahala taka kA mArga acchI taraha se sajAyA gayA aura zAhajAde ke jodhapura-sTezana para padArpaNa karate hI qile se salAmI kI 31 topeM dAgI gaIM / taduparAnta yathA niyama sainika-satkAra aura upasthita mahajjana-paricaya ho jAne para jaba 'priMsa oNpha velsa ' rAtAnADA - mahala meM pahu~cA, taba phira kile se salAmI dAgI gaI / isake bAda jaba mahArAjA sAhaba zAhajAde se milane gae, taba inake jAte aura Ate samaya 12-16 aura jaba zAhajAdA mahArAjA sAhaba se milane AyA, taba usake Ate aura jAte samaya 31-31 topoM kI salAmI dI gaI / ma~sira sudi 1 ( 30 navaMbara) ko prAtaH kAla zAhajAde ke liye zikAra kA prabandha kiyA gayA aura sAyaMkAla meM svayaM mahArAjA sAhaba ke senApatitva meM jodhapura risAle kI ' pareDa' ( kavAyada ) huI / use dekha zAhajAde ne yahAM ke risAle kI custI aura cAlAkI kI prazaMsA ke sAtha-sAtha hI usake yUropIya mahAsamara meM kie vIrocita kAryoM kI bhI prazaMsA kI / isake anantara zAhajAde ne, kucha sainikoM ko padaka dekarai, avasara grahaNa kie ( painzana pAe) hue sainikoM kA nirIkSaNa kiyA / 1. isa silasile meM Apa ma~gasira badi 13 ( 26 navaMbara) ko ajamera, mAgha sudi 14 ( I0 sa0 1622 kI 11 pharavarI) ko dillI aura caitra badi 1 ( 14 mArca ) ko karAcI gae the / 2. isI prakAra mahArAjA pratApasiMhajI ke bhI zAhaz2Ada se milane ke liye jAne para unake jAne aura Ane ke samaya 17 17 aura zAhajAde ke mahArAjA pratApasiMhajI se milane Ane para usake Ane aura jAne ke samaya 31-31 topeM calAI gaI / usI dina tIsare pahara 'polo' kA khela huA aura usameM zAhaz2Ade ne bhI bhAga liyA / 3. isa avasara para nimnalikhita sainikoM ko padaka die gae: (ka) laiphTinaiMTa ThAkura jodhA bhagavaMta siMha ( yaha pahale jodhapura risAle meM thA ) - zrI. (dvitIya zreNI ) / bI. (kha) risAladAra zaitAnasiMha ( saradAra risAlA ) - Ai. pro. ema (dvitIya zreNI ) / 540 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA umedasiMhajI zAma ko AtizabAz2I chor3I gaI aura rAta ko kile aura rAtAnADA vAle mahala para rauzanI kI gaI / isake bAda rAta ko jo bRhad-bhoja huA, usameM bhI zAhajAde ne rAThor3a-narezoM aura rAThor3a-vIroM kI bar3I prazaMsA kI aura mahArAjA sAhaba ko una ke aMgarejI-senA ke avaitanika-kaptAna (Honorary Captain ) niyukta hone kI badhAI dii| ma~gasira sudi 2 ( 1 disaMbara ) ko subaha zikAra aura zAma ko polo kA khela huA / ina donoM kAryoM meM zAhajAde ne bhI bhAga liyaa| isake bAda vaha rAtako apanI khAsa gADI ( Special train ) se lauTa gayA / ina dinoM paNDita sukhadevaprasAda kAka ke bImAra hojAne se kucha dinoM taka to usakA kAma lephTineMTa karnala laoNyala hI karatA rahA / parantu vi0 saM0 1978 kI pauSa badi 12 ( I0 sa0 1921 kI 26 disaMbara ) ko dIvAna bahAdura muMzI dAmodara lAla ( I. S. O. ) asthAyI 'juDIzala-maiMbara' banAyA gyaa| isI varSa ke mAgha ( I0 sa0 1922 kI janavarI ) se mahArAjA sAhaba ne 'rIjaiMsI-kAuMsila' kI 'mITiMgoM' ( sabhAoM) meM bhAga lenA prArambha kiyA / isI avasara para jodhapura risAle ke ina sainikoM ko bhI Indian meritorious service (bhAratIya-prazaMsita-sevA ) ke padakoM se bhUSita kiyA gayAH (ka) dafedAra banesiMha / (kha) dafedAra sUrajabakhzasiMha / (ga) kota-dafedAra kAnasiMha / (gha) savAra bAghasiMha / (Ga) savAra bkhshuukhaaN| 1. isI mahIne meM jodhapura kI 'poloTIma' ne kalakatte meM 'iNDiyana polo esosiyezana' kA 'caiMpiyana kapa' ( Champion Cup ) jItA / isI prakAra yaha 'TIma' tIna varSa (I0 sa 0 1616, 1920 aura 16.1) se ajamera ke megro kAlija ke 'TUrnAmaiMTa' meM bhI barAbara jItatI rhii| isI mahIne meM jAmanagara-nareza raNajItasiMhajI apanI bahana mAjI jADejIjI sAhabA ko lene jodhapura Ae / 2. ( vi0 saM0 1676 kI jyeSTha sudi 5 (I0 sa0 1622 kI 31 maI ) ko 'rivainyU maiMbara' misTara Dreka brokamaina ke 6 mAsa kI chuTTI jAne para usakA kAma bhI munzI dAmodaralAla ko sauMpA gyaa|) 3. pauSa sudi 3 ( I0 sa0 1922 kI 1 janavarI) ko caMDAvala ke ThAkura giradhArIsiMha ko rAmro bahAdura kI upAdhi milI / 541 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa agale mahIne (phAguna faravarI) meM jodhapura kI 'poloTIma' ne dillI meM honevAle khela meM vijaya prApta kii| caitra vadi 4 ( 17 mArca ) ko zAhajAde ke Agamana ke upalakSa meM mahArAjA sAhaba ke0 sI0 vI0 o0 kI upAdhi se bhUSita kie gae / vi0 saM0 1976 ke zrAvaNa ( agasta ) meM kucha mahakamoM kA kAma svayaM mahArAjA sAhaba kI nigarAnI meM hone lagA aura unase saMbandha rakhanevAle 'maiMbara' unake kAgajAta Apake sAmane peza karane lge| kucha samaya se mIrakhA~ ke giroha ne bar3odA, pAlanapura, rAdhanapura, aura ahamadAbAda meM bar3A upadrava macA rakkhA thA, parantu vahAM kI pulisa use damana karane meM asamartha thI / anta meM bhAdoM sudi 11 (2 sitaMbara ) ko mAravAr3a kI pulisa aura zutarasavAroM ( Flying camel corps) ne, ThAkura bakhatAvarasiMha, supariMTaiMDai-pulisa kI adhyakSatA meM, koTalA (gur3AmAlAnI) ke pAsa, bar3I vIratA se usakA sAmanA kara use naSTa kara DAlA / isa kArya meM zutara-savAra senA ke risAladAra ThAkura kAnasiMha ne bhI acchI vIratA dikhalAI thii| 1. usa samaya jodhapura kI 'polo-TIma' meM ber3A kA ThAkura pRthvIsiMha, royaTa kA ThAkura dalapa tasiMha, kuMvara hanUtasiMha aura rAmasiMha the| vi0 saM0 1676 kI vaizAkha vadi 4 ( 15 aprela ) ko mahArAjA sAhaba rIvAM jAkara vahAM ke mahArAjA kI bahana ke vivAha meM sammilita hue / isake bAda garamI kA mausama A jAne se Apa AbU cale ge| vi0 saM0 1676 kI jyeSTha sudi 8 ( 3 jUna ) ko bAdazAha kI varSa gAMTha ke utsava para nimnalikhita sajanoM ko upAdhiyAM milIM: jasanagara-ThAkura paNDita sukhadevaprasAda kAka ( poliTikala aura juDIzala-maiMbara )-sara (nAiTa hudd)| royaTa-ThAkura dalapatasiMha (darabAra ke miliTarI sekreTarI) rAo bahAdura / ku~vara narapatasiMha (raijIDeMsI ke vakIla ) rAmro sAhaba / bhaMDArI phaujacanda ( jaja-sivila korTa ) rAya sAhaba / 2. ve mahakame ye the:-rekha hukamanAmA, maradAnI DevaDhI, silahaqhAnA, astabala aura shikaarkh'aanaa| 3. isa muTha-mer3a meM zutara-savAra senA ke jamAdAra cAMpAvata zaMbhUsiMha ke mI do halake ghAva lage the| 542 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA umedasiMhajI isa giroha ke kucha DAkU hatyA aura lUTa-mAra meM nAma paidA kara cuke the aura unakI giraftArI ke liye bar3e bar3e inAma ghoSita ho cuke the / isIse isa kArya meM saphalatA prApta karane para jodhapura-rAjya kI pulisa ke liye bar3odA rAjya aura kAThiyA - bAr3a ke e0 jI0 jI0 ne 15,500) rupaye inAma ke taura para bheje / ( isake bAda mahArAjA umedasiMhajI sAhaba ke rAjyAdhikAra-grahaNa karane ke darabAra meM svayaM lArDa rIDiMga ne bhI mAravAr3a - pulisa kI prazaMsA kI / ) bhAdoM sudi 13 ( 4 sitaMbara) ko prAtaH kAla vayovRddha rAThor3a-vIra mahArAjA pratApasiMhajI kA, hRdaya kI gati ruka jAne se, 76 varSa kI avasthA meM, svargavAsa ho gayA / isa ghaTanA para anya narezoM aura mitroM ke alAvA svayaM samrAT, samrAjJI aura rAjakumAra (prinsa oNpha velsa ) ne bhI tAra dvArA apanA hArdika zoka prakaTa kiyA / isake bAda se 'kAuMsila' ke sabhApati kA kArya pazcimI rAjapUtAne kI riyAsatoM kA 'raijIDaiMTe' karane lagA I vi0 saM0 1976 kI kArtika vadi 12 ( I0 sa0 1622 kI 17 akTobara) ko muMzI dAmodaralAla lauTa gayA aura 'juDIzala - maiMbarI' kA kAma phira paMDita sukhadeva - prasAda kAka ko sauMpA gayA / vi0 saM0 1976 kI mAgha sudi 10 ( I0 sa0 1923 kI 27 janavarI ) ko, mahArAjA umedasiMhajI sAhaba ke rAjyAdhikAra grahaNa karane ke upalakSa meM, bhArata ke 'vAyasarAya' aura 'gavarnara janarala' laoNrDa rIDiMga kA jodhapura meM Agamana huA / isa (vi0 saM0 167= ke bhAdoM ke karIba ( I0 sa0 1921 kI sitambara ) meM tatkAlIna saba insapaikTara midhA baladevarAma ne isI mIraqhA~ ke mukhya sahAyaka jumeqhA~ aura datteqhA~ kA, bhavAtar3e ke pAsa, muqAbalA kara unheM giraphtAra kiyA thaa| ) 1. isa Akasmika ghaTanA para rAjya meM tIna dinoM kI chuTTI kI gii| 2. (vi0 saM0 1978 kI kArtika badi 6 ( I0 sa0 1621 kI 22 akTobara ) ko misTara rainaoNlDsa chuTTI se lauTa AyA thA aura vahI isa samaya yahA~ kA rez2IDeMTa thA / ) 3. vi0 saM0 1676 kI Azvina vadi 1 ( I0 sa0 1620 kI 7 sitaMbara) ko jayapuranareza mahArAjA mAdhosiMhajI kA svargavAsa ho jAne se, unakI mAtamapurasI ke liye, svayaM mahArAjA sAhaba ne jayapura kI yAtrA kI / 4. maMgasira vadi 2 ( 6 navaMbara ) taka misTara Dreka brokamaina ke chuTTI para rahane se 'rivenyU - maicarI' kA kAma bhI vahI karatA rahA / 5. mAgha vadi 7 ( I0 sa0 1623 kI 9 janavarI) ko pulisa insapaikTara gulAbasiMha, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 543 www.umaragyanbhandar.com
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa avasara para bhI sTezana se 'vAyasarAya' ke Thaharane ke sthAna taka acchI sajAvaTa kI gaI aura sar3aka ke donoM tarafa sainikoM ke alAvA saradAroM ke desI ghor3oM aura UMToM para car3he AdamI khar3e kie gae / 'vAyasarAya' ke Ane aura yathA-niyama bheTa-mulAkAta hojAne ke bAda usa ( vAyasarAya ) ne darabAra meM upasthita hokara, bhArata-gavarnamaiMTa kI tarafa se, mahArAjA sAhaba ko eka khilaata bheTa kiyA aura sAtha hI zrImAn ke pUrNarUpa se mAravAr3a-rAjya kA adhikAra grahaNa karane kI ghoSaNA kii| ___ isI samaya vAyasarAya ke rAjanItika-vibhAga ke maMtrI ( Political Secretary ) ne khar3e hokara zrImAn mahArAjA sAhaba kA nAma maya unakI upAdhiyoM ke isa prakAra uccAraNa kiyAH bhUrasiMha Dakaita ke dala kA sAmanA kara bar3I vIratA se mArA gyaa| isa para darabAra kI tarafa se usakI vidhavA ko 25 / rupaye mAsika kI painzana dI gaI / . isa avasara para vAyasarAya ne svargavAsI mahArAjA pratApasiMhajI kI prazaMsA ke bAda rIjeMsI kAuMsila' ke kArya kA ullekha aura usa para apanI sammati kA prakAzana isa prakAra kiyAH'yadyapi rojeMsI-kAla meM varSA kI kamI aura vyApAra kI mandI rahI, tathApi usake suprabandha ke kAraNa rAjya kI Aya 86,00,000 rupaye se bar3ha kara 1,00,00,000 ho gaI / 35,00,000 rupaye kA karja adA karane ke bAda 70,00,000 rupayA relve meM lagAyA gayA aura 31,00,000 rupaye kI bacata rahI / isa se bacata ke khAte meM kula 2, 50, 00, 000 rupayA ho gayA / vi0 saM0 1638 ( I0 sa0 1881) ke bAda pahale-pahala isI kAla meM lagAna niyata karane ( saiTalamaiMTa) kA kAma hAtha meM liyA gayA, jo vi0 saM0 1981 (I. sa. 1624) taka samApta ho jAyagA | AzA hai isI prakAra lagAna ke niyamoM ( Rent Regulations ) yA lagAna saMbandhI adAlatoM ( Revenue Courts ) Adi kA prabandha ho jAne se kisAnoM ko bhI suvidhA ho jAyagI / yadyapi isa samaya taka tAlIma ke mahakame meM karIba eka lAkha kA vyaya bar3hA diyA gayA hai tathApi yadi darabAra apane rAjya kArya ke saMcAlana ke liye yogya mAravAr3iyoM ko cAhate haiM to unheM vidyopArjana meM aura bhI suvidhAeM dene kI AvazyakatA hai| ina dinoM vyApAra kI saMsAra vyApinI maMdI ke kAraNa hI jodhapura-bIkAnera relve kI Aya kama ho gaI hai| 2. "Captain His Highness Raj Rajeshwar Maharaja Dhiraj Sir Umaidsingh Bahadur, Knight Commander of the Royal Victorian Order" isI roz2a tIsare pahara 'polo' aura 'aiTa homa' (udyAna-bhoja) huaa| rAta ko kile aura mahala ke bagIce meM bijalI ko rauzanI kI gaI aura dala-bAdala nApa ke zAmiyAne meM, jo vi0 saM0 1787 ( I0 sa0 1730) meM ahamadAbAda vijaya kara lAyA gayA thA, bRhadbhoja (State banquet) huaa| 544 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA umedasiMhajI "kaipTina hija hAinesa rAjarAjezvara mahArAjAdhirAja mahArAjA sara umedasiMha bahAdura nAiTa kamAnDara oNfa di royala vikToriyana oNrDara" / isa avasara para kile se 19 topoM kI salAmI dI gii| isake bAda darabAra ne apane bhASaNa meM z2amIna ke lagAna aura rekha aura cAkarI ke khAte meM nikalane vAle 3,00,000 rupaye mAfa karane aura skUloM aura anya dhArmika kAryoM ke liye 50,000 rupaye kI qhAsa taura para sahAyatA dene kI ghoSaNA kii| isI dina ' rIjeMsI kAuMsila' kA kArya-kAla samApta ho jAne se mahArAjA sAhaba ne usake sthAna para ' rAjya pariSad ' ( kAuMsila oNfa sTeTa ) kI sthApanA kara purAne 'maiMbaroM' ko hI usa kA sabhAsada niyata kara diyA / parantu usake sabhApati kA pada svayaM Apane grahaNa kiyA aura isakI sUcanA Adi nikAlane ( kanavIniMga - maiMbara ) kA kAma paMDita sukhadevaprasAda kAka ko sauNpaa| yadyapi isa sabhA ke 'maiMbaroM' ko yathA- pUrva hI apaneapane kAmoM kI dekha-bhAla karane ke adhikAra die gae the, tathApi isake prastAva parAmarza ke taura para hI mAne jAte the, aura jaba taka una para mahArAjA sAhaba kI svIkRti nahIM ho jAtI thI, taba taka ve kAryarUpa meM pariNata nahIM ho sakate the / mAgha sudi 15 (1 pharavarI) ko mahArAjA sAhaba dillI jAkara narendra - maNDala ( cembara oNpha priMseja ) kI sabhA meM sammilita huai / isa avasara para 'vAyasarAya' ne mahArAjA sAhaba ko, dillI meM priMsa oNpha velsa ke samakSa khele gae 'polo' meM jodhapura-TIma ke vijayI hone kI badhAI dii| isake bAda laoNrDa rIDiMga ne paNDita sukhadevaprasAda kAka ko 'nAiTa - huDa' kI sanada aura kaipTana aivansa (G. F. Evans ) ( DisTrikTa mainejara, jodhapura-bIkAnera - relave, pazcimI vibhAga ) ko pro. bI. I. kA padaka pradAna kiyA / mAgha sudi 11 ( 28 janavarI) ko vAyasarAya ke liye zikAra kA prabandha kiyA gayA aura vahAM ma lauTane para usane yahAM ke kile aura maMDora ke bagIce kA nirIkSaNa kiyA / isI roz2a leDI rIDiMga ne jAkara mAjI sIsodanIjI sAhabA aura mAjI jADejIjI sAhabA tathA mahArAnI bhaTiyAnIjI sAhabA se mulAkAta kI / isa prakAra bhArata - gavarnamaiMTa ke uccatama adhikArI kI yaha yAtrA samApta huI aura vaha tIsare pahara yahAM se vidA ho gayA / 1. phAguna sudi 7 (23 pharavarI) ko karAcI se porabandara jAte hue, baMbaI ke 'gavarnara' mara jaoNrja laoNyaDa (George Lloyed) kA, mArga meM darabAra kI tarapha se bhojanAdi se satkAra kiyA gyaa| caitra vadi 13 ( I. sa. 1623 kI 15 mArca ) ko zrImatI sUraja ku~varI bAIjI sAhabA ke garbha se rIvAM - mahArAjakumAra mArtaNDasiMhajI kA janma huA / isa para jodhapura meM bhI harSa manAyA gayA aura kile se 51 topeM calAI gaI / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 545 www.umaragyanbhandar.com
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa vi0 saM0 1980 kI caitra sudi 2 ( 16 mArca ) ko rAjakIya jamA-kharca ke tarIke kI jAMca ke liye misTara je0 DablyU0 yaMga (J. W Young, O. B E.) tIna mAsa ke liye, gavarnamainTa se mAMga kara, bulavAyA gayA / dvitIya jyeSTha vadi 4 ( 2 jUna ) ko mahArAjA sAhaba 17 veM pUnA haursa risAle ke 'oNnararI-mejara' banAe geN| dvitIya jyeSTha vadi 13 ( 12 jUna ) ko misTara laoNyala ( phAinaiMsa-membara ) ke cale jAne se usakA kAma paMDita sukhadevaprasAda kAka aura misTara Deka bokamaina meM bA~Ta diyA gayA / isake bAda se paMDita sukhadevaprasAda kAka hI phAinaiMsa-maiMbara bhI kahalAne lagA aura misTara yaMga (J. W. Young), 1 varSa ke liye, 'ekAunTainTa janarala' banAyA gyaa| dvitIya jyeSTha sudi 2 ( I0 sa0 1923 kI 16 jUna ) ko jyeSTha mahArAja kumAra zrI hanavantasiMhajI kA janma huaa| isa zubha avasara para rAjya aura prajA meM Ananda kA vAtAvaraNa chA gayA~, kile se 125 topoM kI salAmI dAgI gaI, 2 Ajanma aura 36 sAdhAraNa kaidI mukta kie gae, rAjyabhara meM eka saptAha kI chuTTI kI gaI aura aMgarejoM, saradAroM, mutsadiyoM, rAja-karmacAriyoM aura sainikoM ko bhoja die ge| ina dinoM nAgora ke maMgaladAsa nAmaka sAdhu ne DakaitI kA pezA ikhatiyAra kara bar3A upadrava macA rakkhA thaa| parantu anta meM vi0 saM0 1980 kI maMgasira sudi 3 1. dvitIya jyeSTha vadi / / 2 jUna ) ko bAdazAha jaoNrja paMcama kI varSagAMTha ke avasara para mahArAja phatesiMhajI (homa-maimbara ) ko sI0 esa0 prAi0 kI upAdhi milii| 2 isa varSa bhI jodhapura kI 'poloTIma' ne 'pUnA aopana polo TUrnAmeMTa' meM vijaya prApta kii| 3. ASADha sudi 14 (26 julAI ) ko mahArAjA sAhaba ne apane zvasura ThAkura jaisiMha ko 7.316 rupaye vArSika Aya kI jAgIra dI / (isa jAgIra ke gAMvoM meM kA eka gAMva pIche se diyA gayA thaa|) zrAvaNa ( agasta ) meM mahArAjA sAhaba 'polo' khelane ke liye pUnA ge| vahAM para bhI jodhapura kI 'TIma' ne 'polo' ke khela meM vijaya prApta kii| isake bAda kvA~ra ( akTobara ) meM Apa vahAM se lauTa pAe / maiMgasira badi * ( 30 navambara ) ko mahArAjA sAhaba apanI 'polo-TIma' ke sAtha kalakatte gae aura pauSa sudi 2 (I. sa. 1624 kI 8 janavarI) ko lauTa kara jodhapura phuNce| isa yAtrA meM mahArAnI sAhabA bhI Apake sAtha thiiN| (vi. saM0 198. ke pauSa ( I. sa. 1623 ke disambara ) meM mahArAjA sAhaba ke choTe bhrAtA mahAgaja ajitasiMhajI, rAjya-prabandha kI zikSA prApta karane ke liye, meyo kAlija se jodhapura cale pAe the|) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA umedasiMhajI ( I0 sa0 1923 kI 10 disambara ) ko rAjakIya pulisa ne, jo ThAkura kAnasiMha, insapaikTara jodhapura-pulisa kI adhyakSatA meM, usakA pIchA kara rahI thI, use usake tIna anuyAyiyoM sahita, eka makAna meM ghera kara mAra ddaalaa| isake bAda vi0 saM0 1981 ke jyeSTha aura ASADha ( I0 sa0 1924 kI jUna aura julAI ) taka usake dala ke bace hue do Dakaita motIsiMha aura mAnasiMha bhI jiMdA pakar3a lie gae / isase sArA upadrava zAnta ho gayA / ___ vi0 saM0 1980 kI mAgha badi 6 ( I0 sa0 1924 kI 30 janavarI ) ko mahArAjA sAhaba kI bar3I bahana (svargavAsI mahArAjA saradArasiMhajI sAhaba kI bar3I rAjakumArI) zrI marudhara ku~varI bAIjI sAhabA kA zubha vivAha jayapura-nareza mahArAjA mAnasiMhajI ke sAtha bar3I dhUma-dhAma se huaa| donoM hI tarafa se bar3I-bar3I taiyAriyAM kI gaI thIM / isa avasara para alavara aura rIvAM ke narezoM ne bhI jodhapura Akara utsava meM bhAga liyaa| mAgha sudi 13 ( 18 pharavarI ) se phAguna sudi 4 ( 1 mArca ) taka mahArAjA sAhaba ne, prajAjanoM kI avasthA jAnane ke liye, mAravAr3a meM daurA kiyaa| . 1. isa kArya tatparatA aura vIratA ke liye ThAkura kAnasiMha suparinTainDainTa-pulisa banA diyA gyaa| 2. caitra badi 3 (I. sa. 1624 kI 23 mArca) ko mahArAjA sAhaba apanI mAtA sIsodanIjI sAhabA kI asvasthatA ke kAraNa udayapura jAkara unase mile aura chaThe dina vApasa lauTa aae| caitra badi 10 (30 mArca ) ko aila0 DablyU rainaoNlDasa kI badalI ho jAne se laiphiTaneMTa karnala maikarsana (A. D. Macpherson, I. A.) jodhapura kA raijIDainTa niyukta huaa| vi. saM. 1681 kI caitra sudi 8 ( 12 aprela ) ko, garamiyoM kI mausama AjAne se, mahArAjA sAhaba sakuTumba keTA gae aura ASADha sudi 10 (11 julAI ) ko vahAM se lauTa pAe / vaizAkha badi 12 (3. aprela ) ko rAmo bahAdura paMDita jvAlAsahAya mizra do varSa ke liye 'cIpha-jaja' banAyA gyaa| (pahale ke 'cIpha-jaja' rAmao sAhaba lakSmIdAsa sapaTa kA vi0 saM0 1980 ke kArtika (I. sa. 1623 ke navambara ) meM dehAnta ho gayA thaa| isa para darabAra ne, usakI sevAoM ke upalakSa meM, usakI vidhavA ke liye 150 rupaye mAsika kI Ajanma painzana ( tanakhvAha ) krdii|) jyeSTha sudi 1 ( 3 jUna ) ko samrAT ke janma divasa para jodhapura pulisa ke iMsapaikTara-janarala mAlakama ratanajI koThAvAlA (M. B. E.) ko 'khA~ bahAdura kI' upAdhi aura skaoNTalaiMDa-mizana ke 547 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa vi0 saM0 1981 kI zrAvaNa sudi 1 ( 1 agasta ) se 3 ' DisTrikTa' aura 'saizana ' ' ko ' ( adAlatoM ) kI sthApanA kI gaI / ina dinoM yahAM kI janatA mAravAr3a se mAdA jAnavaroM kA bAhara jAnA rokane ke liye Andolana kara rahI thI / isase zrAvaNa badi 7 ( 23 julAI ) ko mahArAjA sAhaba ne deza aura janatA ke hitArtha mAdA jAnavaroM (gAya, bakarI, bher3a vagairA ) kA bAhara jAnA asthAyI rUpa se roka diyA aura isake bAda gAMvoM kI janatA ke bhAvoM kI jAMca kara bhAdoM vadi 1 ( 15 agasta) ko isa AjJA ko sthAyI rUpa dediyo / ma~gasira vadi 4 ( I0 sa0 1924 kI 15 navambara ) ko mahArAjA sAhaba, narendra-maNDala kI sabhA meM sammilita hone ke liye, dillI gae aura ma~gasira vadi 12 ( 23 navambara ) ko vahAM se lauTa Ae~ / DAkTara thI Dora cAmarsa ( Theodore Chalmers ) ko 'kaisare - hinda' kA ( dvitIya zreNI kA ) padaka milA / ASADha vadi 3 (16 jUna) ko 'rivainyU - maimbara' misTara Dreka brokamaina ke 8 mahIne kI chuTTI jAne para usake vibhAgoM kA kAma anya 'maimbaroM' meM bAMTa diyA gayA / sAvana vadi 2 ( 27 jUna ) ko jodhapura kI 'poloTIma' ne " keTA amerikana- haiMDIkaipa' meM vijaya prApta kI / zrAvaNa vadi 13 ( 26 julAI ) ko mahArAjA sAhaba sumera puSTikara skUla ke 'hAI skUla' banAe jAne ke upalakSa meM kie gae, utsava meM zarIqa hue / "" 1. isase korTa saradArAna. dIvAnI aura faujadArI adAlatoM kA kAma ina adAlatoM meM hone lagA / 'juDIzala-supariTenDenToM' ke adhikAra bar3hAkara 1,000 se 2,000 rupaye taka kara die gae / nAyatra hAkimoM ko tIsare daraje ke maijisTreTa ke ikhtiyAra mile aura do oNnararI ( avaitanika ) maijisTreToM ke korTa banAe gae / 2. bhAdoM sudi 13 (11 sitambara) ko jodhapura meM 24 ghaMToM meM 17 iMca varSA hojAne se cAroM tarapha jala hI jala dikhAI dene lagA / kArtika vadi 4 (25 sitambara ) ko ' jodhapura- polo TIma' ne pUnA meM ' sara pratApasiMha kapa kA 'phAinala maica' jItA / 3. ma~gasira sudi 1 ( 27 navambara) ko jodhapura meM pahale-pahala havAI jahAz2a AyA / jina logoM ko use pahale kahIM dekhane kA avasara nahIM milA thA unhoMne use bar3I hI utsukatA aura Azcarya ke sAtha dekhA / ma~sira sudi 2 (28 navambara ) ko mahArAjA sAhaba ne kalakatte kI yAtrA kI aura mAgha vadi 11 (30 disambara) ko vahAM para ApakI 'poloTIma' ne 'iMDiyana polo esosiyezana' ka 'caiMpiyana kapa' jItA | isake bAda pauSa sudi 6 ( I0 sa0 1625 kI janavarI) ko Apa vahAM se vApasa Ae / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 548 www.umaragyanbhandar.com
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA umedasiMhajI vi0 saM0 1981 kI pauSa sudi 7 (I0 sa0 1125 kI 1 janavarI) se rAja-karmacAriyoM ke liye 'prauvIDainTa phaMDa' kI sthApanA kI gaI / isase unake riyAsata kI sevA se avasara grahaNa karane para gujAre kA bahuta kucha subhItA ho gyaa| I0 sa0 1925 kI 6 janavarI ko 'DyUka oNfa kanATa' ke putra 'hiz2a raoNyala hAinaisa' priMsa arthara oNfa kanATa aura unakI patnI kA jodhapura meM Agamana huaa| isa para mahArAjA sAhaba kI tarafa se bhI unake anurUpa hI unakA Adara satkAra kiyA gyaa| __ mAgha sudi 4 ( I0 sa0 1925 kI 28 janavarI ) ko mahArAjA sAhaba ke choTe bhrAtA mahArAja ajitasiMhajI kI barAta Isarade' ( jayapura rAjya ) ke liye ravAnA huI / usa samaya svayaM mahArAjA sAhaba bhI usake sAtha the / vahAM para mAgha sudi 5 (21 janavarI ) ko mahArAja ajitasiMhajI kA zubha vivAha vahAM ke ThAkura kI kanyA se sakuzala saMpanna huaa| caitra vadi 12 (21 mArca ) ko mahArAjA sAhaba ne sakuTumba iMgalaiMDa kI yAtrA kI / rAjapUtAne ke raIsoM meM pahale-pahala Apane hI isa prakAra vilAyata kI yAtrA kI pauSa sudi 7 (I. sa. 1625 kI 1 janavarI) ko paukarana-ThAkura rApro bahAdura maMgalasiMha, pablika varksa maimbara jodhapura-darabAra kI uttama sevAoM ke upalakSya meM sI. Ai0 I0 aura paMDita sUrajaprakAza vAtala, adhyakSa vidyA-vibhAga, 'rAya sAhaba' banAe gae / phAguna vadi 2 (10 pharavarI) ko bUndI-nareza zrI raghuvIrasiMhajI jodhapura Ae aura phAguna vadi 11 ( 16 pharavarI) ko yaha vApasa lauTa ge| (phAguna vadi 6 ( 14 pharavarI) ko yahAM para mahArAja arjunasiMhajI kI kanyA se ApakA vivAha huaa|) caitra vadi 2 ( 18 pharavarI) ko jodhapura kI 'polo TIma' ne dillI meM phira priMsa oNpha velsa kamemorezana kapa (Prince of Wales Commemoration Cup) jiitaa| (28 pharavarI ) ko misTara DI0 ela0 Dreka brokamaina, rivenyU maimbara 8 mahIne kI chuTTI se lauTa kara AyA / 1. svargavAsI jayapura-nareza mahArAjA mAdhosiMhajI aura vartamAna jayapura-nareza mahArAjA mAna siMhajI Isarade-ThikAne se hI goda Ae the| isa sababa se mahArAja ajitasiMhajI kI ku~varAnI sAhabA vartamAna jayapura-nareza kI bar3I bahana hotI haiN| 2. vahAM se Apa mAgha sudi 8 (1 pharavarI) ko lautte| 3. phAguna sudi 14 (6 mArca ) ko mahArAjA sAhaba ne ber3A ThAkura pRthvIsiMha ko hAthI saropAva, hAtha kA kuraba aura duherI tAz2Ima Adi dekara sammAnita kiyA / 4. ApakA 'narakuMDA' nAmaka jahAz2a vi0 saM0 1982 kI caitra sudi 4 (28 mArca) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAravAr3a kA itihAsa thI / isa yAtrA meM mahArAja ajitasiMhajI aura jodhapura kI 'polo-pArTI' bhI Apake sAtha thI / vahAM para samrATa paMcama jArja se milane para unhoMne ApakA acchA svAgata kiyA aura isa yAtrA meM ApakI 'polo-pArTI' ne bhI kaI prasiddha-prasiddha 'maicoM meM vijaya prApta kii| ___ mahArAjA sAhaba kI iMgalaiMDa-yAtrA ke samaya rAjakIya 'kAuMsila' kA kArya rAtro bahAdura sara paMDita sukhadevaprasAda kAka kI adhyakSatA meM hotA thA / vi0 saM0 1982 kI jyeSTha sudi 11 ( I0 sa0 1925 kI 3 jUna ) ko, bAdazAha kI bairasagAMTha ke avasara para, gavarnamaiMTa ne mahArAjA umedasiMhajI sAhaba ko ke0 sI0 esa0 Ai0 kI upAdhi se bhUSita kiyA aura isake bAda ASADha sudi 4 (25 jUna ) ko Apake bAdazAha se milane para unhoMne svayaM apane hAtha se Apako uparyukta upAdhi ( ke0 sI0 esa0 Ai0 ) kA padaka phnaayaa| ASADha vadi 30 ( 21 jUna ) ko laMdana meM hI Apake dvitIya mahArAja-kumAra himmatasiMhajI kA janma huaa| ko bambaI se ravAnA huA thaa| vaizAkha vadi 1 (10 aprela ) ko Apa mArsalIja para utare aura vahAM se vaizAkha vadi 3 ( 11 aprela ) ko reladvArA landana pahu~ce / 1. landana se lauTane para Apa poliTikala aura juDIzala maimbara ke pAsa baiThakara aura kAuMsila kI baiThakoM meM bhAga lekara rAja-kArya kA anubhava prApta karane lge| 2. yaha mulAkAta jyeSTha vadi 14 ( 21 maI ) ko huI thI aura mahArAjA sAhaba samrAT dvArA nimaMtrita hokara darabAra meM gae the / isI mAsa ( maI ) meM jodhapura kI 'poloTIma' ne iMgalaiMDa meM 'mAina haiDa opana kapa (Mine Head Open Cup) jiitaa| 3. jyeSTha sudi 11 (3 jUna ) ko bAdazAha kI barasagAMTha ke avasara para rAjapUta-skUla kA priMsipala misTara Ara0 bI0 vAnavarTa ( R. B. Van Wart) o0 bI0 I. banAyA gyaa| isa mAsa meM darabAra kI 'poloTIma' ne landana meM 'rohaimpaTana caileMja kapa' (Rohempton Challenge Cup) jItA aura isake bAda julAI meM isane landana kA 'harliMgahama caimpiyana kapa' Hurlingham Champion Cup) bhI jIta liyaa| agasta meM mahArAjA sAhaba kI 'poloTIma' ne 'ragabI opana kapa' (Rugby Open Cup) ke 'maica meM vijaya prApta kii| 4. isa avasara para kile se 125 topeM dAgI gaI, daphtaroM meM 5 dina kI chuTTI va jalase Adi kie ge| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA umedasiMhajI laMdana meM rahane ke samaya Apane vahAM ke aneka darzanIya aura sArvajanika sthAnoM kA nirIkSaNa kiyA, bAdazAha dvArA kie gae vaiMbale ( Wembley) pradarzanI ke udghATanotsava meM yoga diyA aura skaoNTalaiMDa kI yAtrA kI / isake bAda akTobara ) ko Apa iMgalaiMDa se ravAnA hokara kArtika sudi jodhapura pahu~ce / kArtika vadi 6 (8 (24 akTobara ) ko 7 mAgha vadi 7 ( I0 sa0 1926 kI 6 janavarI) ko mahArAjA sAhaba ne, 2,06,835 rupayoM kI lAgata se bane, darabAra hAI skUla ke nae bhavana aura jasavanta kAlija ke nae bhAga kA udghATana kiyA / vi0 saM0 1983 kI prathama caitra sudi ( I0 sa0 1926 ke mArca ke anta) meM Apa baMbaI jAkara jAne vAle 'gavarnara janarala' laoNrDa rIDiMga aura Ane vAle laoNrDa iravina se mile aura vahAM se lauTa kara dvitIya caitra vadi 13 (10 aprela ) ko sakuTumba 1. ApakA 'rAMcI' nAmaka jahAja kArtika sudi 6 ( 23 akTobara ) ko bambaI pahuMcA thA / agale mahIne meM ( saMkhavAya ) ThAkura pratApasiMha ne 40 varSoM kI sevA ke bAda oNphisara kamAMDiMga saradAra risAlA ke pada avasara grahaNa kiyA / mahArAjA sAhaba kI isa varSa kI iMgalaiMDa yAtrA ke samaya senA - vibhAga kA sArA kAma isake adhikAra meM rahA thaa| isake avasara grahaNa karane para darabAra kI tarapha se isakI uttama sevAoM kI yathAniyama sarAhanA kI gaI aura isake riktasthAna para ( roDalA ) ThAkura anopasiMha kamAMDiMga oNphisara niyukta huA / pauSa vadi 30 ( I0 sa0 1625 kI 15 disambara ) ko darabAra ne kRpA kara nagara ke rAjanItika AndolanakAriyoM ko mAfI dedI / mAgha vada 2 ( I0 sa0 1626 kI 1 janavarI) ko jasola ThAkura rAvala jorAvarasiMha 'rAmro bahAdura' banAyA gayA aura qhAna bahAdura mAlkama koThA vAlA, (Malcolm Ratanji Kotha - wala) iMsapaikTara janarala pulisa ko bAdazAhI pulisa kA tamagA (King's Police Medal ) milA / phAguna vadi 2 ( : 1 janavarI) ko jAmanagara - mahArAja ne jodhapura Akara karIba 15 dinoM taka rAjya kI mehamAnadArI svIkAra kI / 2. vi0 saM0 1682 kI dvitIya caitra vadi 6 ( 4 apraila) ko Apa bambaI se lauTe the / ( prathama caitra vadi ( I0 sa. 1626 kI 3 mArca ) taka yahAM ke raijIDeMTa kA kArya lephTinaiMTa karnala maikrsana ( Lt. -Col. A. D. Macpherson) karatA rahA, aura phira usake sthAna para misTara keTara (A. N. L. Cater, I. C. S . ) niyukta huA / isake bAda vi0 saM0 1983 kI prathama caitra sudi 10 ( 23 mArca ) ko karnala sTrauMga (Lt.. Col. H. S. Strong ) raijIDainTa hokara AyA / jyeSTha vada C ( 3 jUna) ko bAdazAha kI barasagAMTha ke avasara para 'rAya sAhaba' DAkTara kAra siMha, esisTeMTa sarjana hIyUsana aspatAla ko 'rAmro bahAdura' kA qhitAba milA / 552 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa uTakamaMDa cale gae / vahIM para vaizAkha sudi 7 (11 maI ) ko jisa samaya Apa zera ke zikAra ke liye nIlagiri ke ghane jaMgala (Ana-kuTTI) meM ghUma rahe the, usa samaya ApakA sAmanA Tole se judA hue eka masta jaMgalI hAthI se ho gayA / use dekhane hI Apake sAtha ke loga bhAga khar3e hue| itane hI meM usa madAndha hAthI ne Apa para AkramaNa kara diyA / usa samaya Apake pAsa kevala eka bharI huI du-nAlI baMdUka thI aura kAratUsa rakhanevAlA anucara taka pahale hI bhAga cukA thA / aise saMkaTa ke samaya bhI Apane dhairya ko na chor3A aura hAthI kI tarafa mukha kie hue hI Apa pIche haTane lage / parantu jaba vaha hAthI bahuta hI pAsa A gayA, taba Apane usake mastaka ko lakSya kara eka golI calAI / yadyapi isakI coTa se ekavAra to vaha masta hAthI jahAM kA tahAM ThiThaka rahA tathApi usI samaya pIche vRkSa kA tanA A jAne se mahArAjA sAhaba ke Thokara khAkara gira par3ane se usane Age bar3hakara Apa para AkramaNa kara diyA / aise samaya Apake puNya-pratApa ne ApakI sahAyatA kI; jisase Apa usake donoM vizAla dAMtoM ke bIca Agae / hAthI kI sUMDa ApakI golI se pahale hI kSata-vikSata ho cukI thI, isaliye vaha usase kAma na le sakA / isI samaya Apake choTe bhrAtA mahArAja ajita siMhajI aura mahArAjA sara pratApasiMhajI ke dauhitra ( ber3A-ThAkura ) pRthvIsiMha ne Apake na dikhAI dene ke kAraNa jaise hI idhara-udhara najara daur3AI vaise hI Apako usa avasthA meM dekhA / isa para ve donoM zIghra hI palaTa par3e aura unhoMne apanI-apanI du-nAlI baMdUkoM se do-do goliyAM calAkara usa hAthI ke mastaka ko vidIrNa kara diyA / ina karArI coToM ke lagane se vaha madAndha hAthI ghabarA gayA aura mahArAjA sAhaba ko chor3a kara cighAr3atA huA bhA calA / mahArAjA sAhaba ne isa Akasmika AkramaNa se samhalate hI apane sAthavAloM ko usa hAthI kA pIchA karane kI AjJA dI / isa para tatkAla unhoMne usakA anusaraNa kiyA aura eka nAle ke pAsa par3A pAkara use samApta kara diyA / isa prakAra isa mahAn saMkaTa ke samaya Izvara kI kRpA se ApakI rakSA huii| isake bAda Apa garamI kI mausama uTakamaMDa meM bitAkara kara vadi 9 (30 sitaMbara) ko jodhapura lATa Ae / vaizAkha sudi 2 ( 13 maI) ko mAravAr3a kI pulisa ne Dakaita raNajItasiMha aura javAharasiMha kA vIratA se sAmanA kara unheM mAra ddaalaa| kaI varSoM se sIkara-rAjya ke bhUrasiMha nAmaka Dakaita ne jayapura, jodhapura, bIkAnera, kizanagar3ha, alavara, nAbhA, 1. ASADha sudi 3 ( 13 julAI ) ko misTara vinageTa ( R E. L. Wingate, I. C. S.) yahAM kA rez2IDeMTa niyukta huA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 552 www.umaragyanbhandar.com
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA umedasiMhajI paTiyAlA aura ajamera-meravAr3e meM upadrava macA rakkhA thaa| isI se vi0 saM0 1983 kI kArtika vadi / ( I0 sa0 1926 kI 30 akTobara ) ko mAravADa-pulisa ke ThAkura baqhatAvarasiMha aura ThAkura kAnasiMha ne sIkara-rAjya meM ghusa kara use aura usake sAthiyoM ko mAra DAlA / isa para jayapura Adi kucha rAjyoM kI tarafa se mAravAr3a -pulisa ke liye 13,600 rupaye inAma ke bheje gae / Azvina aura kArtika ( akTobara aura navambara ) meM mahArAjA sAhaba ne mAravAr3a rAjya ke desUrI-prAnta kA daurA kiyA / isake bAda ( navambara meM ) Apa rAjakIya relve ke lUnI jaMkazana, bAhar3amera aura gaDarA-ror3a nAmaka sTezanoM, samadar3I ke nae pula aura jAlora kI naI lAina kA nirIkSaNa karane ko gae / isa yAtrA meM Apane kirADU ke jIrNa-zIrNa parantu kalA-pUrNa ziva-mandiroM kA bhI nirIkSaNa kiyA aura sAtha hI aise sthAnoM kI rakSA Adi ke lie ArkiyA laoNjikala DipArTamainTa ( purAtatva-vibhAga ) kI sthApanA kI / isI mAsa meM Apa dillI jAkara narendra-maNDala kI baiThaka meM sammilita hue / vi0 saM0 1983 kI ma~gasira vadi 11 (I0 sa0 1926 kI 1 disambara) ko rAo bahAdura paMDita sukhadevaprasAda kAka, ke0 TI0, sI0 Ai0 I0, poliTikala, juDIzala aura phAinainsa maimbara ne jodhapura-darabAra kI sevA se avasara grahaNa kara liyA / isa para rAo bahAdura saradAra jvAlAsahAya mizre juDIzala-maimbara banAyA gayA aura poliTikala aura phAinainsa maimbara kA kAma asthAyI taura para rivainyU-maimbara misTara DI0 ela0 Deka brokamaina, sI0 Ai0 I0, Ai0 sI0 aisa0 ko sauMpA gyaa| sAtha hI poliTikala DipArTamainTa kA kAma to svayaM mahArAjA sAhaba ke tatvAvadhAna meM rahA aura bAkI ke mahakame, jo paMDita sukhadevaprasAda kAka ke adhIna the, dUsare maimbaroM meM bA~Ta die gae / ___ vi0 saM0 1983 kI ma~gasira sudi 15 ( 16 disambara ko nagara kI prajA ne aura rAjanItika AndolanakAriyoM ne upasthita hokara mahArAjA sAhaba ke sAmane apanI rAja-bhakti prakaTa kii| isapara zrImAn ne bhI apanA prajA-prema prakaTa kara sabako santuSTa kiyA / 1. kArtika vadi 11 (I. sa. 1626 kI 1 navambara ) se phira karnala sTrA~ga (Lt.- Col. ____H. S. Strong. I. A.) rejIDenTa niyukta huaa| 2. isI avasara para paNDita jvAlAsahAya mizra ko darabAra kI tarapha se sonA aura tAz2Ima kI ijz2ata dI gii| 553 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa pauSa vadi 30 ( I0 sa0 1127 kI 3 janavarI ko, dena lena aura vyApAra ke subhIte ke liye, jodhapura meM 'impIriyala baiMka kI zAkhA kholI gaI aura rAjakIya khajAne kA kAma bhI usako sauMpa diyA gayA / , pauSa sudi 5 ( I0 sa0 1927 kI 8 janavarI) ko yahAM para laoNrDa viMTaraTana, aMDara-sTeTa-saikreTarI phaoNra inDiyA kA Agamana huA / vi0 saM0 1983 kI mAgha vadi 6 ( I0 sa0 1927 kI 24 janavarI) ko kacaharI meM eka darabAra kiyA gayA / isameM una pulisa aphasaroM ko, jinhoMne apanI jAna ko jokhama meM DAlakara araTiye ke raNajItasiMha aura javAharasiMha tathA sIkara ke bhUrasiMha aura balasiMha ko, jo jodhapura aura Asa-pAsa kI riyAsatoM meM DakaitiyAM kiyA karate the, mArA thA jamIna aura anya zastrAdi inAma meM die gae aura jodhapura pulisa ke insapaikTara janarala misTara koThAvAlA ko eka talavAra ( Sword of Honour) milI / C phAguna sudi 8 ( 11 mArca) ko karnala viMDhama ( Lt. Col. C. J. Windham, I. A., C. I. E.) jo pahale yahAM para raijIDeMTa raha cukA thA, 'rAjakIya- kAuMsila' kA ' vAisa presIDenTa' banAyA gayA aura poliTikala aura phAinainsa maimbara kA kAma use sauMpA gayA / vi0 saM0 1984 kI vaizAkha vadi 11 ( 27 aprela ) ko mahArAjA sAhaba ne apane choTe bhrAtA mahArAja ajitasiMhajI ko 54,875 rupaye vArSika AmadanI ke 7 gAMve jAgIra meM die aura isake kucha mAsa bAda unheM DAirekTara oNfa veTaranarI sarviseja (Director of Veterinary Services ) niyukta kara ukta mahakame ke pUre aghikAra sauMpa die~ / vi0 saM0 1984 kI ma~gasira sudi 14 ( I0 sa0 1627 kI 7 disambara ) ko mahArAjA sAhaba phira jodhapura - relve kA nirIkSaNa karane ke liye daure para nikale / 1. anya aneka DakaitoM ko naSTa karane meM bhI pulisa - suparinTenDenTa mahecA baqhatAvara siMha, aura khIcI kAnasiMha ne acchI vIratA dikhalAI thI / 2. una gAMvoM ke nAma ye haiM: 1 bIsalapura, paTavA, 3 cAvaMDiyA, 4 AgevA, 5 bIlAvAsa, 6 musAliyA, 7 nAralAI / 3. jyeSTha sudi 4 ( 3 jUna ) ko bAdazAha kI barasagAMTha ke avasara para rivenyU - maiMbara misTara DI. ela * Dreka brokamaina ko sI0 AI0 I0 kA qhitAba milA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 554 www.umaragyanbhandar.com
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA umedasiMhajI isa yAtrA meM Apane parabatasara-lAina, lADanU aura mUMDavA sTezanoM aura bhadavAsI ( nAgora ke pAsa ) kI khar3iyA ( nAgorI khaDDI=Gypsum) kI khAnoM kA nirIkSaNa kiyaa| _mAgha sudi 1 ( I0 sa0 1928 kI 23 janavarI) ko bhArata kA gavarnara janarala aura vAyasarAya laoNrDa iravina maya apanI patnI ke jodhapura AyA aura usane yahAM ke ghor3oM, maveziyoM aura vyApArika vastuoM kI pradarzanI ko dekhakara mAravAr3a ke nAgorI bailoM kI bahuta prazaMsA kI / dUsare dina mahArAjA sAhaba ke senA-nAyakatva meM saradAra risAle kA pradarzana (Review) huA / usa samaya usake savAroM kI kArya-dakSatA ko dekha vAyasarAya ne prasannatA prakaTa kI / usI dina rAtri meM rAjakIya bhoja (State banquet) ke samaya mahArAjA sAhaba ne do lAkha rupaye dekara mAravAr3I yuvakoM ke liye pazu-cikitsA (Veterinary) aura kRSi-vijJAna (Agricultural science) kI 4 iravina-chAtra-vRttiyAM (Scholarships) niyata karane aura hAla hI meM hindU-yUnIvarsiTI ko kRSi-vidyA kI zikSA ke liye die tIna lAkha rupayoM se iravina-kRSividyA-zikSaka (Irwin Chair of Agriculture) niyukta karane kI icchA prakaTa kii| 1. vi0 saM0 1984 kI kArtika vadi 6 ( I0 sa. 1927 kI 16 akTobara ) ko mahArAjA sAhaba, apane mAmU (maternal uncle) bUMdI-nareza raghuvIrasiMhajI kI mAtamapurasI ke liye, bUMdI gae aura vahAM se lauTane para kArtika vadi 14 ( 24 akTobara ) ko bIkAnera kI 'gaMgA-kainAla' nAmaka nahara ke udghATanotsava meM sammilita hue| vi. saM. 1984 kI ma~gasira sudi 14 (7 disambara ) ko gazta ke samaya, devIsiMha, sabaiMsapekTara-pulisa DakaitoM dvArA mArA gayA / mahArAja ne usakI vIratA aura kArya-tatparatA se prasanna hokara usakI strI ke guz2Are ke liye 'painazana' niyata karadI / * yaha rupayA paNDita madanamohana mAlavIya ke, vi. saM. 1984 ke ma~gasira (I. sa. 1627 kI navambara ) meM, jodhapura Ane para diyA gayA thA aura isI ke sAtha rAja-parivAra aura prajAvarga ne bhI isa kArya ke liye eka lAkha rupayA aura ikaTThA kara diyA thaa| ( pahale likhe anusAra hindU-vizvavidyAlaya (Hindu University) ke kAyama kie jAne ke samaya bhI jodhapura-rAjya se do lAkha rupaye die gae the aura caubIsa haz2Ara sAlAnA para zilpakalA-vijJAna kI zikSA ke liye eka zikSaka (Jodhpur Hardinge Chair of Technology) niyukta kiyA gayA thaa| yaha uparyukta rakama vi. saM. 1666 ke mAgha (I* sa 1913 kI pharavarI ) meM darabhaMgA-nareza aura madanamohana mAlavIya ke yahAM Ane para dI gaI thii|) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa isa para vAyasarAya ne bhI zikSonnati kI ina donoM bAtoM ko saharSa svIkAra kara liyA / tIsare dina prAtaHkAla vAyasarAya ne jodhapura ke durga kA nirIkSaNa kiyA aura usI dina tIsare pahara vaha lauTa gayA / phAguna vadi 11 ( 17 pharavarI ) ko mahArAjA sAhaba narendra-maNDala (Chamber of Princes ) kI sabhA meM sammilita hone ke liye dillI gae, aura vi0 saM0 1985 kI caitra sudi 3 ( 24 mArca ) ko Apane tilavAr3e ( mAravAr3a ke pazcimI-prAnta ) ke mele meM lAe gae mAravAr3a ke ghor3oM aura maveziyoM kA nirIkSaNa kiyaa| isake bAda garamI kA mausama A jAne se vaizAkha sudi 15 ( 4 maI ) ko Apa sakuTumba uTakamaMDe cale gae aura vahAM se dvitIya sAvana sudi 3 (18 agasta ) ko, DAkTaroM kI salAha ke anusAra, svAsthya-lAbha ke liye, baMbaI hokara, iMgalaiMDa ko ravAnA ho gae / isase ApakI anupasthiti meM sTeTa kAuMsila ke sabhApati kA kArya laiTineMTa karnala viMDhama karane lgaa| ___jodhapura meM prAcIna kAla se rivAja calA AtA hai ki yadi koI puruSa vadha kie jAne vAle bakaroM Adi ko lekara zarAfA-bAjAra se nikalatA hai to vahAM ke mahAjana loga una pazuoM kI kImata dekara unheM dharmapure ke bAr3e meM bheja dete haiM / isI ke anusAra vi0 saM0 1985 kI jyeSTha sudi 10 (I0 sa0 1928 kI 26 maI ) ko jaba kucha musalamAna kurbAnI ke eka bakare ko lekara usa khAsa bAjAra se nikale, taba mahAjanoM ne duganI-tiganI kImata dekara, pracalita-prathAnusAra, usa bakare ko le lenA cAhA / parantu ve musalamAna pahale se hI jAna-bUjha kara gar3a-bar3a macAne para AmAdA isI avasara para vAyasarAya ne jodhapura-rAjya kI unnatizIla vyavasthA kI aura amerikA jAne vAlI bhAratIya sainika 'poloTIma' ko do huI mahArAjA sAhaba kI Arthika aura ghor3oM kI sahAyatA kI prazaMsA kii| ___ vaizAkha vadi 6 (14 aprela ) ko lephTineMTa karnala viMDhama tIna mAsa ke liye chuTTI para gayA / isase usakA kAma juDIzala aura rivenyU maiMbaroM meM bAMTa diyA gayA / 1. vaizAkha sudi 15 (4 maI) se lephTineMTa karnala sTrAMga ke sthAna para lephTineMTa karnala gabIla (G. H. Cabriel, c. V. 0., I. A.) yahAM kA raijIDeMTa niyukta huaa| ___ ASADha vadi 1 ( 4 jUna ) ko bAdazAha kI barasagAMTha ke avasara para yahAM kI cIpha-korTa ke cIpha jaja rAmro sAhaba ku~vara cainasiMha ( M. A., L L. B.) ko 'rApro bahAdura' aura saradAra risAle ke kamAMDeMTa lephTineMTa karnala ThAkura anopasiMha ( M. C.) ko 'saradAra bahAdura' kI upAdhiyAM miliiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 mahArAjA umedasiMhajI the / isaliye unhoMne usa bakare ko dene se inakAra kara diyA / isa para mahAjanoM ne usa bakare ke kAna meM bAlI ( kur3akI ) DAla kara use pAsa ke siTI - pulisa ke thAne meM sauMpa diyA / yaha dekha usa samaya to ve zarAratI musalamAna cupa ho rahe, parantu dUsare dina IdagAha kI namAz2a ke samaya anya musalamAnoM ko bhar3akA kara unameM se karIba pAMca haz2Ara ko pulisa thAne para car3hA lAe / yadyapi pulisa aphasaroM ne zAnti ke sAtha mAmalA taya kara dene kI bahuta kucha ceSTA kI, tathApi ve loga bAhara ke vAtAvaraNa se prerita hone ke kAraNa bala-prayoga karane para udyata hogae / isakI sUcanA pAte hI juDIzala - minisTara paNDita jvAlAsahAya mizra ne saradAra risAle ke kucha savAroM ko tatkAla ghaTanAsthala para bheja diyA / isase sArA jhagar3A zIghra hI zAnta ho gayA / bhAdoM sudi 11 (25 sitaMbara) ko jisa samaya makaraunA nAmaka sthAna para ThAkurajI kI rivAr3I jala-yAtrA kI savArI ), julUsa aura bAje ke sAtha, vahAM kI eka masajida ke sAmane se nikalI, usa samaya kucha mullAoM ke bhar3akAne se, musalamAnoM ne, apane likha kara die vAde ko tor3a kara, pulisa aura julUsa ke logoM para patthara pheMkane prArambha kara die / isa para jaise-jaise unheM samajhA kara zAnta karane kI ceSTA kI gaI, vaise-vaise ve adhikAdhika uttejanA prakaTa karane lage / isake bAda unhoMne ukta masaz2ida ke pIche bane vahAM ke jAgIradAra ke baMdhu raghunAtha siMha ke bAr3e meM Aga lagA dI aura svayaM raghunAthasiMha ko talavAroM aura lAThiyoM se kSata-vikSata kara maarddaalaa| usa samaya vahAM para pulisa ke javAnoM kI saMkhyA kama hone se zIghra hI pAsake parabatasara nAmaka sthAna se phauja bulAI gaI aura isa prakAra vaha upadrava dabAyA gayA / isake bAda upadrava karane vAloM para bAqAyadA mukaddame calAe gae aura aparAdha siddha ho jAne para unheM sajAe~ dI gaIM / 1. mAravAr3a meM pracalita prathA ke anusAra jisa bakare ke kAna meM bAlI (kur3akI ) DAla dI jAtI hai vaha avadhya samajhA jAtA hai aura use yahAM ke loga 'amara-bakarA' kahate haiM / 2. isa prakAra ke jAtIya jhagar3e ko rokane ke liye bhAdoM sudi 6 ( 20 sitaMbara) ko phirase isa viSaya ke niyama taya kie gae aura kArtika vadi 6 ( 3 navaMbara) ko unheM rAjakIya gajaTa meM prakAzita karavA diyA gayA / 3. yaha sthAna jodhapura se karIba 118 mIla IzAna koNa meM sthita hai aura vahAM para saMgamaramara kI khAneM haiM / 4. yaha sthAna makarAne se karIba 12 mIla dakSiNa meM hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 557 www.umaragyanbhandar.com
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa kArtika ( navaMbara ) meM lAlA rAmacandra, suparinTainDeMTa pulisa, ne bar3I mustaidI se jAmanagara ke makarAnI DakaitoM kA pIchA kiyA aura bAda meM ThAkura bakhatAvarasiMha aura kAnasiMha bhI usake sAtha ho lie / isake bAda inhoMne siMdha-prAnta meM ghusakara isa DAkU-dala ko naSTa kara ddaalaa| kArtika sudi 4 (16 navaMbara ) ko mahArAjA sAhaba, maya kuTumba ke, laMdana se ravAnA hokara maMgasira vadi 5 (1 disaMbara ) ko jodhapura pahu~ce / isa para rAja-karmacAriyoM, nagara-vAsiyoM aura chAtra-gaNoM ne sTezana para upasthita ho, bar3e Adara, prema aura utsAha se ApakA svAgata kiyaa| ___ mAgha vadi 1 ( I0 sa0 1926 kI 26 janavarI ) ko mahArAjA sAhaba ne eka Ama darabAra kara sIkara-nivAsI Dakaita bhUrasiMha ke dala ko naSTa karane vAle mAravAr3a-pulisa ke aphasaroM aura mulAjimoM ko 15,600 rupaye kA inAma bAMTA / isameM kA kucha rupayA anya riyAsatoM ne, jo isa dala kI lUTa-mAra se taMga A gaI thIM. bhejA thaa| isI avasara para darabAra ne mAlakama ratanajI koThAvAlA, insapaikTara janarala jodhapura-pulisa, kI sevAoM se prasanna hokara use sonA aura tAz2Ima dI / mAgha vadi 14 ( 8 pharavarI ) ko mahArAjA sAhaba narendra-maNDala kI sabhA meM sammilita hone ko dillI geN| 1. isa para jAmasAhaba raNajItasiMhajI ne lAlA rAmacandra ko eka talavAra aura saropAva diyA aura unhIM kI icchAnusAra unake uttarAdhikArI ne khA~ bahAdura koThAvAlA, insapaikTara janarala-pulisa, ko eka suvarNa-padaka pradAna kiyA / isa kArya meM cauhaTana ke ThAkura sulatAnasiMha aura rAmasara ke ThAkura javAharasiMha ne bhI pulisa kI acchI sahAyatA kI thii| isase prasanna hokara jodhapura-darabAra ne unheM eka-eka baMdUka (Rile) inAma meM dii| 2. ApakA 'kaisarehiMda' jahAz2a ma~gasira vadi 4 ( 30 navaMbara ) ko baMbaI pahu~cA thA / 3. mahArAjA sAhaba ne rela se utarate hI pahale upasthita logoM kA hArdika abhinaMdana grahaNa kiyA aura phira kile para sthita apanI kula-devI cAmuNDA ke darzana kara apane mahala (rAI ke bAga ) meM praveza kiyaa| isa varSa bhI jodhapura kI 'poloTIma ne meyo kAlija (ajamera) ke khela meM vijaya prApta kii| pauSa vadi 6 (I0 sa0 1926 kI 1 janavarI) ko ThAkura bakhatAvarasiMha, supariMTaiMDaiTa-pulisa, ko bAdazAhI pulisa maiDala (King's Police Medal) milA / / 4. yaha darabAra purAne 'pablika-pArka' meM kiyA gayA thaa| 5. mAgha sudi 8 (17 pharavarI) ko Apa dillI se vApasa aae| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA umedasiMhajI phAguna sudi 1 ( 12 mArca) ko Apa phira dillI gae aura vahAM se hindUyUnIvarsiTI ke kRSi vidyAlaya ( Agricultural College ) kA udghATana karane ko banArasa pahu~ce' / isa samaya mAravAr3a meM nAja maha~gA ho rahA thA / isIse darabAra ne usakA deza se bAhara jAnA roka diyA aura bAhara se nAja ma~gavA kara zahara meM saste nAja kI dUkAneM khulavA diiN| isase garIboM ko bar3I sahAyatA milI / phAguna sudi 1 (11 mArca) ko misTara DI. aila. Dreka brokamaina (D. L. Drake Brockman, C. I. E., I. C. S. ) ( rivenyU - maiMbara sTeTa kAuMsila ) apanI, yahAM ke kArya kI avadhi samApta ho jAne se vApasa 'yunAiTeDa proviMseja' ( avadha ) meM kamiznara hokara calA gayA / isa para misTara je. DablyU. yaMga ( Mr. J. W. Young, o. B. E.), jo aba taka 'aikAuMTaiMTa janarala' thA, 'phAinaiMsa - maiMbara' banAyA gayA / zrAvaNa vadi 10 (31 julAI ) ko mahArAja fataisiMhajI ne 'homa - maiMbara' ke pada se avasara grahaNa kara liyaa| isa para usI dina paukarana - ThAkura, rAmro bahAdura, cainasiMha ( M. A., LL. B. ) 'juDIzala - maiMbara', rAma bahAdura rAmro rAjA narapatasiMha 'maiMbara-inaveTiMga' (Member-in-Waiting ) aura rAma bahAdura paNDita jvAlAsahAya mizra asthAyI 'rivainyU - maiMbara' banAe gae / vi0 saM0 1986 kI sAvana sudi 3 ( 7 agasta) ko jodhapura meM sthAnApanna 9. vahAM se Apa caitra vadi 7 1 aprela ) ko lauTa kara Ae / 2. ina dUkAnoM para aMgarez2I tola se 1 rupaye kA sAr3he sAta sera gehUM milatA thA / caitra vadi 4 ( 26 mArca) ko misTara gaibrIla ke sthAna para misTara aila. DablyU. renaoNlDsa (L. W. Reynolds, C. S. I, C. I. E, M.C., I. C. S., ) aura vi0 saM0 1986 kI caitra sudi 6 ( 15 apraila) ko usake sthAna para misTara keTara ( A. W. L. Cater, I. C. S. ) yahAM kA raiz2IDeMTa niyata huA / 3. hAla hI meM yaha sara ( Knight) kI upAdhi se bhUSita kiyA jAkara ( yU. pI. kI ) 'pablika sarvisa kamIzana' kA 'presIDeMTa' banA diyA gayA hai / jeTha vadi 11 ( 3 jUna ) ko bAdazAha kI barasagAMTha ke avasara para rAmro sAhaba, rAmro rAjA narapatasiMha (Household Comptroller and Private Secretary ) ko 'rAmro bahAdura' kA qhitAba milA / ASADha sudi 13 (16 julAI) ko rAmro bahAdura paukarana ThAkura maMgalasiMha, sI0 AI0 I0, pablika varksa maiMbara kA hRdaya kI gati ruka jAne se svargavAsa ho gayA / yaha eka saccA aura sIdhA saradAra thA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 556 www.umaragyanbhandar.com
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa ( Acting ) gavarnara janarala, laoNrDa gozcanaM (Lord Coschen ) aura usakI patnI kA Agamana huA / niyamAnusAra bheTa-mulAkAta ho jAne ke bAda usane yahAM kA durga aura polo kA khela dekhA / isI prakAra dUsare dina subaha caupAsanI kI rAjapUta-skUla aura zAma ko maMDora aura kAyalAne kI jhIla kA nirIkSaNa kiyA / rAta ko darabAra kI tarafa se usake Ane kI khuzI meM eka bRhat bhoja diyA gyaa| tIsare roz2a saradAra samaMda meM zikAra huA aura isake bAda vaha ( laoNrDa gozcana ) vApasa lauTa gayA / vi0 saM0 1986 kI Azvina vadi 2 (I0 sa0 1926 kI 21 sitaMbara ) ko tRtIya mahArAja-kumAra harisiMhajI kA janma huA / ___ Azvina sudi 3 ( 5 akTobara ) ko muMzI himmatasiMha, jo yU. pI. gavarnamainTa se mAMga kara bulavAyA gayA thA, 'rivainyU-maiMbara' banAyA gayA aura paNDita jvAlAsahAya mizra meM jodhapura-darabAra kI sevA se avasara grahaNa kara liyaa| ma~gasira vadi 2 ( 18 navaMbara ) ko mahArAjA sAhaba ne jodhapura nagara ke pAsa kI chItara ( hila ) nAmaka pahAr3I para banAe jAne vAle apane vizAla rAja-bhavana kI 1. yaha pahale madrAsa kA gavarnara thA aura mahArAjA sAhaba ke prativarSa kI garamiyoM meM uTakamaMDa jAne ke kAraNa ina donoM ke bIca mitratA calI AtI thii| 2. isa avasara para paukarana-ThAkura cainasiMha ko 'rAmo bahAdura' kA, ThAkura anopasiMha ko 'saradAra ___ bahAdura' kA aura ThAkura bakhatAvarasiMha ko bAdazAhI pulisa-maiDala kA tamagA diyA gayA / 3. isa avasara para kile se 125 topeM calAI gaI, aura daphtaroM meM pAMca roz2a kI chuTTI huI / kArtika vadi 3 ( 21 akTobara ) ko lephTineMTa karnala maiknaba ( R. J. Macnabb, I. A.) jodhapura kA raijIDaiTa niyukta huaa| kArtika sudi 1 ( 2 navaMbara ) ko misTara yaMga (J. W. Young, O. B. E.,) chuTTI para gayA aura phAguna badi 12 ( I0 sa0 1930 kI 25 pharavarI ) ko lauTakara vApasa AyA / I0 sa0 1926 meM jodhapura kI 'poloTIma' ne lakhanaU meM 'aopana kapa' aura dillI meM anya do 'kapa' jIte / isI prakAra isane anya aneka 'polo' ke kheloM meM bhI samaya-samaya para vijaya prApta kii| isase bhArata ke bAhara iMgalaiMDa taka meM bhI isakI acchI dhAka jama gaI / isa TIma ke vartamAna do khilAr3iyoM rAvarAjA hanUtasiMha aura rAvarAjA abhayasiMha ne ( jinake isa samaya kramazaH ! aura 8 haiMDikaipa hai ) isa khela meM antArASTrIya khyAti ( International fame) prApta karalI hai / yehI donoM khilAr3I jayapura-nareza kI tarapha se bhI bhAratIya aura iMgalaiMDa ke 'polo' ke khaloM meM barAbara khelA karate haiM / isI se unakI 'poloTIma' bhI mazahUra ho gaI hai| svayaM jodhapura-nareza ke bhI, jisa samaya Apa polo khelA karate the, 5 haiMDikaipa the| 560 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA umedasiMhajI nIMva rakhI / isa zubha avasara para darabAra kI tarafa se jina bAtoM kI ghoSaNA kI gaI thI ve isa prakAra thIM: (1) purAne jAgIradAra ke marane aura usake uttarAdhikArI ke gaddI para baiThane ke bIca honevAlI jAgIra kI asthAyI jantI baMda karadI gii| (2) eka hajAra taka kI rekhavAle jAgIradAroM para nikalanevAlA, rekha __aura cAkarI kA, pAMca varSa se pahale kA rAjya kA karja mApha kara diyA gyaa| ( isa ghoSaNA se mAravAr3a-rAjya ke 280 jAgIradAroM ko karIba DhAI lAkha rupaye ke karja se chuTTI mila gii|) (3) khAlase (rAjya ) ke gAMvoM ke kRSakoM aura anyajana-sAdhAraNa ko, unake gAMvoM kI saiTalamaiMTa honese pahale ke hAsila, kharar3A, ghAsa mArI Adi ke karja se mukti de dI gii| ( isase grAmINa janatA ko sAr3he ATha lAkha rupaye kA phAyadA huaa|) isIke sAtha hI vi0 saM0 1972 (I0 sa0 1915 ) ke kahata ke samaya aura usase pUrva ke varSoM meM e khodane Adi ke liye die hue eka lAkha rupaye kA karja bhI mAfa kara diyA gyaa| (4) mAravAr3a ke musalamAnoM ke liye, rAjya kI tarafa se, jodhapura meM eka acchA skUla banavA dene kA vAdA kiyA gyaa| (5) cAlIsa rupaye taka kI tanakhA ke rAjya ke mustakila mulAz2imoM ko cauthAI mahIne kI tanaqhvA, inAma ke taura, para dI jAne kI AjJA dI gii| (6) garIboM aura binA guz2Are vAle logoM ko rAjya kI tarafa se garama kapar3e dene kA hukma huaa| 1. isa avasara para dhArmika kRtyoM ko saMpAdana karane ke liye kAzI se bhI paNDita bulavAe gae the| isa mahala kA nakzA laMdana ke misTara laiMkesTara (Lanchester) ne banAyA thA aura yaha mahala abhI bana rahA hai / 2. yaha skUla 1,31,000 rupaye kI lAgata se banakara taiyAra ho gayA hai / isa samaya isameM saivaMtha kAsa taka kI par3hAI hotI hai aura isakA kula kharca rAjya se milatA hai / 561 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa (7) logoM meM nikalane vAlI jor3a karIba pacAsa rAjya kI kucha purAnI rakameM, jinakI lAkha ke thI, mAfa karadI gaIM / isI roz2a mahArAjA sAhaba ne nagara ke nae vizAla aspatAla kI nIMva kA patthara rakkhA / isake banAne ke liye dasa lAkha rupayoM kI maMjUrI dI gaI thI aura isake sAmAna ke liye DeDha lAkha kA aura isake vArSika qharca ke liye bAIsa haz2Ara kA aMdAz2a kiyA gayA thA / pauSa sudi 1 ( I0 sa0 1630 kI 1 janavarI) ko gavarnamainTa ne mahArAjA sAhaba ko jI. sI. AI. I. ke qhitAba bhUSita kiyA / mAgha vadi 12 ( I0 sa0 1930 kI 26 janavarI) ko 'phIlDa mArzala' ailanbI (Viscount Allenby, G. C. B., G. C. M. G, etc.), maya apanI patnI ke, jodhapura AyA aura dUsare dina usane, mahArAjA sAhaba ko sAtha lekara, rAjakIya senAoM kA nirIkSaNa kiyA / yUropIya mahAyuddha ke samaya jodhapura kA saradAra risAlA, usakI adhyakSatA meM, pailesTAina meM vIratA ke aneka kArya kara cukA thA / isI se tIsare dina rAjakIya bhoja (State Banquet) ke samaya usane jodhapura ke risAle kI bar3I prazaMsA kI aura kahA ki - " jaoNrDana kI ghATI ( Jorden Valley ), haiphA (Haifa) aura aleppo ( Alleppo) ke yuddhoM meM kie kAryoM ke kAraNa itihAsa meM isa risAle kA nAma avazya hI Adara kA sthAna prApta karegA / 1. isa aspatAla kA nakzA misTara jaoNrja ( Walter George ) ne banAyA thA aura isameM 240 bImAroM ke rahane kA sthAna rakkhA gayA thA / isase pUrva karIba pAMca lAkha kI lAgata se aspatAla kA eka bar3A bhavana aura bhI bana cukA thA / parantu usake nagara se dUra hone Adi anya aneka kAraNoM se vaha pulisa ke mahakame ke havAle karadiyA gayA / 2. mAgha vadi 30 ( I0 sa0 1630 kI 24 janavarI) ko 'fIlDa mArzala' ailanbI lauTa gayA / mAgha vadi 14 ( 28 janavarI) ko bhAratIya rAjasthAnI senAoM kA mukhya parAmarzadAtA (Military Adviser in Chief of Indian State Forces.) mejara janarala beTI (G. A. H. Beatty, C. B., C. S. I., C. M. G. D. SO ) bhI yahAM AgayA thA / vaha bhI cauthe dina lauTa gyaa| caitra vadi 3 ( 17 mArca) ko phaujI lATa 'phIlDa mArzala,' laoNrDa barDavuDa ( His Excellency Field Marshall Lord Birdwood, Commander-in-Chief), havAI jahAz2a dvArA dillI se jAmanagara jAte hue, yahAM AyA, aura vahAM se lauTate samaya caitra vadi 6 (20 mArca ) ko bhI yahAM eka dina Thahara kara dUsare dina dillI calA gayA / 562 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA umedasiMhajI isake alAvA haifA hI eka aisA nagara thA, jisa para binA kisI anya prakAra kI sahAyatA ke kevala risAle ke AkramaNa se adhikAra kiyA gayA thA / " mAgha sudi 3 ( 1 pharavarI) ko mahArAjA sAhaba, 'polo' ke liye, lakhanaU gae aura vahAM se dillI jAkara narendra maMDala kI sabhA meM sammilita hue / isake bAda garamI kA mausama A jAne se, vi0 saM0 1987 kI vaizAkha vadi 1 ( 14 aprela ) ko, Apa uTakamaMDa cale gae aura sAvana vadi 10 ( 21 julAI ) ko vahAM se lauTa kara Ae / kArtika (akTobara ) meM mahArAjA sAhaba ne jAlora aura jasavaMtapure kA daurA kiyA / vi0 saM0 1987 kI pauSa vadi 1 ( I0 sa0 1930 kI 14 disaMbara) ko mahArAjA sAhaba ke yahAM mahArAja - kumArI sAhabA kA janma huA / vi0 saM0 1987 kI phAguna sudi 1 ( I0 sa0 1931 kI 26 aura 27 faravarI) ko honevAlI manuSya- gaNanA meM mAravAr3a kI jana saMkhyA 21,25,682 ginI gaI / 0 sa0 1931 kI mArca meM mahArAjA sAhaba dillI jAkara narendra - maMDala meM sammilita hue / vaizAkha vadi 12 ( 13 aprela ) ko laiphTineMTa karnala viMDhama ( C. J. Windham.) ne, jo rAjakIya kAuMsila kA upAdhyakSa ( Vice President . ) thA, darabAra kI sevA se avasara grahaNa kareliyA / isa para sAvana sudi 2 ( 15 agasta) ko, usake sthAna para ku~vara mahArAjasiMha (bAra- aiTa-laoN, sI. AI. I., kamiznara ilAhabAda Divijana, yunAiTeDa proviMseja ) 'kAuMsila' kA upAdhyakSa banAyA gayA / vi0 saM0 1987 kI ASADha vadi 13 ( 24 jUna ) ko rAmro bahAdura rAvarAjA narapatasiMha cAra mAsa kI chuTTI para gayA aura kArtika sudi 6 ( 27 akTobara ) ko vApasa lauTa AyA / bhAdoM vadi 7 ( 16 agasta) ko mahArAjA sAhaba apane mAtAmaha (nAnA ) mahArAnA phataisiMhajI kI mAtamapurasI ke liye udayapura gae / 1. vaizAkha vadi 14 ( 16 aprela ) ko mahArAjA sAhaba jAte hue vAyasarAya lArDa irvina se aurate hue lArDa viliMgDana se milane baMbaI gae / dvitIya ASADha sudi 4 ( 16 julAI ) ko misTara maikaiz2I (D. G. Mackenzie, I. C. S., C. I. E.,) yahAM kA raiz2IDeMTa niyukta huA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 563 www.umaragyanbhandar.com
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa vi0 saM0 1988 kI sAvana sudi 14 ( 26 agasta) ko mahArAjA sAhaba ne jodhapura nagara meM pAnI kA samucita prabandha karane ke liye golAsanI ke pAsa nayA ( umedasAgara ) baMda taiyAra karane ko, apane nijI kharca ( Privy Purse ) se, do lAkha rupaye dene kI AjJA dI / sAvana sudi 15 ( 27 agasta) ko Apane, apanI kAuMsila ke arthamaMtrI (Finance Minister), misTara yaMga ko apanA pratinidhi banA kara 'gola meja' (Round Table) kaoNnphreMsa meM sammilita hone ke liye iMgalaiMDa bhejA / kArtika sudi 7 ( I0 sa0 1931 kI 16 navaMbara) ko 'eara mArzala' sara jauna sTIla (John Steel) ne jodhapura Akare yahAM ke havAI jahAja ke 'klaba' (Jodhpur Flying Club) kA udghATana kiyA / phAguna vadi 1 ( I0 sa0 1932 kI 1 mArca ) se bhArata gavarnamaiMTa ne, kharce kI bacata ke khayAla se, pazcimI rAjapUtAne kI riyAsatoM kI raijIDainsI ko uThA kara asthAyI rUpa se jayapura kI raiz2IDeMsI meM milA diyA / phAguna sudi 12 (16 mArca) ko, 'phaiDarezana' se saMbaMdha rakhanevAle Arthika (Financial ) praznoM para vicAra karane ke liye, bhArata - sarakAra dvArA niyukta ( Indian States Enquiry ) kameTI kA yahAM para Agamana huA aura usane mahArAjA sAhaba aura unake maMtriyoM se vicAra-vinimaya ( Discussion ) kiyA / caitra vadi 7 (28 mArca) ko mahArAjA sAhaba narendra maNDala kI sabhA meM sammilita hone ko dillI gae / Azvina sudi 11 (22 akTobara ) ko mahArAjA sAhaba kI bar3hI bahana zrImatI marudhara ku~vara bAI sAhabA ke garbha se jayapura mahArAja - kumAra kA janma huA / isa para jodhapura meM bhI harSa manAyA gayA aura kile se 51 topeM calAI gaI / 1. ma~gasira vadi 30 ( 8 disaMbara) ko yaha, dvitIya golamez2a (Second Round Table) kaoNnphreMsa meM sammilita hokara, vApasa AyA / mAgha sudi 11 ( I0 sa0 1632 kI 18 faravarI) ko tatkAlIna vAyasarAya laoNrDa viliMgDana kA putra laoNrDa raiMTaMDana (Lord Ratendone ) jodhapura AyA aura 8 dinoM taka yahAM rahA / phAguna vadi 4 ( 25 faravarI) ko jodhapura meM leDI viliMgDana kA Agamana huA / 2. tIsare dina yaha lauTa gayA / 3. isa para jayapura, jodhapura aura rAjapUtAne kI anya pazcimIya riyAsatoM kA kArya misTara maikaiz2I (D. G. Mackenzie, I. C. S.) karane lagA / 4. vahAM se Apa caitra vadi 12 ( 2 aprela ) ko lauTe / 564 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA uMmedasiMhajI vi0 saM0 1986 kI vaizAkha vadi 4 ( 24 aprela) ko svargavAsI mahArAjA sumerasiMhajI sAhaba kI kanyA zrI kizoraku~varI bAIjI sAhabA kA vivAha jayapura-nareza mahArAjA mAnasiMhajI' ke sAtha huA / isa zubha avasara para kAzmIra, bIkAnera, koTA, alavara, DUMgarapura, kizanagar3ha, navAnagara, pannA, carakhArI aura narasiMhagar3ha ke narezoM aura bIkAnera aura koTA ke mahArAja-kumAroM ne upasthita hokara utsava meM bhAga liyaa| ASADha sudi 6 (6 julAI) ko kuMvara mahArAjasiMha, 'vAisa presIDainTa sTeTakAuMsila' bhArata sarakAra kA 'ejenTa' (pratinidhi ) niyata hokara dakSiNI-aiphrikA calA gayA; isa para misTara yaMga (J. W. Young) kAuMsila kA asthAyI vAisa-presIDeMTa banAyA gyaa| Azvina sudi 5 (4 akTobara ) ko mahArAjA sAhaba ne phira iMgalaiMDa kI yAtrA kI aura ma~gasira sudi 1 (6 disaMbara ) ko Apa vahAM se lauTa kara aae| ___ Azvina sudi 15 (14 akTobara ) ko laoNrDa viliMgaDana aura leDI viliMgDana donoM kA, havAI jahAja se pUnA jAte hue aura kArtika vadi 3 (17 akTobara ) ko vahAM se dillI lauTate hue, jodhapura meM Agamana huA / kArtika sudi 8 (5 navaMbara ) ko misTara (J. W. Young) yaMga tRtIya golameja sabhA (3rd Round Table Conference ) meM sammilita hone ke liye iMgalaiMDa gayA aura mAgha vadi / ( I0 sa0 1933 kI 20 janavarI) ko vApasa lauTA / parantu isavAra kI sabhA meM jodhapura, jayapura aura udayapura tInoM riyAsatoM ne sara paNDita sukhadevaprasAda | kAka ko apanA mukhya pratinidhi banAkara bhejA thaa| 1. ApakI barAta usI dina yahAM pahuMcI aura vaizAkha vadi 6 ( 26 aprela ) ko vApasa lauTa gii| _ vi. saM. 1988 ke Azvina ( I. sa. 1631 ke akTobara ) aura vi0 saM0 1989 ke Azvina (I. sa. 1632 ke sitaMbara ) ke bIca mahArAjA sAhaba ne jAlora, nAgora, sAMcora, bAlI desUrI Adi mAravAr3a ke prAntoM kA daurA kiyA / 2. ( isake bAda yaha sara ( Knight) kI upAdhi se bhUSita kiyA gayA thaa|) Azvina sudi 1 (1 akTobara ) ko mahArAjA sAhaba ne sakuTumba o.sayAM kI yAtrA kii| pauSa sudi 7 (I. sa. 1633 kI 3 janavarI) ko Alopa-TAkura phatesiMha ko 'rAmabahAdura' kA khitAba milaa| vi0 saM0 166. kI caitra sudi 14 ( aprela ) ko mahArAjA sAhaba mAtamapurasI ke liye jAmanagara ge| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa phAguna sudi 5 (I0 sa0 1933 kI 1 mArca) ko jodhapura-relve ko bane 50 varSa ho jAne se usakI 'jubilI' manAI gaI / isakA utsava pA~ca dinoM taka rhaa| caitra vadi 7 ( 18 mArca ) ko mahArAjA sAhaba narendra-maMDala meM sammilita hone ke liye dillI gaeM / vaizAkha sudi / ( 4 maI ) ko rAmovahAdura rAvarAjA narapatasiMha ne apane kArya se istIfA dediyaa| isa para jyeSTha vadi 1 (10 maI ) se saMkhavAya-ThAkura mAdhosiMha homa minisTara banAyA gayA aura misTara yaMga (J. W. Young ) cIpha minisTara niyukta huaa| ___jyeSTha vadi 1 ( 10 maI ) se mAravAr3a kI riyAsata kA nAma jodhapura-sTeTa ke badale jodhapura-gavarnameMTa kara diyA gayA aura 'kAuMsila ke maiMvara' 'kAuMsila ke minisTara' kahAne lge| jyeSTha vadi 7 ( 16 maI) ko mahArAjA sAhaba zikAra ke liye pUrvI aiphrikA gae aura bhAdoM sudi 7 (27 agasta) ko vahAM se lautte| ___ Azvina sudi 1 (20 sitaMbara ) ko cauthe mahArAja-kumAra devIsiMhajI kA janma huaa| 1. vi0 saM0 1960 kI vaizAkha sudi 11 ( 6 maI ) ko laMdana meM kizora ku~vara bAI sAhayA ke garbha se jayapura - nareza ke dvitIya mahArAja-kumAra kA janma huA / isa para jodhapura meM mI harSa manAyA gayA aura kile se 25 topeM calAI gii| 2. Apake vApasa lauTane para prAzvina vadi 8 (12 sitaMbara) ko janatA ne eka virAT sabhA kara ApakA abhinaMdana kiyaa| bhASADha sudi 3 / 26 jUna ) ko misTara maikeMjI ke sthAna para misTara lodiyana (A. C. Lothian, C.I. E., I. C. S.) jayapura aura pazcimI rAjapUtAne kI riyAsatoM kA raMgIDeTa niyukta huaa| 3. isa khuzI meM kile se 125 topoM kI salAmI dI gaI aura daphtaroM meM 5 dina kI chuTTI kI gii| vi0 saM0 1960 ke kArtika (I. sa. 1633 ke akTobara ) meM mahAgaja vijayasiMhajI ko apanI jAgIra meM prathama zreNI ke ikhatiyAra die gae / yaha 12,000 rupaye kI rekha kI jAgIra inheM vi0 saM0 1988 (I. ma 1931 ) meM dI gaI thii| __mAgha vadi 30 (I0 sa0 1634 kI 15 janavarI) ko dina ke savA do baje ke karIba goSapura meM bhU-kamma huA, parantu isase kisI prakAra kI hAni nahIM huii| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA umedasiMhajI yAzvina sudi 11 ( 21 sitaMbara) ko muMzI himmatasiMha apanI yU0 pI0 gavarnamaiMTa kI naukarI para vApasa calA gayA aura usake sthAna para baMbaI gavarnamaiMTa se mAMgakara bulavAyA huA, misTara irvina ( J. B. Irwin, D. S. O, M. C., I. C. S. ) rivenyU minisTara niyukta kiyA gayA / vi0 saM0 1991 kI prathama vaizAkha vadi 14 ( I0 sa0 1934 kI 12 aprela ) ko misTara yaMga (J. W. Young ) bImArI ke kAraNa chuTTI lekara iMglaiMDa gayA aura vahAM para dvitIya vaizAkha sudi 10 (24 maI) ko usakA svargavAsa hogayA / isa para rAvahAdura ThAkura cainasiMha, jo aba taka 'juDIzala minisTara' thA, sthAyI rUpa se 'cIfa - minisTara' banAyA gayA / yadyapi jyeSTha sudi 8 (20 jUna ) se vaha phira 'juDIzala minisTara' kahAne lagA, tathApi artha aura rAjanItika vibhAga ( Finance and Political Departments) usI ke adhikAra meM rakkhe gae / isI samaya misTara aiDagara ( S. G. Edgar, I. S. E. ) asthAyI rUpa se tAmIrAta - vibhAga kA minisTara (Public Works Minister ) banAyA gayA / mAgha sudi 10 ( 25 janavarI) ko havAI - faujI ber3oM kA asara sara jauna sTIla (Sir John Steel, Air Marshal) jodhapura AyA aura dUsare dina lauTa gayA / vi0 saM0 1661 kI prathama vaizAkha vadi 3 ( 2 aprela) ko mejara bAna (LE. Barton, 1. A.) jayapura aura jodhapura kA rez2IDeMTa niyukta huprA / 1 Azvina sudi 12 ( 30 sitaMbara) ko DAkTara niraMjananAtha gurTU ke hailtha oNphIsarI se amara grahaNa karane para mahArAjA sAhaba ne usakI sevAoM se prasanna hokara use apanA 'oNnararI phiz2Iziyana' ( avaitanika DAkTara ) niyukta kiyA aura bAda meM usake liye 150 ) rupaye mAhavAra kI painzana niyata kara dI / 2. vi0 saM0 1661 kI dvitIya vaizAkha sudi 2 ( I0 sa0 1634 kI 15 maI) ko laoNDa aura leDI viliMgDana havAI jahAz2a se iMglaiMDa jAte hue aura zrAvaNa sudi 6 ( 16 agasta) ko vahAM se lauTate hue jodhapura meM Thahare / zrAvaNa sudi 3 ( 13 agasta) ko pazcimI rAjapUtAne kI riyAsatoM kI raijIDaisI phira sthApita kI gaI aura karnala viTika (H. M. Wightwick, I. A.) yahAM kA rez2IDeMTa niyukta huA / jyeSTha vadi 7 ( 4 jUna ) ko bAdazAha kI barasagAMTha ke avasara para uMmaidanagara- TAkura jaisiMha ko rAmabahAdura kA qhitAba milA / isI samaya mITher3I aura khokhara ke Asa-pAsa nakalI rupayoM ke pracAra ke bar3hane se logoM meM ( 1 ) yaha gAMva sAMbhara paragane meM hai / ( 2 ) yaha gAMva parabatasara paragane meM hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 567 www.umaragyanbhandar.com
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa vahAM para jAlI si banAe jAne kI aphavAha phailane lgii| isa para supariTeTa-pulisa miradhA baladevarAma aura ThAkara-kAsiMha isa mAmale kI jA~ca ke liye niyukta kie gae / unakI jAMca se vahAM para nakalI sikoM ke sAtha hI jAlI noToM ke banAe jAne ke prayatna kA bhI patA lgaa| parantu mIThar3I-ThAkura ke tAz2ImI-saradAra hone se pahale mukaddame ke saMbandha ke sabUtoM vagairA kI jAMca kI gaI aura isake bAda mahArAjA sAhaba kI AjJA prApta kara ina mukaddamoM para vicAra karane ke liye eka vicAraka-sabhA (Tribunal ) kAyama kI gaI / isameM rAya sAhaba lAlA TopanarAma ( cIpha jaz2a ), paMDita nandalAla ( saizana jaja ) aura nIber3AThAkura umedasiMha ( hAkima ) vicAraka niyukta kie gae / phAguna badi / (I. sa. 1635 kI 27 pharavarI) se ina mukaddamoM kA vicAra prArambha huA aura vi0 saM0 1662 kI bhAdoM badi 2 (16 agasta) ko isa sabhA (TribyUnala) ne nakalI rupayA banAne ke aparAdha se mIThar3I ke ThAkura bhomasiMha ko barI kara diyA / parantu jAlI noTa banAne ke mAmale meM use doSI pAyA / isake bAda pulisa ke apIla karane para Azvina badi 5 ( 17 sitaMbara ) ko darabAra ne, apane pradhAna maMtrI (Chief A inister ) kI salAha se upayukta phaisaloM ko nAmaMjUra kara diyA aura kArtika badi 3 (14 akTobara ) ko ina para phira se vicAra karane ke liye dUsarI vicAraka sabhA (Tribunal) kAyama kI / isameM rAyabahAdura ku~varasena, ( bAra aiTa-laoN ) presIDeMTa aura paMDita autArakizana kaula, ( bAra-aiTa-laoN) aura ThAkura hemasiMha ( saizana jaja ) maibara the / isa sabhA ne pahale jAlI noTa banAne ke mAmale para vicAra kiyA aura isameM ThAkura bhomasiMha Adi ko doSI paayaa| isake bAda 'ijalAsa khAsa' meM apIla hone para 'cIpha minisTara' karnala DI. ema. phIlDa 'homa minisTara' saMkhavAya ThAkura mAdhosiMha aura 'rivenyU minisTara' khA~bahAdura navAba mohammadadIna ne milakara isa para phira vicAra kiyA aura apanI rAya likha kara mahArAjA sAhaba kI sevA meM bheja dI / isake bAda vi0 saM0 1963 kI vaizAkha sudi 10 (I. sa. 1636 kI 1 maI ) ko mIThar3I-ThAkura ko milI huI tAz2Ima aura kuraba ke sAtha hI jAgIra ke gAMvoM meM se 8,300 rupaye kI vArSika Aya ke 4 gA~va hamezA ke liye jasa ho gae / isake alAvA ThAkura ko aura usake sAtha ke anya aparAdhiyoM ko yathAniyama dUsarI saz2AeM bhI dI gii| vi. saM. 1661 kI Azvina sudi 1 (I. sa. 1634 kI 6 akTobara ) ko sara aMka noisa (Sr Frank Noyce) vAyasarAya kI kAuMsala kA ( Industries & Labour ) meMbara jodhapura AyA aura cauthe dina lauTa gyaa| kArtika sudi 4 (10 navaMbara ) ko phaujI-lATa kI patnI leDI ceTavuDa (Lady Chetwood) jodhapura AI aura agale dina lauTa gaI / isake bAda phAguna sudi 8 (I. sa. 1635 kI 13 mArca) ko yaha phira aaii| vi. saM. 1661 kI maiMgasira sudi 7 (I. sa. 1634 kI 13 disaMbara ) ko mahArAja! sAhaba ne prasanna hokara rAporAjA abhayasiMha ko sonAImAjI aura rAporAjA hanUtasiMha ko miNiyArI nAmaka gA~va jAgIra meM die aura donoM ko dvitIya zreNI ke juDIzala iqhatiyArAta bhI mile| vi. saM. 1661 kI mAgha sudi 11 (I. sa. 1635 ko 14 pharavarI ) ko havAI senA kA aphasara sara jauna sTIla jodhapura AyA aura usI dina lauTa gayA / isake bAda phAguna vadi . (2. pharavarI) ko yaha phira AyA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA umedasiMhajI vi0 saM0 1991 kI pauSa vadi 2 ( I0 sa0 1134 kI 22 disaMbara ) ko mahArAjA sAhaba maya apane choTe bhrAtA ajitasiMhajI ke phira zikAra ke liye pUrvI aiphikA gae aura caitra vadi 10 ( I0 sa0 1635 kI 21 mArca) ko vahAM se lauTe / phAguna vadi 7 ( I0 sa0 1935 kI 25 pharavarI ko bhUtapUrva grIsa nareza ne jodhapura Akara mahArAjA sAhaba kA Atithya svIkAra kiyA aura agale dina vaha lauTa gayA / vaizAkha vadi 30 (2 maI) ko laiphTinaiMTa karnala DonAlDa fIlDa (D. M. Field, C. I. E. ) cIpha minisTara banAyA gayA / vi0 saM0 1992 kI vaizAkha sudi 4 ( I0 sa0 1135 kI 6 maI ) ko bAdazAha kI rajata - jubilI ( Silver Jubilee ) manAI gaI / isake saMbandha meM mahala para subaha jo darabAra huA usameM raijIDeMTa ne mahArAjA sAhaba ke sAmane vAyasarAya kA bhejA huA kharItA upasthita kiyA aura mahArAjA sAhaba ne apanI prajA para kA sAr3he ATha lAkha rupaye kA karja mAfa karane kI ghoSaNA kii| dUsare dina ( vaizAkha sudi 5 = 7 maI ko ) qarIba dasa hajAra rupaye garIboM ko bAMTe gae / bAdazAha kI isa jubilI ke caMde meM 50,000 rupaye darabAra ne die aura 2,24,737 rupaye riyAyA ne ikaTThe kie / yaha rakama isa avasara para rAjapUtAne kI anya riyAsatoM meM ikaTThI kI gaI rakamoM se adhika siddha huI aura isa rakama meM se 1,57,633 rupayA mAravAr3a nivAsiyoM ke hitArtha kharca karane ke liye vApasa A gayA / 1. isa samaya yaha phira grIsa ke siMhAsana kA adhikArI ho gayA hai / vi0 saM0 1662 kI vaizAkha vadi 5 ( 23 aprela ) ko barmA kA gavarnara yahAM AyA aura usI dina vApasa calA gayA / 2. vaizAkha badi 14 (1 maI) ko jubilI utsava ke saMbandha meM pharADI - divasa (Flag day ) manAyA gayA aura choTI-choTI maMDiyA~ becakara bhAratiyoM ke hita ke kAryoM ke liye rupayA ikaTThA kiyA gayA / usa dina kile se 101 topoM kI salAmI dAg2I gaI, 121 kaidI chor3e gae, 363 kaidiyoM kI jela kI avadhi ghaTAI gaI, aura mahArAjA sAhaba ne apane kucha mulkI, faujI aura relve ke aphasaroM ko cAMdI ke 65 jubilI - maiDala die / usI avasara para qhA~bahAdura ema. Ara. koThAvAlA ( insapaikTara janarala pulisa ) ko jodhapura - rAjakIya pulisa kA pahalA padaka diyA gayA / 3. yaha rupayA nimnalikhita kAryoM ke liye AyA thA: ( ka ) 15,000 rupaye mAravAr3a rAjya ke kuSTa roga kI jAMca ( Survey) ke liye / 566 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa vaizAkha sudi 4 (6 maI) ko rivainyU minisTara misTara irvina (J. B. Irwin, I.C. S.) apanA yahAM kA kAryakAla pUrA ho jAne ke kAraNa, baMbaI presIDeMsI meM lauTane kI icchA se. chuTTI para calA gayA / isa para 'sTeTa' kAuMsila kA kArya isa prakAra bA~TA gayAH presIDeMTa-mahArAjA sAhaba cIfa aura phAineMsa-minisTara-karnala DonAlDa phIlDa, sI. Ai. I. juDIzala minisTara-rAobahAdura paukarana-ThAkura cainasiMha, ema. e., ela ela. bI. homa minisTara-saMkhavAya-ThAkura mAdhosiMha pabalika varksa minisTara-misTara aiDagara ( S. G. Edgar, I. S.E ) jyeSTha vadi 14 ( 31 maI ) ko prAtaHkAla ke samaya keA aura usake Asa-pAsa ke pradeza meM bhayaMkara bhUkampa huA / isase dhana-jana kI bar3I hAni huI / isakI sUcanA milate hI vahAM ke pIr3itoM kI sahAyatA ke liye 10,100 rupayA darabAra ne diyA aura 41,431 rupayA anya logoM ne ikaTThA kiyA / isake bAda yaha 51,531 rupaye kI rakama vAyasarAya ke ( dillI ke ) keTA bhUkampa-sahAyaka phaMDa ( Quetta Earthquake Relief Fund, Delhi) meM bheja dI gii| (kha) 45,000 rupaye pAgaloM kI mAnasika cikitsA ke aspatAla ke liye / (ga) 50,000 rupaye bhAratIya bAla aura mAtR hitarakSiNI sabhA (All-India Lady Chelmsford League for Maternity and Child-wellare) ke liye| (gha) 45,000 rupaye viMDhama aspatAla meM rAjayakSmA ( Tuberculosis) ke rogiyoM ke vAste 12 maMcoM (Beds) kA sthAna taiyAra karane ke liye| 1. jyeSTha sudi 3 ( 4 jUna) ko, rAjya kI tarapha se, logoM se isa kArya ke liye candA ikaDA karane ko eka kameTI banAdI gaI thii| jyeSTha sudi 2 (3 jUna) ko bAdazAha kI sAlagiraha ke utsava para saradAra risAle ke mejara hemasiMha ( Second-in-Command of the Sardar Rissala) ko dvitIya zreNI kI pro. bI. Ai. kI upAdhi milii| ASADha mudi 6 (7 julAI) ko 'juDIzala minisTara' ThAkura cainasiMha laMdana meM honevAlI zikSA sabhA (World Educational Con!erence) meM, bhAratIya pratinidhi kI haisiyata se, sammilita hone ke liye chuTTI para gayA aura kArtika vadi 7 (18 akTobara ) ko vahAM se lauTA / vi0 saM0 1962 kI maMgasira sudi 15 ( I0 sa0 1935 kI 10 disaMbara ) ko zrImatI kizoraku~varI bAI sAhabA ke garbha se jayapura-nareza ke tRtIya mahArAja-kumAra kA janma huA / isa avasara para bhI jodhapura meM harSa manAyA gayA aura kile se 25 topeM calAI gii| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA umedasiMhajI vi0 saM0 1992 kI maMgasira sudi 12 ( I0 sa0 1935 kI 7 disaMbara ) ko khA~bahAdura nabAba caudharI mohammadadIna rivainyU minisTara banAyA gayA / ko vi0 saM0 1992 kI mAgha vadi 11 ( I0 sa0 1136 kI 20 janavarI ) samrAT jArja paJcama kA svargavAsa ho gayA / isapara jodhapura rAjya meM bhI agale dina se yathA niyama zoka manAyA gayA / isake bAda mAgha sudi 6 ( 26 janavarI) ko nae bAdazAha eDavarDa aSTama ke rAjagaddI para baiThane kA utsava manAyA gayA aura usa avasara para kie gae darabAra meM raijIDaiMTa dvArA bhArata ke vAyasarAya kI, navAbhiSikta samrAT kI adhInatA svIkAra karane 1. yaha pahale jayapura meM rivenyU minisTara thA / vi0 saM0 1662 kI pauSa sudi 7 ( I0 sa0 1636 kI 1 janavarI) ko nimnalikhita rAja- karmacAriyoM ko padaka aura upAdhiyAM milIM : misez2a TArleTana - kaisara-e-hinda padaka mejara gauDana (O. B. E. ) - sI. AI. I. karnala TAkura pRthvIsiMha ( ber3A ) - rAma bahAdura | ThAkura kAnasiMha ( suparinTeMDeMTa- pulisa - bAdazAhI pulisa padaka 2. isa avasara para tIna dinoM kI chuTTI kI gaI, tIna dinoM taka qile para kI naubata, roz2amarrA kI to aura jana sAdhAraNa ke yahAM kA nAca-gAna baMda rakkhA gayA / saradAroM, aMgarez2aaphasaroM aura mutsaddiyoM Adi ko apanI-apanI prathAnusAra zoka manAne kA Adeza diyA gayA | bhAgha vadi 13 ( 22 janavarI) ke prAtaH kAla kile se zoka-sUcaka 70 topeM (Minute guns ) dAgI gaI aura usa dina sAre bAz2Ara baMda rahe / isake bAda jaba mAgha sudi 5 (28 janavarI) ko svarga-gata samrAT kI antyeSTi kI gaI taba phira eka dina ke liye uparyukta vidhi se zoka manAyA gayA aura mandiroM, masajidoM aura girajoM meM prArthanAeM kI gaI / ( 1 ) I0 sa0 1614 meM yaha apane nAnA mahArAjA pratApasiMhajI ke sAtha yUgpa ke mahAyuddha meM gayA thA aura do varSoM taka yuddhasthala para rahA thA / vi0 saM0 1926 se 1634 taka yaha mahArAjA sAhaba kA senA - saciva ( milaTarI sekreTarI) rahA aura isake bAda saradAra risAle kA kamAMDara banAyA gayA / vi0 saM0 1663 kI dUsarI bhAdoM sudi 2 ( I0 sa0 1636 kI 17 sitaMbara) ko isa rAjabhakta ThAkura kA svargavAsa ho gayA aura isa Akasmika ghaTanA para mahArAjA sAhaba ne qhAsa taura se apanA zoka prakaTa kiyA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 571 www.umaragyanbhandar.com
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa kI ghoSaNA par3ha kara sunAI gaI / vi0 saM0 1912 kI caitra vadi / ( I0 sa0 1936 kI 17 mArca ) ko bhArata ke vAyasarAya aura garnara janarala kA jodhapura meM Agamana huA aura usane navIna 'pabalika-pArka' ( viliMgDana gArDana ) aura usameM bane ajAyabaghara Adi kA udghATana kiyaa| vi0 saM0 1993 kI caitra sudi 6 (I0 sa0 1936 kI 28 mArca ) ko rAobahAdura ThAkura cainasiMha ne juDIzala-minisTara ke pada se istIphA de diyA aura usake sthAna para, vaizAkha vadi 7 ( 14 aprela ) ko, rAyabahAdura lAlA ku~varasena ( Bar-at-law) juDIzala-minisTara niyukta huaa| vi0 saM0 1993 kI vaizAkha sudi 15 ( I0 sa0 1936 kI 6 maI ) ko mahArAja ajitasiMhajI parAmarzadAtR-sabhA ( Consultative Committee ) ke sabhApati (President) niyata hue| vi0 saM0 1993 kI ASADha sudi 1 ( 23 jUna ) ko navAbhiSikta samrATa kI barasagAMTha ke utsava para mahArAjA sAhaba jI. sI. esa. Ai. kI upAdhi se bhUSita kie geN| 1. isake bAda sAmane ke maidAna meM 'yUniyanajaika' phaharAyA gayA, risAle ne zAhI salAmI dI, baiMDavAloM ne 'jAtIya gIta' (National anthem ) bajAyA aura kile se 101 topoM kI salAmI dI gii| 2. isa vAra samayAbhAva ke kAraNa vAyasarAya havAI jahAz2a se pAyA thA aura dUsare hI dina lauTa gyaa| isase pUrva vi0 saM0 1962 kI mAgha vadi 11 (I0 sa0 1636 kI 20 janavarI) ko mI ukta vAyasarAya havAI jahAz2a se, porabaMdara se dillI jAte hue idhara se nikalA thaa| ___isI varSa ke vaizAkha ( aprela ) meM misTara aiDagara ( S. G. Edgar, I. S. E.) (pablika varksa minisTara ) chuTTI para gayA aura usake Azvina (akTobara ) meM lauTane taka usakA kAma cIpha minisTara aura juDIzala minisTaroM meM bA~Ta diyA gayA / isI prakAra vi0 saM0 1613 ke vaizAkha (I. sa. 1636 kI maI ) meM cIpha minisTara (Lt.- Col. D. M. Field, C. I. E.) DonAlDa phIlDa chuTTI para gayA aura usake zrAvaNa (julAI ) meM lauTane taka usakA kAma homa-minisTara ko sauMpA gayA 3. isI avasara para bAbU ghIsUlAla ( esisTaiTa sekreTarI mainejara jodhapura relve ) ko rAyasAhaba kA khitAba milaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA ummedasiMhajI isa varSa bAriza kI kamI ke kAraNa dvitIya bhAdoM vadi 10 ( 10 sitaMbara ) ko bIlAr3A, bAlI, desUrI, jAlora, pAlI, jasavaMtapurA, sivAnA, sAMcora aura vAr3amera ke prAntoM meM akAla hone kI ghoSaNA kara upayukta sthAnoM para saste ghAsa kI dUkAneM khulavAI gaI, rakSita vana-sthalI kI rukAvaTa uThAkara maveziyoM ke cAre aura pAnI kA prabaMdha kiyA gayA / jahAM-jahAM AvazyakatA samajhI gaI vahAM-vahAM nAja kI dUkAneM aura garIboM ke bhojanAlaya / Poor .nouses ) kAyama kie gae, kisAnoM ko takAbI dI gaI, unase lagAna lenA yA una para kI DigariyoM kI vasUlI karanA baMda kiyA gayA aura garIboM kI sahAyatA ke liye madada ke kAma ( relief works ) khole gae~ / dvitIya bhAdoM sudi 6 ( 22 sitaMbara ) ko samrAT eDavarDa aSTama ne mahArAjA sAhaba ko apanA sahacara ( A. D. C.) niyukta kiyA aura sAtha hI 'oNnararI karnala' ke pada se bhI bhUSita kiyaa| ____ vi0 saM0 1663 kI kArtika sudi 2 ( I0 sa0 1936 kI 16 navaMbara ) ko yahAM para, jodhapura-rAjya ke samagra bhAratIya rAjyasaMgha ( All-india Federation ) meM sammilita hone meM upasthita honevAlI kaThinAiyoM para vicAra-vinimaya karane ke liye, vAyasarAya ke pratinidhiyoM ( Lt.-Col. Sir George Ogilvi, K. C. I. E., C. S. I., Mr. E. V. Wirie, C. 1. E. and Mr. E. G. Herbert ) kA Agamana huA / isa vArtAlApa meM yahAM ke raijIDeMTa laikTineMTa karnala aica. aima. viTika (H. M. Wightwick) ne bhI bhAga liyaa| isake bAda ye pratinidhi kArtika sudi 4 (18 navaMbara) ko lauTa ge| ___ vi0 saM0 1963 kI maMgasira badi 12 / I0 sa0 1936 kI 10 disaMbara) ko ( apane vivAha ke mAmale meM ) satrAT eDavarDa aSTama ne briTiza-sAmrAjya kI gaddI chor3a dii| isa para unake choTe bhrAtA jArja SaSTha ke nAma se ukta gaddI para baiThe / isa saMbandha meM maMgasira sudi 5 / 14 disaMbara ) ko jodhapura meM eka darabAra kiyA gyaa| 1. isase pahale hI nAgora prAnta ke kRSakoM ke lagAna meM kamI karadI gaI thii| 2. isa avasara para rAjapUtAna kA pAzcamI riyAsatoM ke raijIDaiTa ne samrAT kI ghoSaNA par3hakara sunAI / isake bAda sAmane ke maidAna meM 'yUnIyanajaika' phaharAyA gayA, rAjakIya senA ne zAhI salAmI dI, bAje vAloM ne 'naizanala ainthama' bajAyA, kile se 101 topeM calAI gaI aura sarakArI daphtaroM aura vidyAlayoM meM chuTTI kI gii| _ vi0 saM0 1663 kI mAgha badi 6 ( I0 sa0 1637 kI 1 pharavarI) ko lephTineMTa karnala DI. ema. phIlDa. ( Lt. Col. D. M. Field, C. I. E.) ko sara ( Knight ) kI upAdhi aura TI. jI. dalAla (T.G. Dalal), poliTikala saikreTarI ko 'khA~sAhaba' kI upAdhi milii| 573 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa vi0 saM0 1993 kI mAgha sudi 1 ( I0 sa0 1137 kI 12 pharavarI) ko jaoNrja ne mahArAjA sAhaba ko apanA sahacara ( A. D. C. ) niyukta kiyA / samrAT vi0 saM0 1994 kI caitra sudi 1 ( I0 sa0 1937 kI 19 aprela ) ko mahArAjA sAhaba samrAT jArja SaSTha ke rAjyAbhiSekotsava meM sammilita hone ke liye, havAI jahAz2a se, laMdana ko ravAnA hue| isa yAtrA meM mahArAnI sAhaba bhI Apake sAtha thIM | vahAM para vi0 saM0 1994 kI vaizAkha sudi 2 ( 12 maI ) ko navIna samrAT kA rAjyAbhiSeka huA / usameM bhAga lene ke kAraNa samrAT kI tarafa se mahArAjA sAhaba ko rAjyAbhiSekotsava - saMbandhI padaka ( Coronation medal ) se bhUSita kiyA gayA aura mahArAnI sAhabA ko phItA ( ribbon ) aura sAr3I para lagAne kA kAMTA ( brooch ) bheTa kiyA gayA / vi0 saM0 1663 kI caitra vadi 30 ( I0 sa0 1637 kI 11 apraila ) ko yahAM ke raiz2I - DaiMTa viTika (Lt-Col,M. Wightwick, I. A. ) ke chuTTI jAne para usake sthAna para laiphTineMTa karnala gilana ( Lt. -Col. G. V. B. Gillan, C. I. E. ) niyukta huA / vi0 saM0 1664 kI caitra sudi 3 ( I0 sa0 1637 kI 13 apraila) ko cIpha minisTara sara DonAlDa phIlDa (LL. - Col. Sir Donald Field, C. I. E. ) rAjakIya kArya se laMdana gayA aura ASADha sudi 5 ( 12 julAI ) ko vahAM se lauTA / isa avasara ke bIca isakA kArya ThAkura mAdhosiMha ( saMkhavAya ) gRha saciva ( homa minisTara ) ke tatvAvadhAna meM hotA rahA / 1. vi0 saM0 1663 kI mAgha sudi 15 ( I0 sa0 1637 kI 25 pharavarI) ko baMbaI prAnta ke gavarnara laoNrDa breborna ( Lord Brabourne, G. C. I. E, M. C. ) kA yahAM Agamana huA aura dUsare dina vaha yahAM se lauTa gayA / 31 mArca ko khA~sAhaba fIroz2azAha ko jodhapura darabAra kI sevA se avasara grahaNa karane para usakI sevAoM ke upalakSya meM 350 ) rupaye mAhavAra kI painazana dI gaI / 2. isI avasara para mahArAja ajita siMhajI, laiphTineMTa karnala sara DonAlDa phIlDa (cIpha minisTara jodhapura ), aura rAmarAjA hanUta siMha ko bhI kauronezana meDala mile / sAtha hI kaipTina rAvarAjA hanUta siMha ko 'rAmabahAdura aura khA~bahAdura koThAvAlA (inspekTara janarala pulisa ko o. bI. I. (O BE ) kI upAdhiyAM milIM / , usI dina prAtaHkAla jodhapura meM bhI samrAT jaoNrja SaSTha kA rAjyAbhiSekotsava manAyA gayA / isa avasara para jala ke alAvA kile se 101 topoM kI salAmI dAgI gaI, vidyArthiyoM ko miThAI aura garIboM ko bhojana diyA gayA / una garIba mAtAoM ko jinhoMne hAla hI meM prasava ke samaya 'mAtRrakSiNI sabhA' kI dAiyoM se sahAyatA lI thI rupayoM kI madada dI gaI, maMdira, masajida aura giraje meM ekatrita hokara prArthanAeM kI gaI aura rAjya ke daphtaroM Adi meM 3 dinoM kI chuTTI dI gaI / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 574 www.umaragyanbhandar.com
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA ummedasiMhajI isake bAda vi0 saM0 1994 kI jyeSTha vadi 14 ( I0 sa0 1937 kI 7 jUna ) ko mahArAjA sAhaba havAI jahAz2a se lauTa kara sakuzala jodhapura pahu~ce / vi0 saM0 1994 kI sAvana vadi 3 ( I0 sa0 1937 kI 26 julAI ) ko mahArAjA sAhaba ne eka darabAra kiyA aura usameM apane rAjakIya karmacAriyoM ko samrAT ke rAjyAbhiSekotsava-saMbandhI padaka ( Coronation Medals ) pradAna kieM / vi0 saM0 1994 kI kArtika vadi 1 ( I0 sa0 1937 kI 20 akTobara ) ko pA~cave mahArAja-kumAra kA janma huaa| pahale likhA jA cukA hai ki vi0 saM0 1942 ( I0 sa0 1885 ) meM bhArata sarakAra ne meravAr3e ke 21 gAMvoM para jodhapura-darabAra kA adhikAra mAnate hue bhI unakA prabandha hamezA ke liye apane adhikAra meM kara liyA thaa| parantu vi0 saM0 1964 ke mAgha ( I0 sa0 1138 kI janavarI ) meM rAjya-saMgha ( Federation ) ke silasile meM ve gA~va phira se jodhapura darabAra ko lauTA die gae / isa samaya taka gavarnamaiMTa ko jodhapura-darabAra kI tarafa se 1,08,000 rupaye sAlAnA khirAja ke aura 1,15,000 rupaye ( vi0 saM0 1874=I0 sa0 1818 kI sandhi ke anusAra ) fauja-kharca ke die jAte the / parantu Age se, airanapure kI mINA-fauja ( kora ) ke tor3a die jAne se, yaha pichalI rakama nahIM denI hogI / 1. isa khuzI meM agale roz2a daphtaroM meM chuTTI kI gaI aura skUloM ke vidyArthiyoM ko miThAI dI gii| 2. isa avasara para 16 padaka mulkI ( Civil ), 26 padaka phaujI ( Military ) aura 16 padaka jodhapura-relve ke aphasaroM aura karmacAriyoM ko die ge| 3. isa avasara para bhI kile se 125 topeM dAgI gaI, 5 dinoM kI chuTTI kI gaI, 8 kaidI __ chor3e gae aura 103 kaidiyoM kI miyAdeM ghaTAI gii| vi0 saM0 1664 kI pauSa vadi 30 (I0 sa0 1638 kI 1 janavarI) ko bhaMDArI billamacaMda ( phAineMsa-sekreTarI ) ko 'rAyasAhaba' kI upAdhi milI / 4. ina gAMvoM meM 3 naye AbAda hue gAMvoM ke mile hone se isa samaya inakI saMkhyA 24 ho gaI hai| 575 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa vi0 saM0 1965 kI vaizAkha vadi 14 ( I0 sa0 1138 kI 26 aprela ) ko mahArAjA sAhaba ne sumera - samanda se lAI gaI nahera kA udghATana kiyA / isa samaya yahAM para rAjya - prabandha ke liye eka mantriyoM kI sabhA ( kAuMsila ) niyukta hai / usameM pAMca mantrI haiM aura usake sabhApati kA Asana svayaM mahArAjA sAhaba grahaNa karate haiM / 1. isa (Sumer Samand Water Supply Channel) ke banAne meM karIba 18 lAkha rupaye kharca hue | yaha nahara qarIba 60 mIla laMbI hai aura isameM mArga meM car3hAI jAne ke kAraNa 7 paMpiMga sTezana banAe gae haiN| isakA pAnI ikaTThA karane ke liye takhatasAgara kA bAMdha bana rahA hai / isameM karIba 53 lAkha rupaye lageMge / isa nahara ke bana jAne se jodhapura nagara kI pAnI kI kamI dUra hogaI hai / 2. rAjakIya kAuMsila ke mantriyoM kA aura unake vibhAgoM kA vivaraNa isa prakAra hai: (ka) - sara DonAlDa phIlDa pradhAna maMtrI aura artha saciva (Lt. Col. Sir Donald Field. C. I. E. ) ( Chief & Finance Minister ) (kha) - ThAkura mAdhosiMha ( saMkhavAya ) ( ga ) - misTara esa. jI. eDagara (Mr. S. G. Edgar, I. S. E.) (gha) - navAba khA~bahAdura caudharI mohammadadIna (Ga) - rAyabahAdura lAlA ku~varasena Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 576 gRha-saciva (F!ome Minister) tAmIrAta vibhAga - saciva (Public Works Minister ) prAya-saciva (Revenue Minister) nyAya - saciva (Judicial Minister) www.umaragyanbhandar.com
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2. mahArAjA ummedasiMhajI sAhaba kI pUrvI ephrikaa-yaatrii| (prathama yAtrA) mahArAjA sAhaba ne pahale-pahala vikrama saMvat 1989 ( I0 sa0 1932-33 ) kI zItaRtu meM zikAra ke liye pUrvI ephrikA jAne kA nizcaya kiyA aura isake prabandha ke liye ugaMDA aura somAlIlaiMDa ke bhUtapUrva gavarnara aura sUDAna ke gavarnara-janarala sara jaoNfarI Arcara ko likhA / isapara vaha jodhapura Akara Apa se milA aura yahAM para yAtrA kA prArambhika prabandha kara Age ke prabandha ke liye pUrvI ephrikA calA gyaa| isake bAda vi0 saM0 1960 kI jyeSTha vadi 7 ( I0 sa0 1933 kI 16 maI ) ko Apa jodhapura se ravAnA hue aura bambaI pahu~ca pUrvI efikA jAnevAle briTiza iNDiyA kampanI ke keniyA (Kenya) nAmaka jahAja para savAra hue| ___ isa yAtrA meM Apake sAtha Apake choTe bhrAtA mahArAja ajitasiMhajI, osiyAM ke ThAkura rAmasiMha aura ku~vara bizanasiMha tathA jodhapura kA priMsipala maiDIkala oNphIsara misTara I0 DablyU0 hevarDa the| 1. misTara hevarDa ke vivaraNa ke AdhAra para / 2. sara jaoNpharI aura sahAyaka-zikArI (Chief hunter) mare smitha ne mahArAjA sAhaba ke samAna sammAnanIya vyakti ke hiMsra jantuoM kA zikAra karane ko jAne ke samaya eka datta zalya-cikitsaka (Surgeon) kA sAtha rakhanA Avazyaka batalAyA thaa| isI se mi0 hevarDa sAtha liyA gayA thaa| isa yAtrA meM zalya-cikitsA meM sahAyatA denevAle eka vyakti ke alAvA tIna anucara aura bhI sAtha the| inake alAvA anya anucaroM kA prabandha keniyA meM hI kiyA gayA thaa| 577 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa bhArata se sezalsa (Seychelles ) dvIpa taka kI yaha sAmudrika yAtrA bar3I suhAvanI rahI, aura vahAM para Apane apane sahacaroM sahita kinAre para utara usa snAnopayogI sundara samudra-taTavAle Urvara dvIpa ke aneka chAyA-citra lie| kucha ghaMToM ke vizrAma ke bAda ApakA jahAja avaziSTa yAtrA ke liye phira Age bar3hA aura usake mombAsA (Mombasa) pahu~cane para vahAM ke prAntIya kamiznara ne keniyA ke gavarnara ke pratinidhirUpa se ApakA svAgata kiyaa| sAtha hI sara jaoNpharI Arcara tathA misTara nikola bhI vahAM Akara upasthita hue| isake bAda mahArAjA sAhaba apane saba anuyAyiyoM ko lekara kiliNDinI (Kilindini) ke bandaragAha ke qarIba bane misTara nikola ke sundara bhavana meM pahu~ce aura usakA Atithya svIkAra kiyA / isase nivRtta hone para misTara nikola ne saba ko mombAsA kI saira karavAI aura mahArAjA sAhaba ko apane havAI jahAja meM biThAkara ukta nagara kA UparI dRzya dikhalAyA / anta meM mahArAjA sAhaba ke sthAnIya gavarnara kA prAtithya grahaNa kara lene para ApakA dala, vahAM ke samudra tala se ravAnA hokara kaI hajAra phITa kI U~cAI para sthita nairobI ko jAnevAlI relagAr3I se ravAnA huA aura zAma ke bAda apane gantavya sthAna mAuMgU (Maungu) para, jo eka choTAsA sTezana hai, pahu~ca gayA / yaha sthAna bauI (Voi) prAnta meM hai, jo ghane jaMgalavAlA hone se apane hAthiyoM ke liye prasiddha hai / yahAM ke jaMgala meM vizAla vRkSa na hokara kAMToMvAlI jhAr3iyoM kI adhikatA hai / isI se vahAM para calanA-phiranA kaThina ho jAtA hai / isa sthAna para pahale se hI sukhada qhamoM kA prabandha kara diyA gayA thA / isaliye rAta bhara vizrAma kara lene ke bAda prAtaHkAla ke pUrva hI mahArAjA sAhaba ephrikA ke saba se bar3e zikAra - . hAthI kI khoja meM ravAnA ho gae / isa yAtrA meM kaptAna Ti0 mare smitha (T. Murray Smith) sahAyaka - zikArI (Chief hunter) niyukta kiyA gayA thA aura usakI sahAyatA ke liye tIna anya zikArI bhI rakkhe gae the / isI se mare smitha aura eka anya zikArI mahArAjA sAhaba ke sAtha aura do zikArI mahArAja ajitasiMhajI ke sAtha rahate the| hAthI kA zikAra dalabaddha hokara nahIM kiyA jA sakatA / isI se mahArAjA sAhaba ko eka dizA meM 1. misTara nikola kA pitA bhI una mukhya puruSoM meM se eka thA, jinhoMne briTiza IsTa ephrikA ke nAma se sambodhita hone vAle isa bhUbhAga kA dvAra mukta kiyA thA / 578 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA ummedasiMhajI aura mahArAja ajitasihajI ko dUsarI dizA meM jAnA pdd'aa| mahArAjA sAhaba apanI choTI sI TolI ke sAtha sAvo (Isavo) nadI ke usa pradeza meM, jisakA pUrA-pUrA varNana paiTarsana kI 'sAvo ke manuSya bhakSaka' (Alan eaters of the T savo) nAmaka pustaka meM diyA gayA hai, pahu~ce aura mahArAja ajitasihajI ApakI apekSA mAuMgU se kucha pAsa rahakara zikAra kI khoja karane lge| anta meM kucha dinoM ke, prAtaHkAla se pUrva nikala kara aMdherA hone taka saghana jhAr3iyoM meM ghUmate rahane ke, kaThina parizrama ke bAda mahArAjA sAhaba ne eka efikana hAthI kA zikAra kiyaa| isakA pratyeka dAMta tola meM 57 pAuMDa thA / yadyapi yaha bhAra apekSA-kRta halakA thA, tathApi ye dAMta, khAsa taura para lambe aura sundara banAvaTa ke the| zikAra kara lene ke bAda, hAthI ke dAMta nikAlane aura paira, kaoNna va pU~cha kATane kA cAturya-pUrNa aura zrana-sAdhya kArya kiyA gyaa| hAthI kI pU~cha para ke bAloM se usakI Ayu kA patA calatA hai, isI se yaha bhAga vizeSa mahattva rakhatA hai| isake alAvA hAthI ke marakara eka pArzva para gira jAne ke kAraNa bahudhA usake donoM kAna zikArI ke hAtha nahIM Ate, kyoMki usa avasthA meM usakA uThAnA asambhava ho jAtA hai / vahAM se lauTakara mahArAjA sAhaba ne kucha dina mAuMgU meM vizrAma kiyA aura phira do dina idhara-udhara zikAra kara lene ke bAda Apane dUsarA bar3A hAthI mArA / isake dAMtoM kA tola 117 aura 114 pAuMDa thA aura unakI lambAI 7 phuTa 9 iMca aura 7 phuTa 3 iMca thii| isake bAda zIghra hI mahArAja ajitasiha jI ne bhI do sundara hAthiyoM kA zikAra kiyA / unakA pratyeka dAMta ausatana 10 pAuMDa thaa| yadyapi mahArAjA sAhaba ne zikAra ke liye lagAe eka saptAha ke cakkara meM hI do hAthI mAralie, tathApi mahArAja ajitasiha jI ko do saptAhoM taka binA eka bhI golI calAe niSphala cakkara kATane pdd'e| parantu anta meM cAra dinoM meM hI do hAthI unake hAtha laga gae / isI se kahA jAtA hai ki hAthI ke zikAra meM bhAgya, dhairya aura cAturya kI AvazyakatA hotI hai / 576 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa sivAnI (Siwani) meM ( jisakA nAma mAravAr3a ke sivAnA se milatA huA hai aura jahAM para mahArAjA sAhaba abataka aneka teMduoM (Panthers) kA zikAra kara cuke haiM ) mahArAjA sAhaba ne do gaiMDoM kA, jinakI anumati Apake zikAra ke paravAne meM thI', zikAra kiyA / isI bIca mahArAjA sAhaba aura mahArAja ajita siMhajI ne do-do bhaiMsoM ke alAvA kucha anya pazuoM kA zikAra bhI kiyA / isase Dere para mAre hue kaI prakAra ke sundara pazuoM kA saMgraha ho gyaa| inhI meM eka ajagara bhI thA, jise mahArAjA sAhaba ne jipe (Jipe ) jhIla ke pAsa mArA thA / isake bAda qarIba eka darjana moTaroM aura moTara laoNriyoM meM apanA sAmAna lAda kara mahArAjA sAhaba kI sArI pArTI mAuMgU se dakSiNa TaiMgAnIkA ( Tanganyika ) kI tarafa cala pdd'ii| mArga meM isane makaTAu ( Maktau) meM vizrAma kiyA / yaha pUrvI ephrikA kI eka lar3AI kA sthAna hai / isI se mahArAjA sAhaba ne bar3e zauqa se yahAM kI purAnI khAiyoM ( Trenches ) kA nirIkSaNa kiyA / usa samaya isa sthAna para z2oroM kI ThaMDI havA cala rahI thI / isaliye dUsare dina prAtaHkAla yahAM se ravAnA hone meM sabako prasannatA huI / anta meM saba loga mozi ( Moshi ) se hote hue, jahAM para ephrikA ke sabase UMce pahAr3a kI sundaratA kA najArA hai, hamezA barapha se DhakI rahane vAlI coTI vAle kilimaMjarU ( Kilimanjaru ) para pahu~ca gae / isake bAda eka sar3aka ko, jo sar3aka ke samAna na hone para bhI apane surakSita zikAra ke liye smaraNIya hai, pAra kara yaha moTaroM kA kAphalA aruzA ( Arusha ) hI 1. pUrvI ephrikA ke niyamAnusAra pratyeka zikArI ko eka paravAnA lenA par3atA hai, jisa para pratyeka jAti ke pazuoM kI saMkhyA likhI rahatI hai / ataH zikArI unase adhika kA zikAra nahIM kara sakatA / yadyapi Ama taura para zikArI ( hunter ) kA artha bar3e-bar3e pazuoM ke zikAra karane vAle kA hotA hai, tathApi pUrvI ephrikA meM yaha zabda kasAna mare smitha ke samAna pezevara zikArI ke liye prayukta hotA hai| aise zikAriyoM ko qhAsa taura ke paravAne (licenses ) lene par3ate haiM parantu una para bhI zikAra kI tAdAda likhI rahatI hai / isake alAvA apane AsAmiyoM ko vahAM ke zikAra ke niyamoM se avagata karane kI z2immedArI bhI ina zikAriyoM para hI rahatI hai / parantu ina niyamoM kA ThIka taura se pAlana karavAnA zikAra kI nigarAnI karane vAloM (wardens) yA giradAvaroM (rangers) kA kAma hai / / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 580 www.umaragyanbhandar.com
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA ummedasiMhajI pahu~cA / yadyapi usa samaya taka saba loga rAste kI garda se bhara gae the, tathApi mArga meM mozi ke bAda ke rakSita vana meM ghUmanevAle mRgayopayogI pazu-dala ke sundara dRzyoM ko dekhane ke kAraNa prasanna the / usa sthAna ke pazu moTara gAr3iyoM se paricita ho jAne ke kAraNa bahudhA sar3aka ke pAsa hI khar3e ho jAte haiM / isI se isa pArTI ko nikaTa pahu~ca unake aneka chAyA citra khIMcane meM saphalatA milI / aruzA meM pahu~ca mahArAjA sAhaba ne do dina par3Ava kiyA; kyoMki usa prAnta ke sudIrgha dakSiNI bhAga meM khAne-pIne kI sAmagrI ke na milane ke kAraNa sara jaoNfarI aura kaptAna mare smitha ko, yAtrA karane ke pUrva, usake ekatrita karane kA mauqA denA Avazyaka thA / yahIM para Apa keniyA pahAr3a ( Mount Kenya ) ke DhAla para bane brigeDiyara janarala boyaDa mausa ( Boyd Moss ) ke ghara para padhAre / isa prAnta meM yaha ghara saba se sundara gharoM meM se hai aura isake sAtha iMgalaiMDa ke dehAtI bagIce kA sA eka bagIcA bhI jur3A hai | isake alAvA yaha saba eka aise achUte ( Virgin ) jaMgala ke bIca haiM, jisameM se nikala kara Ane vAle hAthI aura gaiMDe kabhI-kabhI isa bagIce ke kucha bhAga ko naSTa kara jAte haiM / isI se yaha eka Azcarya janaka aura nirAlI jagaha hai / yahAM se ravAnA hokara ApakA dala dina bhara dakSiNa ko jAnevAlI sar3aka para calatA rahA aura rAta ko bacATI ( Babati ) meM tthhraa| yahAM ke hoTala meM purAne DhA~ce ke gAre ke jhauMpar3e the, aura khAne ke kamare meM kucha lakar3I bhI lagI thI / parantu yahAM se Asa-pAsa kA dRzya khaba dikhalAI detA thA / isake alAvA isa vizrAma gRha ne sabako rAta bhara khuba garana rakvA / dUsare dina vareku ( Bereku ) pahu~cane para eka bar3e saradAra ne, jisakA nAma sultAna jAlima thA, aura jo eka prAdezika afasara ke sAtha vahAM ThaharA huA thA, Apako apane anucaroM kA dala dikhalAyA / yaha ardhanagna yoddhAoM kA eka samUha thI 1 tIsare pahara ke jalapAna ke bAda, jo kolo ( Kolo ) ke bAhara sar3aka ke kinAre kiyA gayA thA, mahArAjA sAhaba kI pArTI ne vahAM kI sthAnIya TolI ke sAtha phuTabaoNla kA maica khel| aura isameM sarapaMca ( Raeree) kI ajJAnatA ke kAraNa bagaira eka bhI 1. yahIM para misTara havaDe ne z2Alima kA eka dAMta, jo use bahuta pIr3A detA thA, ukhAr3a diyA | parantu DAkTara ke usa dAMta ko ghAsa para pheMkate hI una naMge yoddhAoM meM se eka ne daur3a kara una uThA liyA aura eka pavitra yAdagAra kI taraha apane pAsa rakha liyA / 581 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa gola lie vipakSiyoM ko do gola se hraayaa| isa sarapaMca ke 'oNfa-sAiDa' (Ofside) ke niyamoM se anabhijJa hone ke kAraNa hI mahArAjA sAhaba kI pArTI ko saphalatA milI thI / isake alAvA hArI huI TolI kA nirNAyaka se dalIla karanA aura bhI cittAkarSaka thA; kyoMki prAtaHkAlIna bhojana ( B ea': ast ) ke samaya prAdezika aphasara ne mahArAjA sAhaba ke dala ko vizvAsa dilA diyA thA ki vahAM ke loga aba vizeSa jaMgalI aura manuSya-bhakSaka nahIM rahe haiM / isake bAda yaha dala apanI moTaroM meM baiTha kara karemA (Karema ) nadI para pahu~cane ke liye Age bar3hA aura zAma hone ke pUrva hI vahAM para kheme gADa die ge| dUsare dina prAtaHkAla mahArAjA sAhaba aAge ke par3Ava para cale gae aura vahAM para kucha dina taka binA zikAra kie hI Thahare rahe / yadyapi usa pradeza meM hAthiyoM kI bahutAyata thI, tathApi usake ati saghana vRkSAcchAdita hone se vahAM para acche nara-hAthI kA patA lagAnA kaThina thA / apane abataka ke sAhasa-pUrNa zikAra-sambandhI kArya ke bAda vahAM ke Dere para mahArAjA sAhaba ne krIkiTa khelane aura apane janma-divasa ke upalakSya meM ekA-eka niyata kie kheloM ke chAyA-citra lene meM bar3e vizrAma kA anubhava kiyA / mahArAja ajitasiMhajI ne bhI, jo karemA ke Dere para pahu~cane ke dUsare dina hI zikAra ke liye eka tarafa cale gae the, abataka koI samAcAra na bhejA thA aura isase yaha anumAna karaliyA gayA thA ki vaha bhI hAthI ke zikAra meM usa samaya taka saphala nahIM ho sake the / isake bAda mahArAjA sAhaba siMgIDA ( Singica ) kI tarafa cale / yadyapi vahAM para bhI hAthI kA zikAra na ho sakA, tathApi Apane eka bar3A aura zAnadAra kUDu (Kudu ) mArA; jisake sIMga nApa meM 556 iMca the / mahArAja ajitasiMhajI bhI abataka hAthI kA zikAra karane meM saphala na ho sake the / isaliye pahale siMhoM aura anya pazuoM ke zikAra ko jAne kA aura vApasa lauTate hue yadi samaya mile to hAthiyoM ke zikAra karane kA nizcaya kiyA gyaa| isake bAda jisa samaya mahArAjA sAhaba kauMDobA iraMgI (Kondoa Irangi) meM se hokara loTa rahe the, usa samaya Apane eka vizAla vRkSa dekhA / yUropIya mahAyuddha ke dinoM meM, jisa samaya yaha gAMva jarmanoM kI senA kA kendra (Head quarter) thA, usa samaya ve 82 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ maha rAjA ummedasiMhajI loga isa vRkSa ke tane meM apanA golI-bArUda ravakhA karate the / isa vRkSa ke tane meM ghusane kA dvAra itanA bar3A thA ki, u.meM eka laMbA aAdamI vagara ra jhukAe hI ghusa sakatA thaa| isI se pAThaka usa vRkSa ke ne kI vizAlatA kA patA lagA sakate haiN| isake bAda Apane mainyArA (Pi.. ) jhIla para par3Ava kiyA aura vahAM para do zAnadAra siMha mAre / inakA nApa kramazaH 6 phuTa 6 iMca aura 6 phuTa 6 iMca thaa| vahIM para Apane aneka taraha ke zikAropayogI pazuoM ke kaI sundara chAyA-citra bhI lie / isa par3Ava para bhahArAja ajitasiMhajI aura misTara hevarDa bhI zikAra karane meM lage the / isase Dere para pUrvI ephrikA ke i. bhAga meM milane vAle saba taraha ke zikAra kie jAne vAle pazuoM kA acchA saMgraha ho gayA / mahArAjA sAhaba ne apane sahAyaka zikAriyoM ( Chief hunters) ko pa le hI kaha rakkhA thA ki zikAra karane meM ApakA vicAra pazuoM kI vizeSatA ( 1 ) se hai, saMkhyA se nhiiN| isIse yahAM para mAre hue pazuoM kA nambara adhika na ho para bhI smAraka ke taura para jitane bhI pazu mAre gae the, ve saba apanI khAsa vizeSatA rakhate the| isake alAvA sAthavAloM ke bhojana ke liye, jinakI saMkhyA karIba 65 3 thI, mAMsa kA prabandha karane meM bhI kama se kama pazu-vadha kiyA jAtA thA / isI taraha kabhI-kabhI una ghumakkar3a jAti ke logoM ko bhI jo iMDorobo ( Ncorobo , ke nAma se pukAre jAta haiM, khilAnA Avazyaka hotA thaa| ve loga zikAra kI khabara lekara Ate aura bhojana ke liya mAMsa kA eka kavala milane para hI use prakaTa karane ko taiyAra hote the / parantu ve isa mAMsa-kavala kA artha pratyeka ke liye AdhI bher3a prApta karanA jAnate the / isI se ekavAra inameM ke eka AdamI ne bhojana ke liye dI huI bher3a kI TAMga ko apa parizrama kI evaja meM atyalpa batalA kara lene se inakAra kara diyA thaa| yahAM jhIla para gulAbI raMga ke sArasa-jAti ke pakSiyoM (Flamingoes ) ke hajAroM kI saMkhyA meM ikaTThe hone kA dRzya bhI bar3A sundara thA / jisa samaya ye ur3ate the, usa samaya AkAza kA dikhanA bilakula baMda ho jAtA thA; aura inakA raMga aura inake paroM kI camaka logoM kA dhyAna apanI ora khIMca letI thI / isase vahAM para inake bhI kucha sundara chAyA-citra khIMce gae / ____ agalA kaiMpa iMgoro-goro (igoro-yurc ) nAmaka jvAlAmukhI ke muhAne para kiyA gayA / yaha pradeza kaI varga-mIla meM phailA huA hai aura isameM karIba 30,000 583 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa zikAra ke pazuoM kA honA anumAna kiyA jAtA hai / isI se yahAM pahu~ca yaha pArTI apane kaiMpa se, jisakI UMcAI do hajAra phuTa thaM, kaI ghaMToM taka una pazuoM ka jhunDoM kA tamAzA dekhatI rahI; kyoMki yaha eka hamezA yAda rahane vAlA dRzya thA / yadyapi dUrI ke kAraNa na to yahAM chAyA citra hI khIMce jA sakate the na saMrakSita- pradeza (Game preserve ) hone se zikAra hI kiyA jA sakatA thA, tathApi jinhoMne ise ekabAra dekha liyA hai, ve ise kisI taraha nahIM bhulA sakate / yahAM se Age sereMgeDDI ( Serengetti) ke maidAna ko, jo 100 mIla se bhI lambA nirjala pradeza hai, pAra karane ke liye pUrI khabaradArI aura prabandha kI AvazyakatA hotI hai / yaha eka aisA nirjala pradeza hai ki vahAM para manuSyoM ke aura moTaroM ke reDIyeTaroM ke liye jala kA milanA asambhava hai / yadyapi yaha yAtrA bhI isa maidAna ko pArakara dUsare kinAre ke prasannatA huii| vaise to isa jagaha kA mila jAtA thA / khAsI bhalI thI, tathApi AkhirI kaiMpa meM pahu~cane se pratyeka vyakti ko pAnI bhI mailA aura asvAdu thA, phira bhI vaha yahAM para mahArAjA sAhaba ne 4 dinoM meM hI 46 siMhoM ke citra khIMce / yadyapi yahAM para siMhoM (Lions) kA zikAra karanA bahuta AsAna thA, tathApi Apane kisI para golI nahIM calAI; kyoMki yahAM para pahale ke samAna zikAra kA pIchA karane se utpanna hone vAle romAJcakArI sAhasa kA Ananda na thA / phira bhI yahAM para khIMce hue cala (Cinema ) aura acala citra isa pradeza kI, jahAM para sabhI taraha ke zikAra pAe jAte haiM, smRti ko akSuNa banAe rakkheMge / isa samaya taka mahArAjA sAhaba ke jodhapura lauTane kA samaya bhI karIba yAna pahu~cA thA / isaliye ApakI pArTI moTaroM se sugama par3AvoM para ThaharatI, sereMgeTTI ko pArakara aruzA aura mozi hotI huI vaui yA pahu~cI, aura vahAM se rela dvArA moMbAsA aura phira vahAM se keniyA jahAja dvArA bambaI A gaI / isake bAda bhAdoM sudi 7 ( ( 27 agasta) ko saba loga jodhapura pahu~ce / isa yAtrA varNana meM jina pazuoM ke zikAra kA ullekha ho cukA hai, unake alAvA nimnalikhita pazuoM kA zikAra bhI kiyA gayA thA: teMduA (Panther), TopI (Topi), gerenuka ( Gerenuka), choTA kUDDu (Lesser Kudu), ilaiMDa (Eland), igpAlA (Impala), pAnI kI baka (Water buck), Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 58:4 www.umaragyanbhandar.com
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ baka mahArAjA ummedasiMhajI (Stein buck), Dika- Dika ( Dic-dic), koMgonI (Congoni ), nyU (Gnu), thopasana kA cikArA (Thompson's gazelle) aura grAMTa kA cikArA ( Grant's gazelle) / ye saba zikAra bAda meM nairobI (Nairobi) se ravAnA kie gae the, aura masAlA bhare jAne ke bAda isa samaya mahArAjA sAhaba ke mahaloM kI zobhA bar3hAte haiM / ina saba meM hAthI ke kAna kI mejeM aura bhI darzanIya haiM / vaise to jaMgalI jAnavaroM kI AvAjeM par3Ava ke nivAsa ko maz2edAra banAtI rahatI haiM / parantu isa yAtrA meM eka-do ghaTanAeM, jinakA varNana Age kiyA jAtA hai, aisI bhI ghaTI thIM, jinheM maz2edAra kahane ke sthAna para uttejanA-dAyaka kahanA adhika upayukta hogA / eka rAta ko mahArAjA sAhaba ke kaimpa se qarIba eka mIla para rahane vAle vahAM ke eka sthAnIya puruSa ke caupAyoM para sihoM ne AkramaNa kara diyA / aise samaya moTarakAra se golI calAnA hI ucita hotA hai / ataH isa ghaTanA kI sUcanA milate hI mahArAjA sAhaba usa gaharI rAta meM caupAyoM para hamalA karane vAloM ko bhagAne ke liye kheme se ravAnA hue / yaha yAda rakhane kI bAta hai ki siMha ko manuSya kA mAMsa bahuta pasanda hotA hai / parantu mahArAjA sAhaba ne vahAM pahu~cate hI tatkAla do siMhoM ko mAra girAyA / inameM se eka to marakara moTara ke iMjina (Radiator) para hI, jisapara usane yAkramaNa kiyA thA, A girA / eka rAtri ko mahArAja ajitasiMhajI ke Age calanevAle kheme meM hAthI ghusa Ae / yadyapi ve hAthI isa safAI se qheme ke pAra hue ki na to kheme kI koI rassI hI TUTI na mekha hI, tathApi use tatkAla khAlI kara denA par3A / isa prakAra kI ghaTanAoM ke kAraNa hI ephrikA kI jhAr3iyoM meM DerA lagAne vAle samajhadAra puruSoM ke liye bharI baMdUka pAsa meM rakhakara sonA Avazyaka hotA hai / Upara mahArAjA sAhaba kI pahalI sapharI kA; jisakA artha efrikAvAloM kI bolacAla ke anusAra zikAra ke liye yAtrA karanA hotA hai, saMkSipta varNana diyA gayA hai / eka qhAsa dina ke zikAra yA chAyA citra lene kA khulAsA varNana isa viSaya kI aneka prasiddha pustakoM meM mila sakatA hai; aura jaisA una pustakoM meM likhA gayA hai, vaisA hI pratyeka zikArI ko anubhava hotA hai / isaliye yahAM para usakA vizada vivaraNa denA anAvazyaka hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 585 www.umaragyanbhandar.com
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa hAM, Age zeroM ke chAyA- citra lene kA kucha hAla diyA jAtA hai / yaha aise sthAna para hI ThIka taura se liyA jA sakatA hai, jisa kA kucha bhAga saMrakSita - zikAragAha ho aura jahAM para bahuta hI kama baMdUka dAgane kI ijAjata dI jAtI ho| isase usa bhAga ke pazu, sAdhAraNa jaMgalI jAnavaroM se, kama bhar3akane vAle ho jAte haiM / aise sthAna kA zera moTarakAra se bilakula hI nahIM DaratA aura moTara ke tela kI gandha usameM baiThe hue prAdamiyoM kA gandha se tez2a hone ke kAraNa, jaba taka vaha una logoM kI bAta-cIta nahIM suna letA yA una logoM ke apane ko adhika prakaTa kara dene ke kAraNa dekha nahIM letA, taba taka usa qhatare ko nahIM samajha sakatA / isaliye yaha niyama banA liyA gayA hai ki, tasavIra lene vAlA phoTogrAphara laoNrI ke pichale bhAga meM baiThatA hai aura vaha laoNrI dhIre-dhIre calAI jAtI / jaba zera dikhAI dete haiM taba vaha unase qarIba pacAsa gaz2a ke fAsale para le jAkara khar3I kara dI jAtI hai / ekavAra laoNrI ne eka choTe zera ke dila meM aisA zauqa paidA kara diyA ki vaha usakI vAstavikatA ko jAnane ke liye usase pandraha gaz2a ke fAsale taka calA AyA / isase tasavIra lene meM bar3I suvidhA huI, aura isa prakAra lie hue usa citra ko usa choTe siMha kI pUrI chavi kahaiM to bhI pratyukti na hogI / parantu siMha isa taraha kI kRpA sadA hI nahIM kiyA karate / isaliye unheM lalacAnA par3atA hai / isakA yaha tarIkA hai| ki siMhoM vAle sthAna se eka yA do mIla haTakara eka jIbarA ( Zebra ) yA nyU ( Gnu) ( jise vilDabIsTa Wilde beeste bhI kahate haiM ) golI se mAra liyA jAtA hai aura usakA peTa cAka kara diyA jAtA hai / isake bAda usakI lAza laoNrI ke pIche rasse se isa prakAra bAMdha dI jAtI hai ki vaha laoNrI ke pichale borDa se karIba pandraha grajra kI dUrI para jamIna para ghasiTatI calatI hai / isa prakAra peTa cAka kI huI lAza ko lekara jaba laoNrI zeroM ke pAsa lauTa kara pahu~catI hai, taba usakI gandha unakA dhyAna apanI ora khIMca letI hai aura ve usakA patA lagAne ko Age bar3ha Ate haiM / kabhI-kabhI ve bahuta Age bar3ha Ate haiM aura laoNrI ke pIche dhIre-dhIre ghasiTatI huI pazu kI lAza ko pakar3ane 586 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA ummedasiMhajI kI ceSTA bhI karane lagate haiM / yaha dRzya cala - citra ( sinemA kI tasavIra ) khIMcane vAle ke liye pUrva mauke kA hotA hai / aksara aisA maukA bhI yA jAtA hai, jaba rassA kholakara lAza siMhoM ke pAsa chor3a denI aura laoNrI kucha dUra haTA lejAnI par3atI hai / isake bAda jaba siMha, mArakara najara kie hue apane priyatara bhojana ko grahaNa karane lagate haiM, taba laoNrI phira pAsa sarakA lI jAtI haiM, aura tasavIra khIMcane kA kArya pUrI tatparatA se zurU kara diyA jAtA hai | parantu jisa samaya kAle bAlavAle vavara zera kI nAka z2Ibare kI lAza meM gaharI ghusI hotI hai, usa samaya usakA pUrA caharA tasavIra meM nahIM sakatA / aise samaya usa bhakSaNa meM tatpara mRgarAja kA dhyAna bhojana se haTAne ke liye laoNrI kI bagala meM z2ora se khaTakhaTAnA par3atA hai, aura isase vaha usa zabda kA kAraNa jAnane ke liye apanA sira Upara uThA letA hai / yaha kArya eka bacce kI tasavIra khIMcane ke samAna hai; kyoMki phoTogrAfara ko citra khIMcate samaya usakI dRSTi kaimare kI tarafa AkRSTa karane ke liye use pukAranA par3atA hai / isa prakAra citra khIMce jAne ke samaya sahAyaka zikArI (Chief hunter ) laoNrI calAne vAle kI bagala meM baiThA rahatA hai, kyoMki kabhI-kabhI bhar3akIle svabhAva kA koI naujavAna siMha die hue bhojana se asantuSTa hokara laoNrI kI khoja karane ke liye adhika nikaTa jAtA hai aura aise samaya use sIse kA bhojana dekara ( golI mArakara ) zAnta karanA par3atA hai / parantu bhAgya se aisI AvazyakatA hI nahIM par3I / isake alAvA Ama taura para koI bhI zikArI aise siMha - zAvaka para golI calAnA ucita na samajhegA, jisakA carma kevala ajAyabaghara ke 'naicurala hisTrI' - ( mRtajIva-jantuoM vAle ) vibhAga ke hI upayogI ho / astu, mahArAjA sAhaba ke ye cala aura acala citra, jo kucha unhoMne vahAM para dekhA, usake aura donoM prakAra ke citra khIMcane meM unakI kuzalatA ke cira- smAraka raheMge / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 587 www.umaragyanbhandar.com
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa (dvitIya yAtrA) vi0 saM0 1991 kI pauSa vadi 2 ( I0 sa0 1934 kI 22 disambara ) ko mahArAjA sAhaba phira keniyA jAne ke liye jodhapura se ravAnA hue| isa vAra kI yAtrA meM Apake choTe bhrAtA mahArAja ajitasiMhajI, osiyAM kA ku~vara mohana siMha, zAmapurA kA ThAkura karanasiMha aura misTara hevarDa ( priMsipala meDikala oNfIsara ) sAtha the / yaha yAtrA keniyA ke badale karaMjA nAmaka jahAz2a dvArA kI gaI thii| aura pahalI yAtrA ke samAna hI isa yAtrA meM bhI koI vizeSa ghaTanA nahIM ghaTI / mobAsA pahu~cakara mahArAjA sAhaba ne phira vahAM ke gavarnara aura nikola (Necol) kA Atithya grahaNa kiyaa| isake bAda saba loga vahAM se tIsare pahara rela dvArA ravAnA hokara dUsare dina pauSa sudi 1 ( I0 sa0 1135 kI 6 janavarI ) kI subaha makiNDu (Mikindu) pahu~ce / isa vAra kI pArTI pahale kI pArTI se bahuta choTI thI aura sara jaoNfarI Arcara bhI isameM zarIka nahIM kiyA gayA thaa| isI se usakA kAma kasAna mare smitha aura misTara hebarDa ne bAMTa liyA / parantu makiNDu kA yaha nivAsa asaphala hI rahA, kyoMki eka saptAha taka zikAra kI Toha meM ghUmane para bhI na to mahArAjA sAhaba hI aura na mahArAja ajitasiMha jI hI hAthI kA zikAra kara sake / isapara saba loga kituI (Kitui) prAnta kI tarafa cale aae| yahAM para mukhya zivira viMgI (Nwingi) meM rakkhA gayA / aura vahAM se eka choTI TolI hAthiyoM vAle pradeza ke nikaTatama samajhe jAnevAle sthAna ko ravAnA huii| ___anta meM dUsare saptAha meM mahArAjA sAhaba ne prathama hAthI kA zikAra kiyaa| yaha eka bar3hiyA aura buDhA nara thA, jisakA eka dAMta tola meM 100 pAuNDa aura dUsarA 18 pAuNDa thaa| yahAM ke zivira meM rAta ko hAthiyoM ke pAsa vAle choTe tAlAva para Akara pAnI pIne aura nahAne kI AvAjeM sunAI dene se acchI cahala-pahala rahatI thI / ve apanI sUMDa meM pAnI bharakara apane zarIra para chir3akate aura isa prakAra phuyAra 1. inake alAvA pahale kI taraha hI eka zalya-cikitsA meM madada denevAlA aura tIna anucara bhI sAtha lie gae the| 588 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA ummedasiMhajI meM nahAte the / unake samAgama se vaha pAnI aura bhI qharAba ho jAtA thA aura zivira meM rahanevAloM ko nitya hI usa pAnI ko snAnopayogI banAne ke prayatna meM bahutasA samaya vyatIta karanA par3atA thA / parantu yaha snAna kA kArya aMdhere meM hI acchA ho sakatA thA, kyoMki usa samaya kisI ko yaha patA nahIM calatA thA ki vaha apane sira para kaisI cIz2a DAla rahA hai / yaha zivira sundara pradeza meM hone aura yahAM kI bahavA acchI hone se eka manohara sthAna thA / mAgha vadi 13 ( 1 faravarI) ko mahArAjA sAhaba ne dUsare hAthI kA zikAra kiyA / isa vAra qhAsA tamAzA rahA, kyoMki jisa samaya hAthiyoM kA eka TolA golI kI mAra ke bhItara hokara zivira ke pAsa se nikalA, usa samaya unameM se bar3hiyA hAthI cunane ke sAtha-sAtha cune hue zikAra para AghAta karate samaya, usake sAthiyoM ke hamale se bacane ke liye pUrI caukasI rakhane kI AvazyakatA bhI A par3I / una dinoM deza ke usa bhAga meM akAla thA / isaliye dUsare dina prAtaHkAla jisa samaya mahArAjA sAhaba kI TolI usa mAre hue hAthI ke dAMta nikAlane ko pahu~cI, usa samaya ukta prAntavAsiyoM kA eka bar3A samUha, anumati milate hI mRta hAthI kA mAMsa khAne ke liye, vahAM para ekatrita ho gayA / isake bAda hAthI ke dAMta, paira, pU~cha aura kAnoM ko judA kara lene para jaba taka usake zava ke Tukar3e kie gae, taba taka mahArAjA sAhaba ko nAcate aura gAte hue haziyoM ke chAyA citra lene kA acchA maukA mila gayA / karIba 200 nagna yA ardhanagna manuSyoM kA churiyAM le-lekara usa hAthI kI lAza para ( jisake ki unhoMne Tukar3e-Tukar3e kara die ) hamalA karane kA dRzya dekhane vAloM ke bhulAe nahIM bhUla sakatA / isa prakAra usa bana ke saba se bar3e gajarAja kA, jo eka rAta pahale vahAM para rAjA kI taraha ghUmatA thA, 5 Tana ( 140 mana ) kA zarIra zAma taka pUrI taura para samApta ho gayA / hAthI ke zikAra ke liye subaha 4 baje uThanA Avazyaka hotA hai; kyoMki isase zikArI prAtaHkAla hote hI pAnI kI talaiyA para pahu~ca jAtA hai aura phira zIghra hI kisI bar3e nara hAthI ke, jisane rAta meM vahAM Akara pAnI piyA ho, pada- cihnoM kA anusaraNa karatA hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 586 www.umaragyanbhandar.com
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa sAdhAraNa taura para hAthI ke pada cihnoM se usakI vizAlatA kA andAjA hojAtA hai aura phira zikArI ko hoziyArI ke sAtha jaMgala meM kaI ghaMToM taka unakA anusaraNa karanA par3atA hai / yaha bar3A hI kaThina kArya hai / isake bAda jaba yaha anumAna ho jAtA hai ki zikArI kI TolI zikAra ke pAsa pahu~ca gaI hai, taba zikArI apanI bandUka, jise aba taka vAhaka ( Gun boy ) liye hotA hai, svayaM le letA hai / jaMgala meM mahArAjA sAhaba kI pArTI ke logoM kA, jo the, krama sAdhAraNatayA isa prakAra rahatA thA: khoja dekhanevAlA, kaptAna mare smitha, bandUka - vAhaka, bandUka vAhaka, mahArAja ajitasiMhajI ( yadi vaha zikAra ke gae hoM ), tIsarA bandUka - vAhaka aura do yA tIna maz2adUra / eka katAra meM rahakara calate aisI yAtrAoM meM yaha bhI eka dhyAna dene kI bAta hai ki, TolI jitanI hI choTI hogI usakI AvAz2a bhI utanI hI kama hogI / parantu isakI vizeSatA usa samaya aura bhI bar3ha jAtI hai, jisa samaya yaha jJAta hojAtA hai ki eka TahanI kA TUTanA bhI kabhIkamI hAthI ko AnevAle khatare se khabaradAra kara bhAga jAne ko prerita kara detA hai / bahudhA aise jaMgaloM meM jhAr3I itanI saMghana hotI hai ki yadi 20 gaja kI dUrI se hAthI kA pArzva dikhalAI de jAya to bhI usake sira aura pUMcha kI dizAoM kA patA lagAnA asambhava ho jAtA hai / isI se aise samaya usake girda cakkara lagAkara usake mastaka ko dekhanA aura usake donoM dAMtoM ke maujUda aura usako mArakara prApta karane yogya hone kA nizcaya karanA Avazyaka hotA hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat mahArAjA sAhaba, dUsarA liye anya sthAna para na zikAriyoM ke 25 yA 30 gaja ke fAsale para pahu~ca jAne para unakI AvAja sunakara yA gandha pAkara hAthiyoM kA bhAga khar3A honA koI anokhI bAta nahIM hai / aise deza meM jahAM havA aksara rukha badalatI rahatI hai zikArI kA saphala honA usake bhAgya para hI nirbhara rahatA hai aura bahudhA use hatAza honA par3atA hai / parantu anya aneka kAraNoM meM se yaha bhI eka kAraNa hai ki jisase loga hAthI kA zikAra karane ko lAlAyita rahate haiM / 560 www.umaragyanbhandar.com
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA ummedasiMhajI mAgha badi 12 ( 31 janavarI) ko mahArAja ajitasiMhajI ne bhI eka zAnadAra hAthI kA zikAra kiyA / isake dAMta tola meM 105 aura 100 pAuNDa the / isake bAda mahArAjA sAhaba ne jaMgalI bhaiMsoM aura zeroM kI khoja meM nairobI meM hokara dakSiNI mAsAi (Masai) pradeza meM jAne kA nizcaya kiyA / jisa samaya hAthI kA zikAra kiyA jA rahA ho, usa samaya anya pazuoM para golI nahIM dAgI jA sakatI, kyoMki aisA karane se anya pazuoM ke prApta hone para bhI hAthI hAtha se nikala jAtA hai / yahI kAraNa hai ki koI bhI zikArI, jo hAthI ke zikAra ke samaya kI uttejanA aura usa samaya Avazyaka honevAle dhairya aura cAturya se prabhAvita ho cukA hai, ise pasanda nahIM karegA | mahArAjA sAhaba ke mArA ( Mara) nadI para jAte samaya mArga kA pahalA par3Ava narauka (Narok) para huA aura vahAM se Age bar3hane para saba loga simAnA (Ciana) pradeza se jo mAsAi ke rakSita-vana kA prAyaH eka nirjana pradeza hai, guz2are / vahAM para mahArAja ajitasiMhajI ne zIghra hI do jaMgalI bhaiMsoM kA zikAra kiyA / parantu mAgha sudi 11 ( 14 faravarI) ko mahArAjA sAhaba ne jisa jaMgalI bhaiMse kA zikAra kiyA, usake sIMgoM kA ghirAva 51 iMca kA thA / yUropIya mahAyuddha ke bAda mAre gae bar3e bhaiMsoM kI sUcI meM bhI isakA sthAna khAsA U~cA rahA / ve loga jo vahAM upasthita the mahArAjA sAhaba ke khAsA gherA aura bAriza zurU ho jAne ke bAda lauTane para utpanna huI usa uttejanA ko bahuta samaya taka yAda rakkheMge / usa dina kA sA, tIsare pahara ke bhojana meM lage Adha ghaMTe ke alAvA, bAraha ghaMTe taka barAbara zikAra kA pIchA karate rahane vA kaThina kArya zAyada hI koI kara sakegA yA karanA cAhegA / kaptAna mare smitha ne bhI, jise ephikA kA acchA anubhava thA, usa dina mahArAjA sAhaba ke jaMgala meM madada denevAle hathakaMDoM aura cAturya kI muktakaMTha se prazaMsA kI / yadyapi yaha zikAra eka bar3A puraskAra thA, tathApi vahAM para upasthita logoM ne ise usa dina ke parizrama se adhika nahIM samajhA / isI avasara para mahArAjA sAhaba ne eka Azcarya janaka cala-citra bhI khiiNcaa| isameM apane eka sAthI bhaiMse ke mAre jAne para jaMgalI bhaiMsoM ke jhuNDa kA zreNibaddha hokara mahArAjA sAhaba para Akra maNa karane kA dRzya thA / jisa samaya Apa yaha citra khIMca rahe the, usa samaya kI 561 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa avasthA ko dekha yadyapi sAtha vAloM ne Apase bandUka hAtha meM le-lene kI prArthanA kI, tathApi Apa khatare kI paravAha na kara bahuta samaya taka kaimare se citra khIMcate rhe| parantu Apake saubhAgya se, eka dUsare bar3e bhaiMse ke mAre jAte hI, usa AkramaNakArI mahiSa dala ne apanA rukha palaTa liyA / phira bhI zivira ko lauTate samaya ina kruddha hue bhaiMsoM ke jhuNDa se bacane ke liye pUrI khabaradArI rakhanI pdd'ii| isa dala. ne palaTa kara eka vAra phira ApakI TolI para hamalA kiyA thA; parantu saubhAgya se karIba 50 gaz2a kI dUrI para se hI vaha phira lauTa gyaa| ___ isake bAda barasAta ke samaya se pUrva hI zurU ho jAne se mahArAjA sAhaba ko isa saphalatA-dAyaka zivira ko niyata samaya ke pUrva hI chor3a dene kA nizcaya karanA par3A / ( isI sthAna para mahArAja ajitasiMhajI aura misTara hevarDa ne bhI apane mAre sIMgoM aura ayAlavAle pazuoM ko sammilita kara mahArAjA sAhaba dvArA kie gae zikAra kI saMkhyA meM vRddhi kii)| yadyapi bahiyA ke samaya nadiyoM ko pAra karanA uttejanAdAyaka thA, tathApi yaha eka zrama-sAdhya kArya thaa| kabhI-kabhI pArTI ke ve loga jo laoNriyoM ko pIche se dhakelate the, kaMdhoM taka pAnI meM ho jAte the / mArga kI gIlI, kAlI aura cikanI (Cotton soil) miTTI ko pAra karanA jaba khAlI laoNriyoM ke liye bhI eka parIkSA kA kArya thA, taba ladI huI laoNriyoM ke liye to yaha aura bhI adhika saMkaTa kA kAma thaa| isI se ApakA kaiMpa do dinoM meM 5 mIla se bhI kama Age bar3ha sakA aura eka dina to kevala nadI ke isa pAra se usa pAra taka kI hI yAtrA huI / isa dhImI aura kaThina yAtrA meM bhI bhAgya ne mahArAjA sAhaba kA sAtha diyaa| isI se Apane mArga meM eka bahuta hI zAnadAra bhUre ayAla vAle 1 phuTa 6 iMca lambe zera kA zikAra kiyaa| ___ yadyapi yaha siMha karIba 15 minaTa kI yoDIsI daur3a-dhUpa ke bAda hI eka saghana jhAr3I meM mArA gayA thA, tathApi yaha eka aisI romAJcakArI ghaTanA huI ki ApakI usa 12 ghaMToM taka bhaiMse kA pIchA karate rahanevAlI uttejanA-vardhaka ghaTanA se kisI kadara kama na rahI / jisa prakAra ve loga hI, jinheM aise kAryoM kA anubhava hai, usa saghana jaMgala meM, jahAM para kamara U~cI karake sIdhA khar3A honA bhI kahIM-kahIM hI sambhava ho sakatA hai, 12 ghaMTe taka barAbara zikAra kA pIchA karate rahane ke parizrama kI vAstavika Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAjA ummedasiMhajI kadara kara sakate haiM, usI prakAra ve mukta-bhogI hI, jinhoMne aise saghana jaMgala meM zera ko marA yA jIvita jAne vagaira hI usakA pIchA kiyA hai, uparyukta 15 minaTa ko uttejanA kA andAz2a lagA sakate haiM / mahArAjA sAhaba ke apanI pArTI ke sAtha nairobI pahu~cane para vahAM ke gavarnara ne ApakA svAgata kiyaa| yahAM se saba loga phAguna sudi 4 (8 mArca) kI subaha impIriyala eara ve ke, saptAha meM do bAra calane vAle, havAI jahAja dvArA khAnA hue| parantu isake pUrva mahArAjA sAhaba ne rAjadhAnI ke nikaTa ke rakSita vana meM ghUmane vAle zikAropayogI pazuoM ke sundara citra bhI khIMce the| yahAM se calane para ApakA pahalA par3Ava khAraTUma (Khartoum) meM huA aura saba loga rAtabhara vahAM rahe / usa sthAna para mahArAjA sAhaba ne apanA rAtri kA bhojama vahAM ke gavarnara-janarala ke sAtha, usa purAne aura prasiddha mahala meM kiyA, jisameM janarala gaurDana ( Gordon ) aura phIlDa mArzala laoNrDa kicanara (Kitchener) ke smAraka rakkhe hue haiM / vahAM ke cir3iyA ghara meM mejara bArakara (Barker) kA apane eka cIte ke piMjare meM binA hicakicAhaTa ke ghusakara use khujAnA dekha sabako bar3A Azvarya huaa| yahAM para bhI mahArAjA sAhaba ne dina meM pahale havAI jahAz2a dvArA nAila ke UparI hisse ke AI- bhUbhAga ( Swamps) meM rahanevAle saikar3oM hAthiyoM ke jhuNDoM ke citra khIMce / kAro (Cairo) pahu~cane ke pUrva eka rAta laksora (Luxor) meM bhI ThaharanA par3A / parantu kAro pahu~cane para mahArAjA sAhaba ko misra (Egypt) kI usa rAjadhAnI ko, jahAM para Apa I0 sa0 1912 kI kar3I bImArI ke bAda svAsthya lAbha ke liye lAe gae the, dubArA dekhakara bar3I prasannatA huI / mahArAja ajitasiMjI kA ise dekhane kA yaha pahalA hI avasara thA / yadyapi kAro ke prasiddha hone ke kAraNa usake viSaya meM kucha likhanA anAvazyaka hI hogA, tathApi yaha prakaTa karanA anucita na hogA ki yahAM para mahArAjA sAhaba ne eka saptAha ke nivAsa meM jitanA kucha dekhA jA sakatA Apane thA, saba dekha DAlA / Apa vizAla pirAmiDa (Great Pyramid ) para car3he, tutanakhAmana (Tutankhaman) ke samaya kI vastuoM vAlA ajAyabaghara dekhA, aura Apa nAila kA bAMdha (Dam) dekhane ko bhI ge| Apake kAro pahu~cane para vahAM ke hAI kamiznara (High Commissioner), senApati ( General Officer Commanding) aura Tarpha klaba (Turt Club) ne, jisake ki Apa oNnarerI sabhAsada banAe gae, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 563 www.umaragyanbhandar.com
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ arcare kA itihAsa ApakA svAgata kiyA / 'Tarpha klaba' meM una sainikoM dvArA, jinhoMne yUropIya mahAyuddha ke samaya jodhapura risAle ke sAtha rahakara kArya kiyA thA, varNana kie gae apane risAle ke vIratA pUrNa kAryoM ko sunakara Apako apAra harSa huaa| sAtha hI Apane aprakaTa rUpa se aneka dezoM ke logoM se bhare nagara ke anya aneka bhAgoM ko bhI dekha DAlA / isake alAvA kAro aura mAravAr3a ke logoM ke gAne meM khAsI - bhalI samAnatA ko jAnakara bhI Apako prasannatA huIM / ghUmakara yahAM se Apa rela dvArA saIda bandara (Port Said) pahu~ce aura vahAM se pI0 eNDa o0 kampanI ke maloyA (Maloya) jahAja dvArA bambaI Ae / isake bAda vi0 saM0 1991 kI caita vadi 10 ( I0 sa0 1935 kI 29 mArca) ko Apa apane anucaroM sahita jodhapura pahu~ce / Apake dUsare naukara bhArI-bhArI sAmAna aura zikAra kie hue pazuoM ko lekara moMbAsA se sIdhe hI ravAnA ho gae the / ataH yathA - samaya ve pazu Adi masAle se bhare jAkara Apake mahaloM meM sajA die gae haiM, aura vahAM para ve bandUka dvArA prakaTa kI gaI ApakI saphala vIratA ko pradarzita karate haiM / isI prakAra Apake khIMce hue calacitra (Cinema flais) bhI sinemAvAloM dvArA janatA ko dikhAe jAnevAle zreSTha citroM kA muqAbalA karate haiM / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 564 www.umaragyanbhandar.com
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-3 yUropIya mahAsamara aura jodhapura kA saradAra risaalaa| yUropIya mahAyuddha ke prArambha hote hI, vi0 saM0 1971 ke bhAdoM ( I0 sa0 1914 ke agasta ) meM, jodhapura ke 'saradAra-risAle' kI pahalI raijImaiMTa aura usakI dUsarI raijImaiMTa kA kucha bhAga, yuddhasthala ke liye bhejA gyaa| isake kucha dina bAda hI jodhapura-rAjya ke usa samaya ke nirIkSaka ( rIseMTa ) vayovRddha mahArAjA sara pratApasiMhajI aura navayuvaka-nareza mahArAjA sumerasiMhajI bhI yuddhasthala kI tarafa ravAnA hue| pahale isa risAle ko sveja nahara kI rakSA kA bhAra sauMpanA nizcita huA thaa| parantu vahAM pahuMcane para ise mArsalIz2a (Marseilles) jAne kI AjJA milii| isake bAda, kArtika vadi 8 ( 12 akTobara ) ko jaba yaha risAlA vahAM pahuMcA, taba rela-dvArA oralInsa (Orleans) bhejA jAkara sikandarAbAda risAle ke sAtha kara diyA gyaa| ma~gasira ( navambara ) ke prArambha meM isane mairaville (Merville) kI tarafa jAkara ArmeNTIe (Armentieres) aura giveMcI (Givenchy) ke bIca kI sainyapaGkti kI rakSA ke kaThina kArya meM bhAga liyA / isa prakAra usa mahIne ke anta taka yaha yapre (Ypres) ke prathama yuddha meM lagA rahA / parantu pauSa ( disaMbara ) meM isane phaisTubiyA (Festubert) aura giveMcI (Givenchy) ke Asa-pAsa ke ghamasAna yuddha meM yoga diyaa| isa vAra kI muThabher3a meM anya hatAhatoM ke sAtha hI isa risAle kA spezala sarvisa oNphIsara' mejara sTrA~ga bhI ghAyala huaa| isake bAda yaha risAlA agale do varSoM ( I0 sa0 1915 aura 1916 ) meM adhikatara, bhArata ke anya risAloM ke sAtha milakara, yuddha-sthala ke pIche dI jAnevAlI yuddha kalA kI zikSA meM, upayukta bhU-bhAgoM ko tAroM se gherane meM, yuddhopayogI choTI reloM kI lAineM taiyAra karavAne meM aura zatru kI Atma-rakSArtha taiyAra kI huI rukAvaTa ke TUTane para apanI tarapha ke risAle ke dhAve ke liye mArga taiyAra karane meM lagA rahA, parantu sAtha hI isane kucha khAiyoM kI aura kucha some (Somme) ke pAsa kI choTI-choTI muThabher3oM meM bhI, jo isa samaya ke bIca huI, bhAga liyaa| 1. jAnevAle kula javAnoM kI saMkhyA 1356 thii| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa isI bIca, vi0 saM0 1972 ke prathama baizAkha ( I0 sa0 1915 kI aprela ) meM, jodhapura - nareza navayuvaka mahArAjA sumerasiMhajI ko, apane rAjya ( mAravAr3a ) kA pUrNa zAsanAdhikAra grahaNa karane ke liye, bhArata lauTa AnA par3A / vi0 saM0 1973 ke ( I0 sa0 1916-17 ke ) zItakAla meM isa risAle ne phira apanA samaya yuddha-zikSA meM, sainika paGkti ke eka bhAga kI rakSA meM aura zatru ke sammukha rukAvaTa khar3I karane meM bitAyA / vi0 saM0 1974 ( I0 sa0 1917 ) kI garamiyoM meM yaha risAlA, anya bhAratIya risAloM ke sAtha, maukA Ate hI, jarmanasainika-paGkti ko bhedane ke liye khAsa taura se (In reserve) niyukta kiyA gayA / parantu aisA avasara na Ane se saradiyoM meM yaha phira khAiyoM ke yuddha meM bhAga lene meM aura sainika-zikSA ke kArya meM laga gayA / isI bIca kembre ( Cambrai) ke maidAna meM, janarala - bAiMga (Byng) ke hamaloM ke samaya, isa risAle na lA-vaikerI (La - Vacquerie) ke pAsa zatru kI hiMDanbarga-paGkti ko tor3akara usake adhikRta bhU-bhAga para adhikAra kara liyA / isa hamale meM vayovRddha mahArAjA pratApasiMhajI bhI isa risAle ke sAtha the 1 parantu isake bAda zIghra hI yaha risAlA vApasa bulA liyA gayA aura ise zatru ke pratyAkramaNoM ko dabAne meM niyukta honA par3A / isa kArya meM kaipTina Trela ( R. G. A. Trail), jo hAla hI meM isa risAle kA 'spezala - sarvisa - afasara' niyukta huA thA, mArA gayA / vi0 saM0 1974 ke phAguna ( I0 sa0 1918 ke mArca ) meM bhAratIya risAloM ke phrAMsa se haTA liye jAne ke kAraNa jodhapura kA risAlA bhI philastIna ( Palestine) meM, brigeDiyara-janarala hara borDa (Harbord ) ke adhIna ke 'impIriyala sarvisa-kaivailarI brigeDa' ke sAtha rahakara, kArya karane ko bheja diyA gyaa| abataka jodhapura - risAle ke senApati kA kArya karnala mahArAja zerasiMhajI karate the; parantu isa avasara para vaha risAle ko sAmAna Adi bhejane vAle Dipo kA, jisakA kArya ina dinoM bahuta bar3ha gayA thA, prabandha karane ke liye bhArata lauTa Ae aura risAle ke senApatitva kA kArya saMkhavAya - ThAkura laiphTinaiMTa karnala pratApasiMha ko sauMpA gayA / 1. isa risAle kI eka Tukar3I ne vilarsa gausalauM ( Villers Gauslaun) ke dhAve meM bar3hI bahAdurI se bhAga liyaa| isa ghAve ke pUrva ise kaI ghaNTe taka pAnI meM khar3A rahanA par3A thA / parantu isake javAnoM ne saba kAma bar3e dhairya aura vIratA ke sAtha kiyA / yaha ghaTana vi0 saM0 1974 kI maMgasira vadi 2 ( I0 sa0 1617 kI 30 navambara ) kI hai| 566 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ yUropIya mahAsamara aura jodhapura kA saradAra risAlA phrAMsa se calakara yaha risAlA jahAja-dvArA pahale mizra (Egypt) pahu~cA / phira vahAM se rela-dvArA sinAI (Sinai) hotA huA gAjA (Caza) kI tarafa bhejA gayA aura vahAM se calakara askelana (Askelor), jerUsalama (Jerusalem) aura jeriko (Jericho) hotA huA ghorAniye pula (Ghoraniyeh bridge head) ke pAsa pahu~cA / vahAM para isane 'nyUjIlaiMDa-mAuNTaiDa-rAiphalsa' (Newzealand mounted rifles) se jaoNrDana kI rakSA kA bhAra lekara zatru ke kaI choTe-choTe daloM ko pakar3ane meM saphalatA prApta kii| vi0 saM0 1975 ke jyeSTha ( jUna ) meM yaha risAlA vahAM ke eka svAsthyaprada sthAna meM rakkhA gyaa| parantu ASADha ( julAI ) meM ise, henU ke pula (Henu bridge head) para adhikAra karane ke liye, phira jaoNrDana kI ghATI meM jAnA pdd'aa| vahAM pahu~ca isane zIghra hI zatru kI senA para, jisakI saMkhyA tIna raijImainToM' ke barAbara thI aura jisake pAsa dasa mazInaganeM thIM, AkramaNa kara use naSTa kara diyaa| ukta yuddha meM isa risAle ne aneka zatruoM ko mArane ke sAtha hI 74 turka-yoddhA pakar3e the / inameM eka gyArahaveM turka-risAle kA senApati (Oficer Commanding) aura cAra choTe senApati (Squadron Commanders) the / isI yuddha meM cAra topeM ( mazIna garne ) bhI isa risAle ke hAtha lagI / uparyukta hamale meM isa risAle ke rAjapUta-vIroM ne vyaktigata vIratA ke bhI aneka kArya sampAdana kie the / unhIM vIroM meM se mejara ThAkura dalapatasiMha ne akele hI zatru ke topa (Machinegun) vAle eka dala para hamalA kara usakI topa chIna lii| isI prakAra jamAdAra khAnasiMha aura AsUsiMha ne bhI bar3I vIratA ke sAtha apanI-apanI sainika Tukar3iyoM ko lekara zatru para hamalA kiyaa| isI yuddha meM ye pichale donoM vIra sammukha-raNa meM jUjha kara kAma aae| Azvina ( sitambara ) meM isa risAle ne haifA (Haifa) para adhikAra karane meM bar3I khyAti prApta kii| jisa samaya mejara ThAkura dalapatasiMha ke senApatitva meM isane usapara AkramaNa kiyA, usa samaya sAmane nadI ke pAra se zatru kI bhayaMkara gole barasAne vAlI bar3I-bar3I topeM aura minaTa meM zata-zata goliyoM kI varSA karane vAlI mazInagarne 1. kahIM-kahIM vailiMgaTana mAuNTaiDa rAiphalsa (Wellington mountedrilles) likhA milatA hai| 567 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa Aga ugala rahIM thI / parantu isa risAle ke savAroM ne nadI aura zatru kI ina saba vighnabAdhAoM ko pAra kara nagara para adhikAra kara liyA aura sAtha hI 700 turkayoddhAoM ko bhI pakar3a liyA / isI yuddha meM vIra dalapatasiMha mArA gayA / isI prakAra isa risAle ne turkoM kA pIchA karate hue Azvina vadi 11 (30 sitambara ) ko damizka (Damascus) meM, Azvina sudi 1 (6 akTobara ) ko moAlakA (Moalaka) meM, Azvina sudi 6 (11 akTobara) ko jahera (Zaher) meM aura Azvina sudi 10 (15 akTobara ) ko homsa (Homs) meM ghusakara aneka turko ko pkdd'aa| Azvina sudi 15 (16 akTobara ) ko alappo (Alappo) para aMtima dhAvA kiyA gayA / yadyapi kArtika vadi 7 (26 akTobara ) ke pahale mArga meM koI ullekhanIya muThabher3a nahIM huI, tathApi usa roja paMdrahavIM ghur3a savAra senA (15th Cavalry brigade) ko, jo pahale 'impIriyala-sarvisa-kaivelarI-brigeDa' kahalAtI thI, nagara-rakSaka tukoM kI senA kI gAMte rokane kI AjJA dI gii| isa yuddha meM lephTineMTa karnala helA holDana (Hyla Holden) mArA gayA aura kaipTina hausaMbI (Hornsby) z2aqhmI huA / isa prakAra I0 sa0 1918 ke 19 sitambara se 26 akTobara taka jodhapura risAle ne, paMdrahavIM 'kaivelarI-brigeDa' ke sAtha rahakara 500 mIla kA dhAvA kiyA aura mArga meM honevAle pratyeka yuddha meM bhAga liyaa| I0 sa0 1918 kI 31 akTobara ko asthAyI saMghi (Armistice) ho jAne se I0 sa0 1911 ke navambara taka, yaha risAlA kabjA rakhane vAlI senA (Army of Occupation) kI taraha mizra meM rhaa| isake bAda vahAM se calakara bIruTa (Berut) hotA huA jahAja-dvArA svez2a kI rAha bhArata meM pahu~cA aura I0 sa0 1920 kI 2 pharavarI ko, pAMca varSa kI lagAtAra yuddha-sevA ke bAda, jodhapura lauTa AyA / isa yuddha meM isa risAle ke 2 briTiza afasara, 3 desI aphasara aura 25 javAna sammukha yuddha meM mAre gae / 1 desI afasara aura 6 javAna jakhmI hokara mare / 1 desI aphasara aura 63 javAna bImAra hokara mare aura 2 briTiza aphasara, 12 desI aphasara aura 82 javAna jaqhmI hue| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ yUropIya mahAsamara aura jodhapura kA saradAra risAlA isa risAle kI uparyukta sevAoM ke upalakSya meM isake aphasaroM aura sipAhiyoM ko kula milAkara 94 padaka aura inAma Adi mile the| inameM se mukhya-mukhya afasaroM ke nAma Age die jAte haiM: karnala ThAkura pratApasiMha ( saMkhavAya ) mejara ThAkura dalapatasiMha kaipTina ThAkura anopasiMha laiphTinaiMTa ku~vara sagatasiMha kaipTina amAnasiMha mejara ThAkura kizorasiMha kaipTana siMha risAladAra udaisiMha risAladAra zaitAna siMha jamAdAra AsUsiMha jamAdAra khAnasiMha jamAdAra javAhara siMha jamAdAra bizana siMha kaipTana bahAdurasiMha laiphTinaiMTa mohabatasiMha laiphTineMTa bhUrasiMha laiTinaiMTa arjunasiMha risAladAra joga siMha jamAdAra anopasiMha .... sI0 bI0 I0, o0 bI0 AI0 ( saradAra bahAdura ) ( prathama raijImaiMTa) ema0 sI0 ema0 sI0, o0 bI0 AI0, ( bahAdura ) Ai0 o0 aima0 ( skkADUna kamANDara - prathama raijImeMTa ) ema0 sI0, o0 bI0 Ai0, Ai pro0 ema0, o0 bI0 AI0, pro0 bI0 AI0, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat o0 bI0 AI0, Ai0 o0 aima0, Ai0 o0 aima0, Ai0 pra0 ema0, Ai0 DI0 esa0 aima 0 Ai0 DI0 esa0 aima 0 Ai0 DI0 esa0 ema0 Ai0 DI0 esa0 aima0 Ai0 DI0 esa0 aima0 prAi0 ema0 esa0 ema0 Ai0 aima0 aisa0 aima0 Croix De Guerre ( phrAMsa kA ) inake alAvA vi0 saM0 1974 kI zrAvaNa sudi 13 ( I0 sa0 1917 kI 1 agasta) ko mahArAjA sumerasiMhajI sAhaba avaitanika mejara (Honorary Major) ke pada se bhUSita kie gae aura jodhapura risAle ke sAtha yuddhasthala meM rahane taka ku~vara ( rAvarAjA ) hanUtasiMha aura ku~bara sagatasiMha ko avaitanika (dvitIya) laiTinaiMTa ke pada die gae / 1. kisI-kisI riporTa meM isake sthAna para skvADrana kamAnDara ( Squadron Commander) panesiMha ko milTrI kraoNsa ( M. C. ) milanA likhA hai / 566 www.umaragyanbhandar.com
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa pariziSTa-4 mAravAr3a-narezoM ke dAna die hue kucha anya gAMvoM kA vivaraNa. 3. rAva dhUhar3ajI rAva dhUhar3ajI ke dAna kie gAMvoM kA ullekha isa itihAsa ke pRSTha 47 ke phuTanoTa naMbara 6 meM kiyA jA cukA hai| parantu unake ina do gAMvoM ke dAna kA ullekha aura bhI milatA hai:1. tarasIMgar3I-sor3hAM aura 2. DhUMDhalI ( pacapadarA paragane ke ) purohitoM ko / 20. rAva candrasenajI. rAva candrasenajI ke eka gAMva ke dAna kA ullekha isa itihAsa ke pRSTha 160 para kiyA jA cukA hai| parantu unake nimnalikhita gAMvoM ke dAna kA ullekha aura mI milatA hai:-- 1. cAraNoM kA bAr3A ( sivAnA paragane kA ) aura 2. khAr3A AsiyAM (pacapadarA paragane kA ) cAraNoM ko| 27. mahArAjA abhayasiMhajI. mahArAjA abhayasiMhajI ke die gAMvoM ke dAna kA vivaraNa isa itihAsa ke pRSTha 357 ke phuTanoTa naM0 3 meM diyA gayA hai| unameM ke prathama 6 gAMva cAraNoM ko die gae the / unameM kA (1) AlAvAsa sojata paragane kA thA, (4) TATaravI nAgora paragane kA thA aura (5) rAMNAvAsa kA zuddha nAma rANAsara thA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a-narezoM ke dAna die kucha anya gAMvoM kA vivaraNa 26. mahArAjA bakhatasiMhajI. mahArAjA bakhatasiMhajI ke die gAMvoM kA varNana isa itihAsa ke pRSTha 366 ke phuTanoTa 1 meM diyA jA cukA hai / parantu unake alAvA nimnalikhita gAMvoM kA bhI unake dvArA dAna kiyA jAnA prakaTa hotA hai:-- 1. Derave kI DhANI (nAgora paragane kA), 2. jorAvarapurA (urpha-pemAvAsa) (DIDavAnA paragane kA ), 3. sAthUNI-cAraNAM ( pacapadarA paragane kA ) cAraNoM ko; 4. bAMsar3A (nAgora paragane kA) brAhmaNoM ko aura 5. rAmasara kI bhUmi ( nAgora paragane kI ) bhagatoM ko| uparyukta phuTa noTa meM likhe (4) dhunADI gAMva kA zuddha nAma dUniyADI milatA hai| 31. mahArAjA bhImasiMhajI. mahArAjA bhImasiMhajI dvArA dAna meM die eka gAMva kA ullekha isa itihAsa ke pRSTha 400 ke phuTanoTa naM0 1 meM kiyA gayA hai / parantu unakA yathAsAdhya pUrA vivaraNa yahAM diyA jAtA hai: 1. sIroDI, 2. goliyA ( jodhapura paragane ke ) brAhmaNoM ko; 3 moTUsa ( mer3atA paragane kA ) rAmezvara mahAdeva ke maMdira ko 4. gilAvAsaNI (DIDavAnA paragane kA ) ( jodhapura ke , loTanajI ke maMdira ko; 5. samadolAva-kalAM ( mer3atA paragane kA ) svAmiyoM ko; 6. jodhaDAvAsa, 7 pIthAsiyA (nAgora paragane ke), 8 jodhaDAvAsa ( mer3atA paragane kA ), 2. bANiyAvAsa ( pcpdr| paragane kA ) cAraNoM ko aura 10. pAMDUkhAM, 11. dhaulerAva-khurda (mer3atA paragane ke) bhAToM ko| 34. mahArAjA saradArasiMhajI. mahArAjA saradArasiMhajI ne nimnalikhita gAMva dAna kie the:-- 1. mathANiye kA hissA, 2. koTar3A, 3. kiramasIsara-khurda, 4. kiramasIsara kalAM ( jodhapura paragane ke ) cAraNa mahAmahopAdhyAya kavirAjA murAridAna ko| 601 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa pariziSTa-5 mAravAr3a - rAjya ke kucha mukhya-mukhya mahakamoM kA hAla pradhAna mantrI (cIna minisTara ) ke adhIna mahakameM: mahakamA khAsa. 1 yaha rAjya kA mukhya mahakamA ( Secretariat ) hai aura isakI sthApanA Adi ke viSaya meM isa itihAsa meM yathAsthAna likhA jA cukA hai / I0 sa0 1922 aura 1928 meM ise navIna DhaMga para lAne ke liye isake prabandha meM aura bhI unnati kI gaI aura I0 sa0 1930 ke sitambara meM rAjakIya kAuMsila ke pratyeka maimbara ke liye eka-eka sekreTarI niyukta kiyA gayA / isase maimbaroM kA kAma bahuta kucha halakA ho gayA aura unheM vizeSa mahattva ke mAmaloM kI tarafa dhyAna dene kA samaya mila gayA / nyAya ke kArya ko aura bhI unnata banAne ke liye I0 sa0 1935 meM kAnUnI salAhakAra ( Leagal adviser ) kA pada niyata kiyA gayA aura isa sambandha ke kAgajAta usakI salAha ke sAtha kAuMsila meM peza hone kA niyama banAyA gayA / I0 sa0 1137 meM mahakamA khAsa ke prabandha meM phira saMzodhana kiyA gayA / isa samaya poliTikala DipArTamainTa aura kAuMsila ke kArya saMcAlana ke liye eka-eka aisisTainTa sekreTarI bhI niyata hai / pulisa kA mahakamA. isameM 1 insapaikTara janarala aura 1 DipTI insapaikTara janarala ke alAvA DisTrikTa suparinTainDainTa, 1 DipTI suparinTainDainTa, 22 insapekTara, 6 pablika prausIkyUTara, 112 saba-insapekTara, 6 saba korTa insapekTara, 476 haiDa kaoNnsTebala, 2076 kaoNnsTebala, 80 caukIdAra aura 67 nambaradAra haiM / pulisa ke mahakame kI kArravAI kA hAla yathAsthAna diyA jA cukA hai aura yaha mahakamA barAbara unnati karatA jA rahA hai / 602 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a-rAjya ke kucha mukhya-mukhya mahakamoM kA hAla jodhapura relve. isa samaya taka jodhapura-sUrasAgara, parabatasara, samadar3I-rAnIvAr3A, aura mAravAr3a jaMkzana-phulAda zAkhAoM ke aura bhI khula jAne se jodhapura-relve kA vistAra 767 mIla ke karIba pahu~ca gayA hai| isI prakAra 26 nae sTezanoM ke khulajAne se jodhapura-relve ke sTezanoM kI kula saMkhyA 110 ho gaI hai| inameM se 48 sTezana briTiza-bhArata ke siMdha aura balUcistAna prAnta meM haiN| inake alAvA mAravAr3a meM hokara nikalanevAlI bI0 bI0 eNDa sI0 Ai0 relve ke 23 sTezana aura bhI mAravAr3a rAjya meM vartamAna haiN| isa relve kI kucAmana roDa se khokharopAravAlI, lUnI jaMkzana se phulAdavAlI aura jodhapura se sUrasAgaravAlI zAkhAoM para aura rAI-kA-bAga tathA maNDora ke sTezanoM para 'kaNTrola-sisTama' se kAma hotA hai / ___ isa relve kI lUnI se siMdha vAlI zAkhA para 50 ke sthAna para 60 pAuMDa kI lohe kI paTar3I (relsa) lagAdI gaI hai aura DegAnA-sujAnagar3ha zAkhA para 30 ke badale 50 pAuMDa kI lohe kI paTar3I (relsa ) kAma meM lAI gaI hai| bahuta se jaMkzanoM Adi ke ghere ( Yards ) phira se bar3hAe yA ThIka kie gae haiM aura jaMkzanoM aura mukhya zAkhA para 'signaliMga' kA bhI pUrA intijAma kiyA gayA hai / jodhapura-relve ke kArakhAne meM bijalI se calanevAlI nae DhaMga kI mazIneM lagAI gaI haiM aura isa relve ke anya vibhAgoM meM bhI yathAsAdhya unnati kI gaI hai / Age ke liye phalaudI-paukarana, bIlAr3A-jaitArana aura rAnIvAr3A-pIparAlA Adi zAkhAoM ke kholane para vicAra ho rahA hai / isa samaya taka jodhapura relve para rAjya ke 4,74,02,626 rupaye laga cuke haiM / 1. isI samaya ke bIca bIlAr3A brAMca jo pahale choTI paTarI ( Nerrow Guage) kI thI bIca kI paTarI (Meter Guage) kI karadI gaI aura jasavantagaDha-lADanU zAkhA ( jo karIba 1 mIla lambI thI) uThAdI gaI / 2. pahale jodhapura aura bIkAnera kI relve sAtha hI kAma karatI thI / parantu vi. saM0 1981 ___ kI kArtika sudi 5 (I0 sa0 1624 kI 1 navambara) se ina donoM kA prabandha judA-judA karadiyA gayA aura bIkAnera-relve bIkAnera-darabAra ko sauMpa dI gaI / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa gata varSa isa relve kI kula AmadanI 84, 13,787 aura kharca 40,87,561 rupaye huA thA / isase jodhapura - darabAra ko 44,06,116 rupaye kA munAfA rahA / mukhya jela (Central Jail ). I isa mahakame ke prabandha meM acchI unnati kI gaI hai| kaidiyoM ko die jAne vAle bhojana aura suvidhAoM meM bhI sudhAra huA hai / I0 sa0 1924 meM khAsa-khAsa utsavoM para chor3e jAnevAle kaidiyoM ke niyama banAe gae aura I0 sa0 1932 meM mAravAr3a jela ke kAnUna aMgIkRta hue / aba zIghra hI ' jela mainyUala' bhI banakara taiyAra hone vAlI hai / isa samaya taka jela phaikTarI meM kaidiyoM dvArA banAI jAne vAlI upayogI vastuoMjaise rezamI va sUtI kapar3oM, dariyoM, nivAroM, rassiyoM, tauliyoM, loiyoM, beta kI kursiyoM Adi kI banAvaTa meM bhI acchI unnati huI hai, aura isase rAjya meM unakI mAMga bar3hane ke sAtha hI dUsarI riyAsatoM aura briTiza bhArata se bhI mAMga Ane lagI hai / sTeTa hoTala. saMsAra meM havAI jahAz2oM kI unnati hone aura jodhapura meM havAI jahAja kA sTezana ( Aerodrome ) bana jAne se yahAM para ThaharanevAle havAI jahAz2oM kI saMkhyA bahuta bar3ha gaI hai / isI se havAI yAtriyoM kI suvidhA ke liye I0 sa0 1631 meM 'yUropiyana gaisTa hAusa' kI evaz2a meM Adhunika suvidhAoM se pUrNa 'sTeTa hoTala' kI sthApanA kI gaI hai| I0 sa0 1935 ke akTobara se 1936 ke sitambara taka =63 havAI jahAz2oM ne yahAM ke havAI sTezana kA upayoga kiyA aura 3166 yAtrI 'sTeTa- hoTala' meM Thahare / dastarI kA mahakamA. isameM rAjya sambandhI qhAsa qhAsa ghaTanAoM kA vivaraNa likhA jAtA hai / hAlahI meM isakI sAmagrI ko ThIka taura se jamAne ke liye isake prabandha meM parivartana kiyA gayA hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 604 www.umaragyanbhandar.com
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a-rAjya ke kucha mukhya mukhya mahakamoM kA hAla artha-saciva (phAinensa minisTara ke) adhIna mahakameH khaz2Ane kA mahakamA. vi0 saM0 1980 ( I0 sa0 1923 ) meM misTara je. DablyU. yaMga ne Akara isa mahakame kA Adhunika DhaMga para prabandha kiyA thA / isI se Ajakala rAjakIya mahakamoM ke Aya-vyaya ke sAlAnA bajaTa cAlU varSa ke 11 mahIne ke asalI aura 1 mahIne ke andAjana Aya-vyaya ke AdhAra para taiyAra kie jAte haiM aura navIna varSa ke Arambha hote hI pratyeka mahakame ko, usake liye aGgIkRta hue bajaTa (taqhamIne ) kI sUcanA bheja dI jAtI hai / isake sAtha hI hara taraha ke suprabandha ke kAraNa isa samaya mAravAr3arAjya kI AmadanI 1,30,00,000 rupaye se bar3hakara 1,70,00,000 ke karIba aura kharca 85,00,000 rupaye se bar3hakara 1,27,00,000 rupaye ke karIba pahu~ca gayA hai / isake alAvA gata 14 varSoM meM 5,00,00,000 rupayA aura bhI mukhya kAmoM ( Capital works ) para kharca kiyA jA cukA hai / isameM kA AdhA rupayA jodhapura-relve aura bijalI-ghara para lagAyA jAne se rAjya kI AmadanI meM bhI acchI vRddhi huI hai| isI prakAra rAjya ke sthAyI koSa meM 1,25,00,000 kI vaddhi kI gaI hai aura isa samaya kI bAjAra-dara se rAjya ke sthAyI koSa ( State holdings) kI rakama 4,00,00,000 taka pahu~ca gaI hai| __rAjya kA sArA hisAba 'prI oNDiTa' ke tarIke para hotA hai aura rAjya ke kucha khAsa jimmedAra karAra die hue ( Self accounting ) mahakamoM ko chor3akara bAkI sabakA hisAba rAjakIya hisAba ke daphtara (oNDiTa oNphisa ) meM aura mahakamA khAsa ke 'phAinensa aura bajaTa' ke vibhAga meM rahatA hai| isa samaya jodhapura ke mukhya khajAne ke (jisakA sArA kAma I0 sa0 1927 se yahAM kI 'impIriyala baiMka' kI zAkhA karatI hai ) alAvA rAjya ke bhinna-bhinna paraganoM meM 22 qhajAne aura bhI haiM, jahAM para sarakArI rakama jamA hotI hai aura rAjya karmacAriyoM kA vetana Adi aura bhArata-sarakAra ke faujI vibhAga se painzana pAnevAle mAravAr3anivAsiyoM kI painzana bAMTI jAtI hai| 1. oNDiTa-vibhAga meM kharca ke bila kI jAMca ho jAne para qhajAnA usa bila ke rupaye detA hai| 2. isake suprabandha ke kAraNa bhArata sarakAra ne pratyeka penzana pAnevAle ke pIche 3 rupaye sAla jodhapura-rAjya ko, usake prabandha ke kharca ke liye, denA nizcita kiyA hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa pratyeka mahakame meM honevAlI AmadanI aura kharca kI jAMca ke liye 'lokala oNDiTa sTAfa' niyata kiyA gayA hai / yaha sAlAnA pratyeka mahakame aura khajAne meM honevAlI AmadanI aura kharca kI jAMca kara 'oNDITara' ke pAsa apanI riporTa peza karatA hai aura AvazyakatA hone para ThIka taura se hisAba rakhane ke liye ucita salAha bhI detA hai| 'oNDiTa oNfisa mainyuala' aura 'jodhapura gavarnameMTa sarvisa regUlezana' Adi ke prakAzita ho jAne se rAjya-karmacAriyoM ko bar3I suvidhA ho gaI haiM aura 'oNDiTa oNphisa' ke parizrama se zIghra hI eka bar3I ' aikAuNTsa mainyuala' mI prakAzita honevAlI hai| rAjya ke aphasaroM aura ahalakAroM ke liye jisa 'proviDeMTa phaMDa' aura choTe darje ke karmacAriyoM ke liye jisa 'graicyUTI' (Gratuity ) kA prabandha kiyA gayA hai usakA hisAba bhI isI mahakame meM rahatA hai / isake alAvA rAjya karmacAriyoM ko makAna Adi banavAne ke liye kama sUda para rupaye dene kA prabandha mI yahIM se hotA hai| ___hAla hI meM isa mahakame ke udyoga se rAjya-karmacAriyoM ke liye eka sahayoga samiti ( Umaid Cooperative Credit Society ) bhI banagaI hai aura zIghra hI unake liye eka bImA ( Life assurance ) vibhAga bhI sthApana kiyA jAnevAlA hai| isa artha vibhAga dvArA rAjya ke vArSika Aya-vyaya kA ciTThA isa khUbI se taiyAra kiyA jAtA hai ki rAjya kA sArA kAma sucAru rUpa se cala rahA hai| isa samaya isa mahakame kA khAsa daphtara 'impIriyala baiMka' ke pAsa bane nae 'silavara jubilI blaoNka' meM sthita hai / sahayoga-samiti (Cooperative Dept.) vi0 saM0 1983 ( I0 sa0 1926 ) meM pahale-pahala mAravAr3a meM 'ko-opareTiva kaiDiTa sosAiTI' kA kAnUna banAkara 'jodhapura relve-ko-opareTiva kraiDiTa sosAiTI' kI sthApanA kI gaI / isake bAda vi0 saM0 1994 ( I0 sa0 1937 ) meM rAja-karmacAriyoM ke subhIte ke liye ' ummeda ko-opareTiva kreDiTa sosAiTI' kAyama huI / isa samaya isake maiMbaroM kI saMkhyA 1,700 taka pahu~ca gaI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a - rAjya ke kucha mukhya-mukhya mahakamoM kA hAla hai / isI prakAra mAravAr3a paMcAyata - kAnUna para bhI vicAra ho rahA hai| aba taka karja ke bhISaNa pariNAma se bacane ke liye kevala jAgIradAra hI divAle ke kAnUna ( Insolvency act. ) kI zaraNa le sakate the / parantu gata varSa se dUsaroM ke liye bhI aisA hI kAnUna ( Insolvency act ) banA diyA gayA hai / gRha-saciva (homa minisTara ) adhIna mahakame : sAyara (Customs) kA mahakamA / jodhapura riyAsata kI sAyara kI AmadanI isa samaya bar3hakara 27,00,000 taka pahu~ca gaI hai aura hAla hI ( I0 sa0 1138 ) meM jo isa viSaya ke nae kAnUna - kAyade banAe gae haiM unase isameM aura bhI vRddhi hone ke sAtha-sAtha vyApAra ko bhI uttejanA milane kI AzA hai / cikitsA (Medical ) vibhAga / vi0 saM0 1986 kI bhAdoM sudi 10 ( I0 sa0 1932 kI 1 sitaMbara ) ko 15,16,000 rupayoM kI lAgata se bane, jisa viMDhama aspatAla kA udghATana kiyA gayA thA, usane isa arase meM acchI unnati karalI hai / isameM eka acchI 'laiboreTarI ' aura eka ' aiksare' vibhAga bhI jur3A huA hai / isa zafAkhAne meM ilAja karavAne vAle rogiyoM kI saMkhyA bar3ha jAne se zIghra hI isameM vartamAna 247 cArapAiyoM ( beds ) ke sthAna ke bajAya 211 cArapAiyoM ( beds ) ke liye sthAna banAyA jAyagA, jisase aspatAla meM rahakara ilAja karavAne vAloM ko aura bhI suvidhA ho jAyagI / gata varSa isa aspatAla meM rahakara ilAja karavAnevAloM kI dainika saMkhyA 250 aura bAhara rahakara ilAja karavAnevAloM kI dainika saMkhyA 1,157 rahI / vi0 saM0 1993 ( I0 sa0 1936 ) se yahAM para svAsthya vibhAga (Public Health Dept. ) kI bhI sthApanA ho gaI hai, aura aba cecaka ke TIke Adi kA prabandha yahI mahakamA karatA hai / isake nirantara udyoga se gata varSa TIkA lagavAne vAloM kI saMkhyA bar3hakara 1,33,000 taka pahu~ca gaI / 607 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa striyoM kI cikitsA ke liye 11,12,000 rupaye kI lAgata se eka nayA janAnA ( ummeda fImela ) aspatAla bhI banAyA gayA hai / isameM 66 bImAra striyoM ke rahane kA sthAna hai aura karIba 500 se 1000 taka bAhara rahakara ilAja karavAne vAliyoM kI cikitsA kA prabandha hai / isakA udghATana I0 sa0 1138 kI 31 akTobara ko kiyA gayA thaa| skUloM va kaoNlija ke vidyArthiyoM ke svAsthya kI rakSA ke liye mI samucita prabandha kiyA gayA hai| kRtavAlI bImAriyoM ke rogiyoM ke liye cainasukha ke bere para eka acchA aspatAla ( Isolation Hospital ) banAyA gayA hai| isI prakAra koDhiyoM ke ilAja ke liye, nIMbe kI kuSTha rogiyoM kI bastI ( Leper Asylum ) meM, eka zaphAkhAnA kholA gayA hai / bahuta samaya se pAgaloM kA ilAja jela ke aspatAla meM hI huA karatA thaa| parantu aba unake liye bhI eka alaga khAsa zafAkhAnA (Mental Hospital) banavAne kI maMjUrI ho cukI hai / isake banajAne para mAravAr3a meM sAdhAraNa sarakArI zafAqhAnoM ( aspatAla aura DispeMsariyoM) kI saMkhyA 37 aura khAsa rogoM ke zafAkhAnoM kI saMkhyA 3 ho jaaygii| gata varSa ina zafAkhAnoM meM rahakara ilAja karavAne vAloM kI saMkhyA 6,816 aura bAhara rahakara ilAja karavAne vAloM kI saMkhyA 7,42,000 thii| inake alAvA choTe-bar3e kula milAkara 41,000 oNparezana ( astracikitsA ) kie gae the| vi0 saM0 1993-94 ( I0 sa0 1936-37 ) meM mAravAr3a meM kuSTha roga kI jAMca ( Leprosy survey ) kI gaI aura usase jo pariNAma nikAlA gayA hai usake anusAra zIghra hI isa roga ke nivAraNa kA prayatna kiyA jAnevAlA hai / pahale mAravAr3a ke zaphAkhAnoM kI nigarAnI raijIDeMsI-sarjana kiyA karatA thaa| parantu vi0 saM0 1982 (I. sa. 1925) se darabAra ne apanA nijakA priMsipala maiDIkala oNphIsara' niyata kara diyA hai / isa samaya isa vibhAga para rAjya ke 5,08,000 rupaye sAlAnA kharca hote haiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a rAjya ke kucha mukhya-mukhya mahakamoM kA hAla jaMgalAta kA mahakamA / isa mahakame ne bhI acchI unnati kI hai aura isake udyoga se jodhapura ke cAroM tarafa kI purAnI aura naI sar3akoM ke donoM kinAroM para vRkSa lagAne kA prayatna kiyA jArahA hai / gata varSa isa mahakame kI Aya 1,12,863 rupaye taka pahu~cI thI / rAjakIya chApAkhAnA / 'jodhapura gavarnamainTa-presa ' bhI barAbara unnati kara rahA hai aura jodhapura - rAjya aura jodhapura - relve kI chapAI Adi kA sArA kAma yahIM hone se isakI ya 1,00,000 rupaye ke Upara pahu~ca gaI hai / javAhara khAnA aura TakasAla / sarakArI javAharAta pahale kile para ke fataimahala meM rakkhe hue the / parantu vahAM para jagaha kama hone se Ajakala inheM vahIM pAsa hI ke daulatakhAne ke mahala meM sajAkara rakhA gayA hai aura inakI eka navIna sUcI bhI taiyAra kI gaI hai / jodhapura kI TakasAla meM sone ke alAvA anya dhAtu ke sikke banAne kA kAma bahuta dinoM se baMda thA / parantu vi0 saM0 1992 ( I0 sa0 1935 ) se yahAM para phira se tAMbe ke sikke bhI banane lage haiM / vi0 saM0 1993 ( I0 sa0 1936 ) meM tola aura nApa ke pracAra ke liye kAnUna banAyA jodhapura nagara meM pracalita kara diyA hai / mAravAr3a meM eka hI prakAra ke gayA thA aura gata varSa se ise hameM AzA hai ki isake bAda zIghra hI yaha mAravAr3a ke anya sthAnoM meM bhI pracalita ho jAyagA, aura isase grAmINa logoM ko kraya vikraya ke mAmale meM suvidhA ho jAyagI / (1) vi0 saM0 1636 ( I0 sa0 1614 ) meM bhI isake pracAra kI koziza kI gaI thI, parantu usa samaya janatA ke virodha ke kAraNa ise sthagita kara denA hI ucita samajhA gayA / 606 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa rjisttreshn| vi0 saM0 1991 ( I0 sa0 1934 ) meM nayA 'mAravAr3a rajisTrezana kAnUna' pAsa huA aura vi0 saM0 1912 ke pauSa ( I0 saM0 1936 kI janavarI ) se una jAgIradAroM ko, jinheM adAlatI ikhatiyArAta mile hue haiM jodhapura gavarnamenTa ke sAdhAraNa 'sTAmpoM' ( Non Judicial Stamps ) ko lAgata kImata para kharIda kara, apanI jAgIra kI riyAyA kI AvazyakatAoM ke liye, pUrI kImata ( Face Value ) para becane kA adhikAra diyA gyaa| pazuvardhana ( Animal Husbandry ) vibhAga / vi0 saM0 1912 ( I0 sa0 1935 ) se, jodhapura-darabAra ne mAravAr3a ke dUdha denevAle aura khetI ke upayoga meM AnevAle pazuoM kI nasala sudhArane aura unameM honevAle rogoM ko nivAraNa karane ke liye isa mahakame kI sthApanA kI thii| isake dvArA mAravAr3a jaise kRSi-pradhAna deza ke godhana kI unnati kI pUrI AzA hai / mAravAr3a soljarsa bordd| yaha borDa rAjapUtAnA proviMziyala borDa se saMbaddha hai / I0 san 1919 meM vartamAna aura bhUtapUrva sainikoM kI aura unake kuTumbiyoM kI sahAyatA ke liye isakI sthApanA kI gaI thii| isake kArya kI prazaMsA svayaM rAjapUtAnA ke rejIDeMTa ne, jo 'rAjapUtAnA iMDiyana soljarsa borDa' kA sabhApati hai, kI thii| vaoNlTara rAjapUta-hitakAriNI sabhA / isa sabhA kI sthApanA, I0 san 1888 meM, usa samaya ke rAjapUtAnA ke e. jI. jI.-karnala vaoNlTara kI adhyakSatA meM ajamera meM kI gaI thI aura isakA uddezya rAjapUtoM aura cAraNoM ke yahAM kI zAdI aura yamI meM honevAle kharcoM meM kamI karanA hai / jodhapura kI vaoNlTara sabhA bhI usI uparyukta sabhA kI eka zAkhA hai aura rAjapUtoM tathA cAraNoM kI zAdI-gamI ke kharcoM aura lar3ake-lar3akiyoM kI vivAhocita Ayu Adi kA niyamana karatI hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a rAjya ke kucha mukhya-mukhya mahakamoM kA hAla isa sthAnIya sabhA kI kameTI meM 6 saradAra haiM / yaha kameTI isa sabhA ke niyamoM kA ullaMghana karanevAloM para jurmAnA kara sakatI hai aura isake hukma kI apIla sIdhI mahakamA khAsa meM hotI hai / isake jurmAne kI rakama bhI garIba jAgIradAroM ke upayogI kAryoM meM hI kharca kI jAtI hai / janatopayogI kArya saciva (pabalika varksa minisTara ) ke adhIna mahakame : pabalika varksa kA mahakamA (Public Works Dept.) / 1 isa mahakame dvArA banAe gae, skUla, aspatAla, sTeTa hoTala Adi kA varNana yathAsthAna diyA jA cukA hai / inake alAvA hAla hI meM isane 11,16,000 rupaye kI lAgata se "ummeda phImela aspatAla" kA bhavana taiyAra kiyA hai / isakI nIMva kA patthara I0 sa0 1936 kI 6 aprela ko rakkhA gayA thA / mahArAjA sAhaba kA chItara pahAr3I para kA vizAla - mahala abhI bana rahA hai aura karIba 3 varSoM meM taiyAra hogA / isa mahakame ne AnejAne ke subhIte ke liye mAravAr3a meM aneka unameM 30 mIla 'TAra' kI, 303 mIla kaMkara kuTI huI aura sar3aka hai / nagara ke Ama rAstoM ke alAvA galiyoM meM bhI harasAla sar3akoM kA vistAra kiyA jAtA hai aura aisI sar3akoM kI laMbAI karIba pahuMca cukI hai / sar3akeM banAI haiM / 685 mIla kaccI patthara kI pakkI 24 mIla taka sumera-samaMda, piciyAka, saradArasamaMda yAdi ke bAMdhoM se honevAlI siMcAI meM bhI yathA-sAdhya suvidhA karane kA prayatna ho rahA hai / nagara meM pAnI kI kamI dUra karane ke liye pahale pAtAla - phor3a kuoM ( boriMga = boring ) ke liye udyoga kiyA gayA thA / parantu usameM vizeSa saphalatA na hone se hAla hI meM karIba 24 lAkha rupaye kI lAgata se jo " sumera-samaMda vATara saplAI cainala " nAmakI nahara taiyAra kI gaI hai, isase jodhapura-nagara meM kA pAnI kA abhAva dUra gayA hai aura cAMdapola -jaise pahAr3a para base nagara ke purAne aura U~ce hisse meM bhI naloM 1. vizeSa vivaraNa ke liye dekho pRSTha 576 / 611 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa dvArA pAnI pahuMcA diyA gayA hai / yaha sArA pAnI pUrI taura se philTara karake diyA jAtA hai| isI prakAra gA~voM ke jalAzayoM kA jIrNoddhAra karake gA~va vAloM ke liye pAnI kA prabandha karane meM bhI hara sAla eka bar3I rakama kharca kI jAtI hai / nagara kI saphAI ke liye bhUgarbhastha nAliyoM ( Daineja=drainage ) kA prabandha kiyA jA rahA hai| jodhapura ke havAI aDDe ( eroDroma Aerodrome ) kA prabandha bhI isI mahakame ke adhikAra meM hai / yaha havAI aDDA bhArata ke sarvottama aDDoM meM se eka hai aura isameM sArI hI navAviSkRta upayogI bAtoM kA pUrA-pUrA prabandha hai / isI ke pAsa havAI jahAjoM kI suvidhA ke liye gavarnamainTa kI tarapha se eka betAra ke tAra (vAyaralaisa Wireless ) kA sTezana bhI banA hai / yahAMpara hara haphte 18 ke karIba Ane yA jAnevAle havAI jahAja Thaharate haiN| isake alAvA rAjya ke prAntoM meM aura bhI 22 aise bhUbhAga taiyAra kie gae haiM, jahAM havAI jahAja utara sakate haiM / ____ vartamAna mahArAjA sAhaba ke samaya nagara vistAra ( DaivalapamaiMTa development ) ke kArya meM bhI acchI unnati huI hai, aura nagara ke bAhara 'saradArapurA' Adi aneka sundara aura sApha-suthare mohalle basa gae haiM / sAtha hI isa vibhAga meM aura bhI uttarottara unnati hone kI AzA hai| bAgAta kA mahakamA bhI acchI tarakkI kara rahA hai / kucha samaya pUrva bAlasamaMda aura maMDora ke bagIcoM ko Adhunika DhaMga para tabadIla kiyA gayA thA aura isake bAda janatA ke upayoga ke liye 'pablika-pArka' yA 'viliMgDana gArDana' banAyA gayA hai / sAtha hI logoM ke dila bahalAva ke liye isImeM cir3iyAghara, ajAyabaghara aura pablika lAibrerI bhI sthApita kI gaI hai / isI ke pAsa khilAr3iyoM ke khelane ke liye eka sTeDiyama ( Stadium ) banA hai aura usake nikaTa, janatA ke manoraJjana ke liye, eka sinemAghara mI bana rahA hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a-rAjya ke kucha mukhya-mukhya mahakamoM kA hAla bijalIghara / yaha mahakamA I0 sa0 1917 meM kholA gayA thA aura usa samaya isameM do-do sau kilovaoNTa (K. W.) ki do mazIneM aura 4 boyalara lagAe gae the / I0 sa0 1926 meM 400 kilovaoNTa kI eka mazIna bar3hAI gaI aura I0 sa0 1928 meM eka hajAra kilovaoNTa kI eka naI mazIna aura eka boyalara aura jor3A gayA / isake bAda I0 sa0 1932 meM pahale ke cAra boyalaroM meM sudhAra kiyA gyaa| isa samaya 1,000 kilovaoNTa kI eka naI mazIna aura lagAne kA prabandha ho rahA hai| I0 sa0 1918 meM kevala do mukhya rAstoM para hI bijalI kI rozanI lagAI gaI thii| parantu isa samaya taka zahara ke khAsa-khAsa rAstoM aura irda-girda kI sar3akoM Adi ke alAvA bahutasI galiyoM taka meM bijalI kI rozanI laga cukI hai| ___ hAla hI (I0 sa0 1138 ) meM sumera samaMda se jodhapura nagara meM pAnI lAne kA jo prabandha kiyA gayA hai usake liye mArga meM 8 'paMpiMga sTezana' banAe gae haiM aura inake calAne ke liye, 11 kilovaoNTa kI, karIba 10 mIla laMbI bijalI kI lAina banAI gaI hai / ina 'paMpiMga sTezanoM meM se 7 meM do-do 'paMpa' lage haiM, jinakI tAkata kramazaH 60 aura 15 ghor3oM kI hai / 8 veM sTezana meM 4 'paMpa' haiM / ina meM tIna sATha ghor3oM kI tAqata ke aura eka paMdraha ghor3oM kI tAkata kA hai| I0 sa0 1917 meM bijalI ke kevala 6 'saba-sTezana' the / parantu Ajakala uparyukta 8 sTezanoM ke alAvA 31 'saba-sTezanoM meM kAma hotA hai| isa samaya taka karIba-karIba sAre hI sarakArI daphtaroM aura sthAnoM meM bijalI kI rozanI lagAdI gaI hai aura yahAM ke havAI jahAz2oM ke utarane ke sthAna para mI 'phlaDalAiTa' ( Hood-light ) vagairA kA acchA prabandha hai| I0 sa0 1918 meM bijalI kA upayoga karanevAloM kI saMkhyA kevala 78 thii| parantu isa samaya unakI saMkhyA bar3hakara 3,450 taka pahu~ca gaI hai / isake alAvA janatA kI pAnI kI suvidhA ke liye bahuta se ku~oM para bhI bijalI ke sarakArI 'paMpa' lagA die gae haiN| I0 sa0 1218 taka yahAM kA barapha kA sarakArI kArakhAnA ghATe meM calatA thA, parantu aba isase bhI rAjya ko munAfA hone lagA hai| 613 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa pahale pahala I0 sa0 1917 meM yahA~ para TelIfona kA 100 lAina kA borDa lagAyA gayA thA / isake bAda I0 sa0 1928 meM 20 lAina kA aura I0 sa0 1632 meM 25 lAina kA borDa aura bar3hAyA gayA / I0 sa0 1936 meM ina saba borDe kI evaja meM 300 lAina kA nayA borDa lagAyA gayA / isI varSa eka nayA 'pAvaTA - saba - eksaceMja' kholA gayA aura usameM bhI 100 lAina kA borDa lagAyA gayA / I0 sa0 1918 meM TelIphona ko kAma meM lAnevAloM kI saMkhyA bahuta hI kama thI / parantu isa samaya unakI saMkhyA bar3hakara 314 ho gaI hai / sAthahI rAIkA bAga - rAjamahala aura vima aspatAla meM nijI fona ( Automatic telephone ) bhI lagAe gae haiN| inake alAvA hAlahI meM sumerasamaMda se nagara meM pAnI lAne ke liye jo nahara banAI gaI hai usake paMpiMga sTezanoM kI suvidhA ke liye TelIphona kI 103 mIla laMbI naI lAina taiyAra kI gaI hai / pahale zahara kA mailA bhaiMsoM dvArA khIMcI jAnevAlI gAr3iyoM meM le jAyA jAtA thA / parantu aba maile kI gAr3iyAM iMjina dvArA lohe kI paTarI para khIMcI jAtI haiM / isake liye 4 iMjina, 222 mailA le jAnevAlI gAr3iyAM (tip wagons ), aura 31 breka vainsa rakkhe gae haiM / zahara ke 'vATara varksa' ( naloM dvArA pAnI dene) kA kAma bhI pahale isI mahakame ke adhikAra meM thA / parantu I0 sa0 1931 se yaha pablika varksa mahakame ko sauMpa diyA gayA hai / AkiMyaoNlaoNjIkala DipArTamenTa ( purAtattva vibhAga ) aura sumera pablika lAibrerI / vi0 saM0 1966 ( I0 sa0 1101 ) meM jaba laoNrDa kicanara jodhapura Ae, taba unheM dikhalAne ke liye mAravAr3a meM banane vAlI vastuoM kA eka sthAna para saMgraha kara usakA nAma 'iNDasTriyala myUz2iyama' rakkhA gayA thaa| isake bAda vi0 saM0 1971 ( I0 sa0 1914 ) meM pahale pahala isa myUz2iyama ( ajAyabaghara ) kA prabandha dhunika DhaMga para kiyA gayA aura isameM prAcIna aura aitihAsika vastuoM ko bhI sthAna diyA gayA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 614 www.umaragyanbhandar.com
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a-rAjya ke kucha mukhya-mukhya mahakamoM kA hAla isake bAda vi0 saM0 1972 (I0 sa0 1916) meM bhArata gavarnamainTa ne isakA nAma svIkRta (recognized) ajAyabagharoM kI sUcI meM darja kara liyaa| phira vi0 saM0 1973 (I0 sa0 1917 ) meM isakA nAma badalA jAkara svargavAsI mahArAjA saradArasiMhajI ke nAma para 'saradAra-myUjiyama' rakhA gayA / vi0 saM0 1972 (I0 sa0 1915 ) meM isake sAtha hI eka pablika lAibrerI kI sthApanA kI gaI aura agale varSa isakA nAma badala kara mahArAjA sumerasiMhajI ke nAma para sumera pablika lAibrerI kara diyA gyaa| pahale ye donoM mahakame sUrasAgara ke bagIce meM the / parantu usa sthAna ke zahara se dUra hone ke kAraNa vi0 saM0 1983 (I0 sa0 1926) meM inheM zahara se najadIka lAyA gayA / isI varSa jodhapura-darabAra ne yahAM para purAtattva-vibhAga (ArkiyA~ laoNjIkala DipArTamaiMTa) kI sthApanA kI aura (1) ajAyabaghara (2) itihAsa-kAryAlaya (3) pustaka-prakAza ( Manuscript Library ) aura (4) caNDU-paJcAGga ke mahakame usameM milA die| vi0 saM0 1912 kI caitra vadi 1 (I0 sa0 1636 kI 17 mArca ) ko tatkAlIna vAyasarAya laoNrDa viliMgDana ne ajAyabaghara aura 'lAibrerI' (pustakAlaya) ke nae bhavana kA udghATana kiyA / yaha bhavana 'viliMgDana gArDana' meM banAyA gayA hai aura bhItara se bar3A hI sundara hai / isI se 'aimpAyara-myUz2iyamsa-aisosiyezana' ke saikreTarI ne bhI apanI riporTa meM isakI prazaMsA kI hai / gata varSa isa ajAyabaghara meM AnevAle darzakoM kI saMkhyA 2,50,000 ke karIba pahu~ca gii| isake alAvA ise dekhane ko AnevAle skUloM aura kaoNlija ke vidyArthiyoM ko samaya-samaya para purAnI mudrAeM Adi dikhalA kara unake itihAsa jJAna meM bhI sahAyatA dI jAtI hai| vi0 saM0 1985 (I0 sa0 1626) meM misTara Dreka brokamaina ke mAravAr3a-darabAra kI sevA kA kAla samAptakara yunAiTeDa prauvisez2a meM lauTane ke samaya die vidAI ke bhoja meM svayaM mahArAjA sAhaba ne pharamAyA thAH"We owe the inception of the state Archaeological Department, which has through his zeal and guidance I am glad to say, already justified its existence in a very short period." arthAt-hamako yaha prakaTa karate hue prasannatA hotI hai ki, usa rAjakIya purAtatva vibhAga ne, jisako misTara Dreka brokamaina kI preraNA se kholA gayA thA, usake utsAha aura tattvAvadhAna meM kArya kara, bahuta thor3e samaya meM hI apanI sArthakatA siddha karadI hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa 'ArkiyA~ laoNjIkala DipArTamaiMTa' kI tarapha se isa samaya taka aneka lekhoM aura pustikAoM ( pamphlets) ke alAvA (1) 'rASTrakUToM ( rAThor3oM) kA itihAsa', (2) History of the Rashtrakutas aura ( 3 ) 'mAravAr3a kA itihAsa' ( prathama bhAga ) nAmaka tIna pustakeM prakAzita ho cukI haiM / sAtha hI sarva sAdhAraNa ke sumIte ke liye 'pustaka prakAza' kI hastalikhita pustakoM kI sUcI bhI taiyAra karalI gaI hai / isa samaya isa saMgrahAlaya (pustaka-prakAza) meM hastalikhita pustakoM kI saMkhyA karIba 4,500 hai aura 'sumerapablika-lAibrerI' meM kI aMgrejI, hindI, saMskRta aura urdU pustakoM kI saMkhyA 14,000 ke Upara pahuMca cukI hai / isa 'lAibrerI' ke sAtha eka vAcanAlaya (Reading Room) bhI jur3A hai, jahAM Akara sarva sAdhAraNa janatA pustakoM ke sAtha-sAtha akhabAra Adi bhI par3ha sakatI hai| khAnoM aura kalA-kauzala kA mahakamA (Mines and Industries Dept.) isa mahakame kI tarafa se mAravAr3a meM gharU kalA-kauzala ko unnata karane ke liye kama sUda para karja dene kA prabaMdha kiyA gayA hai aura samaya-samaya para pradarzaniyoM (exhibitions) ke dvArA mI usako uttejana diyA jAtA hai / pahale yaha mahakamA jaMgalAta ke mahakame ke sAtha thaa| parantu prabandha kI suvidhA ke liye I0 sa0 1929 meM yaha usase alaga kara diyA gyaa| isake bAda I0 sa0 1930 meM jAgIra ke gAMvoM meM prApta honevAle khanija padArthoM para mI darabAra kA haka mAna liyA gayA / isa samaya yahAM kI khAnoM se saMgamaramara, sAdhAraNa patthara, cUne aura kalI kA patthara, khar3iyA (Gypsum), meTa ( mulatAnI=Fuller's Earth), vulphrema (Wolfram) aura paiMTonAiTa (Pentonite) Adi nikAle jAte haiN| yahAM para ruI kI karIba 30 jiniMga aura praisiMga (Ginning and Pressing) phaikTariyAM haiM, jahAM binole se ruI nikAlI jAkara usakI gAMTheM bAMdhI jAtI haiN| isake alAvA hAla hI (I0 sa0 1938) meM pAlI meM eka kapar3A banAne kI naI mila mI kAyama kI gaI hai, jo kucha hI dinoM meM banakara taiyAra ho jAyagI / isa samaya isa mahakame kI AmadanI 2,31,000 rupaye taka pahuMca gaI hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a rAjya ke kucha mukhya-mukhya mahakamoM kA hAla ya-saciva (rivenyU minisTara ) ke adhIna mahakame : havAlA / I0 sa0 1921 se 1926 taka jisa samaya mAravAr3a ke khAlase ( rAjya ) ke gAMvoM kA dubArA 'seTalameMTa' ( paimAiza ) kiyA gayA, usa samaya unake sAre hI rakabe ko mustakila aura gaira mustakila hissoM meM bAMTa diyA gayA aura 'bApIdAroM' aura 'gaira bApIdAroM' ke adhikAra tathA unake lagAna kA nirNaya karadiyA gayA / isa prabandha se lagAna kI Aya 11,93,099 rupaye se bar3hakara 16,42, 347 rupaye taka pahu~ca gaI / isake sAtha hI bagaira lagAna kI, 'zAsana' Adi meM dI huI, bhUmi kI bhI jAMca kI gaI / isake bAda lagAna vasUlI kA kAma paraganoM ke hAkimoM ko sauMpA gayA, parantu unake kAgajAta ( Records ) kA kAma havAle ke mahakame ke pAsa hI rahA / isake alAvA havAle ke kAma kI suvidhA ke liye khAlase ke kula gAMva 16 'sarkaloM' meM bAMTa die gae aura unakI dekha-bhAla ke liye eka-eka 'dArogA' niyukta kiyA gayA / sAthahI havAladAroM kA nambara bar3hAkara 188 ke sthAna para 270 kara diyA gayA aura havAle ke tamAma afasaroM ke kAma ke aura rekarDoM ke liye alaga-alaga phaoNrma nizcita kara die gae / pahale likhA jA cukA hai ki mahArAjA ( ummedasiMhajI ) sAhaba ne I0 sa0 1929 ke navaMbara meM apane navIna rAja-mahala ke zilAropaNa ke samaya uparyukta 'saiTalameMTa' ke pahale kI 'kharar3A', 'ghAsamArI', Adi kaI lAgoM ke mada meM nikalanevAlI karIba 8 lAkha rupaye kI rakama aura vi0 saM0 1972 kI kahatasAlI ke samaya ku~ Adi banavAne ko dI huI takAvI kI karIba 1 lAkha kI rakama mAfa kara dI / I0 sa0 1923 kI zAhI 'silavara jubilI' ke utsava para bhI darabAra ne karIba 3 lAkha rupaye 'TribyUTa' ( Tribute ) ke aura 2,23,548 rupaye havAle ke, lagAna va takAvI dhyAdi ke, mApha kara die / I0 sa0 1936 meM darabAra kI tarafa se jAgIroM aura khAlase ke gAMvoM para lagane vAlI TIke ( Vaccination ) Adi kI aneka lAgeM bhI, jinakI sAlAnA zramadanI 31,200 rupaye thI, mAfa kara dI gaI / 1. pahale-pahala rAjya kI sarahada aura khAlase ke gAMvoM kA lagAna nizcita karane ke liye 60 sa0 1885 se 1865 taka mAravAr3a kI paimAiza kI gaI thI / 617 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa I0 sa0 1930 se hI deza meM nAja kI kImata gira rahI thii| isase I0 sa0 1934 meM uparyukta naI 'saiTalamaiMTa' ke dvArA nizcita kie bhUmi ke lagAna (bIghor3I) meM tIna varSa ke liye phI rupaye tIna Ane kI chUTa dI gaI, aura I0 sa0 1937 (vi0 saM0 1994 ) meM eka varSa ke liye yaha chUTa aura bhI jArI rakkhI gii| TribyUTa (Tribute ) kA mahakamA / isa mahakame ne bhI acchI unnati kI hai aura jAgIradAroM kI jAgIra kI Aya para lie jAne vAle rekha aura cAkarI nAmaka karoM kA hisAba sAfa rakhane ke liye unheM bakoM kI sI pAsa-bukeM' de dI gaI haiN| Ajakala jAgIroM se saMbandha rakhanevAlI vasUlI Adi kA sArA kAma isI mahakame ke dvArA hotA hai, kyoMki rekha, cAkarI, hajUrI daphtara, hakUmatoM kI lAga-bAga aura jantI kA kAma bhI isI ke adhIna kara diyA gayA hai / AbakArI (Excise ) kA mhkmaa| mAravAda ke anya sAre hI prAntoM meM pahale se hI AbakArI kA kAnUna jArI thA, parantu mallAnI paragane ke jasola, siMdharI, gur3A aura nagara meM isakA pracAra vi0 saM0 1977 (I0 sa. 1920-21) se kiyA gyaa| vi0 saM0 1976 (I0 sa0 1922 ) meM isa viSaya (AbakArI) kA nayA kAnUna banA / isake bAda vi0 saM0 1980 ( I0 sa0 1923 ) meM namaka aura AbakArI kA mahakamA zAmila kara diyA gayA aura vi0 saM0 1981 (I0 sa0 1924 ) meM zarAba taiyAra karane ke liye eka Adhunika DhaMgakA kArakhAnA ( Distillery ) banAyA gayA / mAravAr3a meM isa samaya zarAba kI dukAnoM kA nambara ghaTakara 243 ke sthAna para 231 ho gayA hai aura aphIma becane ke tarIke meM bhI raddobadala kI gaI hai / jodhapura-darabAra ko milane vAlA namaka pahale nIlAma ke jariye becA jAtA thaa| parantu vi0 saM0 1987 (I0 sa0 1930) se vaha Theke (Contract) ke jariye becA jAne lagA hai aura isase rAjya ko 30,000 rupaye kA phAyadA huA hai / parantu ThekA lenevAle ko pratyeka sthAna para vahAM ke liye niyata kie bhAva para hI namaka becane kA adhikAra hone se janatA ko isa prabandha se kisI prakAra kI asuvidhA nahIM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a-rAjya ke kucha mukhya-mukhya mahakamoM kA hAla korTa oNfa vAIsa aura haisiyata I0 sa0 1918 meM 'korTa oNfa vArDsa' aura 'haisiyata korTa' donoM eka sAtha karadI gii| isake bAda I0 sa0 1922 meM 'korTa oNfa vArDsa aikTa' banAyA gayA aura isI ke anusAra uparyukta mahakame ke prabandha meM unnati kI gii| pahale 'korTa oNfa vArDsa' ke supariNTaiNDaieTa aura usake sahakArI kA vetana nAbAligoM kI jAgIroM kI AmadanI se diyA jAtA thaa| parantu I0 sa0 1925-26 se vaha rAjya se diyA jAne lagA aura isase ukta mahakame ke karmacAriyoM ko bhI 'provIDeMTa phaNDa' kA lAbha milane lgaa| I0 sa0 1926-27 meM nAbAligoM kI zAdI ke phaNDa kA prabandha kiyA gayA aura isa mahakame kI aura 'vAlTara-kRta sabhA' kI Aya se garIba jAgIradAroM ke najadIkI riztedAroM kI zAdiyoM meM sahAyatA va karja dene kA tarIkA jArI kiyA gayA / I0 sa0 1931-32 meM korTa oNfa vArDsa' aura 'haisiyata kI nigarAnI ke gAMvoM kI halkebaMdI kI jAkara prabandha meM aura bhI unnati kI gii| pahale aksara choTe-choTe jAgIradAra karjadAroM se bacane ke liye haisiyata ke mahakame kI zaraNa le-lete the aura ukta mahakamA unakI jAgIra se kevala niyata vArSika rupayA vasUla karake karjadAroM meM bAMTa diyA karatA thA / parantu I0 sa0 1923 meM karjadAra jAgIradAroM kI jAgIroM kA kAnUna (Encumbered Jagirdars' Estate Act) banAyA gayA aura isake anusAra isa mahakame ke nirIkSaNa meM AnevAlA jAgIradAra AvazyakatAnusAra 30 varSoM taka ke liye apanI jAgIra ke prabandha se vazcita kara diyA jAne lgaa| sahayoga-samiti ( Co-operative Department) / isakI sthApanA, mAravAr3a meM sahayoga samitiyoM kA pracAra kara, grAmINa-varga ko Arthika sahAyatA pahuMcAne aura unheM mahAjanoM ke RNa se mukta karane ke uddezya se kI gaI hai| 1. nAbAliga jAgIradAroM kI jAgIroM kA prabandha karanevAlA mahakamA / 2. karjadAra jAgIradAroM kI jAgIroM kA prabandha karanevAlA mahakamA / 3. yaha jAgIradAroM kI kurItiyoM ke nivAraNArtha sthApana kI gaI thii| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa nyAya-saciva (juDIzala-minisTara) ke adhIna mahakame. nyAya vibhaag| cIfa korTa isa samaya mAravAr3a-rAjya kI cIfa korTa meM eka cIfa jaja aura do pyUnI ( puisne', jaja haiM / isa adAlata ko sivAya jAgIradAroM ke jAgIra yA goda ke mAmaloM ke aura saba prakAra ke dIvAnI mAmaloM para vicAra karane kA adhikAra hai / isake phaisaloM kI apIla mahArAjA sAhaba ke sAmane usI avasthA meM ho sakatI hai, jisa avasthA meM yaha usake liye anumati pradAna karade / phaujadArI mAmaloM meM isa korTa ko umara kaida-taka kI sajA dene kA adhikAra hai, parantu phAMsI kI sajA meM mahArAjA sAhaba kI anumati prApta karanA Avazyaka hotA hai / ijalAsa khAsa pahale apIleM aura arjiyAM mahArAjA sAhaba ke 'prAiveTa saikreTarI' ke pAsa peza kI jAtI thIM, parantu I0 sa0 1933 se 'ijalAsa-e-khAsa' nAma kA eka judA mahakamA sthApita kiyA gayA, jo isa samaya pradhAna mantrI ke adhIna hai| I0 sa0 1936 se isake kArya kI suvidhA ke liye eka 'lIgala eDavAijara' mI niyukta kiyA gayA hai| DisTrikTa aura saizana korTa I0 sa0 1924 meM dIvAnI aura phaujadArI adAlatoM aura 'korTa saradArAna' ke sthAna para briTiza-bhArata ke tarIke para 3 DisTrikTa aura saizana koToM kI sthApanA kI gaI / I0 sa0 1936 meM inakI saMkhyA 4 kara dI gaI aura isake bAda janatA ke subhAne ke liye inameM kA eka korTa nAgora meja diyA gayA / kucha hI samaya bAda dUsare do koTI ko bhI kramazaH sojata aura bAlotarA meja dene kA vicAra ho rahA hai / ina adAlatoM ke nyAyadhIzoM ko saba taraha ke dIvAnI mAmaloM ke nirNaya karane kA adhikAra hai / phaujadArI sIge meM ye umara kaida taka kI sajA de sakate haiM / parantu usa para cIpha korTa kI maMjUrI bhAvazyaka hotI hai / 120 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a-rAjya ke kucha mukhya mukhya mahakamoM kA hAla rivenyU korTsa I0 sa0 1924 meM lagAna aura lAgoM Adi ke mAmaloM ke phaisaloM ke liye rivenyU-korTa sthApana kie gae / yadyapi vaise to unakA kArya bhI hAkima aura juDIzala supariNTaiNDeNTa hI karate haiM, tathApi una mukaddamoM kI apIla bajAya cIfa korTa ke mahakamA khAsa meM rivenyU-minisTara ke pAsa hI hotI hai / oNnararI korTa I0 sa0 1924 meM jodhapura nagara meM oNnararI korTI kI sthApanA kI gaI aura unheM phaujadArI mAmaloM meM tIsare darje ke maijisTreTa ke aura dIvAnI mAmaloM meM 100 rupaye taka ke mukaddamoM ke phaisale ke adhikAra die gae / isake bAda I0 sa0 1138 meM oNnararI maijisTreToM kI baiMceM mukarrara kI gaI / isase aba eka maijisTreTa ke sthAna para tIna maijisTreToM kA samudAya abhiyogoM kA nirNaya karatA hai / smaoNla kaoNz2a korTa I0 sa0 1936 meM choTe-choTe nakada rupayoM ke mAmaloM kA zIghra phaisalA karane ke liye nagara meM eka 'smaoNla kaoNz2a korTa' kI sthApanA kI gaI aura use 500 rupaye taka ke mukaddamoM kA phaisalA karane kA adhikAra diyA gyaa| parantu isase oNnararI ko? ke dIvAnI ke adhikAra radda hogae / juDIzala supariNTaiNDaiNTa aura hAkima I0 sa0 1924 meM jo 4 juDIzala supariNTaiNDaieTa the, unheM dIvAnI mAmaloM meM 2,000 rupaye taka, hAkimoM ko 500 rupaye taka aura nAyaba-hAkimoM ko 200 rupaye taka ke dAve sunane kA adhikAra thA aura ye loga phaujadArI mAmaloM ke liye kramazaH pharsTa klAsa, saikiNDa klAsa aura tharDa klAsa maijisTreTa samajhe jAte the / I0 sa0 1932 meM juDIzala supariNTaiNTeNToM ko 4,000 aura hAkimoM ko 1,000 rupayoM taka ke dAve sunane ke ikhtiyAra die gae / isI prakAra phaujadArI mAmaloM meM ye loga kramazaH DisTrikTa maijisTreTa aura pharsTa klAsa maijisTreTa kara die ge| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa I0 sa0 1936 meM juDIzala supariNTaiNDaiNToM ko 'kriminala prosIjara koDa' kI 30 vIM dhArA ke adhikAra bhI de die ge| Ajakala do varSa kAma kara lene para-nAyaba hAkimoM ko saikiNDa-kAsa maijisTreTa kA darjA mila jAtA hai / isa samaya paraganoM ke 4 juDIzala supariNTaiNDaiNToM ke alAvA smaoNla kaoNz2a korTa ke jaja, nagara-kotavAla, rajisTrAra-cIfa korTa aura saikreTarI-myUnisipala kameTI kA darjA bhI juDIzala supariNTaiNDaiNToM ke samAna hI kara diyA gayA hai / inake alAvA hAkimoM kI saMkhyA 24 aura nAyaba-hAkimoM kI 22 hai / adAlatoM ke adhikAra iMtijAma ke subhIte ke liye I0 sa0 1932 se jAgIroM ke aura jAgIradAroM ke goda ke mukaddamoM kA nirNaya iMtijAmI sIge se hotA hai / isI prakAra I0 sa0 1933 se rAjakIya kArya ke saMpAdana ke kAraNa hone vAle rAja-karmacAriyoM para ke dIvAnI aura phaujadArI dAvoM ko svIkRta karane ke pUrva rAjya kI AjJA le lenA Avazyaka karadiyA gayA hai / kAnUna I. sa. 1927 meM pahale-pahala kAnUna taiyAra karane ke liye eka kameTI banAI gaI thii| isake bAda I0 sa0 1936 meM 'lIgala rimaiMbarainsara' kA daphtara kAyama kiyA gayA aura 1938 meM kAnUna taiyAra karanevAlI kameTI meM rAjakarmacAriyoM ke alAvA bAra esosiyezana ke aura jAgIradAroM aura vyApAriyoM ke pratinidhi bhI sammilita kie gae / / bAra I0 sa0 1933 se kAnUna-pezA logoM ( vakIloM ke liye bane kAnUna meM sudhAra kiyA gayA / isa samaya yahAM ke 'bAra' ke niyama briTiza-bhArata se milate hue hI haiM aura usake maimbara kevala 'laoN-praijueTa' hI ho sakate haiM / 622 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravADa-rAjya ke kucha mukhya mukhya mahakamoM kA hAla laoN riporTa I0 sa0 1926 se mAravAr3a-laoN riporTsa kA prakAzana prArambha kiyA gayA thaa| yaha pahale sAlAnA nikalatI thI / parantu I0 sa0 1937 se yaha mAsika nikAlI jAne lagI aura isake prakAzana kA adhikAra yahAM ke eka gaira-sarakArI vyakti ko dediyA gayA / jAgIra kI adAlateM hAla hI meM darabAra ne ThikAnoM ke juDIzala irihatayAroM ke liye ThAkura kI yogyatA aura yogya karmacArI rakhane kI ThikAne kI haisiyata kI pAbandI lagAdI hai aura vartamAna meM jina 36 ThikAnoM ke iqhtiyAra maMjUra kie gae haiM, unake liye bane kAnUna meM bhI ucita saMzodhana karane kI AjJA dI hai / aba se ThikAnoM kI adAlatoM kI apIleM cIfa korTa ke bajAya DisTrikTa aura saizana korToM meM peza huA kareMgI / zikSA-vibhAga ( Education Department ) vi0 saM0 1980 (I0 sa0 1923 ) meM rAjakIya kAuMsila ne prAthamika zikSA ( Primary education ) kI vRddhi kA prastAva aGgIkAra kara usakI tarafa aura bhI adhika dhyAna denA zurU kiyA / vi0 saM0 1982 ( I0 sa0 1925 ) meM 'mAravAr3a-miDala-skUla-parIkSA" kAyama kI gaI, aura vi0 saM0 1992 ( I0 sa0 1935-36 ) meM ise vizeSa upayogI banAne ke liye isameM baiThanevAle vidyArthiyoM ke liye baDhaI kA kAma, darajI kA kAma, DrAiMga (nakkAzI) kA kAma, camar3e kA kAma, jildasAz2I kA kAma, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa khetI kA kAma, svAsthya-rakSA ( hygiene ) kA kAma aura svayaM sevakI ( scouting ) kA kAma jaise upayogI viSayoM meM se kisI eka kA jAnanA Avazyaka karadiyA gyaa| hindI mAsTaroM ke purAne TreniMga skUla kI unnati kI gaI aura do nae TreniMga-skUla; eka aMgarejI mAsTaroM kI aura dUsarA strI-zikSAoM kI zikSA ke liye kAyama kie gae / sAtha hI zikSakoM ke vetana meM bhI vRddhi kI gaI / isa samaya mAravAr3a meM lar3akoM ke 180 aura lar3akiyoM ke 35 skUla haiM / lar3akoM ke skUloM meM 137 rAjakIya, 22 sahAyatAprApta ( aided ), 8 maMjUra zudA ( recognized ) hindI (vernacular) aura aMgarejI-hindI (anglo-vernacular ) skUla, 1 DigrI-kAlija aura 12 saMskRta-pAThazAlAeM haiM / ina saMskRta-pAThazAlAoM meM 1 sarakArI, 6 sahAyatA prApta ( aided ) aura 5 maMjUra-zudA ( recognized ) pAThazAlAeM haiN| lar3akiyoM ke skUloM meM 26 sarakArI, aura 6 sahAyatA-prApta (aided) haiM, tathA inameM se 14 jodhapura nagara meM aura 21 bAhara paraganoM meM haiM / ina bAlikA vidyAlayoM meM isa samaya kula milAkara 3,220 lar3akiyAM zikSA pAtI haiM / inake alAvA audyogika aura kalA-kauzala kI zikSA ke liye nagara meM eka bijanaisa-klAsa (Business class) aura eka Taiknikala-klAsa (Technical class ) bhI kholA gayA hai / isa samaya kAlija ke vidyArthiyoM kI saMkhyA 234, hAiskUloM ke ( jinakI saMkhyA 5 hai ) vidyArthiyoM kI saMkhyA 2,562 aura mAravAr3a ke saba skUloM meM zikSA pAnevAle chAtroM kI sammilita saMkhyA 23,195 hai / ina skUloM meM vidyArthiyoM kI svAsthya-rakSA para bhI pUrA dhyAna rakkhA jAtA hai, aura isI se unakA apane-apane skUla meM honevAle nitya ke kheloM Adi meM bhAga lenA Avazyaka karadiyA gayA hai / vidyArthiyoM meM svayaM-sevaka banane ( Scout movement) kA bhI pracAra kiyA jAtA hai aura unakI saMsthA ke pradhAna (Chief Scout ) kA pada svayaM jodhapura-nareza ne kRpAkara aGgIkAra kiyA hai / mAravAr3a ke vidyA-vibhAga para darabAra ke vArSika 2,13,000 rupaye kharca hote haiN| 624 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a-rAjya ke kucha mukhya-mukhya mahakamoM kA hAla, myUnisipala kameTI (nAgarika prabandha kA mahakamA) yaha mahakamA pahale-pahala I0 sa0 1884 meM kAyama huA thA aura I0 sa0 1918 meM nagara kI saphAI ke liye eka 'hailtha oNfIsara' niyukta kiyA gyaa| isake bAda I0 sa0 1137 meM pahale-pahala jAtiyoM kI tarafa se die hue kucha nAmoM meM se cunakara isake maimbara banAne kA niyama banAyA gayA / isa samaya isa myUnisipala borDa ke kula 38 maimbara haiM, jina meM 7 rAja karmacArI ( ex-oficio ) aura bAkI ke cune hue yA nAmajada ( nominated ) maimbara haiN| yaha mahakamA nagara meM safAI, pAnI, rauzanI aura nae bananevAle gharoM kA samucita prabandha karatA hai aura isake satata parizrama se ina vibhAgoM meM acchI unnati huI hai / I0 sa0 1928 se nagara meM baDhatI huI galiyoM kI saMkIrNatA ko rokane ke liye jamIna ke nae paTTe isa mahakame kI rAya lekara die jAne kA niyama banAdiyA gayA hai| isake alAvA hAlahI meM myUnisipailiTI ke prabandha ko aura unnata karane ke liye darabAra kI tarapha se eka kameTI bhI biThAI gaI hai / gata varSa isa myUnisipailiTI para jodhapura-darabAra kA 2,26,685 rupayA kharca huA thA / isa nagara-myUnisipailiTI ke alAvA paraganoM meM bhI kucha myUnisipailiTiyAM haiM / unakA saMkSipta vivaraNa isa prakAra hai: phalodI, DIDavAnA, bAlotarA, bAhaDamera, bhInamAla aura lADanU kI myUnisipailiTiyAM apanA qharca Apa calAtI haiM / nAgora, jAlora aura pAlI kI myUnisipailiTiyoM ko rAjya se madada dI jAtI hai / bAlI, sojata aura mer3atA kI myUnisipailiTiyAM abhI kevala saphAI kA kAma hI karatI haiN| senA-maMtrI (miliTarI saikreTarI) ke adhIna ke mahakame: senA-vibhAga jodhapura kA senA-vibhAga bhI barAbara unnati kara rahA hai aura isane yahAM ke saradAra-risAle aura saradAra inaphaiMTrI (paidala senA ) ko briTiza-bhArata kI senAoM ke samAna susajjita aura suzikSita banAne kI pUrI-pUrI ceSTA kI hai / isI silasile meM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa risAle aura palaTana ke sainikoM ke vetana meM vRddhi kI jAne ke sAtha hI unakI painzana Adi ke niyamoM meM bhI ucita parivartana kie gae haiM, unake rahane ke sthAna ( barracks ) di nae DhaMga ke banavAe gae haiM aura faujI pazu-cikitsAlaya ( Veterinary Hospitals ) kI bhI acchI unnati kI gaI hai / rAjakIya risAle aura paidala senA ke painazana prApta yogya sainikoM kI eka durga-rakSaka ( Fort guard ) Tukar3I taiyAra kI gaI hai aura ise jodhapura ke kile para pahare kA kAma sauMpA gayA hai / pahale qhAsa taura para niyukta kie briTiza senA ke afasara hI daure ke samaya rAjakIya sainya-vibhAga kI jAMca kiyA karate the / parantu vi0 saM0 1992 ke phAguna ( I0 sa0 1136 ke mArca) se jodhapura darabAra ne apanA nijakA sainika maMtrI (Military Secretary) niyukta kara liyA hai aura isase sainika kArya meM acchI unni huI hai| isa samaya 'saradAra risAle' ke savAroM kI saMkhyA 673, 'saradAra - inaphaiMTrI' ke javAnoM kI saMkhyA 772, bhArabaradArIvAloM kI saMkhyA 80, durga-rakSakoM kI saMkhyA 14 aura sainika bAje vAloM kI saMkhyA 40 hai / gata varSa sainika vibhAga para rAjya ke 11,68,687 rupaye kharca hue the / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 626 www.umaragyanbhandar.com
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAgIradAroM para laganevAle rAjakIya kara pariziSTa-6. jAgIradAroM para laganevAle rAjakIya kara / rekhaM. jAgIradAroM se 'rekha' ke rUpa meM rupayA vasUla karane kA rivAja pahale-pahala akabara ke samaya calA thA / isI se mAravAr3a meM bhI pahale-pahala savAI rAjA zUrasiMhajI ke samaya se hI jAgIradAroM ke paTToM meM unake gAMvoM ko rekha darja kI jAne lagI / parantu una dinoM jAgIradAroM ko, mAravAr3a-narezoM ke sAtha rahakara, bAdazAhI kAmoM ke liye honevAle mAravAr3a se bAhara ke yuddhoM meM bhI bhAga lenA par3atA thaa| isI se usa samaya unase usa 'cAkarI' (sevA ) ke alAvA kisI prakAra kA anya kara nahIM liyA jAtA thA / vAstava meM usa samaya rAjapUta-saradAroM ko jAgIreM dene kA mukhya prayojana bhI yahI thA ki ve mahArAja kI tarapha se yuddha meM bhAga lekara zatru ko daNDa dene meM sahAyatA kareM / parantu jaba mahArAjA vijayasiMhajI ke rAjya-samaya mAravAr3a kA sambandha mugala bAdazAhata se TUTa gayA aura deza meM marahaToM kA upadrava uTha khar3A huA, taba usa navIna upadrava ko dabAne ke liye jodhapura-darabAra ko rupayoM kI AvazyakatA pratIta huI / isIse mahArAjA vijayasiMhajI ne, vi0 saM0 1812 ( I. sa. 1755 ) meM, jAgIradAroM para, zAhI jaz2iye aura mAravAr3a se bAhara ke yuddhoM meM bhAga lene kI sevA ke badale meM, eka hajAra kI AmadanI para tIna sau rupayoM ke hisAba se 'matAlabA' nAmaka kara lgaayaa| isake bAda una ( mahArAjA vijayasiMhajI) ke rAjya-kAla meM hI yaha kara aura kaIvAra jAgIradAroM se vasUla kiyA gyaa| parantu isa kara kI rakama haravAra AvazyakatAnusAra ghaTatI bar3hatI rahI / usa samaya ke likhita pramANoM se prakaTa hotA hai ki isakI tAdAda eka hajAra kI rekha ( AmadanI ) para kama se kama Der3ha sau aura adhika se adhika pAMca sau rupayoM taka pahuMcI thii| 1. majamUe hAlAta va intiz2Ama mAravAr3a, bAbata san 1883-84 (saMvat 1640 ) pR0 353-361 / 2. isase pUrva bhI jAgIradAra loga rAjya-rakSA yA rAjya-vRddhi ke liye mahArAja kI tarapha se yuddhoM meM bhAga liyA karate the| 3. vi. saM0 1847 / I0 sa0 1760) meM jisa samaya marahaToM ko pA~ca lAkha rupaye die gae, usa samaya isa hisAba se rakama vasUla kI gaI thii| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa mahArAjA bhImasiMhajI ke samaya bhI prati hajAra tIna sau rupayoM ke hisAba se do vAra yaha kara vasUla kiyA gayA / mahArAjA mAnasiMha jI ke samaya, jayapura kI car3hAI ke bAda, amIrakhA~ ko rupaye dene ke liye prati-hajAra tIna sau rupaye ke hisAba se rekha lI gaI aura vi0 saM0 1864 ( I0 sa0 1807 ) se rAjya ke vizeSa kharca ke liye hara pAMcaveM varSa pratihajAra do sau se tIna sau rupaye taka 'rekha' vasUla karane kA eka niyama-sA banA diyA gyaa| vi0 saM0 1816 ( I0 sa0 1836 ) meM poliTikala ejaiMTa kI salAha se harasAla prati-hajAra kI jAgIra para assI rupaye rekha ke lenA nizcita kiyA gyaa| parantu eka-do barasa bAda hI jAgIradAroM ne isa kara kA denA baMda kara diyaa| __vi0 saM0 1901 ( I0 sa0 1844 ) meM mahArAjA takhatasiMhajI ke samaya muhatA lakSmIcanda ne phira 'rekha' vasUla karane kA prabandha kiyaa| parantu isameM pUrI saphalatA nahIM huii| anta meM vi0 saM0 1906 (I0 sa0 1846 ) meM paMcolI dhanarUpa ne, jo usa samaya 'phaujadArI-adAlata' kA hAkima thA, mahArAja kI AjJAnusAra jAgIradAroM se prati-hajAra assI rupaye sAlAnA 'rekha' ke dene kA dastAveja likhavA liyA / usapara paukarana, AuvA, Asopa, nIMbAja, rIyAM aura kucAmana ke saradAroM ne dastakhata kie the| yadyapi rekha kA rupayA mutsaddiyoM aura khavAsa-pAsavAnoM Adi se bhI liyA jAtA hai, tathApi usakI zaraha bhinna hai / hukmnaamaa| yaha rivAja bhI pahale-pahala akabara ne hI calAyA thaa| usa samaya kisI manasabadAra ke marane para usakA sArA mAla-asabAba, jAgIra aura manasaba jabta kara lie jAte the aura phira usake lar3ake ke eka bar3I rakama 'pezakazI' meM naz2ara karane para ve saba bAdazAhI inAyata ke taura para, use de die jAte the / 1. majamUe hAlAta va intijAma rAja mAravAr3a, bAbata san 1883-84 ( saMvata 1640) pR0 440-447 / 628 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAgIradAroM para laganevAle rAjakIya kara mAravAr3a meM yaha rivAja pahale-pahala rAjA udayasiMhajI ke samaya calA thaa| isake bAda savAI rAjA zUrasiMhajI ne isa (pezakazI) kI rakama jAgIra kI eka varSa kI Aya ke barAbara niyata kara dI / mahArAjA ajitasiMhajI ne rAjarAjezvara kA khitAba prApta karane ke bAda isakA nAma badala kara 'hukmanAmA' karadiyA / (parantu mahArAjA ajitasiMhajI ke nAbAliga hone ke samaya jaba mAravAr3a para bAdazAha auraMgajeba kA adhikAra ho gayA, taba mulka ke tAgIra ( jabta ) ho jAne para bhI yahAM kI prajA, darabAra aura saradAroM ko, apanA asalI mAlika samajha, sAlAnA kucha rupayA kharca ke liye dene lagI aura isakI evaja meM mahArAjA kI tarafa ke saradAra bhI apane sainikoM ke AkramaNa Adi se usakI rakSA karane lge| parantu mahArAjA ajitasiMhajI ke jodhapura para adhikAra kara lene para yaha rakama 'tAgIrIta' ke nAma se uparyukta hukmanAme ke sAtha hI vasUla kI jAne lgii| ) mahArAjA vijayasiMhajI ke samaya jaba marahaToM ke upadrava ko dabAe rakhane ke liye adhika rupayoM kI AvazyakatA hone lagI. taba hukmanAme kI rakama DevaDhI-dugunI karadI gaI / mahArAja bhImasiMhajI ke dIvAna siMghI jodharAja ne isake sAtha 'mutsaddI-kharca' nAma kI eka rakama aura bar3hA dI / isake bAda mahArAjA mAnasiMhajI ke samaya 'hukmanAme' kI rakama dugunI se bhI adhika bar3ha gaI aura mahArAjA takhatasiMhajI ke samaya tigunI caugunI taka ho gii| anta meM vi0 saM0 1926 ( I0 sa0 1866) meM poliTikala aijenTa kI salAha se 'hukmanAme' ke niyama banAe gae aura sAdhAraNa taura para isakI rakama jAgIra kI eka sAla kI AmadanI kA pauna hissA niyata kiyA gyaa| sAtha hI beTe yA pote ke uttarAdhikArI hone para usa sAla kI (jisa meM hukmanAmA liyA gayA ho ) rekha aura cAkarI mAfa kI gaI / parantu bhAI-bandhuoM meM se kisI ke goda Ane para rekha lene aura cAkarI mAfa karane kA niyama banA / sAtha hI yadi eka varSa meM do uttarAdhikArI gaddI para baiThe, to kevala eka 'hukmanAmA' aura do varSa meM do uttarAdhikArI gaddI baiThe, to DeDha 'hukmanAmA' lene kA niyama rahA / isake alAvA yadi jAgIradAra 'hukmanAme' kI rakama ko z2yAdA samajhe, to jAgIra kI jantI kara usakI eka sAla kI AmadanI lelene kA kAyadA bhI banA diyA gayA / parantu sAtha hI aisI hAlata meM usase rekha aura cAkarI nahIM lenA bhI taya kiyA gyaa| 1. anta meM mahArAjA tastasiMhajI ke samaya yaha rakama mApha kara dI gii| 626 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa uparyukta niyamoM ke alAvA yadi kisI vyakti ke liye darabAra kI tarafa kA koI khAsa hukma hotA hai to usakA pAlana karanA bhI Avazyaka samajhA jAtA hai| cAkarI pahale kisI zaktizAlI niyAmaka sattA ke na hone se choTe-bar3e saba prakAra ke bhU-svAmI apane adhikAroM kI rakSArtha athavA unake prasAra ke liye bahudhA yuddhoM meM lage rahate the| isI se anya pradezoM kI taraha mAravAr3a meM bhI jAgIradArI kI prathA pracalita thI / rAjA loga apane bhAiyoM, bandhuoM, sambandhiyoM aura anuyAyiyoM ko kucha bhU-bhAga dekara jAgIradAra banA liyA karate the aura ve loga apane narezoM kI AjJA milate hI dala-bala sahita sevA meM prA-upasthita hote the / isI prakAra ye jAgIradAra bhI apanA jana-bala dRDha rakhane ke liye apane bhAiyoM aura bandhuoM ko apane adhIna ke pradeza kA kucha bhU-bhAga de diyA karate the aura samaya Ane para unheM apanI ayatrA apane svAmI kI sevA ke liye bulA liyA karate the| isa prakAra ke prabandha ke kAraNa hI usa samaya rAjAoM ko yuddha ke liye apane nija ke vetana-bhogI sainika rakhane kI adhika AvazyakatA nahIM hotI thI / parantu mahArAjA vijayasiMhajI ke samaya jAgIradAroM ke bAgI ho jAne se rAjya kI rakSA ke liye videzI vetana-bhogI senA kA rakhanA Avazyaka ho gayA aura isake dvArA uddhata jAgIradAroM aura unake anuyAyiyoM ko dabAne meM milI saphalatA ko dekha mahArAjA mAnasiMhajI ne isakI saMkhyA bar3hA kara 22,000 taka pahu~cA dI / anta meM vi0 saM0 1816 (I0 sa0 1831 ) meM yahAM para ajaMTI ke kAyama ho jAne se jaba bhItarI phasAda daba gayA, taba isa senA kI saMkhyA ghaTA kara karIba savA hajAra savAra aura paune cAra hajAra paidala kara dI gaI aura isake bAda Age bhI usakI saMkhyA barAbara ghaTatI rahI / isake bAda vi0 saM0 1945 (I0 sa0 1881 ) meM, mahArAjA jasavantasiMhajI ( dvitIya ) ke samaya, Adhunika DhaMga para saradAra-risAle kI sthApanA kI gaI aura vi0 saM0 1979 (60 sa0 1922) meM saradAra inphaiTI kAyama huii| 1. usa samaya AdhI 'inphaMTrI' taiyAra kI gaI thI aura vi0 saM0 1983 (I0 sa0 1626) meM yaha pUrI kara dI gaI / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAgIradAroM para laganevAle rAjakIya kara isI bIca uparyukta cAkarI ke bhI niyama banA die ge| inake anusAra jAgI. radAroM ke liye jAgIra kI eka haz2Ara kI vArSika Aya para eka ghur3a-savAra, sADhe sAta sau kI Aya para eka zutara-savAra aura pA~ca sau kI Aya para eka paidala rakhanA nizcita huA / parantu kucha hI kAla meM jAgIradAroM dvArA niyata kI jAnevAlI jamaiyata ke AdamiyoM aura vAhanoM kI dazA aisI zocanIya ho gaI ki ve kevala samAcAra lAne-lejAne yA aise hI anya choTe-choTe kAma karane lAyaka raha gaeM / isake alAvA jahAM 39,63,000 kI Aya kI jAgIroM para karIba 3,963 savAra Adi hone cAhie the| vahAM ve isa saMkhyA ke Adhe se bhI kama raha ge| yaha dekha darabAra ne ina savAroM Adi ke sthAna meM nakada rupayA lenA taya kiyA aura isake anusAra ghur3a-savAra ke 17, zutara-savAra ke 15 aura paidala ke 8 rupaye nizcita hue| vi. saM0 1901 meM yahAM para aMgarez2I rupaye kA calana ho jAne se yaha rakama ghaTAkara eka haz2Ara ke pIche 15 rupaye karadI gii| parantu phira bhI bahuta kama jAgIradAroM ne nakada rupayA denA svIkAra kiyA / anta meM vi0 saM0 1966 ( I0 sa0 1912) meM yaha rakama ghaTA kara eka hajAra pIche 12 rupaye kara dI gii| isa para sAre hI jAgIradAroM ne ise svIkAra kara liyA / isake alAvA jo jAgIradAra apanI jAgIra kI asalI AmadanI para cAkarI denA cAhate haiM, unakI jAgIra kI AmadanI kI jAMca kI jAkara usake anusAra cAkarI lene kA bhI niyama hai / parantu aise jAgIradAroM kI AmadanI kI jAMca hara dasaveM sAla nae sire se hotI hai / jAgIradAroM para laganevAle isa karako hI 'cAkarI' kahate haiM / 1. isakA mukhya kAraNa jAgIradAroM kA kama vetana para AdamiyoM ko bharatI karanA thA / 2. bahudhA bar3e-bar3e jAgIradAra aura unake pakSa ke jAgIradAra na to pUre manuSya rakhate the na pUre ghor3e Adi hii| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-7 mAravAr3a - darabAra- dvArA dI jAnevAlI tAz2ImoM aura saropAvoM kA vivaraNa / mAravAr3a darabAra-dvArA dI jAnevAlI tAz2ImeM do prakAra kI haiN| ikaharI ( ikevar3I ) aura doharI (dovar3I ) / jise ikaharI tAz2Ima milatI hai, usake mahArAjA sAhaba ke sAmane hAz2ira hote samaya aura jise doharI tAz2Ima milatI hai, usake hAz2ira hote aura lauTate- donoM samaya mahArAjA sAhaba khar3e hokara usakA abhivAdana grahaNa karate haiM / bA~ha-pasAba--jinako yaha tAz2Ima milatI hai, usake mahArAjA sAhaba ke sAmane upasthita hokara ( aura apanI talavAra ko unake pairoM ke pAsa rakhakara ) unake ghuTane yA acakana ke palle ko chUne para mahArAjA sAhaba usake kaMdhe para hAtha rakha dete haiM / hAtha kA kuraba - jisako yaha tAz2Ima milatI hai, usake bA~ha pasAva vAle kI taraha mahArAjA sAhaba kA ghuTanA yA dAmana chUne para mahArAjA sAhaba usake kaMdhe para hAtha lagA kara apane hAtha ko apanI chAtI taka lejAte haiM / ye tAz2ImeM bhI ikaharI aura doharI donoM prakAra kI hotI haiM aura unhIM ke anusAra mahArAjA sAhaba khar3e hokara Adara dete haiM / sire kA kuraba-yaha kucha cune hue saradAroM ko milA huA hai, jo darabAra ke samaya anya saradAroM se Upara baiThate haiM / inake bhI do bheda haiN| dAMI misala ke sirAyata mahArAjA sAhaba ke dAMI tarafa aura bAMI misala ke bAMI tarapha baiThate haiM / parantu Ajakala Apasa ke jhagar3oM ko dUra karane ke liye saradAroM ke baiThane ke tarIke meM sudhAra kie jA rahe haiM / sonA - mAravAr3a meM jisa vyakti ko sonA pahanane kA adhikAra milatA hai, vahI paira meM sonA pahana sakatA hai / pahale isa adhikAra ke liye darabAra kI tarafa se paira meM pahanane kA suvarNa kA AbhUSaNa milatA thA / parantu aba 300 rupaye die jAte haiM 1 hAthI - saropAva - jisako yaha saropAva milatA hai use rAjya se kapar3oM vagairA ke saba milAkara 780 rupaye die jAte haiM / 632 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a-darabAra-dvAra dI jAnevAlI tAz2ImoM aura saropAvoM kA vivaraNa parantu vivAha ke mauke para ( coge aura kamarabaMda kI kImata milAkara ) 846 rupaye milate haiM / isake alAvA mahArAjA sAhaba ke najadIkI bhAI-bandhuoM ko, jo mAravAr3a meM 'mahArAja' kahalAte haiM, vizeSa kRpA aura mAna pradarzita karane ke lie, 1,000 rupaye die jAte haiM / pAlakI-saropAva-jisako mahArAjA sAhaba kI tarafa se yaha saropAva milatA hai use 472 rupaye die jAte haiM / parantu vivAha ke mauke para isakI rakama 553 rupaye kara dI jAtI hai / ghor3A-saropAva-isake liye sAdhAraNa taura para 240 rupaye aura vivAha ke mauke para 340 rupaye milate haiN| sAdA-saropAva-isake prathama daraje meM mAmUlI samaya para 140 rupaye aura vivAha ke samaya 240 rupaye die jAte haiM / parantu isake dUsare darje meM 100 rupaye aura tIsare darje meM 71 rupaye milate haiM / kaMThI dupaTTA-saropAva-isakI prathama zreNI meM 75 rupaye, dvitIya zreNI meM 60 rupaye aura tRtIya zreNI meM 45 rupaye die jAte haiN| kar3A, motI, duzAlA aura madIla (z2arIdAra pagar3I)-saropAva-isameM prathama zreNIvAle ko 121 rupaye, dvitIya zreNIvAle ko 85 rupaye aura tRtIya zreNIvAle ko 65 rupaye milate haiN| kar3A aura duzAlA-saropAva-isameM 37 rupaye die jAte haiM / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-8 mAravAr3a ke sikke itihAsa anumAna hotA hai ki mAravAr3a meM bhI pahale Thappe lage hue ( paMca mArkDa) sikkoM kA pracAra rahA hogA / ina sikkoM para kisI rAjA kA nAma na hokara manuSyoM, pazuoMoM, vRkSoM, zastroM, stUpoM athavA anya pavitra samajhI jAnevAlI vastuoM ke cihna bane hote haiN| ina cihnoM ke judA-judA ThappoM dvArA dhAtu ke bane moTe patrapara chApe jAne ke kAraNa inake bIca ke vyavadhAna kA koI niyama nahIM hotA / kisI sikkepara do cihna pAsa-pAsa bane milate haiM, to kisI para dUra-dUra / isI prakAra ina sikkoM ke AkAra kA bhI niyama na hone se ye bhinna-bhinna AkAra ke dekhane meM Ate haiM / isake bAda yahAM para kSatrapoM ke sikkoM (drammoM) kA vyavahAra huA hogA / ye sikke AkAra meM gola hote haiM aura inapara eka tarafa rAjA kA gardana taka kA citra aura samvat, tathA dUsarI tarafa rAjA kA aura usake pitA kA nAma maya unakI upAghiyoM ke likhA hotA hai / kSatrapoM ke bAda guptoM kI mudrAoM kA pracalana huA hogA / parantu mAravAr3a meM abhI taka ina mudrAoM ke na milane se isa viSaya meM nizcitarUpa se kucha nahIM kahA jA sakatA / phira mI paristhitiyAM uparyukta bAtoM kA hI samarthana karatI haiM / yahAM para gaghiyA yA gadhaiyA zailI ke sikke adhikatA se milate haiM / isase anumAna hotA hai ki guptoM ke bAda athavA hUNa- nareza toramANa ke samaya ( vikrama kI chaThI zatAbdI ke uttarArdha ) se hI yahAM para ina sikkoM kA pracAra hone lagA hogA / mAravAr3a meM ina sikkoM kI tIna kismeM milatI haiM: 1. kisI-kisI para grIka akSaroM ke-se akSara bhI bane hote haiM / 64 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a ke sika pahalI kisma ke cAMdI ke sikke AkAra meM briTiza-bhArata kI aMgarejI aThannI ke barAbara honepara bhI muTAI meM usase bahuta patale hote haiM / inakI eka tarafa rAjA kA chAtI taka kA citra aura dUsarI tarapha agnikuNDa banA hotA hai| ye sikke IrAnI sikkoM kI nakalapara banAe gae the| parantu kArIgarI meM unase bhadde hote haiN| dUsarI kisma ke sikke pahale prakAra ke sikkoM se AkAra meM kucha choTe, parantu muTAI meM kucha adhika hote haiM aura inapara ke citra Adi aura bhI bhadde aura aspaSTa milate haiN| tIsarI kisma ke sikkoM kA AkAra briTiza-bhArata kI cAMdI kI duannI kA-sA hotA hai / parantu inakI muTAI adhika hotI hai| sAtha hI inapara kA rAjA kA citra gadhe ke khura kA-sA dikhAI detA hai| isI se inakA nAma 'gaghiyA' yA 'gadhaiyA' ho gayA hai / inapara kA dUsarI tarapha kA agnikuNDa bhI Ar3I-tirachI lakIroM aura binduoM kA samudAya-sA hI pratIta hotA hai| ina sikkoM meM yaha parivartana sambhavataH vikrama kI dazavIM zatAbdI ke karIba huA hogaa| isa prakAra ke sikke gyArahavIM zatAbdI taka gujarAta, rAjapUtAnA aura mAlavA meM pracalita the| isI bIca yahAM para kucha samaya ke liye pratihAra-nareza bhojadeve kI mudrAoM kA bhI pracAra rahA thaa| inapara eka tarafa nara-varAha kI mUrti banI hotI hai aura dUsarI tarafa 'zrImadAdivarAhaH' likhA rahatA hai / aisI kucha mudrAeM ra varSa pUrva sAMbhara-prAnta se milI thiiN| 1. vi0 saM0 5.1 (I. sa. 484) ke karIba jaba hUNoM ne IrAna (parziyA ) para prAkramaNa kiyA. taba ve vahAM kA khajAnA lUTakara vahAM ke saseniyana zailI ke sikke bhArata meM le pAe / ye sikke AkAra meM briTiza-bhArata ke rupaye ke barAbara hone para bhI muTAI meM usase kama hote haiM / inakI eka tarapha rAjA kA ceharA aura pahalavI akSaroM meM lekha, tathA dUsarI tarapha ami-kuNDa aura usake donoM tarapha do khar3e puruSa bane hote haiM / 2. isa bhojadeva kI vi0 saM0 600 se 638 (I0 sa0 843 se 881) taka kI prazastiyAM milI haiN| 635 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa isI prakAra yahAM para cauhAnoM ke sikkoM kA pracAra rahanA mI anumAna kiyA jAtA hai / isa ( cauhAna ) vaMza ke rAjAoM meM se ajayadeva, usakI rAnI somaledevI, somezvara aura usake putra prasiddha cauhAna-nareza pRthvIrAja ke sikke milate haiM / inake sAtha hI yahAMpara phadiyA nAma ke sikke ke pracalana kA bhI patA calatA hai / vi0 saM0 1517 ke eka lekha meM, jisa bAvar3I ke banavAne meM 1,21,111 phadiye kharca honA likhA hai, khyAtoM meM usI ke liye 15,000 rupaye kharca honA darja hai / isa se anumAna hotA hai ki usa samaya eka rupaye ke karIba - phadiye milate the| parantu yaha sikkA abataka dekhane meM nahIM AyA hai / hamArA anumAna hai ki phadiyA se gaghiyA-zailI ke sikke kA hI tAtparya hogaa| inake alAvA vikrama kI navIM zatAbdI meM siMdhapara zAsana karane vAle araba-hAkimoM ke calAe sikkoM ke milane se unakA bhI yahAM para pracAra rahanA pAyA jAtA hai / ye sikke AkAra meM briTiza-bhArata kI cAMdI kI duannI se Adhe aura bahuta patale hote haiM aura inapara hAkimoM ke nAma likhe rahate haiM / isa prakAra ke sikke mAravAr3a ke aneka sthAnoM se mile haiM / cauhAna-nareza pRthvIrAja ke marane ke bAda yahAM para dillI ke sulatAna-narezoM ke sikkoM kA pracAra huA hogaa| isI silasile meM phIrojazAha (dvitIya) ke samaya 1. yaha ajayadeva vi0 saM0 1165 ( I0 sa0 1108) ke Asa-pAsa vidyamAna thaa| isake sikoM para eka tarapha bhaddI-sI lakSmI kI mUrti banI hotI hai aura dUsarI tarapha 'zrI ajayadeva' likhA hotA hai| 2. somaladevI ke sikkoM para eka tarapha gaghiye sike kAsA rAjA kA ceharA aura dUsarI tarapha 'zrIsomaladevI' likhA hotA hai| 3. yaha vi0 saM0 1230 (I. sa. 1173 ) ke karIba vidyamAna thaa| isake sikkoM para eka tarapha savAra kI bhaddI mUrti aura 'zrI somezvaradeva' aura dUsarI tarapha nandI kA citra aura 'pAsAvarI zrI sAmantadeva' likhA hotA hai / 4. yaha (pRthvIrAja ) vi0 saM0 1246 (I. sa. 1192) meM zahAbuddIna ke sAtha ke yuddha meM mArA gayA thaa| isake sikoM para bhI eka tarapha savAra kI bhaddI mUrti aura 'zrI pRthvIrAjadeva' aura dUsarI tarapha nandI kA citra aura 'AsAvarI zrI sAmantadeva' likhA rahatA hai| isake kucha sikke aise bhI mile haiM, jina para eka tarapha pRthvIrAja kA aura dUsarI tarapha sulatAna muhammadasAma kA nAma likhA hotA hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a ke sikke 1213 ke karIba ) se mAravAr3a meM fIroz2I sikkoM kA, 1600 = I0 sa0 1543 ) se zerazAhI sikkoM kA aura 1622 = I0 sa0 1565 ) se mugala bAdazAhoM ke ( vi0 saM0 1351 = I0 sa0 zerazAha ke samaya ( vi0 akabara ke samaya ( vi0 saM0 saM0 sikkoM kA pracAra huA / isake alAvA jaunapura, mAlavA aura gujarAta ke musalamAna - zAsakoM ke tAMbe ke sikkoM ke milane se unakA bhI yahAM para kisI hada taka pracalita honA anumAna kiyA jA sakatA hai' / karnala jemsa TaoNDa ne apane 'ainAlsa eNDa aiNTiviTIja oNpha rAjasthAne' meM mAravAr3a - nareza mahArAjA ajitasiMhajI kA vi0 saM0 1777 ( I0 sa0 1720 ) meM ajamera se apane nAma kA sikkA calAnA likhA hai / parantu na to abataka usa samaya kA sikkA hI milA hai, na anyatra kahIM isakA ullekha hI / abataka ke mile pramANoM se prakaTa hotA hai ki mAravAr3a - nareza mahArAjA vijayasiMhajI ne hI pahale-pahala, vi0 saM0 1837 ( I0 sa0 1780 ) meM bAdazAha zAhaAlama (dvitIya) se AjJA prApta kara apanA nija kA vijayazAhI sikkA calAyA thA / isapara fArasI lipi meM eka tarafa zAha Alama kA nAma aura dUsarI tarafa ( jodhapura kI ) TakasAla kA nAma likhA rahatA thA / yaha sikkA mahArAjA vijayasiMhajI kA calAyA hone se ' vijayazAhI' aura isapara bAdazAha zAha Alama dvitIya kA sanejalUsa ( rAjyavarSa ) 22 likhA hone se 'bAisaMdA' mI kahAtA thA / vi0 saM0 1863 ( I0 sa0 1806 ) meM zAha Alama kI mRtyu ho jAne se isapara muhammada akabarazAha dvitIya kA nAma likhA jAne lagA aura vi0 saM0 1864 1. kahIM kahIM ajamera, nAgora aura ahamadAbAda kI bAdazAhI TakasAloM ke bane rupayoM kA bhI yahAM para vizeSa taura se calana honA likhA milatA hai / 2. ainAlsa eNDa aiTikviTIz2a oNpha rAjasthAna, ( kruka sampAdita ) bhA0 2, pR0 1026 3. yaha nAma aba taka kevala tAMbe ke sikkoM para hI milA hai| phira bhI isase anumAna hotA hai ki isI prakAra kA parivartana cA~dI sikkoM para bhI huA hogA / parantu viliyama vilpharDa vaiba ne vijayazAhI sikkoM para I0 sa0 1858 taka zAha Alama ke nAma kA likhA jAnA hI mAnA hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 637 www.umaragyanbhandar.com
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa ( I0 sa0 1837) meM usakI mRtyu ke kAraNa usake nAma ke sthAna para bahAdurazAha dvitIya kA nAma likhA gayA / parantu vi0 saM0 1996 ( I0 sa0 1856 ) se isapara eka tarafa muggala bAdazAha ke nAma ke sthAna para mahArAnI vikToriyA kA aura dUsarI tarafa mAravAr3a - nareza mahArAjA takhatasiMhajI kA nAma jor3a diyA gayA / yathA- samaya yahI parivartana nAgora, sojata, pAlI aura mer3atA kI TakasAloM meM mI kiyA gayA / ina TakasAloM ke sikkoM para jodhapura ke sthAna para una-una nagaroM kA nAma likhA jAtA thA / vi0 saM0 1926 ( I0 sa0 1869) meM uparyukta sArI hI TakasAloM ke sikkoM para ( jodhapura-narezoM kI iSTa devI kA sUcaka ) nAgarI akSaroM meM " zrImAtAjI " aura jor3a diyA gayA / isake bAda vi0 saM0 1929 ( I0 sa0 1 =73 ) meM mAravAr3a - nareza mahArAjA jasavantasiMhajI (dvitIya) kA, vi0 saM0 1952 ( I0 sa0 1865 ) meM mahArAjA saradArasiMhajI kA, vi0 saM0 1968 ( I0 sa0 1911 ) meM mahArAjA sumerasiMhajI kA aura vi0 saM0 1975 ( I0 sa0 1918) meM vartamAna- nareza mahArAjA ummedasiMhajI sAhaba kA nAma likhA gayA / isI prakAra mahArAnI vikToriyA ke svargavAsa para vi0 saM0 1957 ( I0 sa0 1901 ) meM bAdazAha eDavarDa saptama kA, vi0 saM0 1967 (I0 sa0 1110) meM bAdazAha jaoNrja paJcama kA, vi0 saM0 1962 ( I0 sa0 1936 ) meM bAdazAha eDavarDa aSTama kA aura unake rAjyasiMhAsana chor3ane para vi0 saM0 1993 ( I0 sa0 1936) meM bAdazAha jaoNrja SaSTha kA nAma darja kiyA gayA / vizeSa bAteM / pahale prativarSa nae Thappe taiyAra kara sikke banAne kA rivAja na hone se eka hI ThappA kaI varSoM taka kAma meM AtA rahatA thA aura AvazyakatA hone para hI nayA ThappA banAyA jAtA thA ! isake alAvA ThappA banAne vAlA bahudhA purAne Thappe ko dekha kara hI nayA ThappA banAyA karatA thA / isase kamI-kabhI galatI bhI ho jAtI thI / isI se mahArAnI ( vikToriyA ) ke nAmavAle kucha sikkoM para mI 22 kA a ( jo zAhaAlama dvitIya kA sana - e - jalUsa thA ) likhA milatA hai / mahArAjA takhatasiMhajI ke 1. yahAM para yaha parivartana vi0 saM0 1617 ( I0 sa0 1860) meM huA / 638 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a ke sike samaya (vi0 saM0 1918 I0 sa0 1862 ) se harasAla sAvana meM sone aura cAMdI ke sikkoM ke liye nae Thappe banAne kA rivAja cala gyaa| isase una para ke saMvat bhI badala die jAne lge| phira bhI tAMbe ke sikkoM kA ThappA to AvazyakatA par3ane para hI badalA jAtA thaa| parantu Ajakala phira vahI AvazyakatA hone para nayA sikkA banAne kA purAnA tarIkA cala par3A hai / apane samaya meM bane sikkoM kI pahacAna ke liye rAjya kI pratyeka TakasAla kA dArogA Thappe meM apanA khAsa cihna yA akSara jor3a diyA karatA thaa| isase kisI sikke ke tola meM yA usakI dhAtu kI zuddhatA meM gar3abar3a milane para, binA kisI jhaMjhaTa ke, vaha usakA jimmevAra samajha liyA jAtA thaa| yahAM ke sikkoM para kA jhAr3a aura talavAra kA nizAna rAjya-cihna kI taura para banAyA gayA thaa| isa jhAr3a meM yA 7 zAkhAeM milatI haiM / parantu 1 zAkhAoMvAlA jhAr3a asalI bijaizAhI yA 'lulUliyA' rupayoM para hI milatA hai / mahArAjA takhatasiMhajI ne isa jhAr3a ko turre ( mastaka para bAMdhe jAnevAle AbhUSaNa ) kA rUpa dilavAyA thaa| isI se mAravAr3a ke loga ina cihnoM ko khA~DA (eka prakAra kI talavAra ) aura turrA kahate haiN| yahAM ke kisI-kisI sikke para pA~ca pattI ke phUla, svastika, trizUla aura tIra ke cihna mI bane milate haiM / ye Thappe meM kI khAlI jagaha ko bharane ke liye banA die jAte the| mAravAr3a meM pahale ye sone, cAMdI aura tAMbe ke sikke vyApArI loga hI banavAyA karate the / TakasAla kA dArogA unake lAra hue sone aura cAMdI kI jA~ca kara sikke banavA detA thaa| isake liye vyApAriyoM ko majadUrI ke alAvA niyata rAjya-kara (Royalty) bhI denA hotA thaa| yaha rAjya-kara rAjya kI bhinna-bhinna TakasAloM meM minna-bhinna thaa| jodhapura meM pratyeka mohara (azarphI) para paune do Ane, prati 100 rupayoM para chai Ane aura mana bhara tAMbe ( yA 14,000 paisoM) para tIna rupaye the| sojata meM 100 rupayoM para gyAraha Ane aura mer3atA meM 100 rupayoM para teraha Ane lagate the / vi0 saM0 1956 (I0 sa0 1869-1900) ke bhISaNa durbhikSa ke kAraNa mAravAr3a meM lAkhoM rupayoM kA nAja aura ghAsa bAhara se ma~gavAnA par3A / isI se yahAM ke 1. isa samaya prati 100 azI para 6 pAne rAjya letA hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa cAMdI ke sikke kI dara bahuta gira gaI / isa saMkaTa ko dUra karane ke liye yahAM para bhI aMgarejI rupayA jArI karanA par3A / yadyapi sone ke sikke ( mohareM ) aba taka vyApAriyoM kI tarafa se hI banavAe jAte haiM, tathApi tAMbe ke sikke (paise) aba rAjya kI tarapha se banate haiM / mAravAr3a kI TakasAloM aura unake bane sikkoM kA vivaraNa / nAgora kI TakasAla - vi0 saM0 1695 ( I0 sa0 1638 ) meM bAdazAha zAhajahAM ne mAravAr3a - nareza mahArAjA gajasiMhajI kI icchAnusAra unake jyeSTha putra amarasiMha ko rAva kI padavI dekara nAgora kA prAnta jAgIra meM de diyA thA / kahate haiM ki isake bAda hI unhoMne bAdazAha kI AjJA lekara vahAM para apanA amarazAhI paisA calAyA / yaha tola meM 255 grena ( 15 mAze) ke karIba thA aura isapara kevala eka tarapha eka catuSkoNa meM fArasI akSaroM meM " dArula barakAta jaraba nAgora maimanata mAnUsa san-e-jalUsa 11" likhA rahatA thA / yaha san-e-jalUsa zAhajahAM ke 11 veM rAjya - varSa kA dyotaka thA / isake bAda vi0 saM0 1837 ( I0 sa0 1780) meM yahAM para bhI mAravAr3a - nareza mahArAjA vijayasiMhajI kA vijayazAhI sikkA bananA prArambha huA / yahAM ke rupayoM para anya lekha ke alAvA jisa tarafa 'zrImAtAjI' likhA rahatA hai, usI tarafa Upara ko bhAr3a aura talavAra athavA usake bhAga bane hote haiM / yaha TakasAla vi0 saM0 1945 ( I0 sa0 1888 ) meM baMda kara dI gaI / jodhapura kI TakasAla - yaha vi0 saM0 1837 ( I0 sa0 1780) meM kholI gaI thI / yahAM ke bane rupayoM para anya lekha ke alAvA eka tarafa dArogA kA nizAna aura dUsarI tarafa 'zrImAtAjI' likhA rahatA hai aura usI ke nIce talavAra banI hotI hai / pahale yahAM para sone, cAMdI aura tAMbe ke sikke banA karate the / parantu vi0 saM0 1956 ( I0 sa0 1600 ) se aMgarez2I rupaye kA pracalana ho jAne se mAravAr3a kI 1. kahIM kahIM aisA bhI likhA milatA hai ki, jisa samaya unagakhAM, jo bAda meM sulatAna gayAsuddIna balabana ke nAma se dillI ke takhta para baiThA, sUbedAra kI haisiyata se nAgora meM rahatA thA, usa samaya bhI vahAM para eka TakasAla thI / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a ke sikke TakasAloM meM vijayazAhI rupayA bananA baMda ho gyaa| isake bAda vi0 saM0 1971 ( I0 sa0 1914 ) meM yahAM para tAMbe kA sikkA bananA bhI baMda ho gayA thA, parantu vi0 saM0 1993 ( I0 sa0 1936 ) se yaha phira se banAyA jAne lagA hai| 1 pAlI kI TakasAla - yaha TakasAla vi0 saM0 1845 ( I0 sa0 1788 ) meM kholI gaI thI / yahAM ke rupayoM para eka tarapha dArogA kA nizAna aura dUsarI tarapha 'zrImAtAjI' likhA rahatA hai / tathA isI lekha ke nIce talavAra aura usake pAsa hI meM jhAr3a banA hotA hai / mAravAr3a - nareza mahArAjA bhImasiMhajI ke samaya taka pAlI ke bane sikkoM para bhAle kA nizAna rahatA thA, parantu mahArAjA mAnasiMhajI ne bhAle ke sthAna para talavAra kA nizAna banavAnA prArambha kiyA / yaha TakasAla bhI kucha kAla se baMda kara dI gaI hai / sojata kI TakasAla- -yaha TakasAla vi0 saM0 1864 ( I0 sa0 1807 ) meM kholI gaI thI / yahAM ke bane kucha rupayoM para kaTAra kA cihna banA hotA hai aura kucha para nAgarI akSaroM meM 'zrI mahAdevajI ' bhI likhA rahatA hai / inameM TakasAla ke dArogA kA nizAna jhAr3a ke pAsa banA rahatA hai / yaha TakasAla vi0 saM0 1945 ( I0 sa0 1888 ) meM baMda kara dI gaI thI / mer3atA kI TakasAla -- yahAM kI TakasAla ke bane rupaye para hijarI san 1188 kA nizAna hone se vaha rupayA 'TyAsiyA' kahalAtA thA / yaha TakasAla vi0 saM0 1890 ( I0 sa0 1833 ) meM baMda hogaI thI / parantu vi0 saM0 1921 ( I0 sa0 1864 ) meM phira se jArI kI gaI / usa samaya ke rupaye para cAMda kA cihna banA hone se vaha ' cAMdazAhI' ke nAma se prasiddha huA / vi0 saM0 1928 ( I0 sa0 1871) meM yahAM kI TakasAla phira baMda kara dI gaI / isa TakasAla ke bane kucha purAne paisoM para kevala san 1202 hI likhA milatA hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 641 www.umaragyanbhandar.com
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa suvarNa ke sikke (mohareM ) jodhapura kI azarphI (mohara) zuddha suvarNa kI banatI hai aura isakA tola 166.6 grena ( 1 moze aura 6 ratI ) hotA hai / yaha bhI kahA jAtA hai ki ye sikke pahalepahala vi0 saM0 1838 ( I0 sa0 1781 ) meM vijayazAhI rupaye ke vi0 saM0 1818 ( I0 sa0 1761 ) ke Thappe se chApe gae the / parantu isake bAda moharoM ke liye judA Thappe ( bAlA aura pAI ) taiyAra kie jAne lage / AvazyakatA hone para inhIM ThappoM se tola ke hisAba se zrAghI, pAva aura do no mohareM bhI chApa lI jAtI haiM / mohareM banAne kA kAma kevala jodhapura kI TakasAla meM hI hotA hai / 1 cAMdI ke sikke (rupaye) jodhapura kA vijayazAhI rupayA tola meM 176 4 grena ( 10 mAze 3 ratI ) hotA 1 thA / isameM 161*1 grena ( 1 mAze 5 rattI ) zuddha cAMdI aura 6.5 grena (33 rattI ) tAMbA (Alloy ) rahatA thaa| jisa samaya isa rupaye kA calana thA, usa samaya isI ke Thappe (vAlA aura pAI) se tola ke anusAra aThannI, cavannI aura do anI banA lI jAtI thI / vi0 saM0 1916 ( I0 sa0 1856 ) meM mahArAjA takhatasiMhajI ke samaya nAjara harakaraNa ne sojata kI TakasAla meM karIba eka lAkha vijayazAhI rupaye aise chApe the, jinakA tola 175 prena ( 10 mAzA ) thA aura inameM khAda ( alloy ) kA bhAga 1. vAstava meM yaha 66 TaMca kI hotI hai / 2. mAravAr3a meM mAzA 8 rattI kA mAnA jAtA hai / 3. parantu vi0 saM0 1614 ( I0 sa0 1862 ) ke pUrva kA 'ga' cihna vAlA jodhapura kI TakasAla kA banA rupayA tola meM 176 grena ( 10 mAze ) thA / 27 4. kucha loga isameM khAda (Alloy ) honA mAnate haiM / pAlI kI TakasAla kA banA rUpayA tola meM 160 grena ( 10 mAze 7 rattI ) hotA thA aura usameM 10 mAze 4 rattI cAMdI aura 2 rattI tAMbA rahatA thA / nAgora kA rupayA tola meM 6 mAze 6 rattI ( 1666 grena ) hotA thA aura usameM 6 mAze 4 rattI cAMdI aura 13 rattI tAMtrA rahatA thA / sojata ke rupaye meM pratizata 65 cAMdI aura 4 tAMbA hotA thA / ra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a ke sikke bhI kucha adhika milAyA gayA thaa| ina sikkoM para dArogA kA nizAna 'lA' banA thA, jo usake pantha ke AcArya lAlabAbA ke nAma kA pahalA akSara thaa| ye sikke 'lA' akSara ke kAraNa 'lulUliyA' yA lulUlazAhI kahAte the / vi0 saM0 1923 (I0 sa0 1866) meM mahArAjA takhatasiMhajI ke samaya hI anAr3asiMha ne jodhapura kI TakasAla meM kucha vijayazAhI rupaye aise bhI banavAe the jinameM khAda (Alloy) mAmUlI se adhika DAlA gayA thaa| ina rupayoM para usane apanA nizAna 'rA' rakhA thA, jo usakI rAvaNA rAjapUta jAti kA pahalA akSara thA, aura isI se ye rupaye 'rurUriyA' ke nAma se prasiddha hue / hama pahale hI likha cuke haiM ki purAne vijayazAhI rupayoM para zAhaAlama kA 22 vAM rAjyavarSa likhA hone se vaha 'bAIsaMdA' bhI kahAtA thA aura vi0 saM0 1956 ( I0 sa0 1900) meM yahAM para briTiza bhArata ke rupaye kA calana ho jAne se mAravAr3a meM isa rupaye kA bananA baMda ho gyaa| tAMbe ke sikke (paise) jodhapura kA vijayazAhI paisA bhArI hone se DhabbUzAhI bhI kahAtA thA / mahAgajA bhImasiMhajI ke samaya (vi0 saM0 1850 se 1860 I0 sa0 1793 se 1803 taka) isakA vajana do mAzA ora bar3hA diyA jAne se usa samaya kA paisA 'bhImazAhI' kahAne lagA / parantu isake bAda jaba mahArAjA mAnasiMhajI ke samaya isakA vajana vApisa ghaTA diyA gayA, taba phira yaha DhabbUzAhI kahAne lagA / aise Take 1 mana tAMbe meM 14,000 ke karIba banate the / ina paisoM kA vajana 310 se 320 grena taka ( karIba 18 mAze ) milatA hai| isake bAda vi0 saM0 1963 ( I0 sa0 1906) meM yahAM ke paise kA vajana karIba 158 grena kA ( yA bar3e paise se AdhA) kara diyA gayA aura pahale likhe anusAra vi0 saM0 1971 (I0 sa0 1914) taka yaha halakA paisA jodhapura kI TakasAla meM banatA rahA / parantu usake bAda vi0 saM0 1993 (I0 sa0 1936) taka baMda rahakara aba phira bananA prArambha huA hai / 1. inameM 8 ke sthAna para khAda batalAyA jAtA hai / 2. bAda meM yaha bahudhA aphIma tolane ke kAma meM liyA jAtA thaa| 643 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa mAravAr3a rAjya ke sikkoM para milanevAle kucha lekha / suvarNa ke sikkoM para ke kucha lekha / --kIna vikToriyA malikA muajjamA iMglistAna va hindustAna jaraba dArula mansUra jodhapura dUsarI tarafa - sane jalUsa maimanata mAnUsa mahArAjAdhirAja zrI takhatasiMha bahAdura eka tarafa eka tarafa - zrImAtAjI* ( saMvat ) 1926 jaraba dArula manasUra jodhapura / dUsarI tarafa - - ba ade kuIna zAha hindo faraMga z2ero sImarau sikka du taqhta siMgha eka tarafa --ba jamAna mubArika kkIna vikToriyA malakA muajjamA iMgulistAna va hindustAna dUsarI tarafa -- zrImAtAjI * mahArAjAdhirAja zrIjasavantasiMgha bahAdura jaraba jodhapura eka tarafa -- bajramAne mubArika eDavarDa haftama zAha iMglistAna emparara hindustAna dUsarI tarafa - zrImAtAjI * mahArAjA zrIsaradArasiMgha bahAdura jaraba jodhapura eka tarafa --bajamAne mubArika jArja paMcama zAha iMglistAna emparara hindustAna dUsarI tarafa - zrImAtAjI * mahArAjAdhirAja zrI sumerasiMgha bahAdura jodhapura eka tarafa --ba jamAna mubArika eDavarDa aSTama zAha iMglistAna emparara hindustAna dUsarI tarafa -- zrImAtAjI * mahArAjAdhirAja zrIummedasiMha bahAdura z2araba jodhapura / * ye cAra akSara hindI meM haiM aura bAkI kA lekha phArasI akSaroM meM hai / 1. rAjya meM, 2. sonA, 3. cAMdI, 4. ThappA lagAyA / 64 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a ke sikke eka tarafa -- jamAna mubArika jArja SaSTama zAha iMglistAna emparara hiMdustAna dUsarI tarafa - -zrImAtAjI * ( saMvat ) 1986 mahArAjAdhirAja zrI ummedasiMgha bahAdura jaraba jodhapura cAMdI ke sikkoM para ke kucha lekha / - sikke mubArika zAha Alama bAdazAha gAz2I / - jaraba dArula manasUra jodhapura san 22 jalUsa maimanata mAnUsa / eka tarafa dUsarI tarafa eka tarafa --ba jamAna mubArika kIna vikToriyA malakA mutraprajjamA iMglistAna va hindustAna | dUsarI tarafa - zrImAtAjI * mahArAjAdhirAja zrI takhatasiMgha bahAdura san 22 jaraba jodhapura / eka tarafa -- zrImAtAjI * ( saMvat ) 1926 jaraba dArula manasUra jodhapura / dUsarI tarafa - ba hade kuIna zAha hiMdo pharaMga / jaro sImarA sikka z2adU takhtasiMgha | eka tarafa --ba jamAne mubArika kIna vikToriyA malakA muajjamA iMglistAna va hindustAna | dUsarI tarafa - zrImAtAjI * mahArAjAdhirAja zrI jasavantasiMgha bahAdura jaraba jodhapura / eka tarafa - ba jamAne mubArika kIna vikToriyA malakA muajjamA iMglistAna va hindustAna / dUsarI tarafa - - zrImAtAjI * mahArAjAdhirAja zrI saradArasiMgha bahAdura jodhapura / * ye cAra akSara hindI meM haiM / 1. isI prakAra saba sikkoM para bhinna-bhinna saMvat bhI rahatA hai| nae bAdazAha ke gaddI baiThane para Thappe kA kevala eka bhAga hI badale jAne ke kAraNa vartamAna suvarNa ke sikkoM para saMvat 1686 likhA milatA hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat * www.umaragyanbhandar.com
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa anya nagaroM kI TakasAloM meM bane sikoM para jodhapura ke sthAna para una-una nagaroM ke nAma likhe rahate haiM aura kisI-kisI sikke para nagara ke nAma ke bAda mAravAr3a bhI likhA hotA hai / sojata ke kucha sikkoM para pahale likhe anusAra hindI akSaroM meM 'zrImahAdevajI' likhA milatA hai / tAMbe ke sikkoM para ke kucha lekha / eka tarafa -sane jalUsa maimanata mAnUsa jaraba dUsarI tarafa-dArula manasUra jodhapura 1112 eka tarafa -muhammada akabarazAha bAdazAha grAz2I dUsarI tarafa-jaraba dArula manasUra jodhapura maimanata mAnUsa sane jalUsa 22 eka tarapha -ba jamAna mubArika kIna vikToriyA malakA 1941 (vikramI) dUsarI tarafa-moajjamA iMglistAna va hindustAna z2araba jodhapura eka tarafa -ba jamAna mubArika eDavarDa haptama zAha iMglistAna emparara hindustAna dUsarI tarafa-mahArAjAdhirAja zrIsaradArasiMgha bahAdura jaraba jodhapura pAva AnA eka tarafa -ba jamAna mubArika jaoNrja paMcama zAha iMglistAna emparara hindustAna dUsarI tarafa-mahArAjAdhirAja zrIsumerasiMgha bahAdura jaraba jodhapura pAva AnA eka tarafa -ba jamAna mubArika jArja SaSTama zAha iMglistAna emparara hiMdustAna dUsarI tarafa-(san ) 1936 mahArAjAdhirAja zrIummedasiMgha bahAdura jaraba jodhapura pAva AnA 1. isI prakAra bAdazAha eDavarDa aSTama ke samaya ke sikkoM meM haphtama ke sthAna para ( aSTama ) likhA gayA thaa| uparyukta lekhoM ke alAvA ina sikkoM para saMvat ( yA san ) bhI likhe rahate haiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a ke sikke kucAmana kA ikatIsaMdA / kucAmana nAma kA kasabA ( Town ) mAravAr3a - rAjya ke sAMbhara paragane meM hai aura yahAM kA jAgIradAra mer3atiyA rAThor3a hai / vi0 saM0 1846 ( I0 sa0 1789 ) meM, zAhaAlama (dvitIya) ke 31 veM rAjya varSa se, ajamera meM cAMdI kA sikkA banAnA prArambha huA thA / parantu kucha samaya bAda dillI kI mugala bAdazAhata ke adhika zithila hojAne para vahAM kI TakasAla kA dArogA usa sikke kA ThappA ( bAlA aura pAI ) lekara kucAmana calA gayA / una dinoM kucAmana meM vyApAra kI acchI thI / isI liye vi0 sa0 1865 ( I0 sa0 1838) meM vahAM ke maharAjA mAnasiMhajI se AjJA prApta kara apane yahAM cAMdI kA sikkA banAne eka TakasAla khola dI / yaha rupayA isI kucAmana kI TakasAla meM banA hone se 'kucAmaniyA' aura isapara zAha Alama dvitIya kA 31 vAM rAjyavarSa likhA hone se ikatIsaMdA (ikatIsa sanA ) kahAyA / parantu isako 'bopUzAhI' aura 'borasI' rupayA bhI kahate the / dazA bahuta ThAkura ne ke liye purAnA kucAmanI sikkA tola meM 166 grena ( 1 mAze 4 rattI ) hotA thA aura isameM 6 mAze 2 rattI cAMdI aura 3 mAze 1 rattI tAMbA (Alloy ) rahatA thA / nara kucAmanI sikke kA, jo vi0 saM0 1920 ( I0 sa0 1863) meM chApA gayA thA, aura jisapara mahArAnI vikToriyA kA nAma likhA gayA thA, tola 168 grena ( 1 mAze 5 rattI ke karIba ) thA / bijezAhI rupaye ke samAna hI isake tola ke hisAba se isake Thappe se aThannI, cavannI aura do annI bhI banAI jAtI thI / mAravAr3a meM isakA bananA banda ho jAne aura aMgarejI rupaye kA pracalana ho jAne para bhI isake saste hone ke kAraNa mAravAr3a ke loga aba taka vivAha Adi meM ise dena-lena ke kAma meM lAte haiM / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 1. mahArAjA mAna siMhajI ke samaya kucha kAla taka bUDasU ThAkura ke yahAM bhI TakasAla rahI thI yaha ThikAnA mAravAr3a ke parabatasara paragane meM hai aura yahAM kA jAgIradAra bhI mer3atiyA rAThor3a hai | sAtha hI bUDasU ke rupaye kA ThappA bhI kucAmana ke ikatIsaMde rupaye ke Thappe ke samAna hI thA / 2. kucha loga isameM 75 pratizata cAMdI aura 25 pratizata khAda honA batalAte haiM / 647 www.umaragyanbhandar.com
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa vizeSa vaktavya / isa rupaye para talavAra kA cihna banA rahatA hai / isapara kI ibArata ke kucha namUne Age die jAte haiM: eka tarafa -sikke mubArika zAha Alama bAdazAha gAz2I 1203 / dUsarI tarafa-sane jalUsa 31 maimanata mAnUsa jaraba dArula-khaira ajamera / eka tarafa -kIna vikToriyA malakA moajjamA iMglistAna va hindustAnaM / dUsarI tarafa-jaraba kucAmana ilAke jodhapura sane IsavI 1863 / 1. yaha lekha isapara vi0 saM0 1920 (I. sa. 1863) meM likhA gayA thaa| 648 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa - rAva amarasiMhajI | yaha jodhapura-nareza rAjA gajasiMhajI ke jyeSTha putra the aura inakA janma vi0 saM0 1670 kI pauSa sudi 11 ( I0 sa0 1613 kI 12 disambara) ko huA thA / inakI prakRti meM, prArambha se hI, svatantratA kI mAtrA atyadhika hone se inake pitA ne inake choTe bhrAtA jasavantasiMhajI ko apanA uttarAdhikArI manonIta kara liyA thA / isapara yaha jodhapura-rAjya kI AzA chor3a, vi0 saM0 1685 ( I0 sa0 1628 ) meM, kucha cune hue rAThor3a saradAroM ke sAtha, bAdazAha zAhajahA~ ke pAsa cale gae / bAdazAha ne, inakI vIra aura svatantra prakRti se prasanna hokara, inheM bar3e Adara aura mAna ke sAtha apane pAsa rakha liyA aura sAtha hI savArI ke liye eka hAthI bhI diyaa| isake bAda yaha zAhI senA ke sAtha rahakara yuddhoM meM barAbara bhAga lene lage / inakI raNAGgaNa meM pradarzita vIratA aura nirbhIkatA ko dekhakara, vi0 saM0 1686 kI pauSa sudi 1 ( I0 sa0 1621 kI 14 disambara) ko, bAdazAha ne inheM do hajArI jAta aura 1300 savAroM kA manasaba diyA / isake karIba cAra varSa bAda vi0 saM0 1691 kI pauSa vadi 30 ( I0 sa0 1634 kI 10 disambara) ko yaha apane apUrva sAhasa ke kAraNa dAI-hajArI jAta aura Der3ha hajAra savAroM ke manasaba para pahu~ca gae / isake sAtha hI bAdazAha ne inheM eka hAthI, eka ghor3A aura eka jhaMDA dekara inakA mAna bar3hAya / 1. kahIM kahIM vaizAkha sudi 7 bhI likhA milatA hai ( ? ) 2. bAdazAhanAmA, bhA0 1, daura 1, pR0 227 / 3. bAdazAhanAmA, bhA0 1, daura 1, pR0 261 | 4. bAdazAhanAmA, bhA0 1, daura 2 pR0 65 / khyAtoM meM inakA mahArAjA gajasiMhajI ke bulAne para vi0 saM0 1601 kI pauSa vadi 8 ko, pahale-pahala lAhaura meM bAdazAha se milanA aura usakA inheM vahIM para DhAI haz2ArI jAta aura Der3ha hajAra savAroM kA manasaba tathA pA~ca paraganoM kI jAgIra denA likhA hai / parantu TaoNDane isa ghaTanA kA vi0 saM* 1660 ( I. sa0 1634 ) meM honA mAnA hai / ( dekho, rAjasthAna kA itihAsa ( kruka saMpAdita ) mA0 2, 10676 ) / te Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa isake agale varSa yaha buMdele vIra ghujhArasiMha ko daNDa dene ke liye saiyada khA~jahA~ ke sAtha ravAnA hue| jaba dhAmunI ke kile para zAhI-senA kA adhikAra ho gayA, taba yaha apanI senA ke sAtha, prabhAta hone kI pratIkSA meM, bAhara hI Thahara ge| aise samaya meM idhara-udhara ghUmate hue luTeroM ke hAtha kI mazAla se cinagArI jhar3akara kile ke bArUdakhAne meM Aga laga gii| isase kile kI eka burja ke ur3a jAne ke kAraNa bAhara kI tarafa, usake nIce khar3I zAhI senA ke 300 yoddhA dabakara mara gae / ina yoddhAoM meM adhika saMkhyA amarasiMhajI ke sainikoM kI hone se usa samaya inhoMne, bar3I dRr3hatA aura sAhasa ke sAtha apanI senA ke hatAhatoM kA prabandha kiyA aura senA ke prabandha meM kisI prakAra kI gar3abar3a na hone dI / isase prasanna hokara bAdazAha zAhajahA~ ne mAgha sudi 12 (I0 sa0 1635 kI 19 janavarI) ko inakA manasaba bar3hAkara tIna hajArI jAta aura Der3ha hajAra savAroM kA kara diyaa| isake bAda jaba sAhU bhoMsale ne, nijAmulamulka ke kuTumba ke eka bAlaka ko gvAliyara ke kile ke kaidakhAne se nikAla kara, bagAvata kA jhaNDA khar3A kiyA, taba svayaM bAdazAha zAhajahA~ senA lekara daulatAbAda pahu~cA aura vahA~ se usane bhoMsale ko dabAne ke liye tIna senAe~ ravAnA kii| unameM khA~daurAM ke sAtha kI senA ke agrabhAga meM amarasiMhajI kI senA rakkhI gaI thii| ukta upadrava ke zAnta ho jAne para, vi0 saM0 1613 / I0 sa0 1637) meM, yaha darabAra meM lauTa Ae / isapara bAdazAha ne inheM khilaata, cA~dI ke sAz2a kA ghor3A aura tIna hajAra jAta tathA do hajAra savAroM kA manasaba dekara inakA satkAra kiyA / agale varSa jisa samaya zAhajAdA zujA, zAhI lazkara ke sAtha, kandhAra kI tarafa mejA gayA, usa samaya bAdazAha ne amarasiMhajI ko mI khilata, rupaharI jInakA ghor3A aura nakArA dekara usake sAtha ravAnA kiyA / 1. bAdazAhanAmA, mA0 1, daura 2 pR0 66 / 2. bAdazAhanAmA, bhA. 1, daura 2, pR0 110 / 3. bAdazAhanAmA, bhA* 1 daura 2, pR0 124 / 4. bAdazAhanAmA, bhA0 1, daura 2, pR0 136-138 / 5. bAdazAhanAmA, bhA. 1. daura 2, pR. 246-248 / 6. bAdazAhanAmA, mA. 2, pR0 37 / 650 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAva amarasiMhajI vi0 saM0 1665 kI jyeSTha sudi 3 ( I0 sa0 1638 kI 6 maI) ko inake pitA rAjA gajasiMhajI kA svargavAsa ho gayA / usa samaya yaha zAhajAde zujA ke sAtha kAbula meM the / isaliye zAhajahA~ ne inake pitA kI icchA ke anusAra inake choTe bhrAtA jasavantasiMhajI ko rAjA kA qhitAba dekara jodhapura kA adhikArI niyata kara diyA aura amarasiMhajI ko rAva kI padavI dekara nAgaura kA paraganA jAgIra meM diyaa| isI ke sAtha inakA manasaba bhI tIna-hajArI jAta aura tIna hajAra savAroM kA kara diyaa| agale varSa ke prArambha (I0 sa0 1636 ) meM bAdazAha ne amarasiMhajI kI vIratA se prasanna hokara pahale unheM eka savArI kA ghor3A aura phira eka hAthI upahAra meM diyA / vi0 saM0 1698 (I0 sa0 1641 ke mArca ) ke prArambha meM bAdazAha ne rAva amarasijI ko zAhajAde murAda ke sAtha phira eka bAra kAbula kI tarafa bhejaa| isa bAra bhI inheM khilaata, rupaharI sAz2a kA ghor3A aura savArI kA hAthI diyA gyaa| parantu isa ghaTanA ke pA~ca mAsa bAda hI rAjA bAsU ke putra jagatasiMha ke bAgI ho jAne se bAdazAha ne rAva amarasiMhajI aura zAhajAde murAda ko, usake upadrava ko zAnta karane ke liye, kAbula se syAlakoTa hote hue paiThana kI tarapha jAne kI AjJA dii| isake bAda jaba jagatasiMha ne, parAsta hokara, zAhI adhInatA svIkAra kara lI, taba karIba sAta mAsa ke bAda yaha zAhajAde ke sAtha, lauTakara bAdazAha ke pAsa cale geN| isI bIca IrAna ke bAdazAha ne kaMdhAra-vijaya kA vicAra kara usa para adhikAra karane ke liye apanI senA khAnA kI / isakI sUcanA pAte hI bAdazAha ne rAva amarasiMjI ko, zAhajAde dArAzikoha ke sAtha rahakara, IrAnI senA ko rokane kI AjJA dI / isa avasara para inakA manasaba cAra-hajArI jAta aura tIna hajAra savAroM kA kara, inheM khilaata ke sAtha hI sunaharI sAja kA eka ghor3A bhI diyA / anta 1. bAdazAhanAmA, bhA. 2, pR0 67 / 2. bAdazAhanAmA, bhA. 2, pR. 145 / 3. bAdazAhanAmA, bhA. 2, pR0 228 / 4. bAdazAhanAmA, bhA. 2, pR. 240 / 5. bAdazAhanAmA, bhA. 2, pR0 285 / 6. bAdazAhanAmA. bhA. 2, pR0 263-264 / (isa manasaba kA ullekha bAdazAhanAmA, bhA. 2, pR0 721 para bhI diyA gayA hai|) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa meM zIghra hI IrAna ke bAdazAha ke mara jAne se, vi0 saM0 1666 ke kArtika ( I0 sa0 1642 ke akTobara ) meM yaha qhA~ daurA~ nasaratajaMga ke sAtha vApasa lauTa aaeN| isake kucha dina bAda bImAra ho jAne ke kAraNa rAva amarasiMhajI ne darabAra meM jAnA banda kara diyA / parantu svastha hone para jaba yaha darabAra meM upasthita hue, taba bAdazAha ke baqhzI salAbatakhA~ ne dveSavaza inase kucha kar3e zabda kaha die / basa phira kyA thA / rAvajI kI svatantra prakRti jAga uThI / isase inhoMne, bAdazAhI darabAra kA aura svayaM bAdazAha kI upasthiti kA kucha bhI vicAra na kara, zAhI baqhzI salAbataqhA~ ke kaleje meM apanA kaTAra bhoMka diyA aura inake isa prahAra se vaha, eka bAra chaTapaTAkara, vahIM ThaMDA ho gayA / 1. bAdazAhanAmA, bhA0 2 pR0 310 / 2. Upara likhA jA cukA hai ki rAva amarasiMhajI ko bAdazAha kI tarapha se nAgaura kA prAnta jAgIra meM milA thA / nAgaura aura bIkAnera kI sarahada milI hone se eka bAra, eka tucchasI bAta ke liye rAvajI aura bIkAnera- nareza karNasiMhajI ke AdamiyoM ke bIca sarahadI phagar3A uTha khar3A huA / usa samaya rAvajI ke manuSya niHzastra aura bIkAneravAle hathiyAroM se laisa the / isase bIkAneravAloM ne unameM se bahutoM ko mAra DAlA / jaise hI isa ghaTanA kI sUcanA Agare meM amarasiMhajI ko milI, vaise hI inhoMne apane AdamiyoM ko isakA badalA lene kI prAjJA likha bhejii| isapara bIkAnera nareza karNasiMhajI ne, dakSiNa se patra likhakara, bAdazAhI bakhzI salAbatakhA~ ko apanI tarapha kara liyA / isaliye usane zAhI amIna dvArA jhagar3e kI jA~ca karavAne kI AjJA nikAla kara rAvajI ke AdamiyoM ko bIkAneravAloM se badalA lene se roka diyA / yahI inake Apasa ke dveSa kA kAraNa thA | (dekho --' bAdazAhanAmA', bhA0 2 pR0 382 ) 3. khyAtoM meM likhA hai ki salAbatakhA~ ne unheM ga~vAra kahakara sambodhita kiyA thA / isa viSaya kA yaha dohA prasiddha hai: - " uyA mukhatai gaggo kahyo, iNa kara laI kaTAra / vAra kaha pAyo nahIM, jamadaDha ho gai pAra // , arthAt satrAtakhA~ ne ga~vAra kahane ke liye mu~ha se 'ga~' zabda hI nikalA thA ki rAva amarasiMhajI ne kaTAra hAtha meM le liyA, aura usake 'vAra' kahane ke pahale hI rAvajI kA vaha kaTAra usake kaleje ke pAra ho gayA / bAdazAhanAme meM inakI vIratA ke viSaya meM likhA hai: 'amarasiMha jaisA javAna, joki rAjapUtoM ke qhAnadAnoM meM apanI asAlata aura bahAdurI meM mumatAz2a thA, aura jisake haka meM bAdazAha gumAna rakhatA thA ki kisI bar3I lar3AI meM apane riztedAroM 6.52 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASa zramarasiMhajI khyAtoM meM likhA hai ki inhoMne krodha ke Aveza meM, Age bar3ha, bAdazAha para bhI talavAra kA vAra kiyA thA, parantu talavAra ke tahata se TakarA jAne se vaha vAra khAlI gayA aura itane meM bAdazAha bhAgakara janAne meM ghusa gyaa| yaha dekha vahAM para upasthita amIroM meM se khalIlaullAkhA aura arjuna gaur3a ne rAvajI para AkramaNa kiyA / parantu jaba ve donoM isa kruddha rAThor3a vIra ke sAmane saphala na ho sake, taba anya 6-7 zAhI manasabadAroM aura gurjabaradAroM ne, rAvajI ko ghera kara, inapara talavAra calAnA zurU kiyA / yadyapi rAvajI ne bhI nirbhIka hokara ina saba se lohA liyA, tathApi abhimanyu kI taraha zAhI mahArathiyoM se ghira jAne ke aura hamakaumavAloM ke sAtha jAna dekara zauharata hAsila kregaa|" (dekho-bhA, 2 pR0 381) karnala TaoNDane likhA hai-amarasiMha apanI vIratA ke liye vikhyAta thaa| yaha apane pitA ke kie hue dakSiNa ke yuddhoM meM hamezA saba se Age rahA karatA thaa|" ( dekho-rAjasthAna kA itihAsa, bhA. 2 pR. 645) 1. karnala TaoNDane apane rAjasthAna ke itihAsa meM likhA hai "eka bAra rAva amarasiMhajI (binA zAhI AjJA prApta kie hI) zikAra ko cale gae aura isI se yaha pandraha dinoM taka zAhI darabAra meM anupasthita rahe / isake bAda jaba yaha lauTe, taba bAdazAha ne inheM, inake isa prakAra gairahAz2ira rahane ke kAraNa, jurmAne kI dhamakI dI / parantu isake uttara meM inhoMne nirbhIkatA se apane zikAra meM cale jAne kA ullekha kara, jurmAnA dene se sApha inakAra kara diyA aura sAtha hI apanI talavAra para hAtha rakhakara use hI apanA sarvasva btlaayaa| isase bAdazAha kruddha ho gayA aura usane zAhI bakhzI ko inake sthAna para jAkara jurmAnA vasUla karane kI AjJA dii| isI ke anusAra jaba usane vahAM pahu~ca kara inase zAhI AjJA kA pAlana karane ko kahA, taba inhoMne vaisA karane se sApha inakAra kara diyA / isase zAhI bakhzI salAbatakhA~ aura amarasiMhajI ke bIca magar3A ho gyaa| isake bAda bakhzI ke zikAyata karane para bAdazAha ne inheM tatkAla hI darabAra meM upasthita hone kI AjJA dI / parantu jisa samaya yaha darabAra meM pahu~ce, usa samaya inhoMne bAdazAha ko gusse meM baiThe aura bakhzI ko apanI zikAyata karate pAyA / yaha dekha inakA krodha bhar3aka uThA aura inhoMne Age bar3ha salAbatakhA~ para kaTAra kA vAra kara diyaa| isake bAda inhoMne talavAra kA eka vAra bAdazAha para bhI kiyA thA, parantu jaldI meM inakI talavAra khambhe se TakarA kara TUTa gaI aura bAdazAha tahata chor3a kara z2anAne meM bhAga gayA / " (dekho-rAjasthAna kA itihAsa ( kruka saMpAdita ), bhA. 2, pR0 176-677) 2. karnala TaoNDane isako rAvajI kA sAlA likhA hai| ( dekho-rAjasthAna kA itihAsa, bhA. 2, pR0 677) 653 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa kAraNa antameM yaha vIra-gati ko prApta ho gaeM / yaha ghaTanA vi0 saM0 1701 kI sAvana sudi 2 ( I0 sa0 1644 kI 25 julAI ) kI hai / isakI sUcanA pAte hI kile meM upasthita rAvajI ke pandraha rAjapUta vIroM ne zAhI puruSoM para hamalA kara diyA, aura kucha hI dera ke yuddha meM ve bhI do zAhI aphasaroM aura 6 gurjabaradAroM ko Ahata kara rAvajI kA anusaraNa kara gae / jaba yaha saMvAda rAvajI ke Dere para pahu~ca kara Asa-pAsa ke logoM ko jJAta huA, taba cA~pAvata ballU aura rAThor3a bihArasiMha Adi ne, rAva amarasiMhajI ke bace hue AdamiyoM se mila kara, arjuna gaur3a ko mAra DAlane kA irAdA kiyA / parantu isa vicAra ko kArya meM pariNata karane ke pUrva hI bAdazAhI senA ne una logoM ko ghera liyaa| isa prakAra zAhI phauja se ghira jAne para ve bhI nirbhIkatA ke sAtha usase bhir3a gae aura anta meM aneka zAhI senA-nAyakoM ko mArakara vIra-gati ko prApta hue / 1. bAdazAhanAmA bhA0 2, pR0 380-381 / vi0 saM0 1695 ke tAmrapatra se jJAta hotA hai ki rAva amarasiMhajI ne isI varSa phIroz2apura nAma kA (kucere paragane kA) gAMva eka cAraNa ko dAna diyA thaa| Agare meM yamunA ke kinAre para rAvajI kA antyeSTi-saMskAra kiyA gayA thA / inakI do rAniyA~ to vahIM para inake sAtha satI huI aura tIna bAda meM nAgaura meM aura eka udayapura meM satI huI / rAvajI para aura inake vaMzajoM para jo chatariyA~ banAI gaI thIM, ve aba taka nAgaura meM vidyamAna haiN| kahIM-kahIM rAvajI kI lAza kA yamunA meM bahA diyA jAnA bhI likhA hai / karnala TaoNDane apane rAjasthAna ke itihAsa meM amarasiMha kI hADI rAnI kA svayaM Akara kile se apane pati kI lAza le jAnA aura usake sAtha satI honA likhA hai| (dekho bhA0 2, pR. 678) 2. bAdazAhanAme meM isa ghaTanA kA hi. sa. 1054 salkha (cA~darAta ) jamAdi ula-avvala 'paMjazabA' (guruvAra ) ko honA likhA hai| (dekho, bhA. 2, pR0 380) 3. ye donoM pahale rAvajI ke pitA kI aura phira svayaM rAvajI kI sevA meM raha cuke the / parantu isa mamaya ye bAdazAhI naukarI meM the / mAravAr3a kI tavArIkhoM meM bihArasiMha ke sthAna para bhAvasiMha pAvata kA nAma likhA milatA hai / yaha zAyada nAhaDasara kA purAnA jAgIradAra yaa| karnala TaoNDane bhI cA~pAvata ballU aura kuMpAvata bhAUkA kesara se raMge vastra pahana kara Agare ke lAla kile meM mAra-kATa macAnA aura vahIM para vIragati ko prApta honA likhA hai| ( dekho-rAjasthAna kA itihAsa, bhA. 2, pR0677-978) 4. bAdazAhanAmA, bhA0 2 pR0 383-384 / 654 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAva amarasiMhajI rAva amarasiMhajI ke do putra the / rAyasiMha aura IzvarIsiMha / karnala TaoNDa ne apane rAjasthAna ke itihAsa meM likhA hai ki "Agare ke kile ke jisa dvAra se ghusakara amarasiMha ke yoddhAoM ne apane svAmI kA badalA lene meM prANa die the, vaha 'bukhArA daravAjA' usI dina se banda kara diyA gayA thA / " isa ghaTanA ke kucha mAsa bAda bAdazAha ne svargavAsI rAva amarasiMhajI ke putra rAyasiMha ko eka hajArI jAta aura sAta sau savAroM kA manasaba diyA / isake bAda rAyasiMha zAhI darabAra meM barAbara tarakkI karatA rahA, aura vi0 saM0 1715 ( I0 sa0 1651 ) meM jaba auraMgajeba ne khajavA ke nikaTa zujA ko harAkara bhagA diyA, taba kucha samaya bAda usane mahArAjA jasavantasiMhajI se badalA lene ke liye isI rAyasiMha ko cAra-hajArI jAta, cAra hajAra savAroM kA manasaba, rAjA kA qhitAba aura jodhapura kA rAjya likha diyA thA / parantu mahArAjA jasavantasiMhajI ke prabhAva ke Age yaha kArya pUrNa na ho sakA / vi0 saM0 1733 meM rAyasiMha kI mRtyu ho gaI / isaliye bAdazAha auraMgajeba ne isake putra indrasiha ko apanA manasabadAra banA liyaa| isake bAda, vi0 saM0 1. isakA janma vi. saM. 1660 kI Azvina sudi 10 ko huA thaa| 2. isakA janma vi0 saM0 1648 kI dvitIya jyeSTha vadi 13 ko huA thaa| 3. usake bAda yaha daravAjA pahale-pahala, vi0 saM0 1866 (I. sa. 1806) meM, kaipTina sTIla dvArA kholA gayA thaa| vahIM para phuTa noTa meM karnala TaoNDa ne likhA hai ki svayaM kaiTina sTIla ne unase kahA thA ki, jisa samaya ukta dvAra phira se kholA jAne lagA, usa samaya vahA~ ke nivAsiyoM ne usa se kahA ki yaha dvAra jaba se banda kiyA gayA hai, tabhI se isameM eka bar3A ajagara nivAsa karatA hai / isaliye sambhava hai ki isake kholane se kholane vAle para kucha saMkaTa A pdd'e| isake bAda vAstava meM jaba daravAje ke kholane kA kArya samApti para prAyA, taba usameM se eka bhayaMkara ajagara nikala kara kaiTina sTIla ke pairoM kI tarapha mapaTA / parantu bhAgyavaza vaha bhAgakara mRtyu-mukha se baca gyaa| ( TaoNDsa ailAnAlsa aiNDa aiNTikviTIz2a-oNpha rAjasthAna ( kruka saMpAdita ), bhA. 2, pR. 678-676 ) Agare ke kile kA yahI dakkhanI dvAra Ajakala amarasiMha ke daravAje ke nAma se prasiddha hai| 4. bAdazAhanAmA, bhAga 2, pR. 4.3 / vi. saM. 1705 (6) ke rAyasiMhajI ke tAmrapatra se jJAta hotA hai ki inhoMne aura inake bhAI IzvarIsiMha ne IdokhalI nAmaka ( rUNa paragane kA ) eka gAMva cAraNa ko dAna diyA thaa| 5. mAlamagIranAmA. pR. 288 / 6. isakA janma vi. saM. 1707 kI jyeSTha sudi 12 ko huA thaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa 1735 ( I0 sa0 1678 ) meM, jaba mahArAjA jasavantasiMhajI kA svargavAsa ho gayA, taba kucha kAla bAda eka bAra phira bAdazAha ne, mahArAja ke sAtha ke purAne vaira ko yAdakara, indrasiMha ko 'rAjA' ke qhitAba ke sAtha jodhapura kA zAsana-bhAra sauMpa diyA / parantu isa bAra bhI svargavAsI mahArAja ke svAmi-bhakta saradAroM ke Age ina donoM kI eka na clii| indrasiMha kA manasaba zAyada pA~ca hajArI jAta aura do hajAra savAroM taka pahuMcA thaa| _isake bAda vi0 saM0 1773 ( I0 ma0 1716) meM mahArAjA ajitasiMhajI ne indrasiMha se nAgaura chIna liyA, lekina vi0 saM0 1780 ( I0 sa0 1723 ) meM bAdazAha mohammadazAha ne mahArAja se nArAja hokara nAgaura kA adhikAra phira use lauTA diyA / anta meM vi0 saM0 1782 (I0 sa0 1726 ke mArca) meM, mahArAjA abhayasiMhajI ne ukta nagara para antima bAra adhikAra kara vaha prAnta apane choTe bhAtA rAjAdhirAja baqhatasiMhajI ko de diyaa| vi0 saM0 1786 (I0 sa0 1732) meM jisa samaya dillI meM indrasiMha kA dehAnta huA, usa samaya bAdazAha kI tarapha se sirasA, bhaTanera, paniyA aura baihaNIvAla ke paragane usakI jAgIra meM the| 1. mAsire AlamagIrI, pR0 175.176 / 2. ye bAteM nAgaura ke zAsaka bakhatasiMhajI ke maMtrI dvArA, vi. saM. 1789 kI kAttika vadi 12 ko nAgaura se likhe, mahArAjA abhayasiMhajI ke zAhI darabAra meM rahanevAle vakIla ke nAma ke, patra se prakaTa hotI haiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhinna yuddhoM meM lar3akara mAre gae kucha vIroM ke nAma pariziSTa - 10. mAravAr3a - narezoM kI tarafa se vibhinna yuddhoM meM lar3akara mAre gae kucha vIroM ke nAma / 11. rAva caMDAjI | vi0 saM0 1480 ( I0 0 1423 ) meM, nAgora ke, bhATiyoM, sAMkhaloM aura musalamAnoM ke sAtha ke sammilita yuddha me mAre gae rAvajI ke kucha vIroM ke nAma:pUnA - gahalota ( daulA kA putra), haDabhU-soDhA, bAlU-Uhar3a / 15. rAva jodhAjI vi0 saM0 1495 ( I0 sa0 1438 ) meM, mevAr3avAloM ke sAtha ke, cItaror3I ke yuddha meM mAre gae rAva jodhAjI ke kucha yoddhAoM ke nAma: 1 carar3A-rAThor3a ( ar3akamAla kA putra aura rAva cUMDAjI kA pautra ), cAMdarAvarAThor3a ( carar3A kA bhAI ), pUnA - rAThor3a ( rAva cUMDAjI kA putra ), zivarAja rAThor3a (rAva cUMDAjI kA putra ), rANA pRthvIrAja - IMdA ( rAjasiMha kA putra aura ugamasiMha kA pautra ) / uparyukta yuddha ke bAda kapAsaNa ke yuddha meM mAre gae rAva jodhAjI ke kucha vIroM ke nAma: mAMDaNa - Uhar3a rAThor3a, vijA-rAThor3a ( rAvala mallinAthajI kA pautra ), kUMpArAThor3a ( cAhaDadevota ), pAtA - rAThor3a / (1) kaI khyAtoM meM ina yuddhoM meM mAre gae yoddhAoM ke nAmoM meM kucha bhinnatA bhI pAI jAtI hai / usa samaya mAravAr3a ke nareza apanI nijI vetana bhogI senA na rakhakara apane kuTumbiyoM, sambandhiyoM aura sevakoM ko yuddha ke samaya, apane yoddhAoM ko lekara, sevA meM upasthita hone ke liye, jAgIreM diyA karate the aura yuddhoM meM unameM se bahutoM ke mAre jAne para bhI kucha cune hue logoM ke nAma khyAtoM meM likha lie jAte the / isIse ina nAmoM meM bhinnatA milatI hai / aisI dazA meM isa sUcI ko hama pUrI nahIM kaha sakate / isa sUcI ko pUrI taura se taiyAra karane ke liye tArIkha 12 aura 16 agasta 1936 ke jodhapura- gavarnamenTa gaz2aTa meM sUcanA bhI prakAzita kI gaI thI / parantu logoM ne usa para vizeSa dhyAna nahIM diyA / qhAsa qhAsa vIroM ke nAma itihAsa meM yathAsthAna bhI die gae haiM / anukramaNikA meM isa sUcI ke pRSThoM kA samAveza nahIM ho sakA hai / 6mAu Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa vi0 saM0 1510 ( I0 sa0 1453 ) meM, caukar3I ke, sIsodiyoM ke sAtha ke yuddha meM mAre gae rAva jodhAjI ke kucha va.roM ke nAmaH___vairasalajI-rAThoDa, bhairojI raatthodd'| isake bAda maMDora para adhikAra karate samaya mAre gae rAva jodhAjI ke kucha yoddhAoM ke nAmaHdAmA rAThor3a (rAyapAlota ), mAlA, soDA-gUjara / 16. rAva saatljii| vi0 saM0 1548 ( I0 sa0 1411) meM, kosAne ke pAsa, mallUkhA~ ke sAtha ke yuddha meM mAre gae rAva sAtalajI ke kucha vIroM ke nAmaH - devIsiMha-Uhar3a, javAnasiMha-khIcI, bhairuuNdaas-khiicii| 18. rAva gAMgAjI / vi0 saM0 1585 (I0 sa0 1526) meM, sevakI ke, zekhA aura khA~ jAde daulatakhA~ ke sAtha ke yuddha meM mAre gae rAva gAMgAjI ke kucha vIroM ke nAmaH kizanasiMha-cAMpAvata, amarA-maMDalAvata / vi0 saM0 1588 ( I0 sa0 1531 ) meM, vIramajI ke sAtha ke, sojata ke yuddha meM mAre gae rAva gAMgAjI ke kucha yoddhAoM ke nAma:vaiNA-rAThor3a, sahasA rAThor3a / 16. rAva maaldevjii| vi0 saM0 1518 (I0 sa0 1541) meM, rAva jaitasIjI para ke, sUvA ke AkramaNa meM mAre gae rAva mAladevajI ke kucha vIroM ke nAma: rAyamala rAThor3a, jagatamAla rAThor3a / vi0 saM0 1600 ( I0 sa0 1543) meM, girarI ke pAsa ke, zerazAha ke sAtha ke yuddha meM mAre gae rAva mAladevajI ke kucha vIroM ke nAmaH jaitA-rAThor3a (bagar3I), kuMpA-rAThor3a : meharAjota ), vairasI rAThor3a, jaimala-rAThor3a (bIdAvata ), khIMvakaraNa-UdAvata rAThoDa, jaitasI UdAvata, paMcAyaNa-karama 658 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhinna yuddhoM meM lar3akara mAra gae kucha vIroM ke nAma sota rAThoDa, suratANa-rAThor3a, bIdA-bAlA rAThoDa ( bhAramalota ), rAyamalarATha Da (akhairAjota ), bhavAnIdAsa-rAThor3a, hammIra-rAThor3a ( sIhAvata ), bhojA-rAThor3a ( paMcAyaNota ), harapAla-rAThor3a, udaisiMha-jaitAvata, bhadApaMcAyaNota, jogA-rAvalota, bhAramala-bAlAvata, patA-kAnhAvata (akhairAjota), kalyANa-bhIvota, bhAnIdAsa-rAvalota, haradAsa ( khaMgArota ), nIMbA-aNadota, paMcAyaNa-bhATI ( jodhAvata ), gAMgA bhATI ( varajAMgota ), maheza-bhATI (acalAvata), kalyANa bhATI (Apamalota ), nIMbA-bhATI (pAtAvata ), sUrA-bhATI ( parvatota ), hammIra bhATI ( lAkhAvata ), mAdhodAsa-bhATI ( rAghodAsota ), vIrA-Uhar3a ( lAkhAvata ), surajana-Uhar3a, akhairAjasonagarA, bhojarAja-sonagarA, bIjA-sonagarA (akhairAjota), nAthA-soDhA ( dedAvata ), DUMgarasI-sAMkhalA ( dAmAvata ), dhanarAja-sAMkhalA (dAmAvata ), hemA-mAMgaliyA (narAvata ), kizanA-cAraNa, bhAnA-dadhavAr3iyA, malA dAdakhA-paThAna / vi0 saM0 1601 (I0 sa0 1544 ) meM, zerazAha ke, jodhapura ke kile parake, AkramaNa meM mAre gae rAva mAladevajI ke kucha vIroM ke nAma: zaMkara-UdAvata (jaitasIhota ), acalA-rAThor3a (zivarAjota ), tilokasI rAThoDa (varajAMgota), rANA-rAThor3a (vIramota), siMghaNa-rAThor3a (khetasIhota), patA-carar3A rAThor3a (durjanasAlota), jaitamAla-bhATI, zaMkara-bhATI (sUrAvata), mAlA-jaisA bhATI, bhojA-bhATI (jodhAvata), bIjA-bhATI (jodhAvata), nAthU-bhATI (mAlAvata ), bhairava-sohar3a, zekhA-IdA (dhanarAjota ), bhIkhUnAyaka, nAthA-nAyaka / vi0 saM0 1603 ( I0 sa0 1546) meM, bhAMgesara (pAlI) ke, zAhI thAne para AkramaNa karate samaya mAre gae rAva mAladevajI ke kucha yoddhAoM ke nAma: UMgA-rAThor3a ( varasiMhota ), mehA rAThor3a ( jagannAthota ), jaisA-cAMpAvata, abhiyaDa-pAtA ( bhIMvota ), kizanA-bhATI ( rAmAvata ), tejasI-bhATI ( vaNavIrota ), vIsA-bhATI ( vaNavIrota ) 656 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa vi0 saM0 1610 (I0 sa0 1553 ) meM, jaimalajI ke sAtha ke, mer3ate ke yuddha meM mAre gae rAva mAladevajI ke kucha yoddhAoM ke nAmaH pRthvIrAja-rAThor3a (jaitAvata ), jagamAla rAThoDa (udaikaraNota ), dhanarAja-rAThor3a (bhAramalota), sUjA-rAThor3a (tejasiMhota), rAghavadeva-UdAvata (vairasalota), nagA-bAlA (bhAramalota ), rAmA-cAMpAvata ( bhairUMdAsota ), pRthvIrAjaUhar3a ( jogAvata ), DUMgarasI-sIMdhala, rAmA-pIpAr3A, hIMgolA-pIpAr3A, sAdUla-cauhAna, abhA-paMcolI ( ma~mAvata ), ratanA-paMcolI, meghA-cAkara / vi0 saM0 161- (I0 sa0 1561 ) meM, bAdazAha akabara ke senApati mirajA zaraphuddIna ke sAtha ke, mar3ate ke yuddha meM mAre gae rAva mAladevajI ke kucha vIroM ke nAmaH tejasI rAThor3a ( urajaNota ), devIdAsa rAThor3a ( jaitAvata ), bhAkharasI-rAThor3a ( jaitAvata ;, maheza-rAThor3a (ghar3asIhota ), rAjasiMha-rAThor3a (ghar3asIhota ), IzaradAsa-rAThor3a (ghar3asIhota ), maheza-rAThor3a (paMcAyaNota ), sahasArAThor3a ( arjunota ), pUraNamala-rAThor3a (jaitAvata ), IzaradAsa-rAThor3a ( rANAvata ), goviMda-rAThor3a (rANAvata ), patA-rAThor3a (kUpAvata ), amarArAThor3a ( rAmAvata ), sahasA-rAThor3a ( rAmAvata ), netasI-rAThor3a (sIhAvata), jaimala rAThor3a (paMcAyaNota ), bhAMNa-rAThor3a ( bhojarAjota ), rAmA rAThor3a (bhairUMdAsota ), jaimala-rAThor3a ( tejasIhota), acalA-rAThor3a (bhANota ), sAMgA-rAThor3a (raNadhIrota ), bhANa-rAThor3a ( bhojarAjota ), rANA-rAThor3a, pRthvIrAja-rAThor3a ( siMghaNota , hamIra-dUdAvata, bhIma-bAlA ( dUdAvata ). akhairAja-rAThor3a ( jagamAlota ), jagamAla rAThor3a (vIramadezrota ), amarArAThor3a (AsAvata ), bhAkarasI rAThor3a (DUMgasIhota ), raNadhIra-rAThor3a ( rAyamalota ), bhAkharasI rAThor3a (jaitAvata ), pIthA-bhATI (aNadota ), prayAga-bhATI ( bhAramalota ), tilokasI-bhATI (parabatota ), dedA-mAMgaliyA, vIrama-mAMgaliyA ( dedAvata ), tejasI-sAMkhalA ( bhojAvata ), vIrama-cauhAna ( dUdAvata), jAlapa-bAraTha, jIvA-bAraTha, celA-bAraTha, mevA-bIlU, bhAnIdAsamuthAra, hamajA-turaka / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhinna yuddhoM meM lar3akara mAre gae kucha vIroM ke nAma 20. rAva candrasenajI / vi0 saM0 1622 ( I0 sa0 1565 ) meM, jodhapura para ke AkramaNa ke samaya, samrAT akabara ke senApati husainakulI bega ke sAtha ke yuddha meM mAre gae rAva candrasenajI ke kucha vIroM ke nAma:-- kizanadAsa - rAThor3a (durjanasAlota), vairasala-pAtAvata, bijA - rAThor3a ( vIramota ), rANA - UdAvata ( vIramana), gAMgA-bhATI (AsAvata), prAsA - bhATI ( jodhAvata ), varaNadhIra - IMdA, rAsA - IMdA ( jogAvata ), sUjA sUrA - rAThor3a ( gAMgAvata), ( nIMbAbata ), jaimala - bhATI jogA - bhATI (sAvata), IMdA ( varajAMgota ) / vi0 saM0 1636 ( I0 sa0 1576 ) meM, saravAr3a ke, bAdazAhI thAne para adhikAra karate samaya mAre gae rAva candrasenajI ke kucha vIroM ke nAma:-- , sAMgA- rAThor3a ( urajanota ), karamasI - rAThor3a ( mAlAvata kezodAsa rAThor3a ( jogAvata ), jasavanta -rAThor3a ( jogAvata ), rAyasiMha -cAMpAvata (bhAnIdAsota ), DUMgarasI - mAlAvata, jaimala - Uhar3a ( netasIhota ), jaitamAla - Uhar3a ( jaimalota ), bhagavAnadAsa-bhATI ( vIramadeyota ), suratAMga - bhATI ( dUdAvata ), acalAmuMhaNota ( sUjAvata ), baiNA - IMdA, dUdA - sAMkhalA / 21. rAva rAyasiMhajI | vi0 saM0 1640 ( I0 sa0 1583 ) meM, sirohI ke rAva suratAna ke, datANI ke naiza AkramaNa meM mAre gae rAvajI ke kucha vIroM ke nAma: --- kezodAsa - rAThor3a (mahezota ), kAnhA - bhATI ( abhAvata ), pUraNamala - rAThor3a ( mAMDaNota ), lUNakaraNa - rAThor3a ( ( kalAvata ), gopAla - rAThor3a ( bIdAvata ), UdA - rAThor3a, ratanasI - bhATI (sAvata ), gopAla - mAMga liyA ( bhojAvata ), jaimala - mAMgaliyA, kisanA - mAMgaliyA, rAjasI - mAMgaliyA (rAghAvata ), zekhA - cauhAna, bAlA ( selota), khetasI - dhAMdhala, kizanA - AsAyaca ( gopAladAsota ), gorA - par3ihAra ( rAghAvata ), khetAIMdA, devA-bhaMDArI ( UdAvata ), bhAMNa-paMcolI (prabhAvata ) Isara - bAraTha, rAmA - khavAsa / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat suratANota ), sAdUla - rAThor3a 661 www.umaragyanbhandar.com
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa 22. rAjA udysiNhjii| vi0 saM0 1640 (I0 sa0 1584) meM, mujaphphara ke sAtha ke, rAjapIpalA ke yuddha meM mAre gae rAjA udayasiMhajI ke kucha yoddhAoM ke nAmaH gopAladAsa-bhATI (rANAvata ), sAdUla-bhATI . mAnAvata / / vi0 saM0 1645 (I. sa0 1588) meM, rAva kallA ke sAtha ke, sivAne ke yuddha meM mAre gae rAjA udayasiMhajI ke kucha vIroM ke nAmaH-- rANA-rAThor3a ( mAlAvata ), jagamAla-rAThor3a (bIdAvata ), jaisA-rAThor3a (jagamA lota ), kalA-cAMpAvata, kalA-rUpAvata (vairasalota ), IzaradAsa-pAtAvata (netasIhota ), kAnhA-pIpAr3A (durjanasAlota ), kalA-devar3A (maharAjota ) / 23. savAI rAjA zUrasiMhajI / vi0 saM0 1656 (I0 sa0 1602) meM, amaracaMpU ke sAtha ke, dakSiNa ke yuddha meM mAre gae savAI rAjA zUrasiMhajI ke kucha vIroM ke nAmaH bhANa-rAThor3a, ( beThavAsiyA), vairasI-jaisA bhATI (raaymlot)| vi0 saM0 1662 ( I0 sa0 1605 ) meM, mAMDavI (gujarAta ) ke, koliyoM ke sAtha ke yuddha meM mAre gae savAI rAjA zUrasiMhajI ke kucha vIroM ke nAma:harIsiMha-mer3atiyA ( cAMdAvata ), gopAladAsa rAThor3a ( mAMDaNota ), jaisiMha-rAThor3a ( karamasIhota ), gopAladAsa rAThor3a (IDariyA), IzaradAsa rAThor3a (nIMbAvata), jasavaMta rAThor3a (kalAvata ) ( jADaNa ), rAyasiMha rAThor3a (IzaradAsota), kizanasiMha rAThor3a ( mehAjalota ), tilokasI-rAThor3a (mahezota ), mAdhodAsa rAThor3a (gopAladAsota ), kacarA-rAThoDa (zivarAjota ), sUrajamala-cAMpAvata (jaimalota ), rAmadAsa-cAMpAvata, bhopata-rAThoDa (rANAvata ), sAMvaladAsa-jodhA ( rANAvata ), ThAkurasI-sAhAnI (rAmadAsota ), pAMcAsAhanI (naMdAvata), mAdhodAsa-mAMgaliyA ( sAdUlota ), rAyasiMha-bhATI (jasAvata ), bhAMNa-bhATI (kalAvata), kuMbhA-cauhAna (goindota), bhopata-muhatA (mAnasiMhota ) / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhinna yuddhoM meM lar3akara mAre gae kucha vIroM ke nAma vi0 saM0 1672 (I0 sa0 1615) meM, ajamera ke pAsa, kizanagar3ha-nareza kizanasiMhajI ke sAtha ke yuddha meM mAre gae savAI rAjA zUrasiMhajI ke kucha yoddhAoM ke nAmaHkezavadAsa rAThor3a (sAMvaladAsota ), goviMdadAsa rAThor3a (rANAvata ), tilokasI rAThor3a ( sUjAvata ), bhopata-rAThor3a (kalAvata), pRthvIrAja-bhATI (karaNota), govindadAsa-bhATI ( jasAvata), bhadA-bhATI ( nArAyaNadAsota ), govindadAsabhATI (mAnAvata ), sUjA-bhATI ( bhairavadAsota), kalA-bhATI ( kAnhota ), kuMbhA-bhATI ( patAvata ), mAMnA bhATI ( goviMdadAsota), patA-hula ( bhadAvata), kezA-paMvAra, kezavadAsa-sAMkhalA, narahara-cAraNa (prayAgota), sAjaNa-cAraNa ( sIvAvata ), meghA-gaur3a ( dhAyabhAI ) / 24. rAjA gajasiMhajI / vi0 saM0 1685 ( I0 sa0 1628 ) meM, ( taipura-sIkarI ke nikaTa ke ) sIsodarI ke kile para adhikAra karate samaya, mAre gae rAjA gajasiMhajI ke kucha vIroM ke nAmaHbhagavAnadAsa rAThor3a (bAghota ), gokaladAsa-rAThor3a ( bizanadAsota ), zAmasiMha rAThor3a ( jasavantota), naraharadAsa-rAThor3a ( kalAvata ), balU-rAThor3a, (megharAjota ), kizanasiMha rAThor3a ( kizoradAsota ), sAhabakhA-rAThor3a ( kezavadAsota ), kAnhadAsa-rAThor3a ( mAdhodAsota ), jagannAtha-rAThor3a (khetasIhota), suMdaradAsa rAThor3a (nArAyaNadAsota), naraharadAsa-rAThor3a ( bhAnIdAsota), AsakaraNa-rAThor3a (nIMbAvata ), dayAladAsa rAThor3a ( kalyANadAsota), mahezadAsa-rAThor3a ( mohanadAsota), bhagavAnadAsa-rAThor3a (suratANota), balU-bhIvota, goyaMda-khIcI (rAmadAsota ), toDara-paMcolI (goraavt)| 25. mahArAjA jasavantasiMhajI (prthm)| vi0 saM0 1715 ( I0 sa0 1658 ) meM, zAhajAde auraMgajeba aura murAda ke sAtha ke, dharmata ke yuddha meM mAre gae mahArAjA jasavantasiMhajI ke kucha vIroM ke nAma: biTThaladAsa-cAMpAvata ( gopAladAsota ), giradharadAsa-cAMpAvata ( manoharadAsota ), kIratasiMha-cAMpAvata ( mAnasiMhota ), dayAladAsa-cAMpAvata (sUrajamalota ), Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa ), ( vaiNIdAsota ), ( balarAmota ), dvArakAdAsa-cAMpAvata ( balUta ), bhIma -cAMpAvata ( biTThaladAsota ), bIjAcAMpAvata, ( haridAsota ), narasiMhadAsa -cAMpAvata ( amaradAsota ), livamI - dAsa-cAMpAvata ( jogIdAsota ), rAmacaMda -cAMpAvata ( naraharadAsota ), patAcAMpAvata (khAnAvata ), bhojarAja -cAMpAvata, vaiNIdAsa -cAMpAvata (rAjasiMhota), DUMgarasI-cAMpAvata, rAmadAsa-cAMpAvata, kizanasiMha-cAMpAvata ( khetasIhota ), bhAvasiMha - kUMpAvata ( kezodAsota ), goradhana - kUMpAvata, kalyANadAsa-kUMpAvata ( vaigsalota ), khetasI - kUMpAvata ( balUcyata ), lADaqhA~-kUMpAvata (jaisiMhadeota), dvArakAdAsa-kUMpAvata ( lADakhA~nota), amarA-kUMpAvata (haridAsota ), dayAladAsa-kUMpAvata ( sUrajamalota ), sujAna siMha - kUMpAvata ( kezavadAsota ), balarAma-UdAvata ( dayAladAsota ), veNIdAsa - UdAvata ( dayAladAsota }, vIramadeva-UdAvata ( mukundadAsota sUradAsa - UdAvata devIdAsa-UdAvata ( sUradAsota ), AsakaraNa - UdAvata kuMbhakaraNa-UdAvata ( balarAmota ), jugarAja - jaitAvata ( kuMbhakaraNota ), karaNasiMha-jaitAvata ( sujAnasiMhota ), udaibhAMga - jaitAvata ( bhagavAnadAsota ), kAnasiMha-jaitAvata ( goyaMdadAsota ), sAhaba qhA~ - jaitAvata ( kuMbhakaraNota ), goradhana-jaitAvata ( lADaqhA~nota, pRthvIrAja-karamasota ( dalapatota), jaitasiMhakaramasota ( mukundadAsota ), giradharadAsa- karamasota ( mAdhodAsota ), goradhanakaramasota ( mAdhodAsota ), indrabhAMNa - karamasota ( sabalasiMhota ), sabalasiMha-mer3atiyA ( udesiMhota ), garIbadAsa - mer3atiyA ( sujANasiMhota ), gopInAtha-mer3atiyA ( gokaladAsota ), kalyANadAsa -mer3atiyA ( mohanadAsota ), pratApasiMha - jodhA ( karama sIhota), IzaradAsa - jodhA ( mahAsiMhota), gopInAtha - jodhA ( kezavadAsota ), bhIma-jodhA ( jagannAthota ), ratanasiMha - jodhA (goyaMdadAsota ), vIramade - jodhA ( mohanasiMhota ), jagatasiMha - jodhA ( devIdAsota ), ( goyaMdadAsota ), ( mAMDaNota ), bhagavAnadAsa-pAtAvata ( chaganota ), togA-pAtAvata (rAmadAsota), sabalasiMha-rUpAvata (AsakaraNota ), jasA- bhImota rAThor3a ( rAyamalota), - bhImota ( lakSmIdAsota ), amara siMha - bhImota ( sUjAvata ), rUpasiMha - megharAja - Uhar3a ( urajaNota ), jagannAtha - pAtAvata ( cAMdota ), nArAyaNadAsa - Uhar3a bhagavAnadAsa - pAtAvata lAghA - 664 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhinna yuddhoM meM lar3akara mAre gae kucha vIroM ke nAma bhImota, suratAMNa-bhImota, durajaNasala-kalAvata rAThor3a ( goyaMdadAsota ), amarasiMha-kalAvata (sUjAvata ), sujANasiMha-kalAvata, goyaMdadAsa-kalAvata ( mAnAvata ), pUraNamala-kalAvata (jasAvata ), duragAdAsa-bhATI, ratnasiMhabhATI (lADakhAnota ), mAdhodAsa-bhATI (kezavadAsota ), udesiMha-bhATI ( mAdhodAsota ), mahezadAsa-bhATI ( acaladAsota ), kesarIsiMha-bhATI ( acaladAsota ), bizanasiMha-bhATI ( rAmacaMdrota ), sabalasiMha-bhATI (balUota), dayAladAsa-bhATI ( lakSmIdAsota ), jaitamAla-bhATI (jagannAthota), gokaladAsa-bhATI (zaMkaradAsota ), kuMbhA-bhATI (suratANota ), narasiMhadAsabhATI ( bhANota ), mAnasiMha bhATI (gopAladAsota ), bhANa-bhATI (manoharadAsota ), bhagavAnadAsa-bhATI (rAyamalota ), rAjasiMha-bhATI (lAkhAvata ), ratanasiMha-bhATI (bhImota ), sujAnasiMha-bhATI (suMdaradAsota ), rAmacandrabhATI ( sAdulota ), likhamIdAsa-bhATI ( Izarota ), mAdhodAsa-sonagarA ( kezavadAsota ), gokaladAsa-sonagarA ( bhAkharasIhota ), goyaMdadAsa cauhAna ( rAmasiMhota ), narasiMhadAsa-cauhAna ( lakSmIdAsota ), jaitasI-cauhAna ( sahasamalota ), rAghodAsa-cauhAna ( sAdulota ), rAmadAsa-cauhAna, dayAladAsa-cauhAna (lakSmIdAsota ), kizanadAsa-cauhAna ( dayAladAsota ), manA-IMdA ( haraguNasota ), dayAladAsa-IdA ( jagannAthota ), nAthUsiMha-iMdA ( jaitAvata ), cAMdasiMha-IMdA (acalAvata ), sAraMga-IdA ( naraharadAsota ), jasavaMtasiMha-dhAMdhala (IzaradAsota ), kizanA-dhAMdhala ( nArAyaNota ), sAraMgadhAMdhala (hIMgolAvata ), jagamAla-DUMgarota rAThor3a ( sabalasiMhota ), govardhanadAsa-DUMgarota ( bhagavAnadAsota ), vihArIdAsa-DUMgarota (kezodAsota ), mahezaDUMgarota (nAharakhA~nota ), jogA-DUMgarota ( varasiMhota ), jaitamAla-rAThor3a (sahasamalota ), rAghA-par3ihAra ( kezAvata ), sAdA-par3ihAra ( bhImAvata ), manoharadAsa-mhecA ( kezodAsota), amarA-pIpAr3A ( sAdUlota ), jogIdAsakhIcI ( kalAvata ), dalapata-purohita (manoharadAsota ), jaggA-prayAgota (faujadAra ), kamA-sAhAnI ( akhairAjota ), prayAgadAsa (dhAyabhAI ), jagamAla-khir3iyA cAraNa, raNachor3adAsa-zrImAlI, goradhana-paMcolI, tArAcanda (dphtrii)| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa (khyAtoM ke anusAra isa yuddha meM 40 cAMpAvata, 21 kuMpAvata, 14 UdAvata aura 7 karamasota mAre gae the / ) vi0 saM0 1730 ( I0 sa0 1674 ) meM, paThAnoM ke sAtha ke yuddha meM, mAre gae mahArAjA jasavantasiMhajI ke kucha vIroM ke nAmaH ratana-cAMpAvata ( balUzrota ), rAmasiMha-cAMpAvata (balUota), rAmasiMha-cAMpAvata ( harIdAsota ), zyAmasiMha-cAMpAvata (kezodAsota ), sujAnasiMha-cAMpAvata (AIdAnota ), rAjasiMha-cAMpAvata ( rAghodAsota ), rAyamala-jodhA (kesarIsiMhota ), pratApasiMha-kuMpAvata ( haracaMdota ), devakaraNa-kuMpAvata (dvArakAdAsota ), kizanasiMha-mer3atiyA (zyAmasiMhota ), kAnhA-mer3atiyA (gokaladAsota ), pratApasiMha-mer3atiyA ( gopInAthota ), bizanadAsa-mer3atiyA ( giradharadAsota ), kuzalasiMha-mer3atiyA ( zyAmasiMhota ), mohabatasiMhamer3atiyA (sabalasiMhota ), vijaisiMha-mer3atiyA ( rAmasiMhota ), harIsiMhakaramasota / bhImota ), AsakaraNa-rAThor3a ( jaitasiMhota ), mukundadAsa-bAlA ( kalyANadAsota ), jagannAtha-sIdhala ( urajanota ), bhIma-bhATI (prayAgadAsota ), zyAmasiMha-bhATI (mukundadAsota ), dayAladAsa-bhATI ( kezodAsota ), rAjasiMha-bhATI ( jasavantota), AsakaraNa-bhATI (mohanadAsota), kezavadAsa-bhATI (ratanasiMhota ), caturbhuja-bhATI (karaNota ), pirathIrAjacauhAna (rAmacaMdota ), haranAtha-cauhAna (manoharadAsota), naraharadAsadevar3A (acaladAsota ), kezodAsa-kachavAhA (jagannAthota ), sAhabakhA~kachavAhA ( jagannAthota ), bacharAja-paMcolI ( raamcNdot)| 26. mahArAjA ajitasiMhajI / vi0 saM0 1736 (I0 sa0 1679 ) meM, bAdazAhI senA ke sAtha ke, dillI ke yuddha meM mAre gae bAlaka mahArAjA ajitasiMhajI ke kucha vIroM ke nAmaH mahAsiMha-kuMpAvata (khIvAvata ), jUMjhArasiMha-kuMpAvata (rajalANI ), mahezadAsa kuMpAvata (rAjasiMhota ), hiMdUsiMha-kuMpAvata ( sujANasIhota ) ( nADasara , mohanadAsa-kuMpAvata (dhanarAjota ), bhAramala-UdAvata ( dalapatota ) (Deha), goyaMdadAsa-UdAvata ( manoharadAsota ) ( sArAvar3A), raghunAthasiMha-UdAvata Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhinna yuddhoM meM lar3akara mAre gae kucha vIroM ke nAma (sUrajamalota), AsakaraNa-UdAvata ( bAdhAvata ), goradhana-UdAvata (rAmota ), jasU-UdAvata ( ajabasiMhota ), raNachor3adAsa-jodhA ( khairavA ), viTThaladAsa jodhA (rohIsI), candrabhANa-jodhA (dvArakAdAsota ) ( pAMcalA ), kuMbhakaraNa-jodhA, dIpA jodhA ( kezavadAsota ), pirathIrAja-jodhA (vIramadeprota), mahAsiMha-jodhA ( jagannAthota ), jagatasiMha-jodhA (ratanasiMhota ), rAmaptiha-jodhA ( zyAmasiMhota ), bhIma-mer3atiyA, kizanasiMha-mer3atiyA (cAMdasiMhota ), bhAkarakhA-pAtAvata, sundaradAsa-pAtAvata ( harIdAsota ), raghunAthasiMha-bhATI ( laverA), udaibhAMNa-bhATI (khejar3alA ), sagatasiMhabhATI ( haradAsota ), dvArakAdAsa-bhATI, dhanarAja-bhATI (bIkAvata ), jaganAtha-bhATI (viTThaladAsota ), sagatasiMha-bhATI ( kalyANadAsota ), dvArakAdAsa-bhATI (bhANota ), giradharadAsa-bhATI ( kAnAvata), suMdaradAsa-bhojarAjota ( ThAkurasIhota ), likhamIdAsa-maMDalA ( nAthAvata ), bhairUMdAsajaitamAlota (khetasIhota ), DUMgarasiMha-jaitamAlota ( lADakhA~nota), udayasiMhajaitamAlota ( jagannAthota ), pUraNamala-jaitamAlota (suMdaradAsota), narANakhA~na-rAThor3a (pAtAvata ), akhairAja cauhAna (kalyANadAsota ), jogIdAsa-sobhAvata, kizanadAsa-muhatA, hrraay-pNcolii| vi0 saM0 1736 ( I0 sa0 1676 ) meM bAlaka mahArAjA ajitasiMhajI ke jodhapura meM lAe jAne ke bAda se vi0 saM0 1765 (I0 sa0 1708 ) meM unake jodhapura para sthAyI taura se adhikAra karane taka samaya-samaya para bAdazAhI senA se lar3akara mAre gae mahArAja ke kucha vIroM ke nAma / vi0 saM0 1736 ( I0 sa0 1676 ) ke puSkara ke yuddha meM mAre gae mahArAjA ajitasiMhajI ke kucha yoddhAoM ke nAmaH rAjasiMha-mer3atiyA ( pratApasiMhota ), gokulasiMha-mer3atiyA (pratApasiMhota), rUpasiMha-mer3atiyA, ( pratApasiMhota ), himmatasiMha-UdAvata, jagatasiMhaUdAvata, bhojarAja-UdAvata, AnandasiMha ( caturbhujota ), kesarIsiMha-rAThor3a, harIsiMha-rAThor3a, sAdUlasiMha rAThor3a, mahAsiMha-cAMpAvata (kesarIsiMhota), kizanasiMha-cAdAvata, nAthUsiMha (kAMdhalota), jagatasiMha, hemasiMha-sonagarA, hddaa-maaNgliyaa| 667 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa jodhapura ke yuddha meM mAre gae kucha vIroM ke nAmaH-- raamsiNh-bhaattii| vi0 saM0 1737 (I0 sa0 1680) ke khetAsara ke yuddha meM mAre gae mahArAjA ajitasiMhajI ke kucha yoddhAoM ke nAmaH sAhabakhA~-cAMpAvata ( mathurAdAsota ), khaMgAra-bAlA (dvArakAdAsota ), goyaMdadAsa dhavecA ( vIramota ), bhAvasiMha-dhavecA ( pirathIrAjota ), manoharadApa. rAThor3a ( goyaMdadAsota ), akhairAja-rAThor3a ( lAr3akhA~nota ) / desUrI ke pAsa ke yuddha meM mAre gae mahArAjA ajitasiMhajI ke kucha vIroM ke nAmaH sUrajamala-UdAvata ( bhIMvota ), indramANa-jodhA ( mukundadAsota ), zyAmasiMha. jodhA ( mAdhodAsota ), rUpasiMha-rAThor3a ( ajabasiMhota ), kAnasiMha kuMpAvata ( viTThaladAsota ) / vi0 saM0 1738 ( I0 sa0 1681 ) ke mahevA ( mallAnI ) ke yuddha meM mAre gae mahArAjA ke kucha vIroM ke nAmaH acaladAsa-jodhA ( jasakaraNota ), zyAmasiMha-bhATI, haridAsa-jaitamAlota (lUNota ), bhojarAja rAThor3a, nArAyaNadAsa-purohita, rughanAtha-purohita / jodhapura ke AkramaNa meM mAre gae mahArAjA ke kucha yoddhAoM ke nAmaHlAlasiMha-kuMpAvata ( raNachor3adAsota ), khetasI rAThoDa, zyAmasiMha-rAThor3a ( bihArIdAsota ), rAjasiMha-rAThor3a ( sabalasiMhota ), mukandadAsa-dhAMdhala ( sundaradAsota ), AsA-bhATI (prayAgadAsota ), kizanasiMha-bhATI ( mahezadAsota ), udaibhAMNa-bhATI ( rAmacadota ), sundaradAsa-khIcI ( rUpasiMhota ), phataisiMha-jhAlA ( bhAvasiMhota ), akhA-jozI (puSkaraNA ), dhanA-jozI (puSkaraNA ), bhojarAja-bhaNDArI / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhinna yuddhoM meM lar3akara mAre gae kucha vIroM ke nAma sojana ke yuddha meM mAre gae mahArAjA ke kucha vIroM ke nAma: kAnasiMha-cAMpAvata ( giradharadAsota ), caturbhuja-cAMpAvata ( haridAsota ), vijA - rAThor3a, kizanasiMha - sohar3a ( bAghota ), dalA- sIMdhala, zambhupurIsaMnyAsI / pUndalotA ke yuddha meM mAre gae mahArAjA ke kucha vIroM ke nAma: sonaga-cAMpAvata ( viTThaladAsota ) / DIgarANA ( mer3atA ) ke yuddha meM mAre gae mahArAjA ke kucha yoddhAoM ke nAma: ajabasiMha-cAMpAvata ( viTThaladAsota ), ( mahezadAsota ), gopInAtha - mer3atiyA, arjuna -mer3atiyA ! gopInAthota ), AsakaraNa - cAraNa / sabalasiMha - cAMpAvata, harisiMha -cAMpAvata sAdUla - mer3atiyA, kuzalasiMha mer3atiyA, ghAsIrAma rAThor3a, anopasiMha rAThor3a, ( khyAtoM meM isa yuddha meM 2 jaitAvatoM, 4 mer3atiyoM, 4 jodhoM, 1 bhATI, 3 sevar3a purohitoM, 3 bAraThoM aura 100 anya puruSoM kA mArA jAnA likhA hai / ) - vi0 saM0 1741 ( I0 sa0 1684 ) ke sojata ke yuddha meM mAre gae mahArAjA ke kucha vIroM ke nAma: sAMvatasiMha-cAMpAvata ( jogIdAsota ), anopasiMha- sonagarA ( jaitasiMhota ), rAmA-bhATI (mukanasiMhota ) / - vi0 saM0 1744 ( I0 sa0 1687 ) ke mAMDala ke yuddha meM mAre gae mahArAjA ke kucha vIroM ke nAma: durjanasAla-hADA / muhammadaalI ke sAtha ke yuddha meM mAre gae mahArAjA ke kucha vIroM ke nAma:pRthvIsiMha - cA~dAvata ( kosAnA ), jaitasiMha - cA~dAvata ( DohA ), mohakamasiMha - mer3atiyA, harirUpa-mer3atiyA / 666 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat dhanarAja - rAThoDa ( kIratasiMhota ), bihArIdAsa - UdAvata ( mohanadAsota ), www.umaragyanbhandar.com
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa vi0 saM0 1749 ( I0 sa0 1662 ) ke, bavAla ke pAsa, durgAdAsa para ke kAjamabega ke hamale meM mAre gae mahArAjA ke kucha yoddhAoM ke nAma: -- rAva gumAnIcanda ( manoharapura ), jaitasiMha rAThor3a ( pirathIrAjota ), daulatabhATI ( raghunAthota ), haricanda - tiravAr3I | vi0 saM0 1762 ( I0 sa0 1706) ke, jAlora ke, yuddha meM mAre gae mahArAjA ke kucha vIroM ke nAma: netasI-UdAvata ( bAghAvata ), rUpasI - UdAvata ( bAghAvata ), lADakhA~ - maMDalA ( amarAvata ) / dUnAr3A ke yuddha meM mAre gae mahArAjA ke kucha yoddhAoM ke nAma: -- dalArAma - mer3atiyA, sUrajamala - bhATI ( jagannAthota ), daulata siMha - UdAvata / vi0 saM0 1765 ( I0 sa0 1708 ) meM, sAMbhara para ke, jodhapura aura jayapura kI senAoM ke sammilita AkramaNa meM mAre gae mahArAjA ajitasiMhajI ke kucha vIroM ke nAma: bhImasiMha-kUMpAvata ( Asopa ), kizanasiMha bhATI (ATaNa), kesarIsiMha - rAThor3a ( kAzIsiMhota ) / 27. mahArAjA abhayasiMhajI / vi0 saM0 1787 ( I0 sa0 1730 ) meM, mahArAjA abhayasiMhajI ke, ahamadA bAda para AkramaNa karane ke samaya, mAre gae unake kucha vIroM ke nAma: pahale (Azvina sudi 10 = 10 akTobara ke ) yuddha meM mAre gae mahArAjA ke kucha vIroM ke nAma: - karaNasiMha-cAMpAvata (pAlI ), gulAbasiMha - mer3atiyA ( pAMcavA ), momasiMhamer3atiyA (sIrAsaNA), haTIsiMha - jodhA ( jogIdAsota ), bhagavAnadAsadhAMdhala (bUTelAva ), kesarI siMha - purohita ( khair3ApA ) / 670 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhinna yuddhoM meM lar3akara mAre gae kucha vIroM ke nAma dUsare ( Azvina sudi 12 = 19 akTobara ke ) yuddha meM mAre gae mahArAjA ke kucha yoddhAoM ke nAma: kizanasiMha-cAMpAvata ( nAranaDI), rAmasiMha - kUMpAvata ( rAmAsaNI), suratAnasiMhakUMpAvata ( sAMvatasiMhota ), arjuna siMha - kUMpAvata ( padamasiMhota ), bhojarAja - siMha - mer3atiyA ( sUriyAvAsa, zubhanAthasiMha - mer3atiyA ( goradhanota ), saradArasiMha mer3atiyA ( jorAvarasiMhota ), haThIsiMha jodhA, gumAnasiMha jodhA ( haThIsiMhota ), z2orAvara siMha - jodhA ( kuzalasiMhota ), anopasiMha zekhAvata ( kizana siMhota ), sahasamala - bhATI (akhe siMhota ( sAMvalasiMhona ), daulatasiMha sonagarA ( kuraNA ), daulatasiMha narUkA ( bakhatAvara siMhota), raNachor3a-purohita ( jaidevona), mayArAma-gUjara ( dhAyabhAI), naraharadAsa-dhAMdhala, kesarIsiMha khIcI ( phatAvata ) / ), surjana siMha cauhAna uparyukta yuddha meM mAre gae rAjAdhirAja bakhata siMhajI ke kucha vIroM ke nAma:haTIsiMha-mer3atiyA ( nauqhA~ ), padamasiMha - mer3atiyA ( daulata siMhota ), caturasiMha - karaNota ( phatesiMhota ), karaNa siMha - jodhA ( haranAthota ), pratApasiMhajodhA ( rAjasiMhota ), himmata siMha bhATI ( jagamAlota ) / vi0 saM0 1768 kI ASADha sudi 6 ( I0 sa0 1741 kI 8 jUna ) gaMgavAnA ke yuddha meM mAre gae rAjAdhirAja bakhatasiMhajI ke kucha vIroM ke nAma: rUpasiMha-cAMpAvata ( khATU ), kanakasiMha - cAMpAvata ( sUrasiMhota ), savAIsiMha cAMpAvata ( meravAsa ) bizanadAsa -cAMpAvata ( lAlAvA ), rAmadAsa - mer3atiyA ( mAjI ), bhavAnIsiMha - mer3atiyA ( bizanadAsota ), bhAratasiMha mer3atiyA ( bizanadAsota ), rUpasiMha jodhA ( pAlar3I ), bhopatasiMha - jodhA ( chApar3A ), ummedasiMha- mer3atiyA ( naukhAM ), lakhadhIra-mer3atiyA ( naukhAM ), saMgrAmasiMha - UdAvata ( sAMDIlA ), kesarIsiMha UdAvata ( UcArar3A ) 1 28 mahArAjA rAmasiMhajI / vi0 saM0 1807 ke kArtika ( I0 sa0 1750 ke akTobara ) meM, mahArAjA rAmasiMhajI aura rAjAdhirAja bakhatasiMhajI ke bIca ke, mer3ate ke yuddha meM mAre gae mahArAjA rAmasiMhajI ke kucha vIroM ke nAma: 671 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa zerasiMha-mer3atiyA ( rIyAM ), sUrajamala-mer3atiyA ( bhAlaNiyAvAsa ), DUMgarasiMha mer3atiyA ( bikharaNiyA ), zyAmasiMha-mer3atiyA (balU~dA ), sagatasiMhamer3atiyA . mIThar3I ) suratAnasiMha-mer3atiyA ( sevariyA ), anopasiMha-jodhA ( deghAMNA ), bakhatasiMha-jaitAvata ( sAraMgavAsa ), sujANasiMha-koThArI ( riiyaaN)| isI yuddha meM mAre gae rAjAdhirAja bakhatasiMhajI ke kucha vIroM ke nAmaH kuzala siMha-cAMpAvata ( AuvA ) / vi0 saM0 1808 ke vaizAkha ( I0 sa0 1751 ke aprela ) meM, rAjAdhirAja ke sAtha ke, sAlAvAsa ke yuddha meM mAre gae mahArAjA rAmasiha jI ke kucha vIroM ke nAmaH-- jAlamasiMha-mer3atiyA ( kucAmana ), cainasiMha-mer3atiyA ( jAlamasiMhota ), suratAMnasiMha-mer3atiyA ( jAlamasiMhota ), bakhatasiMha-rAThor3a (indarasiMhota ) ( mAroTha ), bairIsAla-rAThor3a (indarasiMhota ), devIsiMha rAThor3a (zambhUsiMhota ), durjanasiMha-rAThor3a (zambhUsiMhota ) ( pAMcotA ), bhvaaniisiNh(saaNvtsiNhot)| 30. mahArAjA vijysiNhjii| vi0 saM0 1811 kI Azvina vadi 13 / I0 sa0 1754 kI 14 sitaMbara) ke, jayApA ke sAtha ke, gaMgArar3e ke yuddha meM mAre gae mahArAjA vijayasiMhajI ke kucha vIroM ke nAmaH-- motIsiMha mer3atiyA ( mAroTha ), rAmasiMha-mer3atiyA (khUNavA ), sUrasiMha-mer3atiyA ( lUNavA ) jUMjhArasiMha-mer3atiyA-( khAriyA ), pemasiMha-cAMpAvata (pAlI), jaitasiMha-cAMpAvata ( mAMDAvAsa ), lAlasiMha-cAMpAvata (sahasamalota ), arjunasiMha-cAMpAvata (sUratasiMhota ), mohakamasiMha-cAMpAvata ( saravAr3a ), bahAdurasiMha-cAMpAvata (khATU), savAIsiMha-cAMpAvata (maisUvAsa ), 672 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhinna yuddhoM meM lar3akara mAre gae kucha vIroM ke nAma udaisiMha-cAMpAvata ( dhAMdhiyAM ) lakhadhIra-cAMpAvata (varaNela ), bhomasiMhacAMpAvata ( varaNela ), kIratasiMha-cAMpAvata (habatasara ), navalasiMha-cAMpAvata ( dhAmalI), jorAvarasiMha-cAMpAvata, ( samADiyA ), zubhakaraNa-cAMpAvata (gaMThiyA), jorAvarasiMha-cAMpAvata ( jaitapura ), zubhakaraNa-bhATI (rAmapurA ), bkhtmih-bhaattii| kaMTAliyA ), kIratasiMha-bhATI ( khAriyA ), pemasiMha-bhATI ( meDAvAsa ) mahezadAsa-bhATI (kITaNoda), jaitasiMha-bhATI (pAMtoM kAbAr3A) daulatasiMha-bhATI, lAlasiMha-cauhAna, saradArasiMha-mahecA (thoba), daulatasiMha zekhAvata ( lADakhA~nI ) ( lalAsarI ) / vi0 saM0 1816 (I0 sa0 1760 ) meM, cAMpAvata sabalasiMha Adi bAgI saradAroM ke sAtha ke, bIlAr3e ke yuddha meM mAre gae mahArAjA ke kucha vIroM ke nAmaH-- pRthvIsiMha-kUpAvata ( caMDAvala ), jeThamala-siMghI / vi0 saM0 1820 ( I0 sa0 1763 ) meM, mahArAjA vijayasiMhajI kI phauja kI, jAlora para kI car3hAI meM mAre gae kucha vIroM ke nAmaH ___ udairAja-jodhA (pATodI ) / vi0 saM0 1822 ( I0 sa0 1765 ) ke khAnUjI marahaTe ke sAtha ke yuddha meM mAre gae mahArAjA ke kucha vIroM ke nAmaH-- ___ nAthUsiMha-mer3atiyA ( cAMdAvata ), jaitasiMha-bhATI ( bAlaravA ) / vi0 saM0 1824 (I0 sa0 1767 ) meM, jayapura vAloM ke bharatapura-nareza javAharasiMhajI para ke AkramaNa meM, bharatapura-nareza kI tarapha se lar3akara mAre gae mahArAjA vijayasiMhajI ke kucha vIroM ke nAmaH-- sUratasiMha-mer3atiyA ( padamasiMhota ) / vi0 saM0 1837 ( I0 sa0 1700 ) meM, caubArI nAmaka sthAna para, TAlapurA bIjar3a ke mArane ke samaya mAre gae mahArAjA ke kucha vIroM ke nAmaH-- haranAthasiMha-mAMDaNota, mohakamasiMha-pAtAvata, jogIdAsa-bAraTha / 673 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa vi0 saM0 1844 ( I0 sa0 1787 ) meM, jayapura - nareza pratApa siMhajI kI sahAyatArtha kie, marahaToM kI senA ke sAtha ke, tuMgA ke pAsa ke yuddha meM mAre gae mahArAjA vijayasiMhajI ke kucha vIroM ke nAma:-- gajA-mAMgaliyA, rAyasiMha rAThor3a ( hindUsiMhota ), hararUpa - rAThor3a ( nathAvar3I ), dalelasiMha rAThor3a (DhAvA ), udaisiMha - rAThor3a ( imANI), dalela siMha - rATor3a ( saMgarAma siMhota ), zivasiMha rAThor3a (gainasiMhota ), nAthUsiMha - rAThor3a ( ghor3Avar3a ), navalasiMha rAThor3a (rAyaNa ), jIvanasiMha-mer3atiyA ( mAroTha ), bakhatAvarasiMha-mer3atiyA ( javAna siMhota ), bagatA ( balUMde ThAkura kA dhAya bhAI), suratAna siMha (baDU ), lAlasiMha (seDhAu ), mohabbatasiMha ( bor3Avar3a ), navalasiMha cAMdAvata ( chAparI ), zerasiMha - cAMdAvata ( sejAM kI bAsaNI ), sAhabasiMha - cAMdAvata ( jUMjhAra siMhota ) javAna siMha - UdAvata ( banaisihota), mAlamasiMha ( DUMmANI ), lAlasiMha zekhAvata, sevA - phiTaka / uparyukta yuddha meM marahaToM ke bhAgane para unakA pIchA karate samaya saravAr3a meM mAre gae mahArAjA ke kucha vIroM ke nAma: --- suMdarasiMha - cAMdAvata ( bholAdaNa ) / vi0 saM0 1847 (I0 sa0 1760 ) meM, mAdhojI siMdhiyA, tukojI aura DI. boine ke sAtha ke, mer3ate ke pAsa ke yuddha meM mAre gae mahArAjA ke kucha yoddhAoM ke nAma:-- kanIrAma - mAdhodAsota ( cAMdArUNa ), narasiMhadAsa ( IDavA ), fakIradAsa( zrAlaNiyAvAsa ), bizana siMha - mer3atiyA ( cANoda ), ajIta siMha -mer3atiyA ( javAna siMhota ), jasavantasiMha ( boyala ), jAlima siMha - jodhA ( pATodI ), jAlima siMha - zekhAvata ( balADA ), mAlamasiMha ( nAhaDasara ), bhArathasiMha (sudaNI ), jagatasiMha-cAMpAvata (pAlI ), badana siMha ( borUMdA ), sUrajamala ( borUMdA), pahAr3asiMha bhATI ( bIkUMkora ), saradArasiMha- cAMdAvata ( caukar3I ), mAnasiMha-cAMdAvata ( dudar3AvAsa ), sUrajamala siMghI, cAMdakhA~ / 674 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhinna yuddhoM meM lar3akara mAre gae kucha vIroM ke nAma vi0 saM0 1850 ( I0 sa0 1793 ) meM, bhaMvara ke yuddha meM mAre gae mahArAja - kumAra bhImasiMhajI ke sAtha ke kucha vIroM ke nAma: -- sUrajamala - mer3atiyA ( kucAmaNa ), harIsiMha - kUMpAvata ( caMDAvala ), dAnasiMha(sevariyA ). rUpasiMha-bakhzIrAmota ( naukhAM ThAkura kA bhAI ) / 31. mahArAjA bhImasiMhajI | vi0 saM0 1858 ( I0 sa0 1801 ) meM, sAkadar3e ke yuddha meM mAre gae mahArAjA bhImasiMhajI ke kucha vIroM ke nAma: amarasiMha jodhA (rAMmA ), amAnasiMha cAMdAvata ( jaDolI ) / uparyukta yuddha meM mAre gae zrImAnasiMhajI ke kucha vIroM ke nAma: jodha siMha - zrarjunota : bhATI ) ( khejar3alA ThAkura kA choTA bhAI ) / vi0 saM0 1860 ( I0 sa0 1803 ) meM, jAlora para ke AkramaNa meM, mAre gae maharAjA bhImasiMhajI ke kucha vIroM ke nAma: - banarAja - siMghI | 1 32. mahArAjA mAnasiMhajI / vi0 saM0 1863 ( I0 sa0 1807 ) meM, gAMgolI ke yuddha meM mAre gae mahArAjA mAnasiMhajI ke kucha yoddhAoM ke nAma: - udairUpa-bhIvAMNI ( paTAnavIsa ) / vi0 saM0 1864 ( I0 sa0 1807) meM, jayapura-nareza ke jodhapura para ke AkramaNa meM mAre gae mahArAjA mAnasiMhajI ke kucha vIroM ke nAma: " zerasiMha cauhAna ( rAkhI ), bahAdurasiMha - tuMvara, kIratasiMha sor3hA ( jasola ) | vi0 saM0 1865 ( I0 sa0 1808 ) kI bIkAnera para kI car3hAI meM, UdAsara ke yuddha meM mAre gae mahArAjA mAnasiMhajI ke kucha vIroM ke nAma: havaMtasiMha mer3atiyA (IDavA ), pahAr3a siMha - cAMdAvata ( chAparI ) / 675 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa 33. mahArAjA takhatasiMhajI / vi0 saM0 1914 ( I0 sa0 1857) meM, zrAuve ke bAgI sainikoM ke sAtha ke yuddha meM mAre gae mahArAjA takhatasiMhajI ke kucha vIroM ke nAma:anAr3asiMha paMvAra, rAjamala lor3hA ( rAva ) / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 76 www.umaragyanbhandar.com
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAThor3a-narezoM ke vNshvRkss| pariziSTa-11. rAThor3a-narezoM ke vaMzavRkSa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com +02 mAravAr3a ke rAThor3a-narezoM kA saMkSipta vaMzavRkSa* jayazcandra ( kannauja - nareza ) 1 ( vi0 saM0 1226- 1250 I0 sa0 1170-1163 ) harizcandra - varadAyI sena ( vi0 saM0 1250-1253 I0 sa0 1163-1166 ) setarAma 1 rAva sIhAjI ( mAravADa rAjya ke saMsthApaka ) ( vi0 saM0 1268- 1330I0 sa0 1212-1273 ) 2 rAva prAsadhAnajI (vi0 saM0 1330-1346 I0 sa0 1273-1262 ) 3 rAva dhUhar3ajI rAva sonaga ( pahalIvAra IDara kA rAjya sthApana kiyA / ) ( vi0 saM0 1346 1366 I0 sa0 1262 - 1306 ) T 4 rAva rAyapAlajI ( vi0 saM0 1366 aura 1370 - I0 sa0 1306 aura 1313 ke bIca ? ) 5 rAva kanapAlajI ( vi0 saM0 1370 aura 1350 I0 sa0 1313 aura 1323 ke bIca ? ) I 6 rAva jAlaNasIjI ( vi0 saM0 1380 aura 1385 I0 sa0 1323 aura 1328 ke bIca ? ) T 7 rAva chADAjI ( vi0 saM0 1385 - 94010 sa0 1328-1344 ) mAravAr3a kA itihAsa
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com 676 rAvatIDAjI ( vi0 saM0 1401-1414-30 sa0 1344-1357 ) (8 va kAnhar3adevajI ) I ( 10 rAgha tribhuvanasIjI ) 16 rAva sAtalajI ( vi0 saM0 1546-1546= I0 sa0 1486 - 1462 ) ( 11 rAvala mallinAthajI ) 15 rAva jodhAjI (jodhapura ke saMsthApaka) vi0 saM0 1510-1546 I0 sa0 1453-1486 ) ( vi0 saM0 1451-1480 I0 sa0 1364-1423) / 14 rAva rir3amala (raNamalla ) jI 13 rAva sattAjI vi0 saM0 1484-1465 I0 sa0 1427-1430 ) (vi saM0 1480-1484 I0 sa0 1424-1427 ) I 17 rAva sUjAjI I 6 rAva salakhAjI ( vi0 saM0 1494 - 1431-0 sa0 1357-1374 ) ( vi0 saM0 1546-1572= I0 sa0 1462-1515 ) 1 10 rAva vIramajI ( vi0 saM0 1431-1440 I0 sa0 1374- 1383 ) / mahArAja kumAra bAghAjI 11 rAva cuMDAjI (maMDora - nareza ) 18 rAva gA~gAjI ( vi0 saM0 1572 - 1586 I0 sa0 1514-6532 12 rAva kAnhAjI (vi0 saM0 1480 I0 sa0 1423-1424 ) rAva bIkAjI ( bIkAnera kA rAjya sthApana kiyA) / vara siMha ( isake vaMzajoM ne jhAbuA kA rAjya sthApana kiyA ) rAThor3a-narezoM ke vaMzavRtta
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com eto 16 rAva mAladevajI ( vi0 saM0 1581-161930 sa0 1532-1562 ) rAva rAma ( isake vaMzajoM ne amajherA ka rAjya sthApana kiyA thA ) dalapatasiMha 1 mahezadAsa rAva ratnasiMha ( ratalAma kA rAjya sthApana kiyA ) sItAmaU aura sailAnA ke rAjya bhI inake vaMzajoM ne sthApana kie the| ) 27 mahArAjA abhayasiMhajI (vi0 saM0 1781-1806= 60 sa0 1724 -1746 ) 22 rAjA udayasiMhajI ( vi0 saM0 1640-1652= I0 sa0 1503-1565 ) T 20 rAva candrasenajI ( vi0 saM0 1616-663760 sa0 1562-1581 ) T 21 rAva rAyasiMhajI (21) rAva ugrasenajI (21) rAva zrAsakaranajI ( vi0 saM0 1636 - 1640 I0 sa0 1582-1583 ) 23 savAI rAjA zUrasiMhajI ( vi0 saM0 1652 - 2676 I0 sa0 1565-1616 ) 24 rAjA gajasiMhajI (vi0 saM0 1676- 16650 sa0 1616-1638 ) I 25 mahArAjA jasavantasiMhajI ( prathama ) ( vi0 saM0 1665-1735 I0 sa0 1638-1678 ) 26 mahArAjA dhvajitasiMhajI ( vi0 saM0 1763 - 1781-30 sa0 1707-1724 ) 26 mahArAjA bakhatasiMhajI (vi0 saM0 1808-1806= I0 sa0 1751-1752 ) rAjaH kRSNasiMha (kizanagar3ha kA rAjya sthApana kiyA ) 1 rAva amarasiMhajI (nAgora ) rAva zrAnandasiMhajI ( dUsarIvAra IDara kA rAjya sthApana kiyA ) mAravAr3a kA itihAsa
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com 681 I I 30 mahArAjA vijayasiMhajI 28 mahArAjA rAmasiMhajI (vi0 saM0 1806-18080 sa0 1741-1751 ) ( vi0 saM0 1806 - 1850I0 sa0 1712-1763 ) mahArAja - kumAra bhomasiMhajI 31 mahArAjA bhImasiMhajI mahArAja-kumAra gumAnasiMhajI 32 mahArAjA mAnasiMhajI ( vi0 saM0 1860-1600 I0 sa0 1803-1843 ) ( vi0 saM0 1850 1860 I0 sa0 1763-1803 ) 36 mahArAjA sumerasiMhajI (vi0 saM0 1668- 1675 I0 sa0 1611-1618 ) 33 mahArAjA takhatasiMhajI ( ahamadanagara se goda Apa ) ( vi0 saM0 1600 1626 I0 sa0 1843 - 1873 ) 34 mahArAjA jasavantasiMhajI (dvitIya) ( vi0 saM0 1626 - 1652 I0 sa0 1873-1865 ) 1 35 mahArAjA saradArasiMhajI ( vi0 saM0 1952 - 1667 I0 sa0 1865-1611 ) F 37 mahArAjA ummeda siMhajI 1 ( vi0 saM0 1975 I0 sa0 1618 meM gaddI baiThe ) mahArAja - kumAra hanavantasiMhajI * mAravAr3a narezoM kA vistRta vaMzavRkSa isa bhAga ke anta meM diyA hai ! rAThor3a-narezoM ke vaMzavRtta
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Evara bIkAnera ke rAThor3a - narezoM kA saMkSipta vaMzavRkSa / ( 15 rAva jodhAjI jodhapura - nareza ) 1 rAtra bIkAjI ( vi0 saM0 1542-1561-60 sa0 1485-1504 ) 2 rAva narAjI ( vi0 saM0 1561 = I0 sa0 1504-1505 ) 3 rAva lUNakaraNajI ( vi0 saM0 1561-1583= 7 rAjA dalapatasiMhajI (vi0 saM0 1668-1670= i0 sa0 1612-1614 ) I0 sa0 1505 - 1526) jaitasIjI 4 rAva ( vi0 saM0 1583 - 25680 sa0 2526- 1542 ) 5 rAva kalyANasiMhajI {vi0 saM0 1568-1630I0 sa0 1542-1573) * 6 rAjA rAyasiMhajI ( vi0 saM0 1630 - 166860 sa0 1573-1612 ) rAjA zUrasiMhajI ( vi0 saM0 1670-1688= I0 sa0 1614-1631 ) T rAjA karNasiMhajI ( vi0 saM0 1688-1726-60 sa0 1631-1666 ) 10 mahArAjA anopasiMhajI ( vi0 saM0 1726 - 1755-30 sa0 1666 - 1668) mAravAr3a kA itihAsa
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 11 mahArAjA svarUpasiMhajI 12 mahAgajA sujAnasiMhajI zrAnandasiMhajI (vi0 saM0 1755-1757= (vi0 saM0 1757-1762= I0 sa0 1618-1700) I0 ma0 1700-1736) 13 mahArAjA z2orAvarasiMhajI 14 mahArAjA gajasiMhajI (vi0 saM0 1792-1803= (vi0 saM0 1803-1844% I0 sa0 1736-1746) I0 sa0 1746-1787) 15 mahArAjA rAjasiMhajI 17 mahArAjA sUratasiMhajI (vi0 saM0 1844= (vi0 saM0 1844-1885= I0 sa0 1787) I0 sa0 17871828) 16 mahArAjA pratApasiMhajI 18 mahArAjA ratnasiMhajI (vi0 saM0 1844 (vi0 saM0 1885-1608% I0 sa0 1787) I0 sa0 1828-1851) 16 mahArAjA saradArasiMhajI (vi0 saM0 1908-1626% I0 sa0 1851-1872) chatrasiMha dalelasiMha zaktasiMha lAlasiMha 20 mahArAjA DUMgarasiMhajI (vi0 saM0 1926-1944% I0 sa0 1872-1887) www.umaragyanbhandar.com 21 mahArAjA gaGgAsiMhajI (vi0 saM0 1944= I0 sa0 1887 meM gaddI baiThe) mahArAja-kumAra zArdUlasiMhajI bhaMvara karaNIsiMhajI rAThor3a-narezoM ke vaMzavRkSa
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa jhAbuA ke rAThor3a-narezoM kA saMkSipta vNshvRkss| (14 rAva jodhAjI jodhapura-nareza) parasiMha sIhA jayasiMha rAmasiMha bhImasiMha 1 kezavadAsajI (jhAbuA ke saMsthApaka ) I0 sa0 (1584-1607) 2 karaNajI ( I0 sa0 1607-1610) 3 mahAsiMhajI ( I0 sa0 1610-1677 ) 4 kuzAlasiMhajI (I0 sa0 1677-1723 ) 5 anUpasiMhajI ( I0 sa0 1723-1727 ) 6 zivasiMhajI (I0 sa0 17271758 ) 7 bahAdurasiMhajI ( goda Ae ) (I0 sa0 1758-1770 ) 8 bhImasiMhajI ( I0 sa0 1770-1826 ) 6 pratApasiMhajI ( I0 sa0 1826-1832 ) 10 ratanasiMhajI ( goda Ae ) ( I0 sa0 1832-1840) 11 gopAlasiMhajI (I0 sa0 1840-1865 ) 12 udayasiMhajI ( goda pAe ) (I0 sa0 1865 meM gahI baiThe) 4 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAThor3a-narezoM ke vaMzavRkSa amajherA ke rAThor3a-narezoM kA saMkSipta vaMkSavRkSa / (16 rAva mAladevajI jodhapura-nareza) 1. rAva rAma (vi0 saM0 1604-I0 sa0 1547 ) meM gUMdoja kI tarafa calA gayA 2. rAva kalA (svargavAsa vi0 saM0 161) 3. rAva jasavantasiMha (prathama) 4. rAva jagannAthajI (amajherA milA) rAva kesarIsiMhajI (svargavAsa vi0 saM0 1735) rAva mArasiMhajI rAva jasarUpajI ( svargavAsa vi0 saM0 1775 ) 8. rAva lAlasiMhajI rAva jasavantasiMhajI (dvitIya) (svargavAsa vi0 saM0 1846) rAva savAIsiMhajI 11. rAva ajitasiMhajI ( svargavAsa vi0 saM0 1888) 12. rAva bakhatAvarasiMhajI (vi0 saM0 1614 I0 sa0 1857) (1) bakhatAvarasiMhajI ke gadara meM bAgiyoM ke sAtha mila jAne se amajherA kA rAjya siMdhiyA ko dediyA gayA / 685 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa kizanagaDha ke rAThor3a-narezoM kA saMkSipta vaMzavRkSa (22 rAjA udayasiMhajI jodhapura-nareza) 1 rAjA kizanasiMhajI (vi0 saM0 1666-1672 I0 sa0 1606-1615) 2 rAjA sahasamallajI 3 rAjA jagamAlajI bhAramalla . 4 rAjA harisiMhajI (vi0 saM0 1672-1675= (vi0 saM0 1675-1685= ! (vi0 saM0 1685-1700% I0 sa0 1615-1618) I0 sa0 1618-1626) / I0 sa0 1626-1643) . 5 rAjA rUpasiMhajI (vi0 saM0 1700-1715 I0 sa0 1643-1658) rAjA mAnasiMhajI (vi0 saM0 1715-1763 I0 sa0 1658-1706) 7 rAjA rAjasiMhajI (vi0 saM0 1763-1805 I0 sa0 1706-1748) (8) sAmantasiMhajI 8 rAjA bahAdurasiMhajI (vi0 saM0 1805-1821= (vi0 saM0 1806-1838% I0 sa0 1748-1764) I0 sa0 1746-1782) (8) saradArasiMhajI (rUpanagara) 6 rAjA biDadasiMhajI (vi0 saM0 1812-1823% (vi0 saM0 1838-1845= I0 sa0 1755-1766) I0 sa0 1782-1788) 10 rAjA pratApasiMhajI (vi0 saM0 1845-18540 sa0 1788-1768) 11 rAjA kalyANasiMhajI (vi0 saM0 1854-1865 I0 sa0 1718-1838) 12 rAjA mohakamasiMhajI (vi0 saM0 1865-1867 I0 sa0 1838-1840) 13 rAjA pRthvIsiMhajI (phategar3ha kI zAkhA se goda zrAe) (vi0 saM0 1897-1936 I0 sa0 1840-1880) 14 rAjA zArdUla siMhajI (vi0 saM0 1936-16570 sa0 1880-1900) 15 mahArAjA madanasihajI (vi0 saM0 1957-1983 I0 sa0 1600-1926) 16 mahArAjA yakSanArAyaNasiMhajI (vi0 saM0 1983-1665 I0 sa0 1926-1936) ... 17 mahArAjA sumerasiMhajI (vi0 saM0 1950 sa0 1936 meM gahI baiThe) 686 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratalAma ke rAThor3a-narezoM kA saMkSipta vaMzavRkSa / ( 22 rAjA udayasiMhajI jodhapura nareza ) dalapatasiMhajI (jolora) mahezadAsajI 2 rAjA rAmasiMhajI (vi0 saM0 1715-1736= I0 sa0 1658 - 1682) 1 rAjA ratnasiMhajI ( vi0 saM0 1706-1715 I0 sa0 1652 - 1658 ) 3 rAjA zivasiMhajI ( vi0 saM0 1736-1741= I0 sa0 1682 - 1684 ) hAthI siMha bairI sAla siMha ( dhAmanoda ) rAThor3a-narezoM ke vaMzavRtta 5 rAjA chatrasAlajI ( vi0 saM0 1760-1762= I0 sa0 1703 - 1706 1 ) 4 rAjA kezavadAsajI (vi0 saM0 1741-1752= I0 sa0 1684 - 1665 ) (sItAmaU ) 6 rAjA kesarIsiMhajI ( vi0 saM0 1766 - 1773 I0 sa0 1706 - 1716 ) 7 rAjA mAnasiMhajI ( vi0 saM0 1773 - 1800=1716-1743 ) 8 rAjA pRthvIsiMhajI ( vi0 saM0 1800-1830 I0 sa0 1743 - 1773 ) 6 rAjA padmasiMhajI ( vi0 saM0 1830-1857 I0 sa0 1773 = 1800 ) 10 rAjA parvatasiMhajI ( vi0 saM0 1857-1862 I0 sa0 1800 - 1825 ) 11 rAjA balavantasiMhajI ( vi0 saM0 1882 - 1614 I0 sa0 1825 - 1857 ) 1 12 rAjA bhairavasiMhajI ( goda Ae ) ( vi0 saM0 1614- 1621-30 sa0 1857-1864 ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 13 rAjA raNajItasiMhajI ( vi0 saM0 1621-1646 I0 sa0 1864 - 1813 ) 14 rAjA sajjanasiMhajI ( vi0 saM0 1846 I0 sa0 1863 meM gaddI baiThe ) rAja kumAra lokendrasiMhajI 687 pratApasiMha jayasiMhajI (sailAnA) www.umaragyanbhandar.com
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa sItAmaU ke rAThor3a-narezoM kA saMkSipta vaMzavRkSa | ( 22 rAjA udayasiMhajI jodhapura nareza ke vaMza meM ) - 1. kezavadAsajI 1 ( vi0 saM0 1752 kI prathama ASADha sudi 6= I0 sa0 1665 kI 8 jUna taka ratalAma meM rAjya kiyA ? aura bAda meM vi0 saM0 1758 kI kArtika sudi 11=30 sa0 1701 kI 31 akTobara ko sItAmaU rAjya kI sthApanA kI ) J 2. gajasiMhajI ( vi0 saM0 1805 - 1806 I0 sa0 1748 - 1752 ) 3. fatai siMhajI ( vi0 saM0 1806 - 1856 I0 sa0 1752-1802 ) 4. rAjasiMhajI ( vi0 saM0 1856 - 1624 = I0 sa0 1802 - 1867 ) ratnasiMhajI ' 5. bhavAnI siMhajI (vi0 saM0 1924 - 1642 = I0 sa0 1867-1885 ) 6. rAjA bahAdurasiMhajI ( ( vi0 saM0 1642-1655= I0 sa0 1885 1866 ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 688 nAharasiMha vakhata siMha 7. rAjA zArdUla siMhajI (vi0 saM0 1656 - 1657 = I0 sa0 1866 - 1600 ) 7. rAjA rAmasiMhajI ( yaha ratalAma ke saMsthApaka ratnasiMhajI ke dvitIya putra rAyasiMha (kAchI bar3odA vAloM) ke vaMzaja the aura vi0 saM0 1957 I0 sa0 1600 meM sItAmaU goda zrApa ) mahArAja - kumAra raghubIrasiMhajI www.umaragyanbhandar.com
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ sailAnA ke rAThor3a-narezoM kA saMkSipta vaMzavRkSaM / ( 22 rAjA udayasiMhajI jodhapura nareza ke vaMza meM ) ( 5 chatrasAlajI ratalAma-nareza ) 1. pratApasiMhajI (rAghaTI ) ( vi0 saM0 1766 -1773 I0 sa0 1706-1716 ) 2. jayasiMhajI ( sailAnA ) ( vi0 saM0 1773-1814 I0 sa0 1716-1757 ) 3. jasavantasiMhajI (prathama) ( vi0 saM0 1814-1816= I0 sa0 1757 - 1772 ) rAThor3a-narezoM ke vaMzavRkSa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 4 ajabasiMhajI ( vi0 saM0 1826-1836 I0 sa01772 - 1782 ) I 5. mohakama siMhajI ( vi0 saM0 1836- 1854 = I0 sa0 1782 - 1767 ) 6. lakSmanasiMhajI (vi0 saM0 1854 1882 I0 sa0 1767-1826 ) 7. ratnasiMhajI ( vi0 saM0 1882 - 1884 I0 sa0 1826-1827 ) 8. nAharasiMhajI ( vi0 saM0 1884- 1668= I0 sa01827 - 1842 ) 6. taqhata siMhajI ( vi0 saM0 1868 - 1607 =60 sa0 1842 - 1850 ) 10. rAjA dulaisiMhajI ( vi0 saM0 1607-1652 I0 sa0 1850 -1865 ) 11. rAjA jasavanta siMhajI (dvitIya) ( vi0 saM0 1652 - 1676 I0 sa0 1865 - 1616 ) ( 1 ) sailAnA se prApta vaMzavRkSa ke AdhAra para / 686 12. rAjA dilIpasiMhajI ( vi0 saM0 1976 = I0 sa0 1916 meM gaddI baiThe ) mahArAja - kumAra digvijayasiMhajI www.umaragyanbhandar.com
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa IDara ke pahale rAThor3a-narezoM kA saMkSipta vaMzavRkSa / (1 rAva sIhAjI mAravAr3a-nareza ) 1 rAva sonagajI (vi0 saM0 1331-1340I0 sa0 1274-1283 ) 2 rAva abhamallajI (vi0 saM0 1340-1342 I0 sa0 1283-1285 ) 3 rAva dhavalamallajI (vi0 saM0 1342-1367-I0 sa0 1285-1310) . 4 rAva lUNakaraNajI (vi0 saM0 13671381I0 sa0 1310-1324) ____5 rAva keharaNajI (haravatajI) (vi saM0 1381-1402-I0 sa0 1324-1345) 6 rAva raNamallajI (vi0 saM0 1402-1460I0 sa0 1345-1403) 7 rAva puMjAjI (prathama) (vi saM0 1460-1484 I0 sa0 1403-1427) 8 rAva nArAyaNadAsajI (prathama) (vi0 saM0 1484-1538% I0 sa0 1427-1481) 6 rAva bhANajI (vi0 saM0 1538-1558= I0 sa0 1481-1501) 10 rAva sUrajamalajI 12 rAva bhImajI (rAyamalajI se gaddI chInI) (vi0 saM0 1558-1560= (vi0 saM0 1566-1571= I0 sa0 1501.1503) I0 sa0 1506-1514) 11 rAva rAyamalajI 13 rAva bhAramalajI (vi0 saM0 1560-1577= (vi0 saM0 1571-1566 I0 sa0 1503-1530) I0 sa0 1514-1542) 14 rAva puMjAjI (dvitIya) (vi0 saM0 1566 1608 I0 sa0 1542-1551 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 rAva vIramadevajI ( vi0 saM0 1635 1653= I0 sa0 1578 - 1566 ) 18 rAva jagannAthajI ( vi0 saM0 1700 - 1713= I0 sa0 1643-1656 ) 16 zava puMjAjI (tRtIya ) (vi0 saM0 1713-1714 I0 sa0 1656 - 1657 ) 15 rAva nArAyaNadAsajI (dvitIya) ( vi0 saM0 1608 - 1635 I0 sa0 1551-157 = ) rAThor3a - narezoM ke vaMzavRkSa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 17 rAva kalyANamalajI ( vi0 saM0 1653-1700 1566-1643 ) I0 22 rAva karaNasiMhajI 20 rAva arjunadAsajI ( vi0 saM0.714-1715 = I0 sa0 1657-1658 ) ( vi0 saM0 1720-1752= I0 ( 0 sa0 1663-1665 ) inheM rAjya kA vAstavika adhikAra prApta na ho sakA ) 21 rAva gopInAthajI ( vi0 saM0 1715-1720 I0 sa0 1658-1663) 661 23 rAva candrasiMhajI ( vi0 saM0 1758 - 1783 I0 sa0 1701-1726 ) ( yaha vAstava meM vi0 saM0 1774 meM gaddI baiThe the aura vi0 saM0 1783 meM paula gA~va meM cale gae ) (1) yaha vaMza-vRkSa adhikAMza meM IDara-rAjya se mile vaMza-vRkSa ke AdhAra para taiyAra kiyA gayA hai| anya khyAtoM meM nambara se nambara 6 taka ke rAjAoM ko bhAI likhA hai / www.umaragyanbhandar.com
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa 1 rAva zrAnandasiMhajI ( vi0 saM0 1785 - 9766 I0 sa0 1728-1742 ) 2 rAva zivasiMhajI ( vi0 saM0 1766 - 18480sa0 1742-1761 ) iMDara ke dUsare rAThor3a-narezoM kA saMkSipta vaMzavRkSa | (26 mAhArAjA ajitasiMhajI jodhapura-nareza ) 3 rAva bhavAnIsiMhajI ( vi0 saM0 1846 I0 sa0 1761) 4 rAjA gambhIra siMhajI vi0 saM0 1848-1860= I0 sa0 1761-1833 ) 5 rAjA javAnasiMhajI ( vi0 saM0 1860-1625= I0 sa0 1833-1868 ) J 6 rAjA kesarI siMhajI ( vi0 saM0 1625-1657= I0 sa0 1868 - 1601 ) kRSNasiMhajI { janma I0 sa0 4-10-1601 30-11-1601 mRtyu 99 saM (1) saMgrAmasiMhajI ( ahamadanagara kI zAkhA ) (vi0 saM0 1855 I0 sa0 1768 meM svargavAsa ) (2) karNasiMha ( vi0 saM0 1855-1862 I0 sa0 1768-1835 ) (3) pRthvI siMhajI ( vi0 saM0 1862 - 1866 = (5) takhatasiMhajI (vi0 saM0 1868-1600= I0 sa0 1835-1836 ) I0 sa0 1541-1843 ) ( isake bAda jodhapura goda zrAe ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat (4) bAlaka ( vi0 saM0 1866-1868 I0 sa0 1836-1841 ) 7 mahArAjA pratApasiMhajI } [ jodhapura ke ( 33 vai nareza ) mahArAjA takhatasiMhajI ke putra IDara goda Ae ] ( vi0 saM0 1958 - 1668I0 sa0 1602-1611 ) - mahArAjA daulatasiMhajI ( mahArAjA pratApasiMhajI ke bhatIje unake goda zrApa ) ( vi0 saM0 1968 - 16880 sa01611-1631 ) ( vi0 saM0 1968 = I0 sa0 1611 meM mahArAjA pratApasiMhajI ke jodhapura meM rIjeMTa (abhibhAvaka ) niyukta hone para Apa gaddI baiThe ) T mahArAjA himmatasiMhajI (vi0 0 sa0 1686 I0 sa0 1931 meM gaddI baiThe ) mahArAja- kumAra dalajItasiMhajI ra www.umaragyanbhandar.com
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ vrnnaanukrmnnikaa| akhairAja ( bAlA ) 275. akhairAja ( rAjA udayasiMhajI kA putra ) 180. aMgarez2a 402, 421, 424, 427, 435, akhairAja ( rAva jodhAjI kA bhAI ) 73, 80, m8, 451, 454, 468, 466, 472, 87,88,65. 522, 571. akhairAja ( siMghI ) 36 2, 367. aMgarez2I 445, 451, 452, 454, 455, akhairAjajI ( jayasalamera ke rAvala ) 334. 467,500, 635. akhairAjajI ( sirohI ke rAva ) 113. aMgarez2I rupayA 631, 640, 647.. akhaisAgara (akhairAjajI kA tAlAba) 367, 398. aMbaracampU 184, 200. 201, 204. akhaisiMha ( bAlA ) 283. aMbAjI iMgaliyA 388. akhaisiMha ( ma0 ajitasiMhajI kA putra ) 328. aMbAlI 326, 365. agavArI 260. akabara ( bAdazAha ) 18, 136-138, 140, | aghrAjI kolI 346. 141, 145, 147, 146-154, 156, | acala gadAdhara 122. 157, 15-163, 165, 165, 168, | acalasiMha ( akhairAjota ) 118. 170, 171, 143, 174, 176, 77, acalA (zivarAjota ) 131. 174-181, 183, 185, 161, 112, acalezvara ( AbU ) 11. 194, 197, 251, 261, 625, 628, acalezvara ( mahAdeva jodhapura ) 115. ajaMTI 630. akabara ( zAhaz2AdA ) 246, 256, aja ( rAva cUDAjI kA putra ) 66. 260-271, 276, 278, 276, 283, aja ( jagamAla kA putra ) 55. 284, 317. aja ( rAva sIhAjI kA putra ) 34, 36, 41, akabarapura 272. 44. akabarAbAda 215, 268. ajabapurA 365. akhecanda ( muhatA) 417-420, 423, 424. ajabasiMha ( cA~pAvata ) 274, 275. akharAja ( cauhAna ) 124, 131. | ajabasiMha ( paMcolI 312. akhairAja ( paMcAyaNa kA putra) 117, 118. ajabasiMha ( bhaMDArI ) 344. akhairAja ( bagar3I) 463. | ajamataqhA~ 153, 165. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa az2amatullA 343. ajitasiMha ( mohila ) 17,68. prajamAla 107. ! ajitasiMhajI ( mahArAja ) 506, 515, 533, ajamera 1, 2, 6, 11, 13-15, 28, 60, 535, 536, 546, 546, 550, 552, 62, 63, 70-72, 2, 5, 6, 102, 554, 569, 572, 574, 577-580, 105, 106, 116, 118-120, 128, . 582, 583, 585, 588, 560 132, 133, 136-138, 140-143, 145, 561-563. 147, 151-153, 158, 161-163, : ajita siMhajI (mahArAjA) 17, 21, 22, 165, 170, 176, 180, 160-163, 26, 28, 115, 248, 252, 254-260, 200, 202, 204, 207, 215, ! 266, 272, 273, 278, 282, 287, 218, 222, 226, 230, 246, 251, 286, 261,262, 295-266, 301,302, 252, 256-263, 265, 266, 270. ! 306-308, 313-316, 318-320, 273, 274, 276, 280-283, 287, / 322, 323, 26-332, 335, 340, 286, 263-267, 266, 301-303, 341, 346, 357, 358, 367, 3.6, 310, 317-325, 331, 336, 371, 377, 363, 400, 442, 446, 347, 348, 351-353, 355, 357, 626, 637, 656. 360-363, 365, 367, 372, 375, ajitasiMhajI ( mahArAjA ) kA sikkA 637. 376, 380, 381, 384, 388-360, ! ajitodaya 21. 368, 404-416, 421, 425, 428, az2ImuzyAna (zAhaz2AdA ) 273, 274, 286, 431-433, 436-438, 445, 448, 294, 268, 301, 302, 304, 305. 451, 452, 455, 456-461. 466, | aTaka ( nadI )248. 466, 472, 476, 476, 487, 463, aThayAsiyA 641. 466,506, 512, 514, 516, 530, ar3akamala 66, 67, 76. 5.3, 535-541, 553, 558, 610, ar3akoTa 37. 637, 647. aDavAla ( rA0 mallinAthajI kA putra ) 54. ajamera kI TakasAla 647. aDavAla (rA. raNamalajI kA putra )80. ajayadeva 6, 11, 14. aDasIjI ( mahArAnA) 382, 383. ajayadeva ke sikke 636. / aNakhalA 1.2. ajayadeva (cauhAna ) 636. aNadU ( devar3hIdAra ) 372. ajayapura 104. adAlatoM ke adhikAra 622. ajAyabaghara 26, 44, 436, 525, 572, anantavAsaNI 116. 612, 614, 615. anavara (zekha ) 246. ajita-carita (bhASA) 21.. anahila pATana ( anahilavAr3A) 35, 36. ajita carita ( saMskRta ) 21. anADasiMha ( paMvAra ) 448-450, 643. ajitasiMha (pAlaNiyAvAsa ) 45.. anAdarA 445. 614 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNAnukramaNikA anAvAsa.4.. 311-353, 355-357, 356, 367, anubhavaprakAza 21, 243. 369, 375, 600. 656. anUpasiMha 27.. abhayasiMha ( rAmro rAjA) 160, 568. anopasiMha 566. abhayodaya 22. anopasiMha (bhaMDArI) 316, 321. abhayarAma ( vyAsa ) 421. anopasiMha ( roDalA-ThAkura) 536, 551, abhimanyu 653. 556, 560, 536. amajherA 144. antAjI mAnakezvara 375. amara bakarA 157. aparokSa-siddhAnta 21, 545. amarazAhI paisA 640. apIla ( adAlata ) 464, 465, 551. amarasara 142, 320. aphagAna 356. amarasiMha (ku~vara, mevAr3a ) 282, 284. aphagAnistAna 4. amarasiMha ( kozakAra ) 4. abulaphaz2ala 2, 162-165, 183, 184. amarasiMha ( gaur3a ) 351. amarasiMha ( caMdrAvata ) : 23. abulafataha 234. abdunnabI ( miyAM kalhorA) 384-385, 67. amarasiMha ( nIMbAja-ThAkura udAvata ) 312, 325, 326, 340, 341. abdularahIma 172. amarasiMha (sI) bhaMDArI 336, 337, 348. abdularahIma 246. abdulahamIda 286. amarasiMha (bhATI) 306. abdullAkhA~ 170, 187, 188. amarasiMha ( rUpanagara ) 388. abdullAkhA~ (mIra bIjaDa kA putra) 385. amarasiMha kA darvAjA 651. abdullAkhA~ (saiyada bAgaha-kutubula munka) 251, / amarasiMhajI (dvitIya) (mahArAjA) 265, 268, 306, 307, 312-314, 316, 3.2. 317, 316, 321. amarasiMhajI (prathama ) (mahArAnA) 187-160, 03, 204. abbAsa ( sAnI) 236, 237. | amarasiMhajI ( bIkAnera ) 356. abbAsa alI 450. pramarasiMhajI ( rAva ) 26, 208, 206, 226, prabisIniyA 386. ___243, 253, 640, 646-615. abhayakaraNa 332, 333, 346, 350. amarAvatI 121. abhayavilAsa 22. amAnasiMha 566. abhayazAhI burje 358, 462. amAnIzAha kA nalA 447. abhayasAgara 357. amInakhA~ 226, 230, 238. abhaya (prabhai) siMhajI ( mahArAjA ) 22, 26, | amInabegakhA~ 336. 28, 288, 265, 306, 307, 306, | amIrakhA~ 267. 320-122, 326-326, 331, 334, | amIrakhA (piMDArI) 4.7, 408, 410-418, 336, 336, 41, 342, 347, / 422, 628. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAravAr3a kA itihAsa amIrula umarA (julphikAra) 17, 360-362. | alAuddIna khilajI ( muhammadazAha ) 10, 15, amIrula umarA (zAistAkhA~ ) 233, 234. 16.. amIrula umarA ( husenaalIkhA~) 306, 314, alAya 84 alIahamada (saiyada ) 266. 328. alIkulI 154. amRtabAva 462. alIpura 488. amRtalAla ( mehatA ) 465, 482, 464. alIbega ( zekha ) 126. amRtI paula 378, 462. alImasajida 212, 241. amerikA 462, 556. alIvardIkhA~ 228. ayodhyAnAtha ( hukkU paMDita ) 467 alAhayArakhA~ zekha 331, 340. praraMThiyA ( iraMDiyA ) samadar3AU 326. avadha 267, 556. araTanaDI 16.. avadhavilAsa 25. araTiyA 14. avadhUta gItA kI saMskRta TIkA 24. azI 642. araNu 440. azoka 4, 14. araba 7, 13, 35, 636. azvatthAmA 34. arAvalI 261. asadakhA 246, 273, 276, 267-266. arisiMhajI ( mahArAnA ) 382, 283. azA 580, 581, 584. askelana 167. astabala 142. arjuna (gaur3a) 222, 223, 653, 654. astIkhA~ 274. arjuna ( mATI ) 86. ahamada ( saiyada ) 154. arjunasiMha 586. ahamadakhA~ 64, 74. arjunasiMhajI ( mahArAja ) 468, 506, 546. | ahamadanagara (IDara) 183, 184, 200, arNorAja 12, 14. 271, 261, 438, 441, 442, 463, arthara oNpha kanATa ( priMsa ) 546. prarvatI 66, 195, 482. ahamadazAha (dillI) 356, 360, 361, 368. prasakin ( K. D. Arskine ) ( mejara ) 5.3, ahamadazAha ( durrAnI) 356. 505. ahamadahusaina (mIra ) 502. alaMkAra-samuccaya 22. | ahamadAbAda 51, 182, 186, 188, 220, alappo 526, 562, 598. 227, 231, 281, 286, 288, 260, alavara 136, 302, 331, 336, 478, 301, 308-312 316, 324, 326, 482, 485, 486, 488, 486, 464, 336-336, 342, 344, 346, 347, 5.5, 5.8, 511, 115, 527, 536, 346, 350, 58, 472, 142, 544, 147, 112,566. 637. alAuddIna ( masaUda zAha ) 15. | ahicchatrapura 4, 6. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNAnukramaNikA oNDiTara 685. prA mADhA 174. prAMgadosa 411. AtmadIpti ( jalaMdharASTaka kI saMskRta TIkA) AMdhra pa. 24. AMbA kher3A 144. AtmArAma ( mahAtmA ) 378, 418. AMbAjI 411. pAdapaMkhaNI 65. prAnakuTI 552. prAbe (me) ra 71, 101, 177, 205, 216, aAnandaghanajI 206. 226, 230, 235, 238, 263. 295-218, 301, 302, 305, aAnandaghanajI kA mandira 366. 314-318, 321, 323-326, 326, AnandarAma 157. aAnandarAva 343. 332, 334, 353, 388. prAgrajAbAda 226. AnandavilAsa ( bhASA) 25, 243. AIdAsa 15. AnandavilAsa (saMskRta ) 25. pAuvA 174, 279, 361, 363, 381, prAnandasiMhajI (bIkAnera ) 355. 383, 368, 408, 410, 417, 418, AnandasiMhajI ( ma0 ajitasiMhajI ke putra ) 325, 328, 326, 332-335, 346. 424, 425, 427, 431, 432, 436, 448, 450-453, 456, 464, 628. / oNnararI korTa 621. prAnA 47. praoNkalaiMDa ( laoNrDa ) 435. AnAsAgara 316, 448. prAkA 78,87. prAkilakhA~ 223. prApamala 66,67. oNkTaralonI (DeviTa ) 421. ApAjI ( jaya ApA ) 367, 374. AbakArI 618. oNksaphorDa yUnIvarsiTI 516. oNbaz2araveTarI 465. prAgarA 26, 15, 128, 136, 141, 186-188, 206-208, 210, 213, AbU 11, 12, 14, 54, 77, 145, 168, 215, 220, 222, 224-226, 228, 226, 174, 186, 255, 271, 308, 405, 236, 268, 267, 298, 316, 317, ___445, 447, 455, 41, 460, 469, 320, 322, 324, 341, 352, 353, 476, 468, 503, 505, 505, 506, 445, 456, 480, 467, 652, 654, 512, 14, 523, 525, 127, 536-538, 542. 6 . prAgevA 437, 554. AbhIra 2, 3. prAgotA 456, 46.. prAmakhAsa mahala 462. Ajama ( khA~jAdA ) 62. Ayasa 402, 404, 413, 415, 417-419, Az2amazAha ( zAhajAdA) 176, 289, 263. 433, 44 .. praoNDiTa 5.4. ArAmarozanI 23. oNDiTa praoNphisa 605, 606. ArkiyolaoNjikala DipArTamainTa (gavarnamenTa) 439. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa ArkiyaoNlaoNjikala DipArTamainTa (rAjakIya) 553, / Asopa 70, 28, 106, 131, 194, 218, 614-616. 226, 278, 361, 378, 381, 368, prAgaTIe'16.. 408, 410, 417, 418, 424, 425, Arya 3. 431, 436, 444, 448, 451-453, AryasamAja 460. 416, 464, 474, 484, 488, 494, AryAvarta 14. 504, 514, 516, 535, 565, 628. prAlaNasI 57. AsopA 444. AlaNiyAvAsa 372, 440, 456. | oNsTriyA 485, 503. pAlamakhA~ 205. AhAr3A 87. AlamagIra 226-228, 230, 243. Ahora 408, 411, 450. ghAlAvAsa 317, 600. pAlhA (cAraNa ) 58. oNvaraDe-utsava 530. prAsakaraNa (na) ( jaitAvata) 158, 156, iMgaliyA 388. 167, 168. iMgaliza-kaMpanI 403. prAsakaraNa (jozI) 481, 464. iMgalaiMDa 468, 503, 516-523, 531, AsakaraNa (ThAkura ) 223. 546-551, 556, 560, 564, 565, AsakaraNa ( mer3atiyA) 236. 567,581. AsakaraNa ( rA. candrasenajI kA putra ) 160. iMgorogoro 58.. AsakaraNa ( rA. mAladevajI kA putra ) 144. iMDasTriyala myUjiyama 512, 525, 614. AsakaraNa ( rA. sattAjI kA putra ) 101. iMDiyana sTeTa inkvAyarI kameTI 564. iMDorobo 583. pAsaNI koTa 231. AsathAnajI 33, 34, 38, 36, 41-44, iMdaramala ( lAlA) 464. iMdora 487, 468, 117. iMdrarAja (siMghI) 369, 401, 402, 406, prAsaphakhA~ 207. 406-413, 415-418. AsaphajahA~ 342. AsaphuddaulA 300. iMdrapurA 366. AsaralAI 151. iMdravimAna 358. prAsala 45. iMdra siMha ( rAva ) ( rA. amarasiMhajI kA pautra) prAsA (DAbhI) 35. 253, 257, 254-263, 069-271, 273, AsA ( bAraTa ) 120. 281, 260, 261, 298, 300, 303, prAsAyaca 56,60, 152. 306, 306, 306. 325, 333, 334, prAsUsiMha 565, 56. 655, 656. prAsera 2.5. ikaDANI 440. AsotarA 436. ikatIsaMdA 487, 501, 647. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNAnukramaNikA ikatIsaMde rupaye para ke kucha lekha 648. ikatIsa sanA 647. ikarANI 144. ikaharI ( ikevar3I) tAjIma 632. ITAvA sUrapurA 326. itiyArakhA~ 246. IdA 6, 56-61, 66, 86, 344. IdAvATI 86. ikhtiyArapura 211. IdokhanI 655. ijalAya gaira 466. IDara 18, 34, 35, 42, 43, 63, 111, ijalAsa khAsa 465, 484, 620. 112, 164, 305, 326, 335, 346, ijipTa 16, 533. 422, 438, 442, 464, 501, 504, ijuddIna 15. 510-512, 515, 518, 516, 527, itihAsa-kAryAlaya 615. ittimAdakhA~ 285. IDariyA 43. inAyata ullAkhA~ 315. IrAkI 310. inAyata ullAkhA~ ( kAbula ) 507. inAyatakhA~ 268, 270-273, 276, 280, IrAna 5, 136, 214, 236, 310, 651, 281. inphlu eMjA 526, 530. IrAnI 217, 218, 635. Izvara ( IsarI ) dAsa ( itihAsakAra ) 223, iphtakhArakhA~ 246. ibrAhIma lodI 111. 252, 286. ibrAhIma husena mirjA 144. IzvaradAsa ( cAraNa ) 120, 121. imaratarAma ( nAz2ara ) 424, 425. | IzvarIsiMhajI ( jayapura ) 353, 355-357, impIriyala eara ve 563. 360-364, 375, 376. impIriyala baiMka 554, 605, 606. IzvarIsiMha ( rAva amarasiMhajI kA putra ) 6 55. impIriyala sarvisa kaivailarI brigeDa 566, 568. | | isaradA 546. impe ( kaptAna ) 455, 460. IsTaiMDiyA kaMpanI 402, 403, 420, 442. iraMDiyA samadar3AU 326. iravina kRSividyA-zinaka 555. iravina-chAtravRttiyA~ 555. uMciyArar3A kalAM 167. iravina-laoNrDa 551, 555, 563. uMmA unauvA 286. irAdatamaMdakhA~ 325. umaidanagara-ThAkura 567. irvina (je0 bI0 ) 565, 570. umaidasAgara 564. ilAhAbAda 227, 261, 267, 514, 563. umaidasiMha (nIber3A) 568. ilAhAbAda yUnIvarsiTI 487. umaidasiMhajI / mahArAjA ) 26, 506, 515, isalAmapura 286. 533, 535, 536, 543-545. 550, ismAina alIkhA~ 363. 577, 617, 638. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa umedasiMhajI ( mahArAva -koTA ) 486. ugaMDA 577. udayasiMhajI ( rAjA ) 305. udaikaraNa (sobhAvata ) 46 5. udesiMha 566. ugamasI 61. ugrasena ( rA 0 candrasenajI kA putra ) 160, udaisiMha ( pAMcoTA-ThAkura ) 538. 167, 168, 187, 165. ucca 126. ujjaina 220-222, 305. uTakamaMDa 528 537, 552, 556, 560, 563. ur3IsA 203. uttamacanda ( muhatA 427. uttara-pazcimI sImAnta pradeza 483. uttarApatha 6. udayapura 1, 87, 60, 138, 163, 176, 225, 247, 255, 256, 261 - 263, 282, 285, 266, 266, 302, 347, 383, 367, 406, 407, 406, 412, 415, 446, 453, 456, 477, 478, 481, 483, 486, 486, 460, 410, 511, 513, 515, 530, 547, 563, 565, 654. | 123, 142. udayapura ! choTA, pa~vAroM kA udayabhANajI ( sirohI ) 416, 416, 422. udayabhAna ( jodhA ) 275, 277. udayamaMdira 424. udayasiMha ( kUMpAvata ) 156. udayasiMha ( cA~pAvata ) ( dhIrasiMha kA putra ) 263, 275, 276, 282, 284, 288, 260. udayasiMha ( cauhAna ) 6, 10, 36. udayasiMhajI (dvitIya) (mahArAnA ) 18, 124, 125, 132, 133, 135-138, 141, 146, 161, 170, 160. udayasiMhajI ( moTA rAjA ) 28, 640 144, 148, 151, 161, 166, 170-178, 181, 186, 626. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat udyAna-varNana 23. udyotasiMhajI (ma0 ajita siMhajI ke putra ) 328, 331. upAdhyAya 410. umarakoTa 2, 45, 50, 51, 127, 128, 142, 145, 384-387, 416, 443, 700 444, 502, 528. umarAvasiMha 521. umAde 120, 121, 132. ummeda kooNpareTiva sosAiTI 606. ummeda phImela aspatAla 608, 611. ummeda siMhajI ( rAva bUMdI ) 355-357. ummedasiMhajI ( zAhapurA ) 348, 350. ulagakhA~ 640. uSavadAta 5. usamAnaqhA~ 100. useta 66. U UMgA 55. UMceriyA 245. UMdarI 525. UdaliyAvAsa 326. UdA ( IdA ) 66. UdA ( udayasiMha mahArANA ) 61, 66. UdA ( cAraNa ) 45. UdA (pa~vAra) 343, 345. UdA (rAThor3a ) 75. UdA ( rA 0 rAmajI kA putra ) 80. UdA ( rA 0 sUjAjI kA putra ) 110. UdA ( sAMkhalA ) 56. www.umaragyanbhandar.com
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNAnukramaNikA UdAvata 131, 138, 142, 185, 275, | aiDamsa ( prArkicAlDa ) ( DaoNkTara, karnala ) 476, 278, 268, 325, 326, 333, 340, 481, 503. 357, 360, 372, 360, 432, 436. UdAsara 413. aiDamsa ( sI ) ( mis ) 502. aiDavarDa (aSTama ) 571, 573, 638. aiDavarDa ( zAhaz2AdA ) 540. Unar3a 48. UmAbAI 346. Uhar3a ( khA~pa ) 113, 114, 183. Uhar3a ( rA 0 AsathAnajI kA putra ) 44. RR RSabhadatta 5. RSabhadeva 65. e ekathaMbhA mahala 330. ecisana 442, 508. e0 jI0 jI0 431, 432, 472, 484, ailagina - rAjapUta skUla 465. ailagina (laoNrDa ) 465. eTA 66. eDavarDa (aSTam ) ( samrAT ) 571, 573, 638. eDavarDa ( saptama ) ( samrAT ) 466, 484, 502-504, 510, 513, 638. e0 DI0 sI0 573, 574. ephrikA (pUrvI) 577, 578, 580, 583, 585, 487, 486. ejaiMTa 422, 432, 434, 435, 437, 454. ailanabI 562. 561. eroDroma 612, aiDavarDa - maimoriyala 513, 516. aiDavarDa - rilIpha kuMDa 513. aiDavarDa ( saptama ) 466, 484, aitakAdaqhA~ 274, 311, 312. aitamAduddaulA 327. aiDagara ( esa0 jI0 ) 567, 570, 572, 576, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 510, 513, 638. aiDavarDa-samaMda 515. aiDavAijarI kameTI 535. ainImala hasabaiMDrI 610. aiphrikA (dakSiNI ) 464. aiphrikA (pUrvI) 566, 566. empAyara myUz2iyama esosiyezA 615. airanapurA 430, 446, 458, 575, airana purA-rejImaiMTa (43 vIM) 430. aivansa (G. F. ) 545. zro kAra siMha (DaoNkTara) 551. prakhAmaMDana 44. gavI ( sara jaoNrja ) 573. prochA 171. proDITa 64, 66. proralInsa 565. prola 317. 502-50%, savAla- skUla 466. osiyA~ 54, 536, 565, 577, 588, zrau tArakizana ( kaula) 568. 701 3 www.umaragyanbhandar.com
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa auraMgajeba bAdazAha ) 17, 115, 176, 217, 218, 220-230, 232, 235, 236, 238, 242, 243, 246, 247, 246, 251, 252, 255, 261, 267 - 266, 280, 283, 287, 286 - 263, 327, 328, 626, 655. auraMgAbAda 233, 238, 242, 244. ka kaMTAliyA 418, 433, 436, 455. kaMThAjI 338, 342, 343. kaMThI - dupaTTA saropAva 633. kaMDAlI 3450 kaM ( kuM) tajIkadama 334, 344, 346. kaMdhAra 4, 184, 201, 207, 214, 217, 218, 650, 651. kaMpanI 403, 404, 420, 422, 430. ka~varapade kA mahala 463. ka~valiyAM 103. kaMsa 3. kakka 8. kakkuka 7, 8. kacaradAsa ( chAMgANI ) 424. kaccha 5, 12, 35-37, 426. kaccha kA raNa 1. kachavAhA 116, 121, 142, 174, 168, 268, 354, 382, 388, 450. kachavAhI 132. kachavAhIjI kA mahala 348. kajalabAza 217. kajoI 245. kadamakhaMDI 240. kanapAla ( rAva ) 33, 46, 50. kaniSka 4. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat kanIrAma ( kU~pAvata) 361. kannauja 8, 6, 31, 32, 34, 36, 46, 47, 65, 171. kansana TeTiva kAuMsila 504. kapAsana 80, 83. kapUracanda 316. kaptAna ( avaitanika ) 541. kamadha 166. kamaghaja 61. kamaruddInakhA 320, 321, 323, 327, kamajamIra 261. kamavarakhA~ 302, 306. kamAlakhA~ 240. karaMjA 588. karar3A 35. karaNa ( rA. raNamallajI kA putra ) 80. karaNamala (moTA.rA. udayasiMhajI kA putra) 180. karaNasiMha ( ahamadanagara ) 442. karaNasiMha ( kUMpAvata ) 431, 437. karagA ( ga ) siMhajo ( ra rAjA - bIkAnera ) 231, 652. karaNI (nI) jI 68, 63, 68. karaNIdAna 22. karaNU 384. karanasiMha588. karamacanda ( rA. raNamalajI kA putra ) 80. karamacandra ( sutradhAra ) 122. karamasI (rA. jodhAjI kA putra) 65, 66, 103. karamasota 131, 277, 377, 435, karAcI 502, 530, 540, 545. kaTArar3A 440. kar3A aura duzAlA saropAva 633. kar3A, motI, duzAlA aura madIla ( pagar3I ) karANI 245. saropA va 633. karija 288, 702 www.umaragyanbhandar.com
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ karImadAda qhA~ karImakhA~ ) 336, 341. kalyANasAgara 244. karemA 582. kalyANasiMha ( UdAvata ) 357. karz2ana (laoNrDa ) 467, 501, 504, 507, 614. kalyANasiMha ( nIMbAja ) 360, 364, 377. karNa ( kannaujiyA ) 65, 66. kalyANa siMha ( mAMgaliyA ) 87. kaNaM ( karaNa ) ( rA. kizanasiMhajI kA bhatIjA) kalyANasiMha ( rAva rAjA ) 461. 163. kalyANasiMhajI ( rAjA kizanagar3ha ) 416, 428, ka (karaNa) siMhajI (mahArANA ) 188, 161, 203. karNATaka 201. karnala ( oNnarerI ) 573. karnATa 46. karmasena ( rAva AsakaraNa kA putra 152, 168. karma (karama) sena ( rAva ugrasena kA putra ) 187, 163, 165. karmAkher3I 321. karmAvatI 120. kalakattA 436, 454, 466, 478, 503, 506, 511-514, 516, 528, 541, 546, 548. kalaka 86. kaladAra rupayA 500, 501. kalaza (kavi ) 272, 276. kalA-kauzala aura khAnoM kA mahakamA 616. kalAta 385, 386. kalicaberA-phedUnabega 384. kalyANa ( belApura ) 186. kalyANa kaTaka 46. kalyANadAsa ( brAhmaNa ) 186. kalyANadAsa ( rA. AsakaraNa kA putra ) 168. kalyANadAsa ( rA. mahezadAsa kA putra ) 178. kalyANadAsa ( rA. mAladevajI kA putra ) 144. kalyANamala ( loDhA ) 410, 424. kalyANamala ( siMha ) jI (rAva bIkAnera 125, 131, 135, 136, 136, 151. kalyANarAyajI 104. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat varNAnukramaNikA 447. kalyANI 46. kalA ( kalyANamala ) (rA. rAma kA putra) 158, 173. kallA ( devar3A) 175. kalA ( rAyamalota ) 152, 153, 155, 156, 175, 176, 162. kalhorA 384, 386. kavalA~ 216. kavirAjA 461. kazmIra 485, 504, 510, 511, 515, 533, 536, 565. kazmIrI 466. kasUMbI 274. kAuMsila oNpha sTeTa 545. kAMcanagiri 10. kAMdhala 75, 80, 84, 88-60, 68, 100, 101. kAMnakaraNa 425. kAka 46. kAkar3akhI 162. kA kelAva 361. kAlAva vyAsoM kA 116. kAgA 244, 270, 406. kAbalI kI ghATI 367. kAjramakhA~ 265. kA (z2a) jimabegakhA~ 281, 283, 284, 288, 286, 265. kAz2I 172, 177. 703 www.umaragyanbhandar.com
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa kAThiyAvAr3a 5, 37, 42, 543. kAyalANA (nA) 70, 85, 462, 510,560. kAThI 37. kAyastha 157, 250, 252, 308. kADI 32. kAyastha-skUla 466. kANANA 277, 416. kAratalabakhA~ 280. kANUMjA 151. kAro 563, 564. kAdira ( sulatAna ) 123. kAroliyA 144. kAnar3adeva ( rA. chADAjI kA putra ) 52. kAlayavana 3. kAnasiMha ( pulisa ) 542, 547, 5 53, 554, | kAlAU 58, 66. 558, 568, 571. kAliMjara 6, 132. kAnasiMha (bIThorA ) 450. kAliMdrI 254, 255. kAnasiMha ( risAlA) 541. kAlI nadI 32. kAnAvAsa 144. kAlU 368. kAnAvAsiyA 178. kAlUrAma ( paMcolI) 437. kAnUna 622. kAzAna 214. kAnUnI salAhakAra ( Legal Adviser ) | kAzI 16, 25, 30, 66, 204, 243, 436, 602. 440, 526, 561. kAnha ( rA AsakaraNajI kA putra ) 168. kA ( ka )zmIra 176, 204, 215.. kAnha ( rA. gAMgAjI kA putra ) 115. kAsalI 123, 142, 306. kAnhar3adeva ( paramAra ) 11. kAsimakhA~ 220, 222, 224. kAnhar3adeva ( rAva toDAjI kA putra ) 33, / kAsimakhA~ 271, 273. 52...54. kAsimakhA ( nezApurI ) 137, 138. " kAnhar3adeva ( sonagarA ) 10, 15. kasimapura 340. kAnhA ( jagamAla kA putra ) 55. kAhunI 80, 84-86. kAnhAjI ( rAva kAnha ).66, 68, 66, 72, / kicanara ( laoNrDa ) 512, 563.. 73, 75. kituI 588. kAparar3A 80, 85, 88 kinasariyA 12. kAbA 165. kirakI 481. kAbula 4, 167, 205, 213, 216, 217, kiramasIsara kalAM 601. 236-238, 240, 241, 244, 246, 248 252, 466, 506, 651. kiramasIsara khurda 601. kAmabakhza 266, 264, 265, 266, kiramAla kI ghATI 284. kAmA (sAdA kA putra ) 166. kirADU 10-12, 153. kAmAsaNI 245. kiliNDinI 578. kAyadrAM 14. kilimaMjarU 580. kAyamakhAnI 66. kilyANa ( mer3atiyA) 276. .704 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNAnukramaNikA kizana ( kRSNa ) gar3ha 1, 42, 180, 240, | kuMbhA (jagamAla kA putra) 55. 257, 303-306, 347, 357, 361, | kuMbhA ( solaMkI) 187. 364, 368, 372, 373, 383, 388, | kuMbhAjI ( mahArAnA ) 70, 75-76, 81-83, 386, 407, 416, 428, 447, 452, | 85,87,86-61,66, 100. 478, 486, 460, 464, 468, 506-511, | kuMbhAnI 354. 515,518,521,27,530,534, | kuvarar3A 76. kizanadAsa 185. ku~varasena ( lAlA ) 568, 572, 576. kizanalAla ( zAha ) 527. kucAmana 361, 408, 410, 411, 416, kizanasiMha ( bhATI) 371. 428, 436, 437, 448, 451, 456, 456, kizanasiMha ( rA. gAMgAjI kA putra ) 115. 464, 466, 474, 484, 487, 464, 501, kizana (kRSNa) siMhajI (keharI) (rAjA kizanagar3ha) | 504,628,647. 176, 180, 162, 163. kucAmana kI TakasAla 647. kizora ku~varI bAI sAhibA 565, 566, 170. kucAmana roDa 483, 487, 603. kizora siMha (ThAkura mejara) 538, 566. kucAmaniyA rupayA 647. kizorasiMha (ma0 ajitasiMhajI kA putra) 328, kucAmaniye rupaye para ke kucha lekha 648. 326, 371. kucIpalA 441. kizorasiMhajI (mahArAja) 25, 444, 461, kucerA 437, 444, 451, 654. 467, 466, 468. kur3akI 267, 416. kizorasiMha (rAjagar3ha) 365. kutuba ( buddIna ) khA~ ( jUnAgar3ha kA phaujadAra ) kizorImAna (lAlA) 485. 233. kITiMga (laiphTinenTa karnala ) 456. kutubuddIna ( aibaka ) 10, 11, 14. kItalasara 440. kutubuddInakhA~ 164. kIratapAla ( rA. dhUhar3ajI kA putra ) 48. kutubulamulka 311-314, 316, 317... kIratapurA 366. kundanamala ( muhatA ).456, kIratasiMha (AMbera ) 238.. kumArapAla 12, 36. kIratasiMha ( devar3A) 165. kumbhakarNa ( jaitAvata ) 166. kIrtikaumudI 36. kumbhakarNa ( bArahaTa ) 176. kIrtipAla ( cauhAna ) 10. kuramA 165. kIrtisiMha ( rA. udaisiMhajI kA putra) 178, kurukSetra 303. kuMjavihArIjI kA maMdira 364, kulicakhA~ 176. kuMDala 56, 104, 171, 283, 285. kulIcakhA~ 266. kuMDA 236. kuzalarAja ( siMghI ) 428, 426, 433, 437. kuMtana 87. 447, 448, 450, 451. kuMbhalagar3ha ( mera ) 125, 137, 142, 188, | kuzalasiMha ( AuvA ) 361, 363, 383. 265, 266, 282. kuzalasiMha ( mAMDA-ThAkura ) 356. , 705 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa kuzalasiMha ( mer3atiyA ) 260-262. kuzAna 4. kuzAlasiMha (grAuvA ) 436, 450, 453. kuSTharoga 608. kaMpar3AvAsa 357. kUMpA ( rA0 jodhAjI kA putra ) 103. kUMpA ( rA0 mallinAthajI kA putra ) 54. kUMpAjI ( Asopa ) 114, 118, 116, 124, 125, 130, 131. kUMpAvata 158, 156, 201, 202, 204, 210, 212, 226, 263, 275, 277, 278, 332, 356, 361, 380, 360, 366, 436, 437, 654. kezavadAsa ( rA0 udayasiMhajI kA putra ) 180. kezavadAsota 256. kesaraqhA~ ( khokhara ) 374. kesaravAlI 365, 440. kesarIsiMha ( Asopa ) 418, 424. kesarIsiMha ( kAyastha ) 250, 252. kesarIsiMha ( kucAmana ThAkura ) 448, 451. kesarI siMha ( dhAMdhala ) 428. kesarI siMha (bagar3I ) 412. kesarIsiMha ( mer3atiyA ) 352. kRSNakumArI ( ku~varI ) 176, 405, 406, kesarIsiMha (rAyapura) 384. kUr3I 440. kRSi-vidyAlaya 556. kRSNa (tRtIya) 11. 406, 412, 415. kRSNArAja ( dvitIya ) 11. kRSNavilAsa 23, 436. kRSNavilAsa 25. kRSNA ( nadI ) 370. kekar3I 142, 180, 326, 354, 375. keTara ( A, N. L ) 551. keTara ( A. W. L ) 556. keniyA ( jahAz2a ) 577, 584, 588. keniyA ( pahAr3a ) 581. keniyA (zahara) 577, 578,588. kembre 566. kerala 345. kelA ( rA 0 rAyapAlajI kA putra ) 46. kelakoTa 144. kelavA 121, 132, 255. kelhaNa ( cauhAna ) 10. kelha (la) ga ( bhATI ) 67, 64. kevAya mAtA 12. kezavadAsa (kalnA kA baMdhu ) 153. kezavadAsa (gADaNa ) 20. kezavadAsa (mAbuvA ) 106. kezava (zo) dAsa ( mer3atiyA ) 152, 163. kezavadAsa ( ratanAma ) 176. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat kesarI siMha (rAsa ) 360, 364, 371, 377, 378. kesarIsiMha ( sobhAvata ) 465. kesarIsiMhajI (IDara ) 501, 504. kesarIsiMhajI ( rIvAM ) 453. kesa (za) va ( sUtradhAra ) 122. ke. sI. esa. Ai 550. ke. sI. vI. o. 542 keharajI ( mahArAvala ) ( bhATI ) 67, 86. kaibe 342, 346, 350. kaiDaiTakora 504. kaimbrija yUnIvarsiTI 46 6. kairU 62. kaisarehinda jahAja 558. koMkaNa 46. kocakabeg2a 251. koTakirAnA 426. 706 www.umaragyanbhandar.com
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ koTar3A 76, 107, 116, 134, 142, 601. koTar3A 206. koTalA 542. koTa solaMkiyAna 71. koTA 222, 240, 347, 353, 355, 357, 402, 443, 486, 488 - 460, 464 - 466, 534, 565. koTecA 60, 62. koThAvAlA ( M. R. ) 536, 547, 551, 554, 558, 566, 574. kor3amade (vI) ( sAdA kI strI ) 67, 64. kor3amadevI ( rA0 jodhAjI kI mAtA ) 64. kor3amadesara 67, 64. kor3amadesara (gA~va) 68. kor3A 227. kor3iyA paTTI ( jAkher3oM kI ) 329. kotavAla 622. kotavAlI 366. kotavAlI kA makAna 462. 344, 346. kolIvAr3A 308. kolU 45, 104, 278. kolU (purohitoM kA bAsa ) 103. kolUmar3ha 36. kolo 581. kolhApura 306, 486. varNAnukramaNikA kosAnA 85, 87, 106, 120, 121, 281, 356. kosI 317. kosIthala 124, 142. kauMDobhA iraMgI 582. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat kauba ( misTara ) 510. kaurava 4. kveTA 547, 548, 570. kSatrapa 5, 6, 634. khaMgAra 108 khaMgArota 323. khaMDelA 244, 354. khaMbhAta 173, 342, 346, 350. khajavA 227, 655. koTA ( ToMsa nadI para ) 204. koranA (yA) 153, 183. korI 316. korTa oNpha vArDasa 536, 616. korTa saradArAna 474, 475, 464, 504, 506, 512, 548, 620. koliyA 414. khavAsapurA 121. kolI 43, 185, 186, 231, 289, 308, qhA~ Az2ama 182. khA~ jamAM 263. khA~ z2ahAM 264, 267. qhA~ jahAM 650. khA~ jahAM bahAdura 246 - 252, 260, 273, khajavAnA 333. khajAne kA mahakamA 605. khaTUkar3A 440. khamaNora 162. kharabUjI 347, 346. kharabA 180, 265, 372, 375, 376, 386, 368. kharAr3I 103. khalIla ullA qhA~ 225, 653. qhavAsaqhA~ 121, 132. 276. khAMDerAva 363. khAMDerAva dAbhAr3e 344, 346. 707 www.umaragyanbhandar.com
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa qhA~ daurA~ 267, 310, 312, 324, 348. qhA~ daurAM ( nasarata jaMga ) 650, 652. khA~nakhA~nA ( abdularahIma ) 172, 184, 186, 187, 166, 166, 200. khA~nakhA~nA ( baharAma ) 138. khA~nakhAnA~ ( muhabbataqhA~ ) 301. khA~najahAM 240. khA~najahAM (lodI ) 164, 205, 206. khA~naz2AdA 142. khAcaroda 221, 265. khATAvAsa 178. khATU 63, 76, 142, 456, 460. khATU (choTI) 377. khAtI kher3A 462. khAnadeza 201, 272. khAnapura 338. khAnasiMha 567, 566. khAnUjI 3,81. khAnoM aura kalA-kauzala kA mahakamA 616. khAphIqhA~ 223. khAbar3a 123, 142. khAracI 66, 472. khAraTUma 563. khArar3A ( mevAsA) 365. khArAberA 103, 115. khAriyA 104, 380. khAriyA phAdar3A 440. khArI 66. khArI kalAM ( cAraNAM ) 144. khAsa mahakamA 463. khijirakhA~ 65, 67. khir3akI 201. qhidamata guz2ArakhA~ 246, 251. khinAvar3I 144. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat misepura 31. khIMvakara 124, 131. khIMvasara 66, 10, 131, 278, 413, 424. khIMvasI 72. khIMvasI 417. khIMvasI (bhaMDArI ) 332, 334. khIMvA ( zrasaralAI ) 151. khIMvA (Asopa ) 164, khIMvA ( paukaranA rAThor3a ) 108. khIMvA (rAThor3a ) 172, 188. khIcaMda 326. khIcI 45, 48, 86, 175, 182, 254, 255, 278, 378, 360, 423, 521, 523, 554. khIcIvAr3A 170. khIpasA 44, 45. khImasI 52. khujistAtara ( jahAMzAha ) 317. khuDAlA 178. khudAnaMdakhA~ ( habazI ) 184. khudAbAda ( zikArapura ) 386. khurAsAna 236. 708 khurama ( akabara kA amIra ) 153, 164. khurrama ( malika ) 63. khurrama ( zAhaz2AdA ) 190, 161, 163, 164, 196, 200 - 206. khusaro 14. khusaro (mallika ) 14. khUbacaMda (siMghI ) 430. khejar3alA 368, 408, 403, 424, 450, 456. sasu kher3a 10, 34, 38, 36, 42-44, 46-50, 52-55, 116. kher3akoTa 37. www.umaragyanbhandar.com
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ kher3ecA 43, 46. khetar3I 404, 405, 407, 485, 486, 460, 464, 466. khetapAla 48. khetasI (bAghAjI kA putra ) 110. khetasI ( bhATI ) 308. khetAjI (mahArANA ) 75. khetAvAsa 440. khetAsara 263. khemakaraNa 260. khema ( khIMva ) sI 306, 307, 324. kher3ApA 144, 326. khaibara 240, 241. khor3a 188. khor3ecAM 103. khora 32, 65. khvAbagAha ke mahala 326. ga gaMgadeva 61. gaMgavAnA 352 - 354. gagarANA 67, 364. gaz2anI 14, 214. gaz2anIkhA~ ( jAlorI) 112, 306. gaz2anIqhA~ ( nADola ) 188. gajanera 63, 414. khairapura 385. khairavA 80, 88, 60, 61, 124, 125, 448, gajasiMha ( bhATI ) 424, 425. 446, 456, 466, 474. gajasiMha (mevAr3a) 285. khairAgar3ha 204. khokhara ( gAMva ) 567. gajasiMhajI ( jodhapura - mahArAjA ) 20, 28, 187 - 160, 163-165, 168 - 206, 210, 211, 213, 216, 640, 646, 651. gajasiMhajI ( bIkAnera ) 355, 361, 364, khokhara (jAti) 62, 63, 374. khokhara ( rAva chADAjI kA putra) 52. khokharopAra 603. 372, 375, 383. gaMgazyAma 115. gaMgazyAma kA maMdira 363, 364, 462. gaMgA 34, 75, 123, 466. gaMgA ( kainAla ) 555. gaMgAguru326. gaMgAdAsa 135. gaMgAprasAda paMDita 487. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat gaMgArar3A 372. gaMgArAma ( bhaMDArI ) 366, 401, 402, 406. 406, 410. gaMgArAma ( vyAsa ) 437. gaMgAvA 451. gaMgAsiMhajI ( bIkAnera - mahArAjA ) 485, 467, 468. gaMdAbanadI 240. gaMbhIramala 436. varNAnukramaNikA gajasiMhapurA 354. gaDarAroDa 553. gaDavAr3A 66. gar3ha piMDArA 166. gar3ha baTalI 324, 325. gar3hamuktezvara 335. gaNezacaMda ( mehatA ) 464, 468. gaNezadAsa ( khIcI) 175. gaNezaprasAda ( kaptAna) 501. gadAdhara 122. gadhiyA ( gadhaiyA ) 6, 634-636. gadhaiyA 6, 634, 635. gayA 16, 75, 65, 66, 204, 466. gayA guru 440. 706 www.umaragyanbhandar.com
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa gayAsuddIna balabana ( sulatAna ) 640. gayUragrahamada 488. gavarnamaiMTa 425-430, 421, 422, 432-435, 436, 442-445, 452, 453, 455-456, 463, 465, 467-470, 472, 475, 476-481, 483, 485, 460, 463, 467-501, 503 - 506, 507, 506-511, 513, 516-518, 520-523, 525, 526, 528, 530, 536, 546, 550, 560, 575, 612. gavarnara 481, 483, 487. gavarnara janarala 420-422, 428, 433, 435, 454, 455, 456, 466, 510, 572. gavarnara janarala kA ejaiMTa 446, 448, 451, 454, 456, 457, 460. gavarnara baMbaI 527. gavAM 510. gAMgA kI bAvar3I 115. gAMgAjI (rAva) 110-116, 118. gAMgANA 440. gAMgANI 148, 170, 182. gAMgelAva 115, gaoNiDara ( jI. bI. ) 504, 516, 522. gAgarU (rau ) na76, 86. gAz2A 567. gAz2iuddIna 314. gADavA 265. gAdher3I 444. gAyakavAr3a 334, 342, 346. giradIkoTa 364, 513. giradhara bahAdura ( rAjA ) 325. giradhArI siMha ( caMDAvala ThAkura ) 541. giranAra 438. girarI 126, 130. girAba 384. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat gilana ( G. V. B. ) 574. gilAvAsaNI 601. giveMcI 565. gIMgolI 408, 414. gIMdolI 54. gujarAta 3, 5, 6, 8, 11-15, 32, 34, 36, 37, 43, 54, 55, 62-64, 77, 80, 86, 60, 102, 111, 116, 118, 122, 123, 135, 138, 151, 168, 181-183, 185- 187, 164, 165, 167, 200, 208, 220, 230-233, 238-240, 243, 262, 266, 276, 280, 281, 283 - 285, 288, 286, 304, 308, 310, 313, 315, 316, 321, 323, 332, 336, 337, 340-343, 346, 347, 346, 350, 356, 416, 426, 635, 637. gujarAtI 337, 338. gujarI 238. gur3A (DhA) 124. gur3A (DhA) 458. gur3A (DhA) ( mAlAnI ) 10, 426, 442, 618. gur3Ala 44. gur3hA -jAToM kA 486. gur3hA -lAsa kA 486. gur3hA - sudhAroM kA 486. guNapAliyA 440. guNabhASA citra 20. guNarUpaka ( kezavadAsa kRta ) 20. guNarUpaka ( hemakavi kRta ) 20. guNasalI 366. guNasAra 21. gupta 5, 634. gumAna 24. 710 www.umaragyanbhandar.com
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNAnukramaNikA gumAnasiMha ( khIcI ) 521, 123. goTha 5, 303. gumAnasiMhajI ( mahArAja kumAra ) 520. goDa (Dha) vAr3a 11-13, 43, 78-81, 84, gumAnasiMhajI (mahA. vijayasiMhajI ke putra ) / 88-60, 102, 114, 124, 125, 256, 364, 401, 404. 264, 266, 273, 284, 265, 333, gurjara 6, 7. ___382, 383, 364, 366-368, 415, gulabadana begama 126, 128, 430, 441, 446, 457, 471, 488, gularAja (siMghI) 418, 416, 486, gulAbarAya (pAsavAna ) 360, 361, 364, godelAvAsa 245, 326. gopA 66. gulAbasAgara 364, 462, 480, 502. gopAladAsa (Uhar3a ) 183. gulAbasiMha ( pulisa-insapekTara ) 543. gopAladAsa (cAMpAvata) 173, 174. gulAbasiMhajI ( rIvAM-mahArAjA ) 536-536. gopAladAsa (paMcolI ) 420, 423. gulAmamuhammada ( mIra ) 385. gopAladAsa ( bhATI) 188. gulAmahusainakhA~ 366. gopAladAsa ( ma. sUrasiMhajI kA bhatIjA ) 162. gusAMI 326, 365, 440, 506. gopAladAsa ( mer3atiyA ) 214, 218. guhila ( goyala-gohila-gahalota-guhilota ) gopAladAsa (rAThor3a) 186. 11, 34, 38, 36, 42, 47, 70. 182, gopAladAsa (rA. mAladevajI kA putra) 144. 266, 374, gopAlapurA 346, gUMdIsara 326, gopAlapaula 326, 446. gUMdoja (ca) 42, 88, 121, 132, 143, gopInAtha (mer3atiyA) 282. 148, 446. gopInAtha (rAya) 186. gUgharoTa 276. gopInAtha (rAva sUjAjI kA putra) 110. gUjara 151, 170. gopInAthajI kA mandira 440, gUlara 380, 448, 450, 453, 456. goyanda60. gebIla (E.V.) 510. goyandadAsa (sobhAvata) 373. gesUkhA~ 324. goyandapurA 444. gaibrIla (G. H.) 556, 556, goyandANA ( gar3ha) 36, 46. gaimAvAsa 167. gorakSasahasra nAma kI TIkA 24. gailAvasa 326, goradhana (govardhana) (khIcI ) 378, 360. gailAvasiyA 167. goradhana (dhAMdhala ) 424, 425. gokalaghATa 362. | goradhanasiMha (kaMTAliyA) 455. gogAde (cauhAna) 86. goranaDI 440. gogAdeva (rAva vIramajI kA putra ) 20, 56, gorAU 522, 536. 57, 66. gorer3I khurda 326. goguMdA 162, 164, 160, 161. | gola 358. 711 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa golakuMDA 201. ghanazyAmajI kA maMdira (pacadevariyoM vAlA) golamez2a kaoNnaphrensa 564, 565. 330. golAsanI 564. ghATA 380. goliyA 601. ghANerAva 88, 326, 405, 415, 446, 455. golDana jubilI 481. ghAsamArI 236, 381. govardhana parvata 240. ghIsUlAla 572. govardhanalAlajI (gusA~I) 506, ghur3alA / ghaDUlA ) 106. govinda (kUpA) 126. ghUgharoTa 123. govindadAsa ( jodhA) 241. ghevar3A 115. govindadAsa (bhATI) 182, 183, 185, ghoDAraNa 326. 187-186, 161-163, 197. ghor3A saropAva 633. govindadAsa (rA. udayasiMhajI kA pautra) 186. ghorAniye pula 567. govindadAsa (ga0 sUjAjI kA pautra) 108, 133. ghosUDI 16, 66. govindarAma (bhaTTa) 353, 355. govindarAva 376. caMga 426, gozcana (laoNrDa) 560. caMgAvar3A 116. go (gu) sAMIjI (gosvAmI) 240, 357, caMgAvar3A (khurda ) 366. 381, 365, 402, 440. caMDAvala 356, 361, 368, 412, 418, gaur3a 8, 12, 13, 222, 223, 238, 351, 424, 425, 431, 456, 541. 353, 653, 654. caMDU 121. gaur3AvATI 13, 362, 408. caMDU-paMcAMga 121, 615. gautamI-putra zAtakarNi 5. caMDUlA 344. gaurIzaMkarajI (aomAjI ) 166, 187, 186. caMda 48. gaurDana ( janarala ) 563. caMdragupta ( dvitIya ) 5. gaurDana ( mejara ) 571. caMdragupta ( maurya ) 4. graharipu 36. caMdrapAla 48, grAMTa (G. W.Grant karnala ) 502, 506. caMdraprabodha 21. grAMTa Dapha 336, 347, 346, 374, 403, | caMdrabhAna jodhA 257. 407. caMdrasenajI (prAMbera ) 101. grIsa 566. caMdrasenajI (rAva jodhapura) 17,135,138-141, gvAliyara 8, 66, 515, 530, 650, / 144, 147-165, 170, 182, 187, 160, 218, 600. ghaMTAghara 513. naMdrAvata 223. ghaTiyAlA 7, 8, 115. vavAliye (e) 27, 381. ghaTiyAlI 351. cakana durga 236. gha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ cakrezvarI 46, 47, 65. caturasAla ( bU~delA ) 301. catura siMha (ma0 ajitasiMhajI kA putra ) 328. caturbhuja ( upAdhyAya ) 410. ) 486. caturbhuja ( ka caturbhuja ( bhaMDArI ) 418. caturbhuja viSNu 166. canAba 216. caniyAra 286. carakhArI 565. 388, 360, 366, 368. cA~dI ke sikke 642. cA~dI ke sikkoM para ke kucha lekha 645, 646. cA~delAva 380. cA~pA 80, cA~pAnera 338, 345. 86-88, 65. cavAM 408, 440. cAMcalavA 103, 357. cAMNoda 106, 415. cA~dakuMvarI 63. cAMdaNI 50. cAMdapaula ( daravAz2A ) 168, 216, 357, 418, 466, 611. cA~dabAvar3I ( cauhAna bAvar3I ) 63. cA~darAva 103. cA~dazAhI 641. cA~dArUNa 260. cA~dAvata 254, 255, 281, 356, 367, cAvaMDiyA 554. cA~pAvata 134, 173, 174, 212, 218, 250, 253, 256, 263, 271, 274-276, 278, 281, 282, 284,288, 260, 268, 301, 308, 334, 361, 373, 376-381, 408, 436, 450, 542, 654. caoNmaloda ( cANoda ) 188. cAkara ( mIra ) 385. varNAnukramaNikA cAkarI 413, 457, 458, 506, 520, 545, 618, 627, 626-631. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat cAcaka 45. cAcA 67, 75-76, 81, 82, 87. cAcigadeva ( khIcI ) 86. cAcigadeva ( cauhAna ) 6, 36. cAcigadeva ( rA 0 caMDAjI kA putra ) 66. cATasU 76, 123, 142, 143. cAmarsa (thoDora ) 548. cAmuMDA (devI) 27, 61, 65, 66, 330, 446, 462, 518, 558. cAraNa 45, 66, 76, 103, 106, 116, 144, 178, 167, 206, 245, 326, 366, 366, 365, 440, 443, 461-463, 473, 462, 600, 601, 610, 654, 655. cAraNavAr3A ( cAraNoM kA bAr3A ) 440, 600. cArabhujA 245. cAravAsa 115, 144. cAlukya 13. cAvaMDA ( gAMva ) 61. cAvar3A 6, 7, 35, 44, 74. cAvar3IjI 462. cikitsA - vibhAga 607. cir3iyAghara 612. cir3iyAnAtha 62, 143. cittaur3a 4, 18, 46, 75-77, 80, 82, 83, 86, 60, 116, 124, 140 - 142, 161, 162, 263, 264. cimaNavA 444. cimanAjI 338, 342, 343. cItaror3I 83. cIna 6, 501-503, 517. cIpha korTa 521, 620, 621, 623. 713 www.umaragyanbhandar.com
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa cIpha jaja 521, 526. caubArI 384. cIpha minisTara 602. caurAsI padArtha nAmAvalI 23. cukAvasa 440. causala 351. cUTIsarA 56. causA 123. cUMDA ( rAvata-mevAr3a ) 71, 72, 76, 76, | cauhaTana 142, 558. 81-88. cauhAna 8-15, 35, 38, 36, 45, 47, cUMDAjI ( rAva jodhapura) 6, 15, 33, 54-73, 51-53, 63, 66, 67, 73, 74, 84, 83, 85, 60. 86, 63, 66, 100, 104, 105, 113, cUMDAvata 63. 114, 123, 124, 142, 186, 215, cUDAsara ( gAMva-nAgora) 56, 84, 68. 228, 276, 277, 288, 261, 266, cUDAsara ( tAlAva ) 63. 365, 526, 636. cUDAmana ( bharatapura ) 322, 352, 353. cecaka 607. chajjUrAma (tivAr3I) 528, 535. ceTavuDa (leDI) 568. chatarasiMha (nIMbAja-ThAkura ) 484, 464. cembara oNpha priMsez2a 538, 545. chatArI 63. cerAI 8, 263. cainakaraNa ( siMghI ) 368, 418, 416. chatrasAla ( bhATI ) 404, 405, 413. chatrasAla ( mehatA) 448, 446. cainasiMha ( Asopa-ThAkura) 484, 464, 514, chatrasAla ( ratalAma ) 176. 516, 535. chatrasiMha (Asopa) 378. cainasiMha (paukarana-ThAkura ) 525, 536, 556, chatrasiMha ( jayasalamera) 453. 556, 560, 565, 570, 572. chatrasiMhajI ( ma0 mAnasiMhajI ke putra ) cainasiMha ( bAraTha) 443. 416-422, 424, 438, 441. cainasukha kA berA 608. chappana ke pahAr3a ( mevAr3a ) 162. cainA 24. chappana ke pahAr3a ( sivAnA) 162. caimsaphorDa ( laoNrDa) 16, 537. chalI 167. cora narANA 222. chAMgANI 424. caukar3I 85, 87. chAjar3a 46. caukelAva 358, 440, 462. chADAjI ( rAva jodhapura ) 33, 51, 52. caukhAM 357. chApara 102, 142. cautha 282, 337, 338, 344, 346, 348. | chApara (droNapura ) 66, 67-103. caudharI 266. chApAkhAnA ( rAjakIya ) 6.6. caupar3A 425. chipiyA 268. caupAsanI 240, 357, 402, 418, 446, chIDiyA 167. 465, 522, 531, 560. | bItara 560. caupAsaNI cAraNAM 144. | chItara ( pahAr3I) kA mahana 611. 714 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ chailabAga 462. chogA ( zrImAlI brAhmaNa ) 446. choTamala ( rAvata ) 464, 521. chora 502. ja jaMgalAta 482, 616. jaMgalAta kA mahakamA 606. jaMbUsara 337, 345. jagajIvana (bhaTTa) 21, 22, 246. jagatarAya 152, 163. jagatasiMha ( bhATI ) 450. jagatasiMha ( rAjA bAsU kA putra ) 651. jagata siMha ( rAvarAjA ) 536. jagatasiMhajI ( jayapura - nareza ) 405 - 412, __414-416. jagata siMhajI (dvitIya) (mahArAnA ) 354, 356, 368, 367. jagatasiMhajI (ma0 jasavantasiMhajI prathama kA putra ) 241. jagannAtha ( dhAya bhAI ) 377 - 380. jagannAtharAyajI ( ThAkurajI ) 245, 365. jagannAtha siMha ( mer3atiyA ) 185. jagapAla (rA. mallinAthajI kA putra ) 54. jagamAla (tejasI kA putra ) 215. jagamAla ( mahArAvala nagara ) 38, 47. jagamAla (mer3atiyA) 137, 136 - 141, 146, 156. jagamAla (mevAr3a) 161, 168, 166, 173, 177. jagamAla ( rA 0 jodhAjI kA putra ) 103. jagamAla ( rA 0 raNamallajI kA putra ) 80. jagamAla ( rAvala mallinAthajI kA putra ) 54-56, 56, 107. jagamAla ( rAva - sirohI ) 115. jagarAmasiMha ( UdAvata ) 275, 260. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat varNAnukramaNikA jaggU ( jagannAtha ), ( puSkaraNA brAhmaNa purohita ) 335, 353. jaz2iyA 247, 251, 256, 261, 272, 315. jajmara 427. jadunAtha sarakAra 234, 236, 242. janako (kU) jI 374-376. z2apharakhA~ 15, 62, 63. z2abaradastaqhA~ 286. jamarUda 212, 236- 242, 248. jayaca (ca) ndra (nda) 31-34, 36, 46. jayadeva ( purohita ) 254, 255. jaya (jai) pura 1, 76, 107, 123, 161, 203, 205, 228, 263, 264, 266, 302, 311, 313, 315, 321, 324, 325, 332, 335, 347, 348, 351-356, 360-366, 368, 372, 375, 376, 376, 382, 383, 387-386, 368, 404-412, 414-416, 427, 436, 446-448, 453, 454, 458, 463, 466, 470, 475, 477, 483, 486, 460, 463, 464, 506, 511, 515, 543, 547, 546, 552, 553, 560, 564 - 567, 570, 571, 628. jaya (jai) paula 406, 440. jayamala ( mu~haNota ) 215. jayamala ( mer3atiyA ) 156, 162. jaya (jai ) salamera 1, 2, 7, 37, 48, 46, 51, 58, 64, 67, 73, 74, 86, 102-104, 105, 120, 121, 126-128, 133, 134, 145, 157, 171, 183, 217, 218, 231, 326, 334, 366, 437, 448, 453, 484, 485, 488, 463, 466, 505, 508, 506, 511, 512, 521. jayasiMha ( jayantasiMha solaMkI ) (dvitIya) 32, 37. 715 www.umaragyanbhandar.com
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa jayasiMha (siddharAja solaMkI ) 12, 37. javAharasiMha ( Dakaita araTiyA ) 112, 554. jayasiMhajI (dvitIya) (savAIrAjA jayapura ) | javAharasiMha ( Dakaita cUTIsara ) 445. 263, 265-268, 301, 302, 305, javAharasiMha ( rAmasara ) 118. 311, 313-316, 321, 323-327, javAharasiMha ( rAvarAjA ) 461 326, 332, 334, 335, 348, 351-356. javAharasiMha (risAlA) 566, jayasiMhajI (prathama) ( jayapura-mahArAjA) 20, javAharasiMhajI ( bharatapura ) 382. 205, 223, 226-228, 230, 231, 238, 247. jasakaraNa 8. jayasiMhajI ( mahArAnA ) 267, 271, 272, jasanagara 542. 282, 284. jasamAdevI 63. jayasiMhajI ( sailAnA) 176. jasarAsara 66. jayA ( jaya zrA) pA ( siMghiyA ) 365, 367, jasarUpa ( muhatA ) 427. 372-376, 382. jasavanta ( kalAvata) 186. jarAsaMgha 3. jarmana 182, 566. jasavanta ( rA. jodhAjI kA putra ) 103. jarmanI 123, 525, 134. jasavanta kaoNleja 487. 466, 111. jalaMgharaguNarUpaka 24. jasavantagar3ha 531, 6.3. jalaMdhara carita 23. jasavantajasobhUSaNa 466. jalaMdhara jasabhUSaNa 24. jasavantapurA 244, 326, 365, 440, 441, jalaMdhara jasavarNana 24. 477, 487, 506,514, 163,573. jalaMdhara jJAnasAgara 23. jasavanta phImela haoNspiTala 465. jalaMdharastuti 24. jalaMgharastuti 24. jasavantarAva holkara 404, 406, 407. jalaMdharastotra 23. jasavantasAgara (dakSiNa) 244. jalaMgharastotra 24. jasavantasAgara (mAravAr3a) 461. jalagAMva 204. jasavantasiMha (rA. udayasiMhajI kA putra) 180 jalAla ( malika ) 63. jasavantasiMha ( rA. mAladevajI kA putra ) 144. jalAlakhA~ 114, 156. jalAlakhA ( jalavAnI ) 126, 130. jasavantasiMhajI (dvitIya ) ( mahArAjA ) 25, jalAluddIna fIroz2azAha khilajI 6, 44. 26, 244, 441, 442, 447, 457, javAMmadakhA~ ( bAbI) 306, 346. 456-461, 463-466, 471, 473, javAnasiMha ( rAvarAjA) 461. 477, 481, 486, 486-463, 466, javAnasiMha (rAsa ) 361. 116, 123, 630, 638. javAnasiMha (rIyAM ) 371. jasavantasiMhajI (dvitIya) ( mahArAjA) kA javAharakhAnA 606. smAraka 516. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNAnukramaNikA jasavantasiMhajI (prathama ) ( mahArAjA ) 15, | jApharakhA 261. 20, 21, 26, 28, 115, 146, 208-210, | jApharI Arcara 577, 578, 581, 588. 213, 214, 220, 222-230, 232, 236, / jAma 526. 238-240, 242, 243, 246-252, | jAmatAmacI 240. 254-256, 258, 263, 270, 280, jAmanagara 447, 15, 126-528, 530, 366, 405, 446, 646, 651, 655, 534, 536, 541, 551, 558, 562. jAmabega 174, jasavantasiMhajI kA devala 330. jAma sAhaba 527, 558. jasasiMha ( ThAkura-mejara ) 466, 104, 505, jAyala 45. 51.. jAravica ( grAMDa DyUka oNpha raziyA ) 485. ja (jai) sA ( sIdhala ) 61, 67. jaoNrja paJcama ( samrAT ) 508, 514, 516, jasola 38, 86, 176, 426, 551, 618. 520, 523, 536, 546, 550, 571,638 jahA~gIra ( bAdazAha ) 106, 180, 185-188, | jaoNrja ( misTara ) 562. 160, 161, 164, 167, 166, 200, jaoNrja raoNbarTsa ( kainiMga bairana hairisa ) 487. 202-206, 214. jaoNrja laoNyaDa (gavarnara ) 545. jahA~dArazAha 304. jaoNrja SaSTha ( samrAT ) 573, 574, 638. jahAMzAha 317. jaoNrja-hvAiTa ( janarala ) 487. jahAjapura 74, 142, 161, 178. jaoNrDana 19, 20, 567. z2ahera 568. jaoNrDana kI ghATI 526, 562. jAMgala 4. jAlaNasIjI ( rAva ) 33, 46-51. jAMgalU 53, 63, 64, 68, 84, 85, 64, jAlima (sultAna ) 581. z2AlimasiMha (khATU) 377. jAgIra kI adAlateM 623. z2AlimasiMha (ma0 vijayasiMhajI kA putra ) jAgIradAroM para lagane vAle rAjakIya kara 627. 364, 396, 367. jATa 68, 322, 352, 361-363, 382, z2AlimasiMha ( moDAsa ) 438. 360. z2AlimasiMha ( harasolAva ) 413, 416. jATiyAvAsa kalAM 103. z2AlimasiMhajI ( mahArAja ) 455, 461, jAr3ejA 37, 240. 481, 488, 516, 526, 535, 537. jADejIjI 457, 462, jAliyA 462. jAr3ejIjI ( ma0 sumerasiMhajI kI mahArAnI) 126. jAlora 10, 15, 36, 51, 53, 63, 65, jADejIjI ( mAjI ) 466, 507, 541, 545. 74, 75, 76, 100, 103, 112, 116, jAdama (na) 248. 122, 123, 132, 135, 138, 141, jaoNna butIsI 411. 142, 144, 145, 173, 178, 194, jAphara kulI (khA~) 288, 286, 261. | 165, 200, 201, 206, 216, 256, 262, 8. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihasa 264, 266, 270, 273, 275, 285, 286, 288, 260, 308, 326, 331-334, 336, 337, 346, 346, 352, 356, 356, 360, 366, 373-376, 376, 380, 366-366, 401, 402, 404, 408, 406, 426, 430, 438, 445, 447, 456, 465, 471, 514, 553, 563, 565, jaloro- daravAz2A 462. jAvarA 536. jAvalA 3500 jinadatta 10. jinasana 8. jipe 580. jIMdarAva 45, 48. jItamala ( paMcolI ) 423. jItamala ( siMghI ) 406. jiiy| 423. jIvana (dA~I) misala 632. jIvAnanda (paNDita) 475, 488, 464, 466. jI0 sI0 i0 30 562, jI0 sI0 esa0 Ai0 572. jugatA 440. jugela 48. juDIla minisTara 620. juDIzana supariTeNDeNTa 621, 622. junaida 7, 13, 14. jubilI ko jumA~masjida 252. mekhA~ 543. 461, 465. 476, 488, 573, 625. jalphikAra jaMga 17, 360-363. phAra siMha (cA~dAvata ) 281. saha (buMdelA ) 650. jUnAgar3ha 5, 233, 308, 466. jUniyA 176, 304. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat jekhala 142. jeThamala 44. je0 bI0 ( jodhapura-bIkAnera ) relve 483, 501, 507, 512, 515, 536, 544, 545. jebunnisA vegrama 258. jemsa ( misTara ) 488. jemsa barjez2a 208, 412, 455. jeriko 567. jerUsalama 567. jela ( mukhya - saiyaTrala ) 604,608. jelavA 365. jaitapurA 365. jaitamAla (cA~pAvata - rAThor3a ) 148. jaitamAla ( bhATI ) 131. jaitamAla ( rA 0 raNamallajI kA putra ) 80. jetamAla ( rA 0 sUjAjI kA vaMzaja ) 133. jaitamAla ( zAkhA ) 122. jaitamAlajI ( rA 0 salakhAjI kA putra ) 53-55. jaitamAlota 86, 142. 718 jaitasiMha ( AuvA ) 27, 383. jaitasiMha ( khairavA ) 124. jaitasiMha (cA~dAvata ) 281. jaitasiMha ( saluMbara - rAvata ) 374. jaitasiMhajI kA thar3A 383. jaitasI ( rA0 udayasiMhajI kA putra ) 180. jaitasI ( rA 0 sUjAjI kA pautra ) 110. jaitasIjI ( rAjA- bIkAnera ) 68, 113. 123, 125. jeitA (bagar3I ) 114, 117- 119, 124, 130, 131. jaitAraNA ( na ) 73, 75, 61, 101-103, 106, 110, 116, 130, 138, 142, 144, 146, 178, 180, 185, 167, 202, 211, 245, 250, 254, www.umaragyanbhandar.com
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ gharNAnukramaNikA 264, 273, 275, 276, 281, 326, | 185, 186, 188, 186, 161, 163, 333, 334, 364, 372, 376, 406, | 164, 196-166, 201, 204, 206-206, 428, 6.3. 212, 215, 216, 218, 216, 225, jaitAvata 113, 134, 136, 138, 158, 226, 230, 233, 244, 245, 246, 166, 308, 332. 250, 253-257, 256-263.265, 266, jaitiyAvAsa 365. 270-274, 277, 280, 281, 283-286, jaitra.saMha ( guhila ) 11. 261, 262, 264-266, 268-308, 310, jainagara 2. 311, 318, 323, 325, 326, 326, jainiMgja ( karnala ) 504-507. 332-334, 336, 346-346, 351-353, jai (jaya ) mala ( mer3atiyA ) 18, 134-138, | 3 55-358, 360, 361, 364-366, 140, 141, 146, 152. 371-375, 377, 378, 381-367, jaimala ( ga0 mAladevajI kA putra ) 137, 144. 366-402, 404-422, 424-435, jaisA ( cAMpAvata rAThor3a) 133, 134, 148. 437-446, 451-463, 465-467, jaisA ( bhATI) 86, 131. 466, 470, 472, 473, 476-488, jaisA ( bhATI pUMgala ) 133. 460, 462,463, 465-501, 503-505, jaisA ( sAMkhalA ) 58. 507-510, 512-514, 516-531, jaisiMha ( ummedanagara-ThAkura ) 536, 546. 533-543, 545-546, 551-556, jaisiMha ( rA. voramadevajo kA putra) 16, 64. | 558-560, 562, 564-576, 577, jogarAja (buMdelA) 206. 584, 588, 564-566, 568,566,6.1, jogasiMha 566. 603-607, 606-615, 618, 621, jogA (rA. jodhAjI kA putra) 100, 103, 104. 624-627, 626, 637, 636, 642, jogA ( rA. dhUhar3ajI kA putra ) 48. 643, 646, 646, 651, 655, 656. jogItAlAva 207. jodhapura imIriyala lAMsarsa 535, 536. jogotIrtha 126. jodhapura kI TakasAla 638, 640, 642, 643. jogIdAsa (bAraTha) 384, jodhapura-gavarnamainTa 566. jogIdAsa (rA. sUjAjI kA putra) 11.. | jodhapura-darabAra 575. jojAvara 70, 142, 188. jodhapura-phlAiMga klA564. jodhar3AvAsa 144, 601. jodhapura-risAlA 564, 565, 566. jodhar3AvAsa ( khurda ) 144. 601. jodhapura relave 478, 566, 572, 575. jodhapura 2, 7, 8, 16, 18-21, 23, 25, jodhapura-relve kooNpareTiva kreDiTa sosAiTI 606. jodhapura-relve-jubilI 566. 27-30, 42, 44, 47, 65, 66, 76, 80, jodhapura-lIjiyana 430. 83, 60, 62, 65-67, 100-113, 115, jodhapura-sTeTa 566. 116, 118, 120, 121, 123-127, jodharAja ( siMghI ) 367, 368, 629, 130-132, 134, 135, 136-151,156, | 162, 165, 170-153, 147, 178, 181, / jodhasiMha (bhATI) 368. 711 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa noghA (jAti) 162, 241, 257, 258, 275, 277, 281, 282, 260, 306, 326, 377, 387, 436, 523, 540. jodhA ( bhATI ) 86. jodhAjI (rAva) 16, 20, 28, 47, 67, 70, 75, 78, 80, 82-104, 106-108, 112, 115, 171, 182, 436, 440, 463. jodhAjI kA phalasA 63. jodhANA 364. jodhAvata 276. jodhAvAsa ( jaitAraNa ) 178. jodhAvAsa ( bIkAnera ) 101. jodhelAva 62. jopasA ( sI ) 44, 45. z2orasiMha ( ThAkura mejara ) 538. jozamIra 63. jorAvarakhA~ 346. jorAvarapurA 601. jorAvaramala (siMghI) 406. jorAvarasiMha ( jasola ThAkura ) 551, jorAvara siMha ( bAbhA kizanagar3ha ) 452. jorAvarasiMha (ma0 abhayasiMhajI ke putra ) 333, 357. jorAvarasiMhajI ( bIkAnera-rAjA ) 347, 346, 351, 355. jorAvarasiMhajI ( mahArAja ) 456 - 461. jozI 380, 423, 426, 428, 430, 436, 437, 456, 481, 464. johiyA 12, 55-57, 630 johiyAvATI 56. jaunapura 66, 100, 102, 123, 637. jaunasTIla (eara mArzala ) 564. jauhara (mipraveza ) 175. johara ( AkRtAbacI ) 126. jJAnaprakAza 24 janamana ( muhaNota ) 402, 4050 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat jJAnasAgara 24. jJAnasiMha (pAlI ) 412. jvAlAsahAya mizra 547, 553, 557, 556, 560. bha~vara 362, 367. bharar3A 45. bharaNe ( ne ) zvara 62. jhAr3oda 320. jhAr3ola 66, 66. buA ( vA ) 42, 103, 106, 485. jhAlA 66, 124, 222, 223, 310. jhAlAvAr3a 515. jhAlI 143. jhAlIvAr3A khurda 206. jhiMda 511, 515. milAya 200, 375. bhIlavAr3A 266. phuDalI 326. mUM ( jUM ) jhaNU 46, 66, 100, 116, 126, 142, 405. mUsI 203. jhelama 205. TaMTotI 372, 376. TakasAla 606. pha TarkI 16,525. Tarpha klaba, kAro 563, TATaravA 357. TATaravI 600. TaoNDa ( jemsa ) 1, 18, 32, 34, 38, 36, 43, 44, 46-48, 65-67, 70-72, 76, 77,76, 83, 102, 103, 105, 107, 220 www.umaragyanbhandar.com
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106, 110, 112, 147, 166, 200, 224, 238, 280, 326, 330, 353, 370, 373, 377, 378, 363, 637, 646, 653 - 655. 354,66, TaoNDa ( misTara ) 464,508. Tana (misez2a ) 571. TAlapurA 384, 386, 387, 416, 443. TIke Adi kI lAga 617. TIbar3I 326. TIbANiyA 326, Telara ( misTara ) 454. TelA 366. TaigAnIkA 580. TailIphona 614. TaimITorI (L.P.) 105. ToMka 123, 142, 357, 485, 428. ToM (hUM ) sa 203, 204, ToDaramala (rAjA) 186. To ( to ) DA 123, 142, 203, 204, 275, 302, 304, 318, 320, 326, 326, TrAMsavAla 466. TribyUTa 617, 618. Trela ( kaipTina ) 566. Trevara ( karnala ) 487, 486. Trevara kaiTala-pheyara 488, 465, i 163 - 165 | DabhohI (I ) 327, 343-345. 242, 262, DAMgI 46. 466. ThaTThA 227. ThAkurasI 144. Da DaMDa-kirAr3a 443. DaDDhA 467 Dapharin ( laoNrDa ) 478,480. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat DAkakhAnA 433, 480. DAkora 344. DAbar3A 367. DAbarayANI khurda 365. DAbhI 35, 38, 36, 42, 43. DAlU 48. DAva (bA~I) misala 632. DiMgala bhASA 514. varNAnukramaNikA Diksana ( misTara ) 421. DisTrikTa korTa 548, 617, 623. DI0 e0 vI0 kaoNlija 462 . DIga 363, 448. DIgarAnA 274. DIgAr3I 446. DIDavAnA 6, 63, 64, 67, 116, 142, 144, 167, 261, 264, 265, 273, 274, 266, 300, 320, 325, 326, 326, 356, 366, 374, 376, 377, 405, 406-411, 414, 427, 440, 466, 601, 625. DI- boine 386. DIsA 286, 446, 451. DumarA 536. DUMga ( rA 0 cUMDAjI kA putra ) 66. DUMga (siMha) jI 445. DUMgarapura 158, 162, 271, 565. DUMgara siMha (mevAr3a) 111. DUMgarI ( UdAvata ) 138. DUMgarasI ( rA 0 jAlAsIjI kA putra ) 51. DUMgarasI ( rA 0 mAladevajI kA putra ) 144. DUMgarasI ( rA 0 raNamalajI kA putra ) 80. DUMgarasI ( sivAnA ) 122. DUmADA 301. 721 www.umaragyanbhandar.com
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAra kA itihAsa DegAnA 512, 603. tanAvar3A (choTA) 440. Derave kI dAMNI 6.1. tanAvar3A (bar3A) 4... Deyaha 386. tamyavakhA~ 13, 165. DeviDa oNkTaralonI 421, tandudI bega khA~ 125. DevalepamaiTa 612. taravara 136. DoDiyAlI 16. tarasIMgar3I soDhAM 600. Doha 361. talahaTI ke mahala 168, 206, 361, 401, DolI-kAMkANI 106. 465. DohA 281. taha varaalI 303, DayUka oNpha kanATa 138, 546. tahavva (bu ) ra khA~ 246, 256-261, Dreka broka maina ( D. L.) 135, 541, 143, 264-266, 268, 266, 276. 146, 548, 546, 153, 14, 556, tAMbar3iyA ( khurda) 178. 615. tAMbe ke sike 643. tAMbe ke sikkoM para ke kucha lekha 646. tAusara 36. DhaMDhorA 144, 326. tAgIrAta 626. DhanyUzAhI 643. tAz2Ima 63.632. DhADharavA 326. tAta 7. dAdariyA kharda 440. tAtAra 37.. dATI 20, 56, 60, 61, 361. dAnI 353. tAtAra khA~ 63. DhIkAI 462. tApatI 272. tApI bAvalI 212. bIgariyA 144. tAmIla 112, 12.. DhalI 6... tArakIna 412. DhAr3a 200, 41.. tArAgar3ha 326. tArAcanda 24. haiM (tu ) vara 107, 389, 413. tArIkha phariztA 16. te (tu) varajI 402. tAlakA 115. ta~ ( ) varAvATI 107, 4t tAlakA 144. ta~varoM kI pATana 386. tAlakiyA 178. takhatasAgara 462, 576. tAhirakhA~ 246, 26.. takhatasiMhajI ( mahArAjA) 24, 25, 438, | tiMvarI 103, 326, 36, 4ke. 441-443, 6, 447, 43, | tigAriyA 167. 458-461, 463-466, 471, 473, | tijArA 322, 331. 628, 626, 618, 636, 642, 643. timUra (sAnI ) 316. 722 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ parNAnukramaNikA tirasIMgar3I 47. toleyAsara 1... tirAha 467. tolesara 440. tilaMgAnA 207. tosINA 276, 326. ti ( ta) lavAr3A 14, 86, 16. tribhuvanasIjI (rAva) 13, 12-14. tilokasI (rA. mAladevajI kA putra ) 144. | triveNI 321. tilokarI. (ga. sUjAjI kA putra) 110. tryaMbakarAva 342, 343, 345. tilokasI ( varajAMgota) 13.. tivAr3I 528. tihoda 407. thahA 10, 171. tIDAjI (rAva) 33, 52, 53. thabUkar3A 40,462. tItaroda 176. tharapArakara 1. tImUrazAha 387. thalI 165. tuMgau 19, 20, 388, 448. thAMdhI 46. tukojI 388. thAnavI 444. tug2alaka 61. dhAna / sevaga - 384. tugalakAbAda 258. thirAda 31, 142, 271, 286, 335 tutanakhAmana 563. thoba (zAsana ) 103. turka 11, 125, 526, 568. thobha (ba) 47. tulacharAya 24. tejamaMjarI 23. tejamala ( lor3hA) 424. dakSiNa ( dakkhana ) 181, 183, 185-160, tejasiMha (gunAbagaya kA putra) 360, 401. 193-167, 200-202, 204, 201, 207, tejasiMha ( cA~gavata ) 260. 210, 220, 233-236, 237-147, 256, tejasiMha ( dvitIya ) ( rAvarAjA ) 462. 271-273, 276, 278-280,80,28, tejasiMha ( prathama ) ( rAvarAjA) 461, 471, 286, 161, 294, 265, 266, 306, 476, 468, 112. 312, 314, 315, 323, 325, 343, tejasI (mahevA) 215. 365, 376, 652,613. tejasI ( rA. mAladevajI kA putra) 144. dakSiNI 332. tejasI ( ga. raNamallajI kA putra )80. dakSiNI ephrikA 466. tejasI (rIyAM) 116. dakhanA ( dakSiNI ) paula 440. tejA ( vAnara rAThor3a) 57. datANI 168. taimUra 62. dattA (tU) jI 371, 374-376. toDA 275, 304, 326, 326. dattekhA~ 543. topaniyata honA ( salAmI kI ) , 46. | dadhimatI 1. toramANa 634. | damA 83. 723 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa damizka 568. dayAnanda sarasvatI ( svAmI ) 462 dayAladAsa (jhAlA ) 222, 223. dayAladAsa ( sikadara ) 300 - 302, 312, 314, 317, 324. darabAra (hAI ) skUla 454, 484, 487, 551. darabhaMgA 521, 555. 305, dalakara 260. dalathaMbhana ( upAdhi ) 200, 108. dalathaMbhana ( banAvaTI ) 262,308, 310. dalathaMbhana ( mA0 ajita siMhajI kA putra ) 248, 254. dala- paMgula 31. dalapata ( rA0 udayasiMhajI kA putra) 178. dalapata siMha (devalI ) 523, 526, 567-566. dalapatasiMha ( rohaTa - ThAkura ) 526, 542. dala - bAdala 358, 544. dalA ( johiyA ) 55-57. dalA (bUMdelA ) 186. dalAla (T. G. ) 573. dalasiMha (hADA 334. dasrota 346. dastarI kA mahakamA 604. dahiyA 12. dahIjara ( deIkara ) 126, 127, 168, 440, 461. dA~tA 515. dAgar3A 206, 326. dAnA ( dhAMdhala ) 423. dAniyAla ( zAhajAdA ) 176, 183, 184. dAbhAjI 350. dAmAjI gAyakavAr3a 346. dAmodarajI ( gosvAmI ) 240. dAmodaralAla 441, 543. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat dArAzikoha ( zAhaz2AdA ) 214, 218, 220, 225-227, 230, 651. dArogA kA cihna 6 36. dilIpasiMhajI ( mahArAja kumAra ) 575. dilera qhA~ 223. dillI ( dehalI ) 14, 15, 17, 26, 30, 32, 61, 62, 64, 65, 80, 100, 102, 111, 123, 136, 141, 146, 178, 180, 202 - 204, 211, 212, 220, 226, 227, 235, 236, 238, 251-255, 257-256, 261, 270, 276, 281, 287, 267, 268, 303-307, 306, 311, 312, 314, 315, 317, 316, 320, 322-324, 326, 328, 326,331-336, 341, 342, 346, 348, 346, 351, 356, 360, 361, 370, 387, 360, 362, 363, 367, 421, 424, 436, 440, 448, 467, 505, 514, 520, 527,528, 534, 538, 540, 542, 545, 548, 149, 553, 556, 558, 546, 560, 462-566, 570, 572, 636, 640, 647, 656. divarAI 262, 267. dInadAra qhA~ 280. dInAnAtha (kAka) (paMDita ) 486, 464. dIpacanda ( vyAsa ) 308. dIpA 68. dIvANa 165. dIvAnI adAlata 463, 464, 548, 610. dugraspA 213. dukosI 440. dugora 365. dugolI 180. du (dU) nAr3A 122, 143, 148, 156, 188, 261, 413, 424. 724 www.umaragyanbhandar.com
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ durajanasAla (kachavAhA ) 174. durasA ( bAraTha ) 174, 186. durgAcaritra ( citramaya ) 436. durgAdAsa 17, 80, 253-258, 262, 263, 266, 267, 266-271, 278, 276, 281-286, 288-260, 302, 332, 333, 346. durgA pATha bhASA 21. durjanasAla (bU~dI ) 278-280. durjanasAla ( soDhA ) 50, 51. durjanasiMha (jaitAvata ) 308, 310. durjanasiMha (jodhA ) 306. durganI 356. 264-267, | devala 45. devala (rAjapUta) 476, 487. devaliyA 266, 348, 372, 375, 382. devA ( bhadAvata ) 122. devIdayAla 528. 260, 305, 306, devIdAsa ( jaitAvata rAThor3a ) 18, 135 - 140, dUdor3a 156, 451. dUniyAr3I 601. dechU 366. deghar3A 47. depAlapura 221. derAvara 126. derAvarajI 402. derAvarajI kA tAlAva 462. devar3I 244, 254, 255. devanAtha ( yogI ) ( prAyasa ) 366, 402, 404, 413, 415, 417 - 416, 424, 440, devarAja 56, 58, 86. devarAjota 86. delavAr3A 76. devakaraNa ( dhAya-bhAI ) 436. devakaraNa ( rA0 durgAdAsa kA bhatIjA ) 260. devakuNDa 406. devakora 156. varNAnukramaNi bubharAja 14. dUdA ( kolI ) 231. dUdA ( rA0 jagamAlajI kA putra ) 55. dUdAjI ( mer3atiyA ) 20, 65, 66, 101, devIsiMha ( AvA ) 453. 103, 105, 106, 112, 113. devIsiMha ( cAMdAvata ) 346. devIsiMha ( pulisa insapekTara ) 555. devIsiMha (paukarana ) 361 366, 376-378. devI saMhajI ( mahArAja kumAra ) 566. devastuti 22. dezamukhI 338. dema (za) goka 68, 68, 387.424. desavAla 360. desUrI 12, 84, 25, 266, 440, 486, 512, 514, 553, 565, 573. deharAdUna 504, 523. dorAhA 68. doharI ( dovar3I ) tAz2Ima 632. daura qhA~ 166. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 155, 156, 158, 16. devIdAsa ( mahArAvala ) ( jaisalamera ) 102, 104, 105. devIdAsa ( va caMdrasenajI kA bhRtya ) 153. devIdAsa ( rA0 sUnAjI kA putra ) 110. devIdAsa ( sivAnA ) 66, 97. devagar3ha 304. devar3A 51, 52, 101, 104, 175, 186, daulatakhA~ ! saiyyada ) 173. 165, 255, 308, 486. daulatakhAM (nAgaura) 112, 113, 117, 118. daulatakhA~nA 326, 366, 463, 518, 725 www.umaragyanbhandar.com
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa daulatakhAne kA mahala 6.6. dhavala ( rAThor3a) 10, 11. daulatapurA 445. dhavala ( rAyadhavala ) ( IdA ) 61. daulatamala ( lAlA) 464. ghavecA 256. daulatarAma ( sevaga) 24. dhAMdhala ( jAti ) 45, 104, 182, daulatarAva-( siMdhiyA ) 406, 410. 423-425, 428. daulatasiMha ( nIMbAja ) 377, 378, dhAMdhala (rA. prAsthAnajI kA putra ) 44, 41, daulatasiMha ( paMcolI ) 335. 104. daulatasiMha ( sAMkhalaH ) 348. dhaaNdhl|vaas 440. daulatasiMhajI (mahArAjA ) 464, 468, 550, dhAMdhiyA 408. 512, 516. dhAmunI 650. daulatAbAda 201, 207, 650. ghAyabhAI 436. dramma 634. dhIrajamala (bhaMDArI) 368, 366, dumakulya 2, 3. dhIradeva 57. droNapura 66, 100, 101, 103. dhIrasiMha ( cA~pAvata) 275. dvArakA 3, 35, 36, 44, 66, 310,311, | dhur3AsaNI 111. 326, 346, 365. dhunAr3I 366, 601. dayAzraya kAvya 36. dhUnAr3A 384. dhUhar3ajI (rAva) 33, 44-48, 65, 600. dholerAva 114. dholerAva khurda 441, 601. paMdhUkA 240, 285. dholeriyA 103. dhaMnA ( guhila ) 266. ghaNakolI 445. dholeriyA khurda 144. dhauM kalasiMha 400, 404-406, 413, 414, ghaNalA 70, 72. dhanacaMda 163. 416, 426, 427, 436, 443. dhaukalasiMha (gorAka) 516, 520, 522, ghanarUpa ( pacolI) 464, 628. dhanApurA 446. 523, 536, 138. dhaneDI 440. dhaulakA 346. dhanva 3,4. dhaulapura 485, 460, 465, 468, 511. dhammAjI 347. dhruvarAja 8. gharaNIvarAha 10, 11. gharamasara 206. dharmatapura 221, 222. naMdavANA 202,440 dharmadvArI 76. naMdavANe bohare 202. dharmanArAyaNa ( kAka ) ( paNDita) 514, 536, nakkAraco 440, 443. 18. | nagara 38, 47, 275, 426, 430, 618. 726 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNAnakamaNikA nagarI 4. navalagar3ha 405. nagavAr3A kalAM 365. navAnagara 240, 310, 565. nagavAr3A khurda 178. nasaratajaMga 31.. nagA 133, 135. nasaratajaMga ( qhA~ daurAM) 652. naDiyAda 344. nasIrakhA~ 205, nathakaraNa ( DevaDhIdAra ) 406. nasIrAbAda 432, 445, 448, 468, 103, nathakaraNa ( loDatA) 423. 07. nandalAla ! paMDita ) 568. nahapAna . namaka 618. nA~da 406 nama-kara 522. nA~vA 375, 386, 360, 364, 406, 412, nayAzahara 421. 414, 422, 426, 435, 458, 487. narakuMDA 146. nAila 563. narapatasiMha ( rAvarAjA ) 542, 556, 563, nAI 175, 176. nAga 12. narabada (rA. sattAjI kA putra ) 66, 70, 73, nAgakuMDa 12. 75, 86, 60, 1.1, 108, nAganeciyA ( jAti ) 46. nambada ( vairasala kA bhAI ) 100. nAgane (Ne ) cI 46, 45, 65. naravara 171. | nAgapura 427. narasiha ( kallA kA putra ) 162. nAgabhaTa (dvitIya) ( kannauja) 8. narasiMha ( sIdhala ) 1.1. nAgabhaTa ( maMDora ) 7. narasiMhagar3ha 484, 485, 486, 11, 530, nAgara brAhmaNa 43. nAgarI-pracAriNI sabhA, kAzI 243. narasIjI kA mAyarA 20, nAgANA (nA) 12, 46, 45, 113. naraharadAsa ( rA. udayasiMhajI kA putra) 158. | nAgAdarI 12. narA (cauhAna ) 84. nAgA loka ( nAgabhaTa ) (prathama)8, 13. narA (narasiMha ) ( rA* sajAjI kA putra ) 105, | nAgora 2, 4, 5, 6, 11-13, 15, 26, 107, 108, 110, 132, 133, 143, 45, 14, 16, 60, 62-64, 66-66, narANA 76, 116, 142, 323. 71, 74, VE, R6, 1.3, 112, 13, narAvata 334. 116-11, 121, 132, 136, 135, narUkI 248. 13-147, 146, 11, 158, 162, narendra-maNDala 125, 538, 545, 548, 553, / 163, 170, 158, 206, 153, 264, 156, 558, 163, 564, 566. 273, 261, 298, 300, 301, narauka 561. 308-311, 325, 326, 326, 331, narba (ma) dA 4, 221, 238, 236, 271, / 333, 334, 336, 344, 347, 272, 276, 265-267, 266, 344. | 35-361, 365, 368, 366, 727 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravADa kA itirasa 173-377, 382, 36, 365, 406, | nAtha-stuti 24. 411-415, 440, 441, 444, 446, . nAtha-stotra 23. 416, 460, 40-484, 487, 66, nAthA (ga* raNamallajI kA putra) 80. 5.1, 5.2,546, 45, 565, 573, nAthA (vyAsa ) 164. 600, 601, 620, 621, 635, 640, nAthAnanda prakAzikA 24. 642, 651, 652, 614, 656. nAthASTaka 23. nAgora ko TakasAla 638, 640, 642. | na thUsiMha (pizAMgaNa ) 176. nAgoro khar3iyA (Gypsum) 555. nAthUsiMha ( rAsa-ThAkura ) 535, 530 nAgorI daravAnA 423, 482. nAdirazAha 350. nAgoro baila 555. nAnakadevI 115. nAja ko dUkAne 536. nAthA ( raNadhora kA putra ) 66. nAjira 424,425. nApA (rA0 sUjAjI kA putra ) 110. nADelAva 462, 500. nApA (sAMkhalA) 60, 61, 94, 68. nADola 8-14, 36, 63, 73, 75, 88, nApAvasa 182, 167. 60, 142, 143, 146, 187, 188, nAyarA 123. 265-267. nAbAligI 514. nANA 11. nAbhA 508, 515. nAtha 326, 404, 420, 426, 428, 431, nAmadAra khA~ 235. 432, 434,438, 440, 443, 462. nAyanapura (bar3A) 338. nAtha-pArato 24. nAyaba-hAkima 621, 622. nAtha-utsavamAlA 24. nAyikA-lavaNa 24. nAtha-kIrtana 23. nAranaula 142, 266-268, 322, 323, nAtha-candrodaya 24. 325, 331, 361, 451. nAtha-carita 23. nAralAI 88, 60, 61, 415, 154. nAtha-caritra 03. nArAyaNa 34. nAtha-caritra (citramaya ) 426, nArAyaNa dAsa ( kAvA) 165, nAthajI 413, 417, 424, 427. nArAyaNasahAya (gurTU ) 488. nAthajI kI vANI 23. naoNrthabruka ( laoNrDa ) 466. nAthadvArA 240, 366, 381-383, 365, naoNrtha vaisTana relve 478, 507. 506. nAsika 183. nAtha-purANa 23. nAsiruddIna mahamUda 15. nAtha-prazaMsA 23. nAsiruddIna mohammadazAha 318. nAtha-marimA 23. nAhar3a (dvitIya). nAtha-saMhitA 23. nAhagava 7. nApa-ratuti 26, nAisara 654. 829 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAhasvAmideva 7. nAhana 303. nAhane 161. nAharaqhA~ (sopa ) 218, 226. nAharaqhA~ ( hA~sI ) 302, 311, 321, 324. nikodara 68. nikola 578,588. nikosiyara 316, 317. nijAmula mulka ( dakSiNI ) 184, 205, 206, 650. nijAmula mulka ( niz2Ama ) 312, 323, 343 nijAmula mulka ( mubArijula mulka ) 112. nijAbatakhA~ 264. niraMjananAtha ( gurTU) 567. niroha 201. nirbhayabhIma vyAyoga 10. nirvANI dohA 21. nIMbA (bhATI ) 131. RTI ( rA * jodhAjI kA putra) 63, 67, 100, 103, 104. nIMcA ( sthAna ) 608. nIMbAja 124, 312, 340, 341, 360, 364, 377 - 376, 368, 366, 408, 410, 411, 418, 423-425, 427, 431, 432, 436, 437, 451, 456. 456, 464, 474, 484, 488, 464, 628. nIMvar3A 568. nIMbor3A 365. nItor3A 174. nImaca 430, 448. nImarAnA 361. nIlakaMTha mahAdeva 188. nIlagirI 552. nusaratayAra qhA~ 318, 322, 323, 331. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat nUH alI 276. nUragar3a 252, 257. nUrajahA~ 202, 205. nUrapura 188. netasI 144. nepAla 25, 30, 436, 440. sApura 214. naiNasI ( muhaNota ) 32, 35, 37, 71,76, 118, 214, 215, 231. nairavA 144. nairavA 440. nairobI 578, 585, 591, 593. nokhar3A 326. naukoTI mAravAr3a 11. naucaukiyA~ 368. nyAya vibhAga 620. varNAnukramaNikA nyUjIlainDa - mAuNTenDa - rAiphalsa 567. viMgI 588. pa paMcamArka sikke 634. paMcAyaNa ( khIMdasara ) 131. paMcAyaNa (bagar3I ) 117, 118. paMcAga ( bAvar3I ) 308. paMcavalI 23. paMcolI 157, 202, 216, 266, 304, 305, 312, 332-335, 344, 355, 380, 420, 423, 425, 437, 464, 484, 488, 628. paMjAba 136, 226, 227, 301-303, 356, 407, 475, 506. paMDita ( marahaTA ) 343. paMDita kA bAma 326. paMnA (sevaga ) 24. 722 www.umaragyanbhandar.com
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa pa~vAra (paramAra ) 10-12, 45, 48, 50, | pablika-varksa kA mahakamA 611, 614. 54, 76, 78, 118, 142, 343, 365, | pablika-varksa-minisTara 611. 448. paradAyata 453. pacapadarA 47, 144, 206, 273, 277, 326, | paraba (ba) tasara 12, 13, 132, 140, 178, 440, 470, 473,526, 600, 601. 245, 261, 326, 335, 353, 354, pacamarI 106,507. 366, 375, 376, 386, 360, 365, paceTiyA 62. 366, 407-411, 414, 441, 447, paTanA 203, 220. 452, 554, 15, 157, 565, 6.3, paTavA 14. paTAU440. paraveja (zAhaz2AdA) 202, 203, 205, 206. paTiyAlA 485, 465, 511, 553. | parziyA 5, 276, 635. paTela 367. palAyA 206, paTTana 305. pallIvAla 37-36. paThAna 16, 125, 126, 130, 132, 135, | pazu-vardhana 610. 136, 138, 142, 194, 165, 240, | pahalavI 635, 241, 256, 407, 414, 441. pahAr3a khA~ 164, 165. par3ihAra 7-10, 13, 47, 48, 53, 56-61, pahI 125. 66, 65, 26.. pAMcU 433. patAvA 440. pAMceTiyA 206. pacA ( rAThora ) 153. pAMcoTA 216. patrikA 24. pAMDU khA~ 601. pathArI 184. pAI koTar3A 76. padamalasara 115. pAulaTa 481, 460. padamazAha (padamacanda ) 80,60, 115. pAulaTa-nobalsa skUla 481, 465. padama (a) sara 80, 60, 446, 462. pATana 16, 20, 35-35, 36, 135, 185, pada-saMgraha 23. 288, 286, 303, 305, 308, 342. padmasiMha 287 pATana ( tavaroM kI) 386. padmasI 53. pATavA 437. padmAvatI (sIsodaNI) 115. pATodI 240. padmAvatI ( hADI ) 115. pADalAU 440. panAlAla ( thAnavI) 444. pADIva 186. panaisiMha (kasAna ) 166. pAtA 80, 83, panesiMha ( skvADrana-kamANDara ) 5EE. pAtAvata 384, 387. pablika-pArka 518, 572, 612. pAtI 132. pannika-lAibrerI 612. pAdazAhapura 273. 730 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNAnukramaNikA pAbU (jI) 45, 48, 104, 358, | piza ( sAM) gaNa 176, 164, 282, 353, pArakara 142, 430. 368. pArvatI 40, 41. pI0 eNDa* pro0 kampanI 164. pAla 364, 438. pIcholA 60. pAlakI-saropAva 633. pIthala 48. pAlar3I 326, 440. pIthAsaNI 178. pAlar3I 44.. pIthAsiyA 601. pAlar3I ( goDavAr3a ) 446. pItholAva 440. pAlar3I ( rANAvatoM kI ) 444. pIparAlA 603. pAlanapura 1, 50, 165, 240, 262, 271, | pIpalAda 351. 286, 308, 306, 336, 337, 515, pIpaliyA mahAdeva 501. 142. pIpaloda 143, 157, 284, 285. pAlama 184, 211, 260. | pIpAr3a 106, 106, 113, 114, 143, pAlAsanI 62. 250, 264, 361, 362, 377, 366, pAlI ( dakSiNa ) 256, 271, 273. 451, 515. pAlI (mAravAr3a ) 12, 14, 34, 37-42, | pIracaMda 24. 44, 46, 45, 51, 66, 75, 76, 88, pIraz2Ade 366. 10, 61,67, 103, 124, 131, 132, | pIlAjI (pIlU ) gAyakavAr3a 334, 337, 142, 144, 165, 201, 218, 263, | 342-347. 273, 276, 262, 298, 326, 361, | pIlUDA 35. 380, 361, 368, 412, 416, 431, | puMjA (ja) 63, 66. 440, 446, 451, 458, 460, 472, punapAla 68. 473, 482, 462, 465, 501, 511, punAyatAM 76. 114, 573, 616, 625, 641, 642. | punAsa ( mer3atA ) 245. pAlI kI TakasAla 638, 641, 642. puniyAvAsa 365. pAlItAnA 42. pura 272, 280, 267. pAvAgar3ha 338. puradila khA~ 277. pAsavAna 360, 401. puramAMDala 142. piMDArI 420. purAtattva vibhAga 516, 553, 614, 615. piciyAka 470, 611. puriyoM kA kher3A 326. piTalAda 240. purI 326. pithorA (rAya) 34. purohita 65, 76, 103, 106, 115, 144, pinne ( Capt-Pinne ) 504, 506. 178, 167, 206, 254, 326, 353, pirathIpuga 441 366, 366, 365, 366, 440, 44, pirAmiDa 563. / 463, 488, 600. 731 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa purohitoM kA bAsa 326. pulakezI ( solaMkI ) 7, 13. pula 536, 543, 558, 562. pulisa kA mahakamA ( vibhAga ) 464, 602. puSkara 5, 8, 35, 65, 172, 260, 302, 303, 311, 347, 353, 362, 372, 382, 368, 432, 433, 448, 454, 455. puSkaraNA brAhmaNa 186, 254, 255, 335. puSyamitra 4. 547, 551-556, pU~dalA 440. pU~dalotA 274. 552, 571. pRthvIsiMha ( mer3atiyA ) 256. pustaka prakAza (Manuscript Library) 25, pRthvIsiMha ( lAMbiyA ) 450. 26, 405, 436, 615. pustakAlaya 525. pU~gala 57, 64,66, 67, 85, 86, 94, 105, 133. pU~jA ( DoDiyAlI - ThAkura ) 165. pU~jAla!la (nehatA ) 464. pUnA 66, 233, 234, 481, 487, 506, 510, 512, 517, 528, 530, 546, 548, 565. pUnAgara 80. pUnA-hausa 536, 546. pUniyA 656, pUrNamala (ba~delA ) 241 pUlI- savanta saMvAda 20. pRthvIdetra 104. pRthvIrAja ( cauhAna ) 7, 6, 14, 636. pRthvIrAja ( jaitAvata ) 133 - 135, 174. pRthvIrAja ( rA0 mAladevajI kA putra ) 148, 153. pRthvIrAja ( rA0 sUjAjI kA putra ) 110. pRthvIrAja ( sAMDU ) 22. pRthvIrAja ke sikke 636. pRthvIrAja vijaya pRthvIsiMha ( caMDAvala ) 359. pRthvIsiMha ( cAMdAvata ) 281. pRthvI siMha (ber3A-ThAkura ) 523, 542, 4, 166.. pRthvIrAja (bhaMDArI ) 410. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat pRthvIsiMhajI ( ahamadanagara ) 442, 453. pRthvIsiMhajI ( kizanagar3ha - rAjA ) 447. pRthvIsiMhajI ( jayapura nareza ) 387. pRthvIsiMhajI ( mahArAja - kumAra ) 231 - 233, 236, 238, 245. pRthvIsiMhajI ( mahArAjA mAnasiMhajI ke putra ) 441. per3a 48. pemasiMha (pAlI ) 361. pemasI ( mer3atA ) 308, 306. pemAvAsa 601. pezI 338, 628, 626. pezavA 342, 343, 376. pezAvara 212, 216, 241. pRthvIrAja ( devar3A ) 186. pRthvIrAja ( pIthala ) ( bIkAnera ) 160, 165, paise 643. popAMbAI 63. popAvasa 462. paiTa 576. 1 paiTarsana (S. B. Major ) 522,526,528, 57. paiThana 651 paimAiza 617. pailesTAina 562. 732 www.umaragyanbhandar.com
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNAnukramaNikA pomasiMha ( bhaMgarI) 173. | pratApasiMha ( khIvasara ) 413. porabaMdara 545, 572. pratApasiMha ( ThAkura saMkhavAya ) 50, 136, polAvAsa ( vizanoiyAM ) 441. 151, 566, 566 poliTikala ejaiTa 425, 428, 426, | pratApasiMha ( pizaMgaNa ) 176. 411, 433-435, 441, 442, 448, | pratApasiMha (pratApa ) ( pattA ) ( mahArAnA ) 17, 461-53, 456, 456, 458-460, 156-166, 168, 177, 061. 628, 626. pratApasiMha ( ma0 prajitasiMhajI kA putra ) 328, polo 117. pratApasiMhajI ( kizanagar3ha ) 388, 452. polo-celeMja-kapa 17. | pratApasiMhajI (jayapura-nareza) 387, 389, 368. polo-rIma 487, 937-136, 141, 142, pratApasiMhajI ( narasiMhagar3ha-nareza ) 484. 145, 546, 148-10, 16, 158, | pratApasiMhajI ( sara ), (mahArAjA) 18, 25, 244, 413, 461, 465, 466-471, posAliyA 446,414. 474, 446-478, 480, 481, 483, pohar3a 45, 47. 484, 487, 486, 460, 463-468, paukarana (Na) 10, 11,86, 102, 104, 501-505,508,510,110,518-523, 101, 107-106, 116, 133, 142, 526, 527. 126, 133-131, 140, 143, 146, 17, 218, 231, 244, 543, 14, 148, 11, 171, 56, 278, 334, 361, 366, 376-378, 166. 384, 360-362, 366-368, 402, | pratihAra 635. 404, 406, 407, 406, 410, 412, pradhAnagI 437. 413, 420, 424, 431, 432, 436, | prabandha cintAmaNi 36. 435, 456, 456, 464, 468, 474, | prabodha candrodaya ( bhASA) 243. 475, 484, 464, 104, 507, 16, | prabhAkaravardhana 6. 125, 535, 536, 146, 556, 560, prabhulAla ( jozI) 436, 435. 170, 603, 628. prayAga 66, 204, 214. paukaranA-rAThor3a 86, 104, 108. prayAgadAsa (prayAga) 11.. pyAda baqhzI 486, 104. praznottara 23. pratApa ( ku~0 bAdhAjI kA putra ) 110. prahasta 31, pratApaku~varijI (pratApa bAlA ) (jAr3ejIjI) 24. priMsa oNpha velsa 466, 481, 484, 108, pratApaku~varijI (bhaTiyAnIjI) 24. 140,543, 545. pratApaku~varI-padaratnAvalI 24. priMsipala maiDIkala-oNphIsara 608. pratApa-pacIsI 24. premasAgara 24. pratApa-vinaya 24. prauvIDeMTa phaMDa 546. pratApasiMha ( adAvata) 298, 296. pratApasiMha (pAvata ) 263. plega 431, 507, 128. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa farIda ( zekha ) 215. pharDineMDa phreMz2a (ArcaDyUka oNpha oNsTriyA ) phajalaalI khA~ 367. 487. phatana khA~ 66, 1... pharrukhamohammada alI khA~ (TauMka ) 528. phatahapura ( sIkarI ) 206, 226, 316, 17, pharrukhasiyara 17, 304-308, 310, 311, phataha (tai) paula 326, 358, 446, 446, 314, 315, 328. pharrukhAbAda 32, 162. phataha (te) mahala 326, 368, 462, 6.6. phatahasiMha (paMcolI) 308. | phalodI (dhI ) 7, 45, 64, 68, 63, 67, phalahAbAda 221. 102-105, 107-106, 116, 123, phatehakhA~ 240, 246, 262. 126, 17, 132, 133, 142, 13, phatepalI khA~ ( baloca ) 385-387. 148, 170, 171, 176, 162, 167, kRtagralIvega 127. 166, 202, 208, 212, 218, 266, phaucaMda ( jozI ) 423. 272, 326, 365, 367. 371, 373, phatecanda (siMghI) 377, 378. 376, 367, 413, 427, 470, 131, phatepura (gujarAta) 340. 536, 603, 626. phatepura / mama / 100, 116, 123, 141, phAineMsa-minisTara 6.5. 142. phAgalI 440. fataibihArIjI kA maMdira 462, phAgI 411. fatarAja (siMghI ) 410, 418, 423, 424. phArasa 4, 37, 276, 3.2. fatepAgara 364, 462, 480, 513. phaoNsa 43. fatasiMha ( Asopa-ThAkura ) 165. fidA uddIna khA~ 342, 350. fataisiMha (gayapura ThAkura ) 384. filastIna 566. phatesiMha ( sobhAvata ) 461. kogez2a ( parziyA ). phatesiMhajI ( mahArAja ) 516, 537, 146, phoroz2a ( yada) 177. fIroz2a khA~ ( nAgora ) 64, 68, 66, 74. phatesiMhajI (mahAgajA vijayasiMhajI ke putra ) | faroz2a qhA~ ( pAlanapura ) 308, 371, 361, 364, 366, 401. phIroz2apura 614. phatesiMhajI ( mahArAnA ) 486, 510, 513, phIroz2azAha ( tugalaka ) 14. fIroz2azAha (dvitIya) (khilajI) 15, 44, phadiyA 118, 143, 636. pharar3A 48. faroz2azAha ( seTha) (koThAvAlA ) 514, pharahAda ( habazI) 184. 574. pharAsata ( khvAjA ) 215-217. phIroz2I sikke 637. fagasalA khurda 440. phIlDa ( D. M. Col. Sir ) 568-170, phariztA 16. 172-574,576. 563. 734 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ gharNAnukramaNikA phulAda 6.3. bavAla 326. phulelAva 104, 132, 1.6. baksara 101. phUla ku~vara 104. bakhatasAgara 377. phUlabAga 462. vakhatasiMhajI ( mahArAjA ) ( gajAdhirAja ) 18, phUnamahala 358. 20, 28, 26, 261, 265, 307-326, phUliyA 178. 180, 236. 333-337, 340-342, 344, 346-346, phaijullA khA~ (muMzI) 463, 468, 471, 486. | 351-354, 366, 366-371, 683, pheDarezana 164. 362, 363, 425, 601, 656. phai TubiyA 565. bakhatAvaramala ( mehatA ) 484. phauja kharca 575. bakhatAvarasiMha ( pAuvA ) 418, 427. phaujacanda ( bhaMDArI) 542. bakhatAvarasiMha ( khetar3I) 405. phaujadArI-adAlata 464, 548, 620, 628. | bakhatAvarasiMha ( ThAkura ) ( Supdt. Police ) phaujamala 436 142, 153, 554, 158, 16.. phaujarAja (siMdhI) 424-426, 413, 436. | bakhatAvarasiMha ( bhAdra jUna ) 426, 436. phauja-sinagAra 161. bakhateza 364. phaujI-lATa 112. bAntasiMha ( vakIla ) 264. phoTeskyU / 20. bakhzIrAma (caMDAvala ) 412, phaulAda khA~ 255, 218. bahazUkhA~ 541. phrAMsa 103, 524, 126, 166, 567. bagar3I 80, 85, 88, 114, 131, 136, phrAMsIsI 223. 155, 174, 278, 260, 305, 412, phreMca 386. 428, 444, 447, 463, 533. phrez2ara (E.A.) 480. baganAnA 34, 272. phaikanoisa 568. bagAr3a 506. bakarAja (chApara ) 67,68. bacharAja (siMghI) 488, 464, 466. baMgalora 514. bakavAsa 167. baMgAla 36, 112, 203, 201, 220, 51. baTUlAla 506. baMgAla eziyATika sosAiTI 514. bar3agA~va 271. 308. baMbaI 480, 481, 483, 484, 487, 460, bar3a liyA 103. 103, 507, 506, 112, 516, 524, bar3alI 65. 125, 525, 530, 140, 545, 150, bar3alU 451. 151, 516, 558, 563, 165, 570, bar3iyAlA 144. 574, 177.584, 564. bar3odA 186, 337, 342-346, 481, baMbhora ( purohitAM ) 65. 460, 505,51,515, 542, 143. baMvalI ( bonanI) 142. yaNapUra (jugatA) 440. 735 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa badar3A 4.. badana ku~varIjI (zrImatI mahArAnIjI) 539. badanasiMha (jAvalA) 381. badanora 124, 137, 138, 142, 216, 262, 263, 272 badAyU 32, 33, 66. baghar3A 4... baghAvArAma ( paNDita) 474. banarAja (siMghI) 396, 398, 39.. banAr3a 361, 378, 433, 437, banArasa 2.3, 566. banAsa 3.2. banesiMha 14.. banaisiMha (rAyaNa) 311. bandA 302. babATI 58.. babhUta siMha (paukaraNa ) 436. babhUtasiMha (ma* mAnasiMhajI kA bAbhA) 441. bayAz2ida (bAyaz2Ida ) khA~ ( mevAtI) 322. bayAnA 123, 141, 247. vara 458. barakataalI (muMzI) 422. bara kI ghATI 264. barar3avA 474. barapha kA kArakhAnA 460,613. barAr3a 2.1, 204, 236. bareku 581. barDapuMDa (laoNrDa) 562. baniyara 223-221, 225, 228. barmA 566. balakha 4, 178, 1vt. balageriyA 134. baladeva (cauhAna ) 228. baladevarAma ( miradhA) 543, 568. banasiMha (Dakaita) 114. banA 15. balUdA 202, 254, 26, 278, 20, 212, 364, 361, 308,410. balUcistAna 4, 6.3. ballU (cAMpAvata) 614. balloca 8, 13, 14, 122, 135,385. ballocapura 202. basarA 214. basI 47, 147. baharAma 138. baharAmazAha 13. bahalola ( lodI) 5, 1.0, 1.1. bahalolakhA~ 205. bahAdura ( DhADhI) 20, 56. bahAdura (muz2aphphara kA putra) 182. bahAdurakhA~ 210, 251, 27.. bahAdurazAha (dvitIya) 638. bahAdurazAha (prathama ) 285, 213, 265, 3.0-303, 306, 314, 315. bahAdurazAha (sulatAna gujarAta) 116, 118. bahAdurasiMha (kaptAna) 6.. bahAdurasiMha (DAbar3A) 367. bahAdurasiMha ( balaMdA) 398, bahadurasiMhajI (kizanagar3ha) ( rUpanagara ) 357, 36., 364, 368, 372, 383, 388. bahAdurasiMhajI (mahArAja ) 461. bahUjI kA tAlAva 143. bAMkIdAsa 24. bAMjar3A 178. bAMjAkUr3I 364, bAMdara 4. bAMdaravAr3A 3.4. bA~be bar3odA aiMDa seMTrala iMDiyA relve 478, 483. bAMmar3A 6.1. bAMsavAr3A 158, 169, 202. bAMha-pasAva 13, 112. 74 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNAnukramaNikA bAiMga (janarala ) it. bAbara 12, 12, 162. bAisaMdA 615, 643. bAvarA 41.. bAIjI kA tAlAva 462. bAmA 413. vAuka 78. bAra (A. D.C.) 121, 126. bAkaravAr3A 211. bAra (aisosiezana ) 622. pAkiyAta kA mahakamA 401. bArakara (mejara) 16.. bAgar3akI 441. bAra (ha) 186, 384, 443, 41, 461. bAgAM... bArAha 321. bAgA ( jAlorI) 427. bArAha ke saiyyada 16. bAgAta 612. bArTana (mejara) 167. bAgAsaNI 245. bArDika risarca kameTI 514. bAgha 66. bAlakRSNa (dIkSita) 21, 240, 257. bAghalA 44.. bAlakRSNa (paMconI) 304, 1.5, 333-331, bApasiMha 14.. 35. bASA ( bhATa) 46.. bAlakRSNajI (mUrti) 381. bAghAjI (rAjakumAra ).-112. bAlakRSNajI kA mandira 364, . bApAvasiyA 326. bAlaprasAda 1. bAdhenA 37. bAlaravA 89. bAghelI 254. bAlasamaMda 85, 367, 15, 462, 46., bAjabahAdura 170. 488,612. bAjAvAsa 456. bAlA (gAMva) 114. bAjIrAva ( pezavA) 49, 343. bAlA (rAThor3a-khA~pa) 13, 275, 276, bA (6) r3amera 10, 5, 48, 107, 108, 283. 116, 133, 14, 142, 426, 153, bAnA (rAva raNamallajI kA pautra) 8.. 173, 625. bAlAghATa 205-207. bAr3A khurda 144. bAlAghaNA 245. bAr3iyA 15. bAlApura 2... bANagaMgA 3. bAniyA 80. bANiyAvAsa 601. bAlI 14, 286, 4, 5, 486, 535 bAthapaMcAyaNa 65. 136, 56,57, 625. bAdazAhakulI khA~ 268. bAlU (jozI) 380. bApa 437. bAlecA (mA) 52, 10, 117, 188. bApA ( rAvala ) 71. bAlotarA 273, 24, 277, 18, 1.2, bApU (siMdhiyA) 4.7. 620, 625. bAra 413. / bAvar3I (gAMva) 148, 308. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa bAvar3I kalAM 1.6. bAvar3I khurda ... bAvarI 471, 4vt. bAr3A 4.. bAsaNI 1.3. bAmaNI (cAraNAM) 178. bAsaNo (jagA) 4... bAsaNI (mUTAM) 440. bAsaNI (tiravAr3iyAM) 246. bAsaNI ( dadhavAr3iyAM ) 329. bAsago (nAmiMgha) 103, 245. vAsaNo (baidAM ) 39.. bAsaNo ( bhATiyAM) 144, 18. bAsaNI (manANA) 326. bANI (sepAM)103, 16.. bAsanI ( jAgIra) 425, 43, 4. bAmano kAsoM kI) 19.. bAsU (rAjA) 611. bAhar3adeva 36. bijalo kA kArakhAnA 128, bijalI ghara:01, 61. vizAhI 293, 487, 5... bihanadAsa ( bhaMDArI) 266. bir3adAmiMgAgAra 02. bir3adasiMhajI (kizanagaDha-rAjA ) 388. binodIrAma (vyAsa) 123. bilamacaMda (bhaMDArI) 75. bizanagama (vyAsa ) 421. bizanasiMha ( prosiyAM) 577. bizanasiMha ( gUlara ) 4., 13. bizanasiMha (caMDAvala ) 18. vizanasiMha (risAnA) 26. bihAra 203. vihArasiMha ( rATor3a) 614. bihArIdAsa ( khIcI) 423. bihArIdAsa ( pacolI ) 26.. bihArI paThAna 15, 63, 75, 1.1, 122, 138, 142, 164, 19, 256, 262. bihArI satasaI kI TIkA 23. vihArAsiMha ( bAbA ) 135. bihArI siMha ( bhAdrAjaNa) 210. bojavA 5.6. bITalI 43. bokama rs. bIkamapura 1.1. bIkaralAI 144. bokA ( haz2Aro ) 393. bokAjI (rAva)80.68-1.1.1.1, 108. bIkAnera 1, 2, 4, 12, 33, 6, 2, 6, 65.68,80,81.66, 1.1,1.3,05, 1.8, 113, 12., 120, 123, 121, 126, 11, 134-136, 10, 136, 14., 143, 145, 147, 111, 12, 113, 114, 1t., 165, 170, 176, 175, 182, 112, 20, 231, 312, 347-346, 311, 352, 376, 361, 364, 361, 372, 373, 376, 17, 263, 387, 186, 405, 4.6, 11, 413-416, 424,433, 4, 45,15, 477, 47, 483,-486, 48 46., vit-ras, 5.1, 01,111, 11, 115, 52, 136, 552, 55, 565, 1.3, 652. bIgavI 144, 197. bIghor3I 476. bIjar3a ( mIra) 384-386. bIjaliyAvAsa 167. bIjA ( devar3A) 189. bojApura, 43, 196, 280, 284. bIjojAI. 412. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNAnukramaNikA bITaNI 261. buddhasiMha ( hADA )294. bITasna ( pasa.) 484, 5.3. burahAnapura 64, 169-202, 104, 210, bIThala ( vAMpAvata ) 274. 243, 241, 272. bIThorA 45.. | burahAnulmulka 348, 36. bIdara 315. bulaMdaakhatara 285, 286. bIdA ( bhAramalajI kA putra) 133. bUMdI 76, 167, 210, 224, 225, 240, bITA ( rA jodhAjI kA putra ) 1.0-1.3. 246, 278, 308, 326, 330, 355, bIdA ( rAvala ) 86. 356, 484-486, 188-460, 44, bIdAvATI 1.0.1.2. 468, 505, 12, 511, 518, 53., bIdAsaNo 14. 516, 55. bI. bI. aiNDa sI. Ai. relve 536, 1.3. Vdhya vAma 307. bIramagAMva 286. bUr3asU 408, 410,41, 421,428, 647. bIgaM 25. bUDA 1 bIrAvAsa 441. bUlA 46. bIruTa 118. begar3a 48. bIlAr3A 3, 8, 10, 104, 144, 178, | beTI ( jI. e. eca.) 562. 201, 226, 230, 214, 262, 263, | ber3A 484, 112, 520, 523, 542, 546, 273, 278, 286, 266, 326, 36, | 552, 5.1. 117, 364, 376, 380,365, 432,440, betAra kA tAra ghara. 6.2. 441, 446, 411,112, 173, 6.3. vedAvar3I qhaI 326. bolAvAsa 514. berAI 178, 245, 326. bIsaladeva 63, 67. belaNa 84. bI (vI) salapura 1, 17, 148, 361, 378, | belApura 186. 36., 391, 554. bevaTA 103. basAvAsa 76. beha 167. buMdelakhaDa 171, 186. beDa 48. buMdelA 11, 186, 205, 2.6, 223, 241, baijanAtha mahAdeva 44.. 301, 65.. bai (vai ) rasala (jaitAvata ) 174. bukhArA daravAz2A 655. bairIsAla (bagar3I-ThAkura ) 44. bucakalA 8. baihaNIvAla 656. bur3akiyA 462. baiharAmapura 338. budha zAkhA 48. boine ( DI) 389. budhasiMha (ma. prajitasiMhajI kA putra ) 328. | boila 365. budhasiMha ( hariyADANA) 13. bopUzAhI rupayA 647. budhasiMhajI (bUMdo-nareza ) 318, 326, 334. / boyar3a mausa 181. 733 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa boyana 111, . magavantasiMha ( jodhA / 14.. boyAtrA 4vt. bhagavAnadAsa (cAMpAvata) 3.1. borasI rupayA / 47. bhagavAnadAsa (caudharI) 281, 206. gyAvara 264,268, 421,48. bhagavAnadAsa ( rA. udayasiMhajI kA putra) 178, bramagupta 6, 7. 186, 152. bramasphuTasiddhAnta 6, 7. bhajanapada harijasa 24. bramANDavarNana 21, bhaTanera 616. brahmAnanda ( paMDita ) 5.1. bhaTanokhA 431. brAmaNa 10, 116, 14, 158, 167, | bhaTiyAnI 104, 132. 145, 329, 384, 365, 438, 440, maTiyAnIjI 447. 463, 473,6.1. bhaTiyAnIjI ( mahArAnIjI) it. briTiza 107, 123, 124, 53.. bhaTiyAnIjI kA mahala 440. briTiza-iMDiyA kampanI 177. bhaTTa 313, 311. briTiza-IsTa aiphrikA 578. bhaDoca 8, 13. briTiza-gavarnamenTa 420, 411, 425, 42, bhadavAsI 554. 468, 114. bhadAvata 122. briTiza-bhArata 417, 481, 6.3, 6.4, 62., bharatapura 322, 2, 382, 44, 464, 621,625, 635, 636,643. briTiza sAmrAjya 173. bhartRvaDDha (dvitIya)8, 1. bebona ( laoNrDa ) 14. bhavAtar3A 470, 475, 143. bresara 102. bhavAnI sahasranAma 21. brohI 386. bhAMgesara 132. bhaur|.. bhA~D (cAraNAM)65, 66. bhaMDArI 176, 18, 194, 266, 319, | bhAMNa (rA. mAnadevajI kA putra) 144. 120, 324, 327, 132, 334, 336, bhAMnAvAsa .. 341, 344, 346, 348, 10, 352, bhAkaravAsaNI 245 353, 315, 371, 368, 36, 4.1, bhAkarasiMha ( gayapura ) 376. 402, 406, 406, 410, 18, 426, bhAkarasI (rA. jAlaNasIjI kA putra) 51. 427, 10, 417, 481, 84, 112, 142, 576. bhAkharasI (rA. raNamallajI kA putra ) 80. bhaMsAlI 31. bhAgavata 3, 4, 436. makharI 312, 380 bhAgavata kI mAravAr3I TIkA 23. magata 295, 6... bhAgavata ke dazamaskandha ke 4-61 adhyAyoM kA bhagavantadAsa (rAjA) 164. bhASApadyAnuvAda 24. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNAnukramaNikA bhATa 178, 197, 201, 326, 441, 443, bhAratezvarI 467, 468. 461, 462, 473, 462, 601. bhAramala (bAlA) 133, 135. bhATI 35, 48-52, 56-58, 63-66, 73, | bhAramala (rA. jagamAlajI kA putra) 51. 74, 85, 86, 14, 68, 102, 104, 111, bhAramala (rA. jodhAjI kA putra) 103. 113, 134, 171, 182, 183, 185, | bhAramalajI (IDara) 111. 185-193, 167, 231, 241, 250, | bhAvaDA 118, 365. 212, 257-260, 272, 271-277, bhAvanagara 42, 486. 306, 308, 365, 371, 368, 404, bhAvavirahI 21. 405, 411, 424, 425, 431, 432, bhAvasiMha ( kuMpAvata) 654. 40. bhAvI 515. bhATelAI 206. bhASA-bhUSaNa 20, 243. bhATenAI-purohitoM kA bAsa 65. bhAskarAnanda (svAmI ) 462. mAther3A 86. bhiNA (nA) ya 106, 152, 304, 326, bhAdara 340, 341. 351, 313, 371, 372, 376, 376, bhAdarA (drA) jana (Na) 66, 17, 102, | 368. 16, 123, 132, 141, 150, 151, | bhirar3akoTa 53, 15. 172, 188, 204, 275, 277, 260, bhIyA (cauhAna ) 266. 337, 367, 428, 426, 433, 436, bhIvabhir3aka 462. bhIvAliyA 412. mAna 62. bhIkamasI 44. mAna kA bhAkara 62. bhItara (ro) Ta 166, 416. bhAnIrAma (bhaMDArI gaMgArAma kA putra) 410, bhInamAla 6-8, 10, 11, 13, 35, 36, 456, 427. 10-53, 142, 165, 262, 308, 334, bhArata 240, 435, 452, 465, 468, 503, | 476, 477, 625, 105, 507, 510, 11, 516-518, bhIma (kuM0 bAghAjI kA putra) 110. 520, 124, 527, 530, 535, 540, | bhIma (bIkAnera-rAjakumAra ) 123, 125, 560, 571, 572, 578, 565, 566, 168, 603, 612, 635. bhIma (ma. amarasiMhajI kA putra ) 203-205 bhArata-sarakAra ( gavarnameMTa) 180, 167, 383, | bhIma (ma. rAjasiMhajI kA putra ) 264, 265. 393,525, 534, 538, 540, 544, bhIma (rA. kanapAlajI kA putra ) 46, 50. 541, 564, 565, 175, 605, 615. bhIma (rA. cUMDAjI kA putra) 66, 83, 108. bhAratasiMha (UdAvata) 372. bhIma (rAvata) 133, 134. bhAratasiMha ( rAvarAjA) 46.. bhAratasiMhajI (zAhapurA) 261. bhIma (rA. sIhAjI kA putra) 41. bhAratI 126, 408. | bhImajI (IDara) 11, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa bhImadeva (dvitIya) ( solaMkI) 11, 12, ! bhairUMdAsa (sirohI) 186. 14, 32, 37, bhairUMpaula 440. bhImadeva (prathama ) ( solaMkI ) 11, 12. bhairUMvAsa 365. bhImanAtha (prAyasa ) 417, 416, 420, 424, / bhoMsale 427, 650. 425, 426, 43.. bhogalAvA 124. bhImaralAI 283. bhogizaila 12. bhImarAja (siMdhI) 387. bhoja (pratihAra )8. bhImarAjajI ( jaisalamera-rAvala ) 183. bhojadeva (prathama ) (pratihAra ) 6, 8, 635. bhImazAhI paisA 643. bhojarAja ( cAvar3A ) 44. bhImasiMha (rAsa) 427, 436. bhojarAja (ma. saMgrAmasiMhajI kA putra ) 20, bhImasiMhajI ( mahArAjA) 21. 360-362, 103. 364, 366-400, 401,402, 4.4-406, / bhojarAja (rA. mAladevajI kA putra ) 144. 406, 108,601, 628, 626, 641, 643. bhojA (cAraNa) 74. bhImasiMhajI (mahArAnA) 405, 415. | bhopatasiMha ( rAjA udayasiMhajo kA putra) 176, bhImA ( nadI) 286. 176. mIla 152, 260, 344, 430, 457, 471, , bhopasU 44, 475, 476. bhopAlasiMhajI ( mahArAja ) 461, 465, 466. bhIlar3A 35. bhomasiMha ( ThA. mIThar3I) 568. bhIlAvAsa 197. bhomasiMha ( bhaTanokhAM) 435. bhISma bhaTTa 24. bhuja 35, 426. bhomasiMha ( ma. mAnasiMhajI kA bAbhA) 441. bhusAvara 264. bhomasiMhajI ( ma. vijayasiMhajI ke putra ) 361, vDela 58. 394, 366. bhUkampa 566. bhUrasiMha ( Dakaita ) 544, 12, 114, 558. maMgaladAsa ( Dakaita ) 546. bhUrasiMha (risAlA) 5. maMgalasiMha ( ThA. paukaraNa ) 474, 484. 464, bheruMdA 216. 107, 516, 535, 546,551. bhaisera ( kutar3I ) 144. maMjunAtha ( ke. bhaTajI) 528. #sera ( koTavAlI ) 144, 329, 440. maMDalA (rA. raNamallajI kA putra).. bhaisera (khurda) 406. maMDalI 326. bhaisera (cAMvaDAM) 65. maMDAvarA 245. bhaisora 326. bhaMDI 462. bhairavoM kA dAlAna 33.. maMDI (riyAsata ) 466. bhairUdAsa (cAMpAvata) 134. / maMDezvara 265. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ maMDI (va) ra 5, 7 10, 12, 15, 25, 26, 36, 44, 47, 48, 53-55, 58-64, 66, 68-75, 78-80, 82-87, 61-62, 65, 68, 102, 141, 143, 260, 276, 311, 330, 357, 358, 400, 423, 435, 438, 462, 488, 460, 463, 516, 545, 560, 603, 612. maMdasora 6, 305, 365, 367. makaTAu 580. makarAnA 274, 503, 516, 557. makarAnI 558. maDu588. makkA 315. magarAja ( paradAyata ) 462. maMgalAnA 13. magI paTTana 201. macchUkhA~ 506. majala 384, 413, 424. maNiyArI 80. matAlabA 627, mathANiyA 103, 601. mathurA 3, 216, 226, 266, 316, 317, 332, 448, 486, 501. mathurAdAsa ( mer3atiyA ) 236. madanamohana mAlavIya ( paMDita ) 521, 555. madanalAla 536. madanasiMha ( ta~vara ) 413. madAriyA 75, 124, 142. madrAsa 560. madhukarazAha 171. madhurAjadeva ( bhoMsale ) 427. manarUpa kA bAr3iyA 462. manA ( bhaMDArI ) 176, 185. manuSya-gaNanA ( mardumazumArI ) 470, 502, 503, 514, 536, 563. manUcI 223, 242. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 484, manoharadAsa ( paMcolI ) 216. manoharadAsa ( rAva ) ( zekhAvata ) 305. manoharadAsajI ( jayasalamera ke rAvala ) 217. manoharapura 318, 321, 322. mayUra 7. maradAnaalI 457. varNAnukramaNikA maravA 416. marahaTe ( mahArASTra ) 234, 236, 276, 286, 316, 336, 337, 342, 344, 345, 348, 350, 356, 360, 365-368, 372-376, 381, 387-360, 362, 402 - 404, 411, 627. 367-366, 626. maru 1-5, 10. marudeza 482. marudhara ku~varI ( bAIjI ) 547,564. marudharA 123. maresmitha (TI. ) 577, 578, 580, 581, 588, 50, 561. mardAnI Devar3hI 542. malakApura 201. malAranA (ga) 523, 218, 216. malika ( hAjI ) 50. malika aMbara 200, 201, 204. malika qhA~ 135, 136. maloyA 564. malAnI ( mAlAnI ) 7, 47, 48, 55, 86, 121, 271, 426, 446, 485, 488, 461, 467, 512, 514, 618 malika (ijuddIna ) 15. mallinAthajI ( rAvala ) 33, 53-56, 58, 56, 61, 63, 107, 142. mallU khA~ ( malika yUsupha ) 105, 106. malhAranA 142. malhAra rAva holkara 346, 348, 349, 356, 361, 363. 743 www.umaragyanbhandar.com
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa masUdA 200, 304, 372, 375, 376, 368. | mahezadAsa (kuMpAvata) 113, 118. masUriyA 62, 462. | mahezadAsa (caupAvata) 213, 214, 223, 228. masUrI 525. maskaTa 276. mahezadAsa (mahecA)211. mahakamA khAsa 467, 513, 602, 605. | mahezadAsa (mAroTha) 405. mahakamA nAbAligI 478. mahezadAsa (rAjA udayasiMhajI kA pautra) 178, mahakamA hadabasta 474. 219. ma ( mai ) hakara 166, 167, 196-201. | mahezadAsa ( rAThor3a) 183. mahapA 76-76, 82. mahezadAsa (rAva mAladevajI kA putra) 144. mahamaMda 467. mahezapurA 326. mahamUda g2az2anavI 13. mAMgaliyA 60, 87, 122, 183. maharabAnajI pesTanajI 127, 528. mAMgaloda 5, 303. mahAdajI (mAdhojI paTela (siMdhiyA) 365, mAMgA (cAraNa) 48. 376, 380, 381, 388-360. mAMjA (sIsodiyA) 88. mahApuruSa 408. mAMDaNa 66. mahAbata khA~ 187, 188, 202, 205. mAMDaNota 384. mahAbata khA~ 233. mAMDala (rA. raNamallajI kA putra)80. mahAbata khA~ 264, 301, 303. mAMDana (sthAna) 84. mahAbhArata 3, 4. mAMDalaka (rA. jagamAlajI kA putra ) 55. mahAmaMdira 404, 413, 424, 427, 471. mAMDalagar3ha 76, 161. mahArAja kumAra pA~caveM (dilIpasiMhajI ) 575. mAMDalapura 272, 275, 280, 267 mahArAjasiMha ( ku~vara ) 563, 565. mAMDava 186. mahArAjA sAhaba kI dvitIya pUrvI ephrikA-yAtrA mAMDavI 185, 186. 588-564, mAMDA 356. mahArAjA sAhaba kI prathama pUrvI ephrikA-yAtrA mAMDiyAI khurda 103, 326. 577-185. mAMDI 231. mahArAma (AsopA) 444. mAMDU 60, 62, 72, 76-78, 80-82, 65, mahArASTra 201, 389. 123, 200, 201, 204, 201, 221. mahAsiMha ( cAMpAvata ) (pokaraNa) 334, 377. mAisora 482, 468, 516, 537. mahIrelaNa 48. mAuMgU 178-580. mahuI 32, 35. mAgha 6. mahecA 215,554. mAciyA 462. mahevA 36, 42, 48, 46, 11-66,17, | mADa 1. 102, 116, 161, 215. mANakapurA 444. 744 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNAnukramaNikA mANakarAva 15, 66. mAnasiMhajI ( mahArAjA) ke samaya ke citroM kA mAdar3I 326. mAdAlayA 112 saMgraha 26, 30. mAdI 76. mAnasiMhajI (ratalAma-nareza) 176, 320, 321. mAdhavasiMha (mer3atiyA) 333. mAnyakheTa 8. mAdhavasiMha (rA. udayasiMhajI kA putra) 176. mAmAvAsa 326. mAdhavasiMha (zaktisiMha kA vaMzaja) 180. mAyalAbAga 364, 416. mAdhava (gho) siMhajI (prathama) (jayapura) 356, mAyAcaMda (dIvAna) 430. 357, 368, 372, 375, 382. mAravAr3a 1, 3-8, 10-15, 16, 20, 22, mAdhojI (mAdhava rAva siMdhiyA) 367, 376, 27-26, 32-47, 54, 55, 58, 61, 70, 380,381, 388-360. 76, 77, 83-85, 88, 86, 67, 68, mAdhodAsota 256, 262. 100, 105, 116, 121, 122, 124, 126, mAdhoprasAda gurTU (paMDita) 488, 464, 467. 127, 126, 132, 138, 140, 144, mAdhosiMha (ThA. saMkhavAya) 566, 568, 570, 146-152, 158, 161, 162, 166-168, 574, 576. 173-177, 176, 181-183, 185, 187, mAdhosihajI (dvitIya) ( jayapura-nareza) 543, 188, 163, 194, 167, 166, 200, 203, mAdhosiMhajI (mahArAja) 461. 204, 208, 210, 212, 214, 215, 216, mAna (khidamatagAra) 188. 220, 223, 228, 226, 231, 238-244, mAnacaMda (bhaMDArI) 512. 247, 246-256, 26 1, 262, 264, 266, mAna-jasomaMDana 24. 268, 266, 271-273, 275-281, 282, mAnavicAra 23. 283, 285, 286, 288, 286, 262, mAnasAgarI mahimA 24. 294, 266, 303, 306, 307, 315, mAnasiMha (kachavAhA ) 450. 316, 324, 328, 333-336, 348, mAnasiMha ( Dakaita ) 547. 346, 352, 354, 357, 356, 364-366, 371, 372, 374-377, 376-382, 384, mAnasiMha (nAgora ) 325. 386, 388, 362, 363, 366-368, mAnasiMha (rAjakumAra jayapura) 387, 388. 401-403, 406-408, 411,414,416, mAnasiMha (rAva gAgAjI kA putra) 115. 417, 416-422,425, 426-435, 438, mAnasiMha-jasarUpaka 24. 436,443, 445-448,450,452,453, 411.417, 460.464,466-471,473, mAnasiMhajI (oN. jayapura) 161, 163, 164. | 475, 476, 480,482,484-486, 488, mAnasiMhajI (jayapura-nareza) 547, 546, 565. 460,461,463,464,468-500, 502, mAnasihajI (mAna) (mahArAjA) 22-25, 505, 506, 510, 512, 514-516, 520, 29, 30, 364, 366-366, 401-406, 521, 524, 525, 532, 130, 536, 542-544, 147, 548, 52, 53, 412, 415,416,416-422,428-434, 555-556,561,565, 566,566,580, 436, 440,442-444, 446,447, 462, 564, 566, 600, 604-611, 614-620, 464, 473, 477, 628-630, 641, 624, 627, 626, 630, 632, 633, 634, 636-643, 646, 647, 654, 745 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa mAravAr3a kA itihAsa 616. mAravAr3a ke sikke 634-648. mAravAda ke sikoM para milane vAle kucha lekha 644-646. mAravAr3a - gaz2aTa 454. mAravAr3a (2) jaMkazana 66, 472, 483, 517, 603, mAravAr3a miDila skUla - parIkSA 623. mAravAr3a - soljarsa-borDa 610. 414, 452. mArkisa oNpha hesTiMgja 420. mAMrTaNDela ( misTara ) 463. mArtaNDa siMhajI (rIvA~ - mahArAjakumAra ) 545. mArsalIz2a 550, 565. mAlakoTa 137, 138, 143. mAlako sanI 360, 361, 470. mAravAr3a -sTeTa presa 454. mAravAr3I 460, 525, 544. mArA 561. mArUgharA 352. mAroTha 13, 300, 303, 326, 366, 371, minaiMDara 4. 375, 382, 360, 405, 407-411, mAlapurA 142, 280. mAlapuriyA kalAM 144. mAlapuriyA khurda 144. mAlavA 5, 8, 54, 57, 76, 86, 61, 102, 103, 144, 170, 176, 186, 167, 202, 216-221, 243, 272, 276, 264, 268, 346, 368, 404, 414, 416,500, 635, 637. mAlA (rA. cUMDA jI kA putra) 66. mAlAnI 7, 47, 48, 55, 86, 121, 271, 426, 446, 485, 488, 461, 467, 512, 514, 618. mAlAvAsa 365. mAlI 468. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat mAlUMbA 236. mAsAI ( dakSiNI ) 56 1. mAsumakulI 286. mAhI 342, 344. miMTo ( laoNrDa ) 507, 510, 511, 514. miNiyArI 568. minisTara ( kAuMsila ) 566. mAlagar3ha 188, 308. mAladevajI ( jayasalamera - rAvala ) 133, 134, mIThI nAr3I 462. 217. mAladevajI (rAva) 16-18, 28, 26, 112-128, 126 152, 158, 162, 165, 170, 173, 175, 177, 178, 160, 167, 366, miyAM kA bAg2a 216. miraz2A qhA~ 172. miraz2A rAjA 205. miradhA 543. miliTarI sekreTarI 626. misra 16, 52, 530, 533, 53, 567, 746 58. mIMDAvAsa 440. mIThar3I 361, 567, 568. mIDolI (cAraNAM ) 178. mINA 38, 36, 172, 426, 430, 457, 471, 475, 476, 476, mINA-fauja ( kora ) 575. mIraka qhA~ 267. mIra qhA~ ( DAkU ) 540, 543. mIra jumalA 307, 312. mIra muhammada mAsUma 223. mIra bakhzI 360. mIrasiyA 365. mIrAMbAI 20, 103. www.umaragyanbhandar.com
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNAnukramaNikA muMgadar3A 202. munaama khA~ 127. muMgera 8. munaama qhA~ 302. muMzI 467, 466, 474, 475, 476-481, mubArika husena (muMzI) 467. 482, 485, 486, 488, 464, 468, mubArijulamulka 112. 503. 508, 506, 512, 513, 516, mubArijulamulka 332, 337, 338. 521, 541, 543, 160, 565. muradhara-minta 454. muM (mu) haNota 46, 214, 215, 231, 402, muralImanohara 330, 354. 405. muralImanoharajI 368. muMhaNota naiNasI kI khyAta 215. muralImanoharajI kA mandira ( kile kA ) 364. muijuddIna 287. / murAda (zAhaz2AdA) 181, 183. muinuddIna ahamada khA~ 151. | murAdabaqhza (zAhaz2AdA) 210, 220, 221, mukanacaMda (paMcolo) 484. 224-226, 611, mukanarAja (siMghI) 486. murAdAbAda 267. mukanasiMha jI ( hADA) 222, 223. murAridAna (kavirAjA) 25, 464, 465, mukarraba (ma) qhA~ 262, 263. 481, 461, 464, 466, 502-504, mukunda (mulkana) 306. 112, 601. mukundadAsa (khIcI) 254, 255, 278. murtajApalI 185. mukundadAsa (cAMpAvata ) (pAlI) 281, 284, mulatAna 3, 7, 35, 10, 11, 64, 65, 65, 286, 268, 266. 102, 227. mukundadAsa (sAdUla kA putra) (bhAdrAjana) 186, musalamAna 6, 13-16, 31, 32, 35, 204. mukundasiMha (vakIla) 264. 38-40, 46, 46, 51-54, 60-62, mug2ala 140, 146, 150, 165, 200, 214, 65, 71, 82, 9, 106, 107, 116, 247, 256, 258, 256, 261, 264-266, 133, 138, 140, 150-112, 158, 161, 165, 172, 244, 261, 276, 277, 276, 284, 286, 316, 343, 350, 362, 402, 627. 283, 292, 310, 316, 325, 331, 337, 338, 381, 416, 455, 106. mug2ala qhA~ 265. mugala bAdazAhata 647. mumAliyA 154. mugala bAdazAhoM ke sikke 637. musAhiba prAlA 525, 536. muz2aphfara ( gujarAtI) 172, 182. muhatA 405, 417-420, 422-424, 427, muz2aphpharaalI khA~ 321-323, 331. | 456, 628. muz2aphphara khA~ 150. muhabbata qhA~ ( khA~khA~nAna) 3.1. ' mujaphphara zAha (dvitIya) 111. muhammada ( mahamUda khilajI) 74, 77, 80,82, muz2aphfara zAha (prathama) (Az2ama humAyUM) 62-64, 11. muz2Ahida qhA~ (jAlorI) 286. muhammada akabara (dvitIya) 637. mutsaddI kharca 626, muhammada amIna khA~ 267, 34.. 747 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa muhammadaalI qhA~ 340. muhammada azarafa (guranI ) 288. muhammada kAsima ( fariztA ) 16. muhammada kAsima qhA~ (nezApurI) 137, 138. muhammada khA~ (ahamadAbAda ) 337. muhammada qhA~ ( baMgaza ) 325. muhammada qhA~ ( bAbI) 342. muhammada gausa (muktI) 215. muhammada nasIra (kalAta ) 386. muhammada bAhalIma 13. muhammada bedArabakhta (zAhaz2AdA ) 286. muhammada muajjama ( zAhaz2AdA ) 226-228, 233-236, 242. muhammada munIma 286. muhammada muzIna 285. muhammadazAha ( bAdazAha ) 335, 336. muhammada sAma 636. mUMDavA 268, 333, 412, 555. mUMdiyAU 324, 365. mU~diyAr3a 443, 463. mUpA 44. mUlacandra (yati ) 24. mUlajI 37. mUlanAyaka kA maMdira 330. mUlarAla ( solaMkI ) 41. mUlarAja (dvitIya) ( solaMkI ) 37, 41. mUlarAja ( prathama ) ( mUladeva) ( solaMkI ) 11, 12, 35-37, 41. mUlasiMha ( rAvarAjA ) 46 1. mUlA 423. mUlA ( rA 0 cUMDAjI kA putra ) 66. mUlAjI (pa~vAra) 343. mUha 46. kaoNlija 461, 466, 476, 466, 506, 514, 516, 533, 535, 536, 541, 546,558. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat merAsara 377, meghamAlA 24. megharAja ( rAvala ) 153. megharAja (siMghI ) 424, meghA (kolI ) 35. meghA (chApara) 68, 8. meghA (sIMghala ) 101. meghAvasa 47. mejara ( oNnararI ) 546. meTakApha (mi0 ) 421. mer3atA 7, 18 - 20, 88, 65, 66, 102, 106, 112, 113, 116-116, 131, 134 - 143, 144, 145, 147, 146, 154, 155, 161, 163, 167, 185, 167, 202 - 204, 206, 226, 230, 245, 246, 250, 254, 256, 260-262, 264, 265, 273 - 277, 281-183, 285, 286, 21, 22, 264, 267, 9&5, 301, 303, 306-308, 311, 318, 316, 324, 326, 326, 333, 334, 336, 346, 351, 352, 357, 360-364, 366. 367, 366, 371-373, 375, 376, 376- 382, 386, 360, 332, 335, 406, 406-410, 417, 433, 440, 441, 446, 452, 462, 464, 501, 601, 625, 636. mer3atA kI TakasAla 638, 641. mer3atA roDa 483, 484. mer3atiyA 137, 152, 146, 185, 186, 202, 214, 218, 236, 254, 260, 275-277, 281, 182, 260-161, 333, 334, 352, 364, 360, 366, 436, 647. mer3Avasa 440. www.umaragyanbhandar.com
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ mer3I 445. mer3IvAsa 144. mena ( e0 bI0 ) ( kaipTina ) 494. 575. meraville 585. merA 67, 75- 77, 81, 82. maimA 345. me 14,38,36,135, 202, 214, 215, melA khIMcane kI gAr3iyAM 614. mehamUda (bArAha ) 138. monAlakA 568. 426, 476. meraTha 504, 504, 514. meravAr3A 1, 421, 426, 430, 473, 553, moijuddIna jahAMdArazAha 301-305. mojuddIna sAma gorI 34. moimmAI ( mIra sadara ) 185. mokalajI (mahArANA ) 66-72, 74-76, &E, 100, 102, 110, 111, 114-116, 121, 123, 124, 137, 141, 147, 148, 132, 161, 162, merutuMga 36. melhAnA 201. mevAr3a 1, 16, 20, 54, 66, 66-61, 46, mokalasI ( mehatA ) 165, mogAsa 147. moz2ira 337. moTArAjA 171, 172, 174, 175, 177, 166. moTUsa 601. moDAsa 438. moDI 326. moDI ( joziyAM ) 178. moDI bar3I 103, 326. moDI manAyAM 106. moDI sUtar3AM 178. motI mahala 417. motIlAla ( paMcolI ) 488. 168, 177, 187, 188, 130, 143, 203, 216, 140, 245 - 257, 261-263, 265, 268, 271, 272, 275, 284, 265, 266, 335, 347, 368, 382, 367, 366, 406, 415, 424, 428, 446, 452, 480, 463. mevAta 141, 27, 322. mevAtI 322, 323. mesana (mejara) 451, 452. mehatA 448 - 450, 455-457, 456, 460, 464, 467, 466, 475, 479, 481, 482, 484, 486, 424, 468, meharAja 57, 58, 66, 67. () harAba qhA~ 244 - 266, 248. mehA ( cAraNa ) 68. mehA ( rA 0 mAladevajI kA putra ) maicara kAuMsila 566. kaiz2I (D. G. ) 563, 566. maikUnaca ( RJ . ) 560. maikpharsana ( A. D. ) 534, 147, 551. mainyArA 583. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat varNAnukramaNikA 59-52, &&. mokalasara 283. HT motIsarA 178. motIsiMha ( Dakaita ) 547. motIsiMha ( bAbhA kizanagar3ha ) 452. motIsiMha ( rAvarAjA ) 461, 466, 484. moghA 32. mopA 46. momIna qhA~ 346, 350. momInayAra qhA~ (mug2ala ) 443. mombAsA 578, 584, 88, 564, www.umaragyanbhandar.com
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa mora 7. mohammada Adila khA~ 207. moraTajakA 245. mohammada khA~ (pAyaMdA) 158. morAI 144. mohammada khA~ ( hAjI ) ( muMzI) 454, 415. mozi 180,81, 584. mohammadadIna ( navAba ) 568, 471, 576. mohakamasiMha ( cAMdAvata ) 254, 255. mohammada naIma 266. mohakamasiMha ( cauhAna ) ( sAMcora ) 365. mohammada makhadUmabakhza 464. mohakamasiMha ( jATa ) 322. mohammada mo (mu) ajz2ama (zAhaz2AdA ) mohakamasiMha ( joSA) 326. 266-266, 273, 285, 263. mohakamasiMha ( nAgora ) 289--261, 268, mohammadazAha (amIra khA~ kA nAyaba ) 416. 3.5-3.5. mohammadazAha (gAz2I ) ( bAdazAha ) 192, mohakamasiMha (pAtAvata ) 384. 306, 317, 316, 656. mohakamasiMha ( mer3atiyA ) 276, 277, 281, | mohammadazAha ( tAtAra khA~) 63. 261. mohammada hAzama 223. mohakamasiMha (rAjA) 306. mohammadIrAja 258, 270, 280. mohakamasiMha (zAhI amIra ) 262, 281 mohareM 642. 283. mohi (ya) la 57, 63,64, 66, 17, 100, mohana 276. 102. mohanadAsa (rA. udayasiMhanI kA putra ) 180. mohanasiMha 223. mohilavATI 1... mohanasiMha (prosiyAM ) 588. mohI 187. mauryavaMzI 4, 7. mohanasiMha (cAMdelAva) 38.. mohanasiMha ( nAgora) 3.6. mausara 522. mohanasiMha (zAhapurA) 4.5. myUjiyama 512, 525. myUnisipala kameTI 478, 625. mohanvatasiMha (risAlA) 566. mohabbatasiMhajI ( mahArAja ) 454, 461. mohammada (alI) (saiyada ) 276, 277, 281. yaMga (je0 DablyU.) 146, 15, 560, mo (mu) hammada akabara (zAhaz2AdA) 246, 564-565, 6.1. 216, 260-273, 26, 278, 276, 283-286, 316, 317. yati 440. mo (mu) hammada az2Ima (zAhaz2AdA ) 373, yadu. 374, 386. ya (ja) dunAya sarakAra 251, 214, 215, mohammada amIna 281. 258. mo (ma) hammada amIna khA~ 229, 210, 238. yapre 565. mo (mu) hammada Az2ama (zAhajAdA) 262, yamInuddaulA 207. 264, 202, 273, 288, 286, 263. yamunA 208. 220, 257, 664. 750 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ yavana 161, 162, 253, 258, 261, 262, 265, 275-277, 276, 282, 284, 260, 262, 263, 266, 303, 308, 324, 326, 328, 336, 361, 381. yazavantayazobhUSaNa 25, 441. yazodharmA 6. yAdava 48. yAvhA qhA~ 488. yAramuhammada 302. yuddhajvara ( inphlueMjA ) 528. yunAiTeDa proviMsez2a 556, 460, 563, 615. / yU0 pI0 567. yUropa 442, 503, 516, 531, 571. yUropiyana 403. yUropIya mahAyuddha 523, 526, 562, 51, 564, 565. yogitoSiNI ( vivekamArtaNDa kI TIkA ) 24. yaudheya 11, 550 ra raMgarAya 136. raMgasAla 324. raMgojI 346. raghunAtha ( bhaMDArI ) 320, 324, 327, 332, 352, 353. raghunAtha (rAya) 305. raghunAthajI ke kavitta 24. raghunAtharAva 375. raghunAtha siMha (cAMpAvata ) 268. raghunAthasiMha ( bhATI ) 241, 250, 252, 257, 258. raghunAthasiMha ( makarAnA ) 557. raghunAthasiMha ( mer3atiyA ) 13. raghunAthasiMha (rAThor3a ) 348. raghuvaMzanArAyaNa ( bAbU ) 510 . Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat varNAnukramaNikA raghuvarasnehalIlA 24. raghuvIrasiMhajI ( bU~dI - nareza ) 546, 545. rajata jubilI 564. rajalAnI 117. rajavAr3A 370. rajisTrezana ( rajisTrI ) 466, 512, 610. raThar3A 40. | raNachor3a ku~varI ( baghela ) 25. raNachor3ajI kA maMdira 178, 326, 365. raNachor3adAsa ( jodhA ) 241, 258. raNajIta siMha ( Dakaita ) 552, 554. raNajItasiMha ( sobhAvata ) 480. raNajIta siMhajI ( kucAmana ) 428, 436. raNajIta siMhajI ( jAma sAhaba ) 526, 541, | 45. raNajIta siMhajI ( mahArAja jodhapura ) 46 1. raNathaMbhora 123, 130, 132, 204, 262. raNadhIra 66, 66, 73. ramala ( rAva IDara ) 63. raNamallajI (rimalajI rAva ) 10. 15, 66 - 84, 86, 87, 64, 66, 110, 1820 rAvata 161. raNavIradeva 51. rAsI ( ta~vara) 107. rAsIsara 167. ratana (na) ku~varijI (bhaTiyANIjI IDara) 24, 25. ratana (na) pura 10, 36, 276. ratanalAla ( aTala ) ( paMDita ) 488. ratana (na) siMhajI ( mahArAja ) 466, 528. ratanasI ( UdAvata ) 138. ratanasI (rAThor3a) 133, 134. ratalAma 42, 176, 222, 320, 321, 48k, 463, 515, 534, 536. ratnasiMha (prasaralAI ) 151. 751 www.umaragyanbhandar.com
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAla ratnasiMha (grAsotarA ) 436. ratnasiMha (ma* ajitasiMhajI kA putra ) 328. ratnasiMha ( mahArANA rAjasiMhajI kA putra ) 382. ratnasiMha ( mer3atiyA ) 20, 103. ratnasiMha ( ratnasI ) ( bhaMDArI ) 341, 346, rAjagar3ha ( ajamera) 222, 303, 351, 353, 355. rAjagar3ha (dakSiNa) 234. : rAjagiyAvAsa khurda 206. rAjaghara ( rA0 cUMDAjI kA putra ) 66. rAjaghara ( sonagarA ) 10. rAjanagariyA 440. rAjapIpalA 172, 271. 346, 350, 355. ratnasiMha (rA. mAladevajI kA putra ) 144. ratnasiMha ( rAThor3a rAma kA pitA ) 174, 183. ratnasiMha (rA* vIramadevajI kA bhAI ) 112. ratnasiMhajI (dvitIya ) ( mahArANA ) 114. ratnasiMhajI ( ratalAma ) 178, 176, 216, 222, 223. raphI uddarajAta 314-316, 328. raphIuddaulA 316, 317. raphI uzthAna 314. rajatalI 57. ranAvAsa 144. ravAr3A AsiyAM 600. vAr3A bArAM 144. vAr3A mayAM 144. rA~cI 551. rAMgAvAsa 600. khAsara 600. rAMdA 46. rAIkA bAg2a 244, 307, 418, 438, 463. 558, 603, 614. rAuNDaTebala ( kaoNnphreMsa ) 564, 565. rAkhIsiMha 265. rAgasAgara 23. rAgAM ro naulo 23. rAghavadeva (purohita) 121. rAghavadeva ( rA* cu~DAnI kA pautra ) 85,87, 88. rAghavadeva (rA. ghU~DAjI kA bhAI ) 7, 82. rAghodAsa (paMcolI ) 202. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat rAjakIya kAuMsila 550, 563, 564, 576. rAjakumAra - kaoNlija 533. rAjakumAra- prabodha 24. rAjakoTa 533. rAjapurA 326. rAjapUta 128, 130, 131, 140, 156, 182, 205, 215, 222, 224, 225, 231, 238, 257, 258, 266, 267, 266, 277, 276, 20, 237, 268, 302, 362, 363, 365, 370, 384-386, 460, 435, 436, 522, 567, 610, 627, 652. rAjapUta nobalsa ( hAi) skUla 515, 522, 531, 550, 560. rAjapUtAnA 1, 4, 5, 18, 26, 35, 160, 164, 208, 301, 361, 375, 360, 428, 431, 446, 448, 452, 455, 456, 474, 476, 484, 457, 48, 503, 506, 510 523, 546, 564, 566,567,566, 573, 610, 635. rAjapUtAnA iNDiyana soljarsa borDa 610. rAjapUtAnA mAlavA relve 466, 472. rAjamala ( loDhA ) 446, 4500 rAjamahala 462. rAjaraNachor3a 507. rAjarAjezvara 312, 313, 332, 421, 624. rAjarUpaka 22. ORR www.umaragyanbhandar.com
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjarUpaka khyAla 21. rAjalade 41. rAjasamaMda 272, 283. rAjasiMha (prAsopa) 164, 201, 202, 204, 210, 212, 213, 218, 226. rAjasiMha (ma. mAnasiMhajI kA bAbhA ) 441. rAjasiMha (mer3atiyA ) 256, 260. rAjasiMhajI ( kizanagar3ha - nareza ) 303 - 306, 357. rAjasiMhajI (dvitIya) (mahArANA ) 374, 382. rAjasiMhajI (prathama) (mahArANA ) 216, 255, 261, 264, 267. rAjasiMhajI (bIkAnera) 387. rAjasiMhajI (rAva devar3A) 189. rAjasthAna 151, 156, 160, 166, 177, 261, 262, 270, 302, 348, 354, 300, 363, 428, 445. rAjA (rA. rAyapAlajI kA putra ) 46. rAjAdhirAja 333-335, 340, 341, 344, 349, 351, 352, 354-356, 356-361, 363-365, 505, 656. rAjAbahAdura 216. rAjiyA 62. rAjU 183, 184. josI 301. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat varNAnukramaNikA 216, 222-226, 231, 236, 236 - 241, 248-250, 252-256, 261-266, 268-273, 275, 276, 278, 280, 281, 283, 284, 261, 263, 266-266, 301, 302, 322, 334, 336, 338-340, 348, 350, 351, 353, 354, 360, 373, 374, 382, 384, 385, 388, 386, 411, 435, 541, 543, 647, 646, 653, 654. rADa (Dha) ghar3A 36, 215. rADoda 444. rAgadeva 57, 58, 66, 67. rANapura 76, 7, 81. rANA (rA. rAyapAlajI kA putra ) 45. rANI gAMva 441. rAtAnAr3A 244, 364, 540, 541. rAvanapura 123, 142, 242, 300, 542. rAdhArAsavilAsa 15. rAnIvAr3A 603. rAnIsara ( phalodI ) 108. rAnIsAgara (sara) 92, 143, 150, 406, 440, 462, 480, 482. rAnojI (siMghiyA ) 346. rAbar3iyA 440. raoNbarTsa-sara-phreDarika ( janarala ) 483, 487. rAThor3a 6-11, 18, 20, 27, 31, 33,37, 38, 42-44, 46-48, 52, 57, 63, 64, 68, 73, 75, 76, 7, 80, 82-87, 86-61, 65, 67, 101, 102, 104, 106-108, 116-116, 121, 122, 124, 126, 126-131, 133 - 137, 136-142, 146, 148, 153, 145 - 157, 156, 166, 167, 171-173, 176, 178, 182, 183, 185, 186, 188-166, 201, 203, 204, 207, 213, 215, 753 rAma 174, 183. rAmakaraNa (paMcolI ) 380. rAmaka (kavi ) 12. rAmakizana (paMcolI ) 332. rAmagaDha 155. rAmaguNa-sAgara 24. rAmagopAla ( mAlAnI ) 502. rAmacandra (avatAra) 2, 3. rAmacandra (kavi ) 10. rAmacandra ( jayapura ) 297, www.umaragyanbhandar.com
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa rAmacandra ( jayasalamera ) 217, 218. rAmacandra ( DhADhI) 60, 61. rAmacandra (lAlA) 558. rAmacandra - nAma-mahimA 24. rAmadAna kA bAr3iyA 462. rAmadAsa ( jodhA ) 162. rAmadeva ( rAmasA pIra ) 62, 107, 108. rAmadeva (rAva cu~DAjI kA putra ) 67. rAmanAtha ( ratanU) 71. rAmapadAvalI 24. rAmapura 31, 66. rAmapurA 154, 165, 302, 348. rAmaprema-sukhasAgara 24. rAmavilAsa 23. rAmasara (nAgora) 601. rAmasara ( mallAnI ) 121, 353, 365, 367, 388,558. rAmasiMhajI (mahArAjA) 17, 357, 356 - 367 366, 372 - 377, 376, 383, 362. rAmasiMhajI (mahArAva - koTA ) 443. rAmasujasapacIsI 24. rAmase (sI) na 10, 34. rAmA (gAMva) 51. rAmA ( zrImAlI ) 446. rAmAnanda ( paMcolI ) 344. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat rAmAyaNa 2, 3. rAmAyaNa citramaya 436. rAmAsaNI 178. rAmezvara mahAdeva 27, 168, 245, 440, rAmasiMha (osiyAM ) 577. rAyasiMha (rA. udayasiMhajI kA putra) 180. rAmasiMha (rAThor3a) 228. rAyamala ( mUtA ) 114. rAmasiMha (bIkAnera) 154. rAyamala (mer3atiyA ) 112. rAmasiMha (bhATI ) 250, 252, 256, 260. rAyamala (rA. mAladevajI kA putra) 112, 144, 148, 175. rAmasiMha (rAThor3a ) 225. rAmasiMha (rAma) (rA. mAladevajI kA putra) rAyamalla ( rAyasiMha ) ( mahArANA) 16, 80, 66, 100, 124. 121, 132, 144, 148 - 151, 158, 161, 173. rAmajI (IDara) 111, 112. rAyasiMha ( kAThiyAvAr3a ) 240. rAmasiMha ( rAvaNA rAjapUta ) 542. rAmasiMhajI (bera-rAjakumAra ) 216. rAmasiMhajI ( jayapura ) 446, 447, 453, 463, 470. gayasiMha ( ma. ajitasiMhajI kA putra ) 328, 326. rAyasiMha (rAva) (rA. amarasiMhajI kA putra ) 226, 243, 253, 655. rAyasiMha ( sIsodiyA) (rAjA) 223. rAyasiMhajI (bIkAnera) 33, 136, 151 - 154, 163, 165, 176, 162. rAyasiMhajI (ma. prajitasiMhajI kA putra) 332, 334, 335, 346. 601. rAyagar3ha 272, 273. rAyacaMda ( jayapura ) 406, 401, 412. rAyaNa 356. rAyadhavala 61. rAyapAla (cauhAna) 8. rAyapAla (rA. jodhAjI kA putra ) 66, 103. rAyapAlajI (rAva) 33, 48, 46. rAyapura 108, 106, 116, 131, 142, 143, 278, 326, 364, 376, 380, 384, 408, 436, 456, 456, 474. rAyamala (kachavAhA ) 116. rAyamala ( jayapura ) 353. 754 www.umaragyanbhandar.com
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNAnukramaNikA rAyasiMhajI (rAva) (rAva candrasenajI ke putra) | rIDiMga ( leDI ) 145, 160, 167-166, 173, 174, 182, 186. rIDiMga-rUma 616. rAyasinA 363. rIyAM 106, 116, 136, 143, 214, 218, rAva 424. 278, 326, 312, 354, 317, 356, 362-364, 375, 361, rAvaTI 176. 348, 436, 451, 456, 464, 474, 464, rAvaNA rAjapUta 643. 104,506,521, 524, 535, 628. rAvaNezvarajI ( darabhaMgA) 521. rIyAM zerasiMhajI kI 362. rAvata 66. rIvAM 446, 453, 505,536, 536, 142, rAvarajA bahAdura 436. 545,547. rAvarAjA 453. ruNecA 12, 107, 231. rAvala 161. rudradAmA (prathama ). rAvala 326. rudrapAla 52. rAvalapiMDI 241, 465, 108, rupaye 642. rAvalAsa 462, 465. rurUriyA 643. rAvI 177. rustama 18, 14.. rASTrakUTa 8, 16, 18, 31, 44. ruhallA khA 324. rASTrakUToM ( rAThor3oM) kA itihAsa 616. rahallA khA~ 265. rAsa 360, 364, 371, 377, 378, 361, rUNa 86, 655. 368, 396, 408, 425, 427, 431, rUpacanda ( loDhA) 446. 432, 436, 444, 452, 456, 135, rUpanagara 304, 305, 361, 364, 376, 536. 381, 388, 416. rAhA 441. rUpanArAyaNajI 329. riDamala (rA. jagamAlajI kA putra ) 55. rUpAvata 361. ridhamala (rAva ) (loDhA) 435, 436, 438. rUpAvAsa 215. riniyA 384. rUpAvA (va) sa (pAlI) 206, 364, ripana (laoNrDa ) 478. rUpAvAsa ( sojata ) 144. rivAr3I 276, 325. | rUpasiMha ( kizanagar3ha ) 226, 257. rivAr3I ( ThAkurajI kA tAmajAma ) 557. rUpasiMha ( ma0 ajitasiMhajI kA putra ) 326. rivAr3I phulerA relve 507. rUpasiMha ( rA. jodhAjI kA putra ) 103. rivenyU-korTsa 621. rUpasI 144. rivenyU-minisTara 615, 621. / rUpA ( rA. raNamalajI kA putra ) 80. rIkolI 144. rUsa 485. rIjaisI kAuMsila 526, 134, 535, 535, re ( laoNrDa ) 481. 536, 541, 144, 54, 554. | rekha 413, 457, 464, 142, 45, 618, rIDiMga ( laoNrDa ) 543, 545, 161. / 627, 626, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa rekha bAba 381. reDA 114. repar3AvAsa 103. laMkA 2, 501. relve ( jodhapura ) 603, 605, 1.6, 6.6. laMDa (da)na 481, 46, 1.3, 523, revar3iyA 206, 41. 550, 551, 558, 161, 566, 170, revAr3A 335. 174. revAsA 123, 142. lakSmaNa 103. raidahI 201. ladamaNa ( ladamI ) dAsa ( sapaTa ) 12, 13, raijIDeNTa 426, 472, 474, 476, 480, 16, 121, 126, 136, 147. 481, 486, 48, , 414, 468, lakSmaNasiMhajI ( rIvAM) 454. 503, 504-1.6, 108, 510, 512, ladamIcanda ( bhaMDArI) 437. 518, 134, 143, 545, 551, 552, lakSmIcanda (muhatA) 628. 554, 556, 556, 560, 563, 566, lakSmInAtha 433, 437. 565, 566, 571, 573, 17.. lakSmInAthajI kA mandira 361. raijIDaimsI 463, 464, 564. lakSmInArAyaNa 81. rejIDensI-sarjana 6.8. laksora 543. reTaMDana (laoNrDa ) 564. lakhanaU 30, 436, 40, 514, 160, reDakraoNsa sosAiTI 530. reNa 135, 333. lakhadhIra ( haidA ) 344, 345. rainAlDasa (aina. DablyU.)534, 143, 545, lakhabA 365. lakhaberA 55, 56. 516. lakhama (kSma ) NajI (jaisalamera ) 4, 17, rehanaDI 197. 73, 74. roDalA 536, 151. lakarAja (paradAyata ) 462. roDAmana ( muMzI) 488, 108, 101, 112. | lacchUsara 57. roya (ha) Ta 18, 19, 261, 368, 424, | jaDalo ( kaptAna ) 425, 431, 433, 526, 542. 435-438, 441. rohar3iyA 48. lapAkA kher3A 412. lavANa 123. rohataka 216, 276. laverA 131, 12, 210, 278, 365. rohiMsakUpa 8. lazkara khA~ 164. rohiNakher3A 2.1. lazkarI khA~ 284. rohIcA 2.1. lAMbiyAM 348, 316, 408, 10, 450.. rauzana akhtara 317, 318. laoNreMsa ( laoNrDa ) 41. rauzandaulA 341. lAibrerI ( sumera pannika) 525, 619, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNAnukramaNikA laoNka (DablyU) lephTinenTa karnala) 474, liTana (laoNrDa) 467, 468. 485, 486, 481. lIgala eDavAiz2ara 620, 622. laoNka hArTa ( janarala ) 465. luMba RSi 47, 65. lAkhar3aVba 144. lubhA 67. jAkhaNasI (rA. rAyapAlajI kA putra ) re. lulUla zAhI 643. lAkha pasAva 20, 25, 208, 440, 443. nulUliyA 636, 643 lAkhA (guDArA) 37. lUMkA (khIMvA kA putra) 108. lAkhA ( jAma) 37. | lUMkA ( rA. jagamAlajo kA putra) 55. lAkhA (phUlAnI ) 35-35, 36. lUMDAvAsa 103. lAkhA ( rA. raNamalajI kA putra ).. | lUNakaraNa ( bhATI) 58. lAkhA ( rAvala bhATI ) 37. lUNakaraNajI (jaisalamera ) 120, 121, lAkhAjI ( mahArAnA ) 70-72, 5, 76, lUNakarNa ( setarAvA) 86. 81. lUNA ( bhaMDArI) 164. lAkhAnI (sirohI-rAvala )... lUNAvA cAraNAM 104. lATUca (sI.bI.) 536. lUNAvAsa 440. lAThI 42. lUnavAr3A 536. lADaNaM (n) 66,1..-102, 142, 176, lUnI 36, 14, 277, 386, 470, 12, 115, 268, 387, 131, 5, 6.3, 473. 625. bADapurA 353. lUnI jaMkzana 553, 603. lADavA 365. leka ( laoNrDa) 407. lADUnAtha (prAyasa ) 424, 425. laiMkesTara 561. laoNyala ( bhAra0 e.) ( lai* karnala) 507, lainsa DAuna (mArkis aupha) 485. 537, 141,546. loTanajI kA mandira 601. laoN riporTa 623. loTotI 180. lAla kilA 654. loDetA 423. lAlacaMda (bhaMDArI) 430. loDhA 410, 424, 435, 446. lodaravA (lodravA) 46, 52. bAnamA khurda 361. lodiyana 566. lAla bAbA 643. lAlasiMha (ma* mAnasiMhajI kA bAbhA) 441.. lodI paThAna 122. loyAnA 476, 477. jAlasoTa 142. loraDI (DoliyAvAsa) 144. lAvA 451. lolAvAsa 357. mA vaikkerI 166. lolAsaNI 167. lAhaura 13, 15, 174-177, 181, 211, lohagar3ha 142. 212,114-115, 226,237, 243, 148, 250, 212,303-305, 313, 462, 646. | lohApauna 366, 4.. likhamIdAsa 144. lohAvaTa 148, 17.. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa vAyalI (karnala) 481, 486. vaMzAvalI (1) 23. vaoNyasarAya 466, 468, 480, 485, 465, vakAlata kI parIkSA 521. 501, 504, 5.5, 510, 11, 120, baTovar3A 7. 522, 530, 534, 537,538,543-144, vaNavIra (mevAr3a) 124, 68-173. vaNavIra (rA. jodhAjI kA putra) 66, 101,103, vaoNlTara (karnala) 610. vaNavIrapura 142. vaoNlTara rAjapUta-hitakAriNI sabhA 610, 6 16. vaNahar3A 116, 123. vAlmIkIya rAmAyaNa 2, 3. vatsarAja (pratihAra) 8. vAsudeva 6. vanavIradeva (sonagarA) . vAsthAnajI 174. varajAMga 83, 86-86, 1.1, 102, 106, vAhAla (1) 326. viMTaraTana (laoNrDa) 553. varajAMgota 131. viDhama (sI. je.) (karnala) 123, 125 varadAyI sena ( sainya) 31, 33, 34. 534, 554, 156, 563. varasiMha (rA. jodhAjI kA putra) 5, 66, | viMDhama astapAla 562, 570, 607, 614. 103, 105, 106, 116. vikToriyA (mahArAnI) 452, 456, 465, varasiMhadeva (buMdelA) 205, 206. 468, 481, 466, 467, 102, 5.3, variyA 56. 111, 638, 647. varmalAta 6, 7. vikToriyA jubilI vATaravarksa 466. vana 42. vikToriyA-maimoriyala 516. vallabhakula 404, 440. vikramAditya (candragupta dvitIya). balla mayaDaba 7. vikramAditya (mahArAnA) 116, 124, 146. vasantagar3ha 6. vikramAditya (rA. mAladevajI kA putra) 144. vasantarAya 124. vigraharAja caturtha (vIsaladeva) 14. vAMsoliyA 57. vigraharAja (dvitIya). vAgIrAma gADUrAma 24, vijapAla 46. vAcanAlaya 616. vijayagar3ha 304. vaoNTaravarksa 614. vijayacandra 34. vaoNDiMgaTana (sI. uglya.) 135. vijayanagara 201. vADhela 44. vijayabhaTTArikA .. vAnara (ga. hADAjI kA putra) 52. vijayabhAratI 374, vAnara (zAkhA) 17. vijayamala (siMha) mehatA 450, 455, 416, vaoNnavarTa (prAra. bI.) 522, 550. 456, 460, 467, 466, 47, 4, vAyaralesa-sTezana 612. 481, 486. vAyasI (epha.vI.) 173. vijayavAhI 363. 718:. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ vijayazAhI paisA 643. vijayazAhI rupayA 642, 643, 647. vijayazAhI sikkA 637, 636, 640-643, 647. vijayasiMha (cauMpAvata) 240. vijayasiMha (jayapura) 263, 264. vijayasiMha ( ThA. rIyAM ) 444, 504, 506, vIThU 38, 40. 521, 524, 535. vijayasiMhajI (mahArAja ) 566. vijayasiMhajI ( vrajapAla ) ( mahArAjA) 26-28, 30, 115, 361, 365-364, 301-376, 381-383, 385, 387 - 344, 366, 367, 366, 401, 436, 440, 627, 62, 630, 637, 640. vijA ( devar3A) 174. vijA (rA. vIramajI kA putra ) 56. vijA ( sivAnA ) 6. vijemala (rA. cUDAjI kA putra) 67. viTika (eca. ema. ) 567, 573, 574. viTThaladAsa (cAMpAvata ) 218, 250. vidyApura 317. 23. vinageTa ( Ara0 I0 aila0 ) 552. vilarsa gausaloM 566. viSNuprasAda ku~varijI ( baghela ) 25. vIM (bI) TallI 116, 324, 325. vIenA 503. vI0 e0 smitha 123, 202, 221, 222, 238, 242, 257, 266. vIka (ma) pura 67, 86, 64. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat varNAnukramaNikA bhAjI (jAma) 447. vIrabhAga 22. vIrama ( kalAvata rAThor3a ) 161. vIrama ( vIramadeva ) ( bAghAjI kA putra ) 110, 105, 110. vidyAsAla 462. vIramadeva ( zyAmasiMha kA putra ) 241. vidvajjana manoraMjanI ( muNDakopaniSad kI TIkA) vIramadeva ( sIsodiyA ) 214. vIramapura 56. vIramAyaNa 20, 56. vIrA ( bhAdrAjA ) 116. 112-114. vIrama gAMva 348. vIrama (deva) jI ( rAva ) 20, 33, 53-56, 58, 87. vIramadeva ( jasola ) 176. vIramadeva (mer3atiyA ) (rAva) 112, 113, 116-116, 123, 128, 126, 131, 134, 138, 141, 142. vIramadeva ( vIrama ) ( rA0 sUjAjI kA putra ) vilAyata 546. vIroM kI mUrtiyoM vAlA dAlAna 330. viliMgaDana ( laoNrDa ) 527, 563, 464, 564, | vIsaladeva ( vigraharAja ) (dvitIya) 12. 567, 615. vRndAvana 332. bale ( pradarzanI ) 551. viliMgaDana ( leDI ) 564, 565, 567. viliMgaDana gArDana 572, 612, 615. viliyama iravina 265, 306. vedAnta paMcaka 21, 243. vedAvar3I kalAM 44*. veba (viliyam vilpharDa ) 637. ve (berasala ) ( jaitAvata ) 174. vilDara ( epha ) 425, 436. viveka vilAsa 10. vizvarUpa 24. verasala (chApara ) &6, 1000 759 www.umaragyanbhandar.com
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravADa kA itihAsa vairasala ( rA0 gAMgAjI kA putra ) 115. vairasala (rAThor3a ) ( dUdor3a ) 150. vairakhalajI (dvitIya) ( sirohI - rAva ) 405, 406. vairA (vairasAla) ( rA 0 raNamalajI kA putra) 80, 88. vairATa ( virATa ) 4. vairisAla ( bhATI ) ( kuMDala ) 56. vairIsAla ( rA0 jagamAlajI kA putra ) 55. veliMgTana kaoNlija 516, 522. veliMgTana mAuNTaiDa rAiphalsa 567. vaiSNava 381, 383, 404, 420, 440. vaivaMzI 6. vaI 578,584. vyAghramukha 6, 7. vyAsa 421, 423, 437. vraja 30, 436, 440. za zaMkara ( bhATI ) 131. zaMkara ( rA0 zrAsakaraNajI kA bhRtya ) 167. zaMkaranArAyaNa ( pAranAyaka ) 538. 276. zaMbhudatta ( jozI ) 24, 426, 428. zaMbhudAna ( ghAya bhAI ) 401, 406, 404. zaMbhUsiMha (kaMTAliyA ) 418, 436. zaMbhUsiMha ( cA~pAvata) 542. zaMzerasiMha ( saradAra) 506, 510, 536. zaktisiMha (silI) 450. zatrusAla ( bhATI ) 86. zatrusAla (hADA ) 224, 244. zaphI qhA~ 281, 282. zamzerula mulka 118. zamsa qhA~ 15, 62-64, 68. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat zamsAbAda 32, 34, 65, 66. zamsAmuddaulA 310, 311, 320-323, 341, 342, 348. zamsuddIna (altamaza ) 6, 15, 32, 33. zamsuddIna (kaikubAda kA putra ) 44. zaraphuddaulA ( irAdatamaMda qhA~ ) 325. zarAphA bAjAra 556. zarphuddIna husena (mirajA ) 136-141, 145, 146, 146, 155. 246. zaMkaralAla 528. zAkaMbharI 6. zAkaMbharIzvara 6. zaMkhoddhAra 44. zaMbhAjI (zaMbhu ) 236, 256, 271 - 273, zAtakarNI 5. zahAbuddIna qhA~ 267, 266, 273. zahAbuddIna gorI 6, 14, 31, 636. zAistA khA~ 316. zAistA khA~ ( amIrula umarA ) 228, 233, zAmapurA 588. zAlamI 386. zAlvadeza 4. zAha 446. zAhaAlama (dvitIya) 387, 637, 638, 647. zaktAvata 304, 351. zaktidAna ( bhATI ) 431, 432. zaktisiMha (AsotarA ) 436. zAhaAlama ( muhammada muajjama ) 266, 270, 273, 300, 301, 303. zAhakulI 289. zaktisiMha (devar3A) 308. zaktisiMha (rA. udayasiMhajI kA putra ) 180, zAhakulI qhA~ ( marahama ) 138, 152, 163, 183. 164. 760 www.umaragyanbhandar.com
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNAnukramaNikA zAhajahAM (bAdazAha) 178, 16, 16., 161, | zivanAthasiMha (ma. mAnasiMhajI kA bAbhA) 44i. 206-208, 210, 211, 213, 214, | zivanAthasiMha (rIyAM) 436. 217-220, 223, 226, 227, 226, | zivanArAyaNa kAka (paMDita) 456, 416, 236, 243, 246, 640,64-651. 465, 466, 475, 476, 482, 486. zAhajahAM (sAnI) 316, 317. zivapurANa (citramaya ) 436. zAhajahAMnAbAda 270, 268. zivabAr3I 466. zAhajahAMpura 322, 331. zivarahasya (citramaya) 436 zAhanavAja khA~ 225. zivarAja (rA. cUMDAjI kA putra ) 67. zAhapurA 269, 346, 348,350,405-407, zivarAja (rA. jodhAjI kA putra) 6, 103.. 515,536. zivarAjota 131. zAhabAz2a khA~ (jodhapura ) 452. zivalAla (purohita ) 488. zAhabAz2a khA~ (zAhI) 156, 117. zivalAla ( bakhzI ) (jayapura) 411. zAhasaphI 214. zivasiMha (balUMdA) 410. zAhAbAda 123. zivasiMhajI (sirohI-rAva) 419, 445, 454. zikArakhAnA 542. zivAjI 233-235, 238, 236. zikArapura 386. zizupAlavadha 6. zikSA-vibhAga 623. zItaladeva 15. zikharA 56, 6.. zIrAz2I rAva ghATe 407. zimalA 526, 13.. zIlUka 5. zimAna khA~ 114-156, 163. zuMga 4. zilpa kalA vijJAna-zikSaka 45. zujA (zAha) ( zAhajAdA) 220, 223, ziva 102, 471, 484. 227-226, 650, 651, 655. zivagar3ha 136. zujAata khA~ 240. zivacaMda ( bhaMDArI) 65. zujAata khA~ (kAratalaba khA~) 281-286, 288, zivacaMda (bhaMDArI) 402. 267, 291. zivadatta (kalA) 486. zUrasiMha (jodhA ) 192. zivadAsa (zAhI saradAra ) 153, 165. zUrasiMha (devar3A) 186. zivadAsa ( vyAsa) 423. zUrasiMha ( ma. bhImasiMhajI kA cacerA bhAI) 404. zivanAtha 24. zUrasiMhajI (savAI rAjA) 27, 28, 174, zivanAthasiMha (Asopa) 431, 436, 451, 177-181, 183-187, 186-191, 201, 453. 625, 626. zivanAthasiMha (udAvata) (nIbAja) 432, 435. | zrRMgAra caukI 371, 518. zivanAthasiMha (kucAmana ) 410. zeksapIyara (karnala) 43.. zivanAthasiMha (bagar3I) 428. zivanAthasiMha (ber3A) 484, 466, 512, | zekha 246, 256, 336. | zekhA ( pUMgana-rAva) 10. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ . na . mAravArakA itihAsa rokhA (rA. ejAjI kA putra) 1.8, 110, 112-114. zrImad mAgavata kI bhASA TIkA 243. zekhA (zaMkara kA putra) 167. zrImAnI brAhmaNa 46, 406. zekhAvata 244, 30, 377, 4.5, 407. zrIrAmacandra vijaya 24. zrIharSacarita 6. zekhAvatajI kA tAjAva 244, 290, 366. svabhra.. zekhAvATI 11, 126, 142, 445. zerakhA~ ( bAbI) 342. zeragar3ha 58, 66, 86, 1.3, 158, 245, | SaTdarzana-pradAnava 463. 328, 357. zeracAha (zerakhoM ) 16, 120-123, 126-128, 12-132, 136, 141, | saMkhavAya 1.6, 1966, 168, 170, 142, 145, 11. 162, 637. 174, 176, 166. zeraNAhI sikke 637. saMgamaramara 557. perasiMha (kucAmana ) 484, 464. saMgrAmasiMha 277. parasiMha (ma. vijayasiMhajI kA putra) 360, saMgrAmasiMhajI (dvitIya) (mevAra) 15, 364, 401,404. 335. parasiMha (mer3atiyA) 333, 334, 355, 366, samAdata khA~ (daciNI) 183. 362-364. samAdata khA~ (bhAgarA) 320, 321. zerasiMhajI (mahArAja) (karnana ) 666. saIda baMdara 564. zeroM ke kAyA-citra khIMcanA 186, 187. sagatasiMha ( rAvarAjA) 138, 556, zaitAnasiMha 440, 566. sagatA 80. yomitajI 13, 14. sagara ( mevAr3a) 161. pAmakaraNa (kAkhANAM)416. saciyAya 156. zyAmarAma 21. sajjanasiMha (ma. mAnasiMhajI kA bAmA ) 41. syAmavihArI mizra (paMrita) 111, 120, sajjanasiMhanI ( mahArANA) 477, 478, 114, 526, 128. satalaja 3, 226. zyAmasiMha (khaMgAra) 323. sacAnI (yava) 66, 66, 70, 73, 83, 65, zyAmasiMha (caupAvata) 380. 101, 108. zyAmasiMha (mer3atiyA) 202, 241. sathanANA 408. zrIkRSNa 3, 5. sadaralaiMDa ( johana ) ( karnala ) (A. G. G.) zrIkRSNa (jozI) 423. 431-435, 44, 4. zrIkRSNa zarmA 23. sadAnanda ( tripAThI ) 24. bhInagara 536. sanavAr3a 388. bhInApajI yadohA 23. sanavAr3A . Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAdala. saphadara khA~ ( bAbI ) 288 - 260, sapharA 266. sIniyA~ begama 286. sabalasiMha ( cAMpAvata ) 376, 380. sabalasiMha ( jayasalamera ) 217, 218, 231. sabalasiMha (rAThor3a ) 231. sabalasiMha ( rA 0 zUrasiMhajI kA putra ) 168, 166. samaIgA~va 142. samadar3Au - iraMDiyA 320. samadar3I 260, 553, 603. samadolAva kalAM 601. samanazAha kI daragAha 329, 304. samaratharAja ( siMghI ) 456, 459. samaravAila (DAkTara) 507. samarA 84. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat varNAnukramaNikA saradAra samanda 515, 560, 611, saradAra siMha ( rAvarAjA ) 461. saradArasiMha (ma0 vijayasiMhajI kA putra ) 34. saradArasiMhajI (kizanagar3ha ) 372, 373. saradArasiMhajI ( mahArAjA ) 26, 88, 470, 478, 483, 485-486, 467, 468, 502-505, 515,516, 18, 525, 547, 601, 615, 638. saradArasiMhajI ( rUpanagara ) 388. sara pratApa skUla 466. saraba (bu) landa qhA~ 255, 261. sara bulanda khA~ ( ahamadAbAda ) 312, 316, 332, 336-342, 344, saravAda 158, 305, 408, saravAr3apura 275. sarahinda 280, 302, 356. sarAI (musalamAna) 50, 475. sarAya alIvardI qhA~ 322, 331. sarecAM 271. samarAkhiyA 47. samAvalI 151, 170. samIramala (seTha ) 47. samudragupta 5. saropAva 632. samUgar3ha 225. sarvadeva 21. samela 282. sarakhejar3A 441. salakhAjI (rAva) 33, 52-54. salakhAvAsanI 53. salAbata qhA~ (julphikAra jaMga ) 360, 361. saradAra inphainTrI 400, 625. saradArapurA 612, 626, 630. saradAramala ( mehatA ) 486. salAbata qhA~ ( baqhzI ) 652, 651. salAmI kI topeM 468, 469, 537. sa (sA) lAvAsa 337, 364, 401. saradAramala ( rAva ) 456. saradAramala ( rAvarAjA ) 484. saradAra mArakeTa 364, 513. saradAra myUjiyama 524, 614. saradAra risAlA 482, 487, 427, 501, salIma ( zAhaz2AdA ) 178, 180. sIma ( senA nAyaka ) 64, 72, 74. salaMbara 374. salemakoTa 251. 504, 506, 10, 117, 523, 528, 536,538, 540, 54, 551, savAI rAjA 185, 106 - 126. 555-557, 562, 570, 571, 572, savAI rAjA ( jayasiMhajI ) 325, 353. savAIsiMha (bAja ) 436. 504, 614, 626, 620. 763 462-494, 507 - 512, 533, 536, www.umaragyanbhandar.com
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa savAIsiMha (pokaraNa ) 384, 360-362, | sAMbharI rAja .. 366, 367, 402, 404, 406-413. sAMvatarAma ( jozI ) 430. savAIsiMha (rAvarAjA) 462. sAMvatasiMha ( khairavA ) 448. savAlakha (ka) 6, 14, 15, 74. sAMvatasiMha (nIbAja) 427. saseniyana ( sikke ) 5, 635. sAMvatasiMha ( ma. vijayasiMhajI kA putra ) 364, saste nAja kI dUkAne 556. 404. sahajapAna 8. sAMvatasiMha ( rAvarAjA ) 461. sahayoga samiti 606, 616. sAMvatasI ( DAbhI ) 42. sahariyA ( sarAI ) 107. sAMvatasI (rA. jodhAjI kA putra ) 103. sahavAna 56. sAMvaladAsa (mevAr3a ) 267. sahasamala 66, 85. saMvanadAsa (rIyAM ) 136. sahasA 116. sAkar3adA 368. sAMI 441. sAkar3A 471, 476, 476 sAMkhalA 56, 57, 63, 64, 68, 85, 86, sAkar3AvAsa 103, 144. 60,1, 64, 68, 348. sAjI 326. sAMgA (brAhmaNa) 16.. sATIkA 245. sAMgA ( saMgrAmasiMha ) (prathama ) ( mahArAnA ) sATI (ThI ) kA kanAM 103. 16, 20, 103, 10, 11, 12, 115, sAThIkA 68. 120, 126, 146. sAThora 303. sAMgA ( sAgA ) (rA. sUjAjI kA putra ) 1.. sAMgAsaNI 365. sAtala (cauhAna ) 15, 12. sAMgIdAsa (thAnavI) 136, 538, sAtalajI (rAva) 63, 65, 103, 104, sA~cora 10, 12, 35, 36, 123, 142, 101-107. 200, 201, 262, 270, 271, 286, sAtalamera 105, 125, 142, 143. 326, 365, 156, 173. sAtanavAsa 256, sAMDA 80. sAthINa 106, 424, 431, 432. sAMDerAva 278, 446. sAthUNI cAraNAM 621. sA~bhara 6, 12, 14, 15, 36, 63, 6, 74, sAdar3I 188, 160, 446. 86, 101,102, 101, 123, 138, 142, sAdA ( purohita ) 65, 204, 226, 264, 265, 273, sAdA ( bhATI) 66. 266-300, 30, 320, 322, | sAdA (rA0 zUrasiMhajI kA bhRtya ) 186 324-326, 331, 348, 361, 356, sAdAsara 66. 265, 16, 376, 376, 381-183, sAdA saropAva 633. 386, 360, 366, 406, 414, 422, sAdika khA~ 171. 426, 15, 45, 48, 165, 635, sAdI pAkhI 468, 102. sAdullA khA~ (zeDa) 29 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNAnukramaNikA sAdula 186, 204. sAdala (pAvata) 158. sAdala (rA. gAMgAjI kA putra) 115. sAbaramatI 337-336. sAmantasiMha ( sonagarA ) 15, 51. sAmantasiMha ( sonagarA ) 51. sAmantasiMhajI (kizanagar3ha ) 368, 372. sAmaliyA ( soDa) 43. sAmA ( bhArI) 35. sAmetarA 43. sAyabajI (paTela ) 367. sAyara 80,607. sAraMga khA~ 101. sAraMgadeva 2... sAraMgapura 77, 76. sAraMgavA 440. sAragrAhiNI ( muNDakopaniSad kI TIkA ) 23. sArar3A (zrIyuta ) 336, 342. sAraNa (na) 114, 143, 158, 156, 167, 168, 178. sArasvata 172. sArUr3A 347. sAlamasiMha (paukaraNa ) 41, 420, 424. sAlasiMha (rAnA) 446, 477. sAlor3I 54, 58, 56. sAvara 351. sAvo 176. sAvo ke manuSya-bhakSaka 576. sAhibacaMda (muhatA ) 405, 416, 422. sAha (bhosale) 650. sAhU (rAjA) 342, 343. siMgalA 167. siMgIr3A 582. siMgoriye kI bhAkarI 381. siMghaNa 133, 134. siMghI 253, 377, 387, 362, 367-366, 401, 402, 406, 406-411, 413, 415-416, 423-428, 430, 435-435, 447, 448, 450, 451, 456, 456, 488, 486, 444, 416, 626, siMdha (dhu ) pradeza 4-8, 13, 50, 54, 56, 126, 125, 171, 227, 384, 386, 385, 416, 426, 443, 444, 448, 488, 468, 5.5, 558, 603, 636. siMgha (nadI) 3. siMghar3I 618. siMdhiyA 144, 346, 364, 365, 367, 372, 373, 376, 380, 11, 387-189, 404, 406, 407, 410, 411, 421, 422. siMdhI 364. siMdhurAja 10. siMdhurAjezvara 10. simAnA 561. sikandara khA~ 112, 122. sikke 442, 606. sikkha 301, 302, 310. siNagAra caukI 371. siNalA 477. siNalI 41.. siddhagaMgA 23. siddhadAnasiMhajI (ma0 mAnasiMhajI ke kumAra ) 431, 441. siddhapura 335. siddharAja ( jayasiMha ) 12, 37. siddhAntatoSiNI (gItA kI saMskRta TIkA) 24, siddhAntabodha 21, 243. sidAntasAra 21, 243. sinAI 517. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAra kA itihAsa sinemA ghara 611. sIpalavATI 17 // . siraDhA 67. sIdhA 80. siramUra 303. sIdholI 368, 371. sirasA 125, 656. sIkara 204, 405, 485,480.444, 130, siriyA khA~ 101. 13-14,558. siriyArI 86, 163. sIkarI 141,31,315. sirekA kurba 632. sItalI 144. si (sI) ror3I 440, 601. sItAmaU 42, 16,511. sirohI 1, 2, 6, 51, 63, 77, 100, 101, sIyAdAM 66. 113, 115, 142, 147, 158, 168, sIlona 103. 11-175, 182, 189, 231, 244, sIvistAna 386. 213, 214-256, 265, 270, 271, | sIsodanI 224. 337, 405, 406, 415, 416, 416, sIsodanIjI (mAjI ) 545, 147. 422, 426, 430, 445, 446, 454, | sIsodarI 206. 456, 465, 485, 464, 466, 510, sIsodiyA 76, 84, 87, 124, 137, 13, 125. 188, 204, 205, 215, 216, 123, silahakhAnA 543. 256, 256, 261, 262, 272, 276. silvara jubilI-blAka 606. sIhamana 11. sivA 6. sIhA ( mer3atA) 106. sivAnacI daravAjA 364. sIhAjI (rAva) 16, 31-35, 37-41, 44, sivAnA 10, 52, 14, 15, 86, 66, 101, 46, 47, 111. 116, 111-123, 131, 140-143, sIhArAva kA kher3A 12. 147-146, 151, 153, 154, 196, sundaradAsa (rAThor3a) 162. 115, 161, 163, 165, 173, 11, sundaradAsa ( siMghI) 253. 176, 250, 211, 216, 261, 264, sundaraseNota 263. 270, 271, 273, 277, 25, 282, sukAmanAtha 24. 283, 286, 326, 134, 366, 35, sukhadevaprasAda ( kAka) (paMDita )482, 484, 361, 392, 436, 440, 445, 514, 488, 464, 467, 02, 104, 15, 173, 580,600. 511, 13, 535, 535, 541-53, sivAnI 180. 141, 546,550,11,165. sihAr3a 240. sukharAja 193. sIgaNa 11.. sujAnagar3ha 12, 6.1. sIMgAsaNa 40. sujAna (Na) siMha (cAMpAvata ) 28. sIdhala ( jAti ) 73, 80, 61, 66, 67, | sujAnasiMha ( jodhA ) 282. 101, 108-110, 116, 136, 142, | sujAnasiMha (dhavecA) 26. 143, 188, 216. sujAnasiMha (bUMdejA ) 221. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ sujAna siMha (bhATI ) 365. sujAnasiMha ( sIsodiyA ) 223. sujAnasiMhajI ( bIkAnera- nareza ) 347. sutalA 440. subhAnakulI khA~ (turka ) 153, 165. sumera-kemala kora 532. sumera pablika lAibrerI 525, 614, 616. sumerapura 525. sumerapuSTikara skUla 521, 525, 548. sumeramala 426. sumeramala (siMdhI) 464. sumera samaMda 531, 576, 611, 613, 614. sumera samanda vATara saplAI cainala 576, 611, 613, 614. sumerasiMhajI ( mahArAjA ) 18, 467, 468, 512, 515, 518-535, 465, 564, 566,546, 615, 638. sumera ( mAlI ) skUla 468. sumela 129, 130, 368. surajar3A 58. surajAM 277. suratarAma ( AsopA ) 444. suratAna ( bhATI ) ( laverA ) 162. suratAna ( mahArAva, sirohI ) 168, 173-175, 182. 166, sultAnasiMha ( rAvarAjA ) 461. suvarga ke sikke ( mohareM ) 642. suvarNa ke sikkoM para ke kucha lekha 644, 645. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat suvarNagiri 10. suvApa 68. suharAba khA~ ( mIra ) 385. sUMDA 49. sUMghA 9, 10, 36, 195. sUmA 87. sUDAna 577. sUdA 342. sUkaralAI 144. sUjA (cANoda) 109 sUjA (bAlecA) 137 sUjA (rA. candrasenajI kA bhRtya ) 153. sUjAjI (rAva) ( sUrajamalajI ) 86, 97, 103, 105 - 111, 132, 133. varNAnukramaNikA sUrajakuMDa 198. sUrajakuMvarI ( bAIjI ) 536.545 sUrajapaula ( naI ) 366. sUrajaprakAza 22. surajaprakAza (vAtala ) ( paMDita ) 487, 546, sUrajabakhzasiMha 541. sUrajamala ( kharavA ) 386. sUrajamala ( khIMvA kA putra ) 172, 185, 186. sUrajamala ( gaur3a ) 353. sUrajamala ( cauhAna ) 52. sUrajamala ( jATa nareza ) 361-363. surANI 115. sunatAna 636. sulatAnasiMha (cauhaTana ) 558. sulatAnasiMha ( nIMbAja ) 418, 423. sulatAnasiMha ( bIkAnera ) 154. sUrajamala ( sIsodiyA) 219. sulatAnasiMha ( ma 0 ajitasiMhajI kA putra ) sUrajamalajI (IDara ) 111. sUrajavAsI 144, 328. sUrajasiMhajI ( rAva, bIkAnera ) 192, 205. sUrajamala (muhatA ) 423. sUrajamala (rAThor3a ) 281. sUrajamala (siMghI) 406. sUrajamala (siMghI ) 44. 767 sUrata 186, 284, 303, 337, 342, 345. sUratasiMha (capAvata) 373. www.umaragyanbhandar.com
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa sUratasiMhajI (bIkAnera ) 260, 405, 411, | ___314, 316-316, 321, 322, 441, 414-416. sarapAniyA 206, 326. saiyadabega ( tokabAI ) 153, 166. sUrapurA (bA~dha ) 531. sainAnA 42, 176. 465, 10, 521. sUrapurA iTAvA 326. saizana korTa 148, 610, 623. sUrasAgara 163, 168, 206, 244, 266, saisamana ( mahArAvala, sirohI) 77. 358, 436, 448, 463, 603, 615. sogAvAsa 140, sUrA ( mAMgaliyA) 183. sojata 51,70, 73, 75, 84,85, 87-t., sUrAcanda 36, 113, 261. 13, 5, 102, 103, 107, 106, 110, sUrAvata 131. 114-116, 141-144, 148-10, sUryamala 71, 76. 152, 153, 158, 16, 161, 162, sUvA 125. 167, 168, 13, 18, 180, 183, seMTa jaoNna aiMbulaiMsa 130. 187. 155, 167, 2.6, 21, 225, seMTa jaoNna (eca0 bI0 ) 534. 245, 250, 214, 264, 265, 273, se assA 213. 275, 276, 281, 284, 202, 108, sekhAnA 56, 86. 329, 333, 346, 364, 366, 375, se (ze ) khAvata 116. 376, 376, 380, 30, 366, 406, seDhAU 441. 418, 440, 441, 446, 482, 484, seNIdAna 24. 1.1, 6.0, 610, 625, 636, 641, setakavara 40. setarAma 32-34, 36, 40, sojata kI TakasAla 638, 61, 642. setarAvA 56, 58, 86. soThelAva 18.. senA-vimAga 625. sor3hA 45,10,51, 128, 142, 384. sepAM kI bAsanI 103. sodAsa zAmapurA ... sereMgeTTI 584. soDhI 67. sevakI 113. sevaga 115, 384. sonaga (rA. sIhAjI kA putra) 34, 36, 41, 43, 47, 111. sevastAna 286. sonaga (soniga) (cAMpAvata) 210, 253, sevArAma ( rAjA ) 221. sevAsAra 23. 255, 256, 256, 262, 267, 271-274, 276. sezalsa 178. saibarImala ( purohita ) 444. sonaga (sobhAgasiMha) (ma, ajitasiMhajI kA saiTalamenTa 544, 617, 618. putra ) 328. saiyada 138, 143, 202, 251, 276, 281, | sonagar3ha 347. 296-268, 306, 307, 311, 312, / bonagar3ha (jAlora) 14. 768 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNAnukramaNikA sonagarA 10, 11, 11, 55, 73, 74, 80, | sTAMpa 465, 610. 124, 13.. sTIla ( karnala) 472. sonagarI 63. sTIla (kaipTina) 66. sonA 632. sTIla ( sara jaoNna ) 565, 568. sonAI mAjI 168. sTeTa kAuMsila 126, 556, 55, 565, sobha 45. sobhar3AvAsa 2.1. sTeTa hoTana 604. sobhAgasAgara 118. sTeDiyama 612. sobhAvata 182, 373, 461. sTrA~ga ( eca0 esa0 ) 551, 553, 146. soma (cauhAna) 12. sTrA~ga (e. DI.) (kaipTina ) 519. somadeva (kavi) 36. sTrA~ga ( mejara ) 565. somanAtha (maMdira) (gujarAta) 13. sTreTana (le0 karnala ) 510. somanAtha (somezvara, pAlI ) 12, 36. khavaNI 5. somanadevI (cauhAna) 636. smaoNna kaoNz2a korTa 621, 622. somaladevI ke sike 636. syAlakoTa 651. somasiMha 11, 12, svarUpadevI 143. somAlIleNDa 177. svarUpasAgara 143. some 515. svarUpasiMha (ma0 mAnasiMhajI kA bAbhA) 441. somezvara (ghATI) 84. svarUpoM ke kavitta 23. somezvara (cauhAna) 636. svarUpoM ke dohe 23. somezvara (paramAra) 10. svAmI ( sAdhu ) 178, 245, 321, 101. somezvara ke sike 636. svAsthya ( hailtha ) vibhAga 6.7. soraTha 305, 107, 306, 317, 316. sviTz2aralaiMDa 503. soroM 232. sveja ( nahara ) 165, 568. solaMkI 5, 10-12, 14, 32, 31-41, 50, 52, 123, 187, 188. sohar3a .. haMsarAja (jogI) 456. sohanalAna (muMzI) 351. haMsAbAI 71, 72, 75, 81, 82,87, sohanasiMha (ma. mAnasiMhajI kA bAmA) 441. | hajUrI daphtara 658. haTarI 386. soharAba khA~ 345, 348, 346. sohiMtarA 12.. haTIsiMha ( megarAsara ) 377, saubhAgyadevI 168. haDa 86. saurASTra 36. har3avAsanI 167. hutaDI 44.. skandagupta 5. skaoNTalaiMDa 551. hADiyA ( jAti ) 43. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ irat kA itihAsa iDiyA (hasata) ( rA 0 rAyapAlajI kA putra) 46. yU~DI (gAMva) 10, 44. inavatacanda (bhaMDArI ) 482, 464. hanavanta siMhajI ( mahArAjakumAra ) 546. hanUta siMha ( rAnorAjA ) 538, 542, 560, 568, 504, 566. habaza 276. habzI 184, 200. hamIdujjaphara qhA~ 505,508. hamIdullA khA~ (muMzI ) 486, 464, 468. hammIra (jhAlA ) 66. hammIra ( rA* jagamAlajI kA putra) 107, 108. hammIra ( rA 0 sUjAjI kA pautra ) 132, 143. hammIrasara 171. harakacaMda (yati ) 424. harakaraNA ( nAjara ) 642. harakhamana ( DhaDDhA ) 467. haracanda 66. 485, 468,503. haradAsa ( Uhar3a ) 113, 114. haradAsa ( mahezadAsa kA putra ) 183. haradAsa yogAlA ( karatara ) 35. haradvAra 212, 303, 448, 466. haranAtha ( jodhA ) 281. haranAthasiMha ( mAMDota ) 354. 521. haraborDa 566. hara jiyA 172. hararAma 228. haralAyAM 197. haravilAsa sArar3A 71, 112, 372. harajI 450. harajIvana ( mehatA ) 456, 457, 458. harisiMha ( cAMpAvata) 308, 310. harisiMha ( mer3atiyA ) 186. haraDaka ( harakhA ) 45. haradayAla siMha (muMzI ) 475, 476, 481, harisiMhajI ( mahArAjakumAra ) 560. haramAr3A 136. hararAja (devar3A) 174. hararAja jI ( rAvana, jaisalamera ) 124, 157. harasa 440. harasora 326, 379. harasolAva 373, 408, 413, 416, 431, 45. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat harA 171. harAvAsa 440. hari - jasa gAyana 24. haridAsa 65. haripadAvalI 24. hariyADAmA 413. harirAja 6, 14. harivaMzapurANa 8. harizcandra ( pratihAra ) 7. harizcandra ( jayacandra kA putra) 31, 33, 34. harisiMha ( cAMdAvata ) 254. inavada 310. havAI aDDA 612, 613. havAI jahAja 548. haranAmadAsa (muMzI) 506, 513, 515, 522, havAI jahAz2a kA klaba 564. harbarTa ( I0 jI0 ) 573. harSanAtha harSavardhana 6. halakA paisA 643. havAnA 617. hazAma ( khalIphA ) 5, 13. hasana prabdAla 241. hasanaalI 262. hasana khA~ 75. 770 www.umaragyanbhandar.com
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNAnukramaNikA hastikuMDI 44. hiMdusthA (stA ) na 4, 16, 126, 131, hAMsI 302. 145-147, 160, 162, 185, 167, hAMsI hisAra 233, 243. 226, 236, 246, 370, 448, 466, hAMsoTa 8, 13. hAMsona 336, hidusthA (stA ) nI 433. hAI skUna 465. hindU 65, 125, 128, 112, 226, 235, hAkar3A (nadI) 3. 247, 251, 261, 262, 262, 327. hAkar3A (prAnta) 3. hiMdU yunivarsiTI ( vizvavidyAlaya ) 521, 526. hAkima 621, 621. himmata khA~ 261. hAjI khA 136, 137. himmatasiMha ( khejar3alA) 450. hAjIpura 305. himmatasiMha ( muMzI) 560, 567. hAjI mohammada khA~ ( muMzI) 414, 451. himmatasiMha jI ( mahArAjakumAra ) 550. hADA 222-224, 244, 278, 25, 264, hisAra 101, 103, 512. hisTrI oNpha rASTrakUTsa ( rAThoDsa ) 611, hADI 13, 120, 244. hIMgolA (gAMva ) 65. hADI (rA. amarasiMhajI kI rAnI ) 614, hIraka jubittI 466. hADIjI ( mAjI) 127. hIrAnAla (muMzI) 474, 482, 14, hADIpurA 14. hIrAvAhI 17. hADecA 326. hIrAvAsa ( sojata ) 246. hADotI 16, 243. hIrAsiMha jI 508. hAtha kA kuraba (4) 63, 632. humAyUM 122, 123, 126-128, 136, 141, hAthI ke zikAra kA tarIkA 186-561. 145, 146, 15.. hAthI saropAva 632. huenasaMga 6. hukma ( kama ) nAmA 455-458, 522, 542, hApA 80. hAmida khA~ 264, 261, 265, 282, 284, 628, 626. 332. hunAvAsa 44. hArDija (janarana) 480. hurar3A 347. hArDija ( laoNrDa) 122, 526. huna 70, 73. hAzima ( saiyyada) 154. husenaalI khA~ 246. hiMgola (gAMva) 6. huse ( isa ) na a (ku) lI khA~ (saiyada ) hiMgolA ( mevAr3I ) 87. 306, 305, 315, 314, 316, 315, 316. hiMDanabarga 166. hiMDau ( dau)na 123, 141, 207, 217, | husainakulIbega 141, 16-161, 161. husaina khA~ ( saiyada ) 215, 298, 324. hiMdAma khA~ 408, husainapAha 16, 1... Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a kA itihAsa hUNa 5, 634, 635. / henasan ( jI. pAI. jI.) ( kaipTina) 526. hega (mejara) 106,506. haikA 16, 20, 526, 562, 563, 567. henU 517. haimilTana (karnala ) 135, 537. hema kavi 20. heltha praoNphIsara 625. hemacandra 36. haisiyata 112, 616. hemasiMha (ThAkura ) 106,568. homa (DablyU.) 472, 473, 502,508. hemasiMha ( mejara ) 170. homa minisTara 607. hemAvAsa 15. homsa 168. hejA holDana 168. hevarDa (I. DablyU. ) 577, 581, 583, horakara 346, 348, 4.4, 406, 4.7. hozaMga 72. 588, 112. haidarapratI ( mIra ) 24. hausaMbI 568. haidarakulI khA~ 306, 320, 321, 323, hya (hIyU ) sana aspatAla 474, 482, 511, 326. esana (epha. TI.) 474, 48.. haidarAbAda ( siMgha ) 386, 468, 5.7. esana garlsa skUla 474. henarI nArasa 446. 772 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayacandra harizcandravaradAyIsena setarAma 1 rAva sIhAjI 2 rAva zrAsathAnajI sonagajI praja 3 rAva dhUhar3ajI dhAMdhala cAcaka 4 rAva rAyapAlajI bhIma 6 rAva jAlaNasIjI vijapAla 7 va chADA bhAkarasI DUMgarasI zrAsala 1 candrapAla behar3a pethar3a jogA khetapAla Unar3a 5 rAva kanapAlajI suMDA kelA lAkhaNasI thAMthI DAMgI rAMdA jUMjhaNa rAjA (12) rAvala jagamAla | 8 rAva tIDAjI khokhara vAnara sIhamale rudrapAla harar3aka ( harakhA) khIMpasA akhairAja (1) rAva kAnhaDadevajI (10) rAva tribhuvanasI 6 rAva salakhAjI (11) rAvala mallinAthajI jaitamAla kUMpA jagapAla mehA zrar3avAla 15 rAva jodhAjI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat khImasI kAnaDa de pohar3a jopasA 14 rAva riDamalajI (raNamallujI ) 13 rAva saMttAjI raNadhIra haracaMda bhIma 123 10 rAva vIramajI zobhita I devarAja 11 rAva cuMDA www.umaragyanbhandar.com
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3a ke rAThor3a-narezoM kA vistRta vaMza pasA rAjA hayDiyA (hasata) rANA mUhaNa bUlA vIkama 772. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhipatra naM0 1. zrAvaNAdi aura caitrAdi saMvatoM kA antara / caitrAdi saMvat 7 disambara pRSTha paMkti zrAvaNAdi saMvat 405 5 vi0 saM0 1861 ke prASADha vi0 saM0 1862 ke prASADha (I0 sa0 1804 kI julAI) (I0 sa0 1805 kI jUna-julAI) 405 12 2 janavarI 21 vi0 saM 1911 vi0 saM0 1912 (I0 sa0 1854 kI 1 aprela) (I0 sa0 1815 kI 21 mArca) 461 21 vi0 saM0 1913 kI prASADha vadi 6 vi0 saM0 11 14 kI prASADha sudi 6 (I0 sa0 1856 kI 24 jUna) (I0 sa0 1857 kI 27 jUna ) 11 26 vi0 saM0 1922 kI ASADha vadi 6 vi0 saM0 1613 kI ASADha vadi 1 (I0 sa0 1865 kI 15 jUna) (I0 sa0 1866 kI 26 jUna ) 465 15-16 vi0 saM0 1938 (I0 sa0 1881) vi0 saM0 1136 (I0 sa0 1852 meM) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 401 412 417 420 420 421 426 428. 428 426 426 426 430 436 442 442 443 paMkti 23 448 453 44 20 7 parantu indrarAja ke smAraka para isa itihAsa meM dI tithi hI likhI hai / 3 vi0 saM0 1857 kI phAguna sudi 6 ( I0 sa0 1801 kI 22 pharavarI ) 4 17 varSa 3 garnamainTa azuddha zuddha vaizAkha sudi 1 ( I0 sa0 1803 kI Azvina sudi 1 ( I0 sa0 1803 kI 22 aprela ) * 6 sitaMbara ) caMDAvala ThAkura caMDAvala ke chuTabhAI ? khyAtoM meM vi saM0 1873 kI caitra sudi 8 likhA hai / 20 zuddhipatra naM0 2. 21 ciTTI 17 vi0 saM0 1860 ( 60 sa. 1833) 20 prathama bhAdoM sudi 14 ( 26 agasta ) 5 ( I0 sa01834 ) 6 bAhar3agera 11 likhA / 7 ( I0 sa0 1834 ) ke anta kahIM kahIM vi0 saM0 1856 kI phAguna sudi 6 ( I0 sa0 1803 kI 2 mArca) likhA milatA hai / ( 15 varSa vi0 saM0 1856 meM janma mAnane se ) gavarnamenTa ciTThI vi0 saM0 1861 ( I0 sa0 1834 ) bhAdoM sudi 14 ( 16 sitaMbara ) ( I0 sa0 1835 ) bAr3amera kuzalasiMha 98 vi0 saM0 1604 8 vi0 saM0 1600 vi0 saM0 1888 1 sudi 14 ( I0 sa0 1846 kI 31 sudi 11 ( I0 sa0 1846 kI 28 disaMbara) prathama zrASADha (jUna ) ( I0 sa0 1835 ) likhA / yaha ghaTanA vi0 saM0 1861 kI zIta Rtu kI hai / ) kuzAlasiMha vi0 saM0 1605 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 1-2 22 agasta) julAI ) 4 vadi 12 ( I0 sa0 1865 kI 18 sudi 12 ( I0 sa0 1865 kI 2 agasta ) 454 10-11 prathama jeTha vadi 11 (10 maI ) disaMbara) dvitIya zrASADha (julAI) sitaMbara) dvitIya jeTha vadi 11 ( 8 jUna ) www.umaragyanbhandar.com
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha 4:4 457 427 45528-26 456 xxd 458 46 460 40 46 1 461 464 465 466 467 426 472 473 paMkti 477 481 13 481 11 8 20 banA 27 rekha kA pauna hissA J 14 isI varSa 2 4 17 11 474 rok 476 476 16-17 azuddha prathama jeTha sudi 5 ( 16 maI ) phuTa noTa 5 cuMgI zrAdhI sudi 15 ( I0 sa0 1868 kI 26 disaMbara ) vi0 saM0 1604 ( I0 sa0 1847 kI 3 sitaMbara ) 24 bhAdoM vadi 2 ( I0 sa0 1857 kI vi0 saM0 1927 13 11 ( agasta ) ( sitaMbara ) 27 26 16 hindusthAna meM 1 vi0 saM0 1833 7 agasta) pahale vi0 saM0 1637 27 16 di 14 gahArAja 1 26 aura 16 = ( 24 jUna ) vi0 saM0 1941 ke bhAdoM ( I0 sa0 1884 ke agasta ) isake bAda 27 julAI ) vi0 saM0 1676 zrAvaNa sudi 1 ( 21 julAI ) zuddha dvitIya jeTha sudi 5 ( 17 jUna ) 1 tuMgI kucha samaya ke liye AdhI vadi 4 ( I0 sa0 1868 kI 3 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat disaMbara ) banA rekha ke hisAba se AmadanI kA pauna hissA vi0 saM0 1926 IsI varSa ( vi0 saM0 1827 meM ) ( julAI ) ( agasta ) vi0 saM0 2605 ( 30 sa0 1848 kI 23 agasta ) phAguna vadi 2 ( I0 sa0 1858 kI 31 janavarI ) pahale ( vi0 saM0 1625 = I0 sa0 1868 meM ) vi0 saM0 1936 kalakatte vi0 saM0 1933 mahArAja sudi 5 (20 jUna ) vi0 saM0 1942 ke sAvana hastAkSepa hastakSepa zrAvana vadi 8 ( I0 sa0 1883 kI ASADha vadi 13 ( I0 sa0 1883 kI 2 julAI ) vi0 saM0 1978 vi0 saM0 1644 kI prASADha vadi 30 ( 21 jUna ) ( I0 sa0 1885 ke agasta ) isI bIca se isa yAtrA rAjya ke 1,10,000 rupaye isa avasara para rAjya kI tarapha se kharca hue| 1,10,000 rupaye impIriyala insTi TayUTa ko die gae / www.umaragyanbhandar.com
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha paMkti azuddha zuddha 482 26 vi0 saM0 1646 ke prASADha (I0 sa0 vi0 saM0 1645 ke prASADha (I0 sa0 1884) 1888) 482 31 taiyAra huaa| taiyAra karane kA prabandha humA / 483 26 nizciya nizcaya 483 30-32 isake bAda hotI rhii| isake bAda isameM samaya-samaya para raddo badala hotI rhii| 485 16 vadi 3 ( 22 agasta ) vadi 2 ( 21 agasta ) 486 18 mahInebhara tIna mahIne 456 ye loga ye koTA, kolhApura aura bhAvanagaravAle 487 24-25 phuTanoTa 1 488 17 mahArAja phAguna ( ." ) meM phira bUMdI phAguna ( ... ) meM bUMdI-mahArAja joghagae the| pura paae| 46. 16 2246 2116 4611 6 461 27-28 vadi 14 (I. sa. 1864 kI 6 mArca) sudi 14 (I. sa. 1864 kI 20 mArca) 462 11 bhaToM bhAToM 4663 sudi ( kahIM-kahIM ) vadi ( bhI likhA milatA hai) 502 28-29 4 (I. sa. 1901 kI 24 janavarI) 6 (I0 sa0 1601 kI 26 janavarI) 5.3 13 (C. B. Beatson ) (S. B. Beatson ) 5.5 1 1159 1656 513 3 kiyA kiyaa| 515 22-23 16 varnAkyUlara aura varnAkyUlara 2 miDala, 14 apara prAimarI, 2 skUla loara prAimarI, 40 varnAkyUlara prAimarI skUla 515 27 135 karIba 135 516 30 diigii| 520 diigii| Asopa-ThAkura cainasiMha ko rAmo bahAdura ko upAdhi milii| Fortescue pauna prAya vi0 saM0 1973 kI maMgasira vadi 1 27 Fortescu 22 prAya 24 kArtika vadi 11 122 527 124 530 64 12 (Armistic ) 3 kArtika (Armistice) kArtika ke anta Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha 534 zuddha paMkti azuddha 8 sudi 2 ( I0 sa0 1618 kI 7 akTobara) 26 (A B. Macpherson) 27 kiyA gyaa| sudi 2 ( I. sa. 1618 kI 7 akTobara ) (A. D. Macpherson) kiyA gyaa| zamazerasiMha I0 sa0 1911 ke akTobara meM phira insapaikTara janarala banAyA gayA thaa| 18 12 2 (I.sa. 1922 kI 8 mitaMbara ) pauSa sudi 5 kI 3 janavarI 5361 28 54. 21 13 543 25 1 (I. sa. 1622 kI 7 sitaMbara ) 548 30-31 mAgha vadi 11 548 32 kI janavarI 546 21-22 caitra...."jItA 16 sI. Ai. I. 20 poliTikala 3 mAgha sudi 3 ( 1 pharavarI) 17 12 24 7 (16 agasta) 13 12 ( 16 mArca) 28 13 1 sudi 4 (6 maI ) 12 10,100 13 51,531 x ( bAda meM huA thA) pulisa mAgha sudi 1 ( 30 janavarI) 11 wr a ur 5 (14 agasta ) 11 ( 18 mArca) 12 sudi 6 ( 8 maI) 10,000 51,431 250 1 1 6 the| 6 impIriyala earave 16 1912 1 prathama vaizakha (I. sa. 1615 kI aprela) ___E saradiyoM the| impIriyala earavez2a 1911 jyeSTha ( I. sa. 1915 kI jUna ) 563 566 566 saradiyoM 608 vi. saM. 1971 cainala" 618 22 vi. saM. 1936 24 cainala" 6 bakoM 3 para-nAyaba 4 strI-zikSAoM 25 kAyama huii| 622 baiMkoM para nAyaba strI-zikSikAoM kA sudhAra kiyA jAnA taya huA 624 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ azuddha pRSTha paMkti 633 . aura 8 thaa| 64. 18 gii| 641 24 milatA hai| 646 7 1162 24 ailAnAlsa 2 rAThar3a 13 gAkaladAsa 23 sa samalota 10 714 gaI / parantu vi0 saM0 1993 meM yaha phira jArI kI gii| milatA hai / yaha TakasAla kucha kAla ke liye phira jArI kI jAkara I . sa0 1888 meM phira baMda karadI gaI / 1164 ainAlsa rAThor3a gokaladAsa sahasamalota 1714 661 pRSTa kAlama paMkti azuddha zuddha ajabapurA 365 ajabasiMha 346 243 440 prAsayAnajI (rAva) eara vez2a 236 24 ajabapurA 365 8 242 3 84 667 23 AsathAnajI 22 eara ve 2 22 246 30 443 723 34 465 726 35 bAx 74. . 1xx 1 27 126 112 748 1 25 mUlarAla 32 x 1 19 rAyasiMha vistRtavaMzavRkSa paMkti 11 rAva tribhuvanasI 423 456 bAba 123 129-152 mUlarAja rAmasiMha rAva tribhuvanasIjI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ REVIEWS AND OPINIONS ON MARWAR-KA-ITIHAS VOLUME I. Indian Culture, Calcutta. This is a history of Marwar written by Pandit Bisheshwar Nath Reu, a reputed scholar and historian from Jodhpur. It has surpassed, so far as we know, many publications dealing with the vernacular histories of the different States in India. Pandit Reu has thrown sufficient light on the repeated help given by Rao Ganga, Maldev, Maharaja Ajit Singh, Bijayasingh, etc. of Marwar to the rulers of Mewar, which has either been misunderstood or neglected even by Dr. Gaurishankar Ojha in his History of Rajputana. He has similarly refuted on the basis of good arguments a number of statemenls advanced by previous and modern scholars about Rao Maldev, Chandrasena, Maharaja Jaswantsingh and Ajit Singh of Marwar and has brought to light numerous hitherto unknown facts as the result of his own scholarly researches. Mr. Reu has ably criticized Dr. Ojha's charge of treachery against Rao Ranmal and has proved his own statement regarding the conquest of Mandor by Rao Jodha, as this campaign also has been misrepresented or misunderstood in Rajputane-Ka-Itihas. The author of this volume has also given at the beginning of his book a brief history of Marwar of the pre-Rathor period. Pandit Reu's sound judgment and excellent mode of refuting the statements of other scholars is praiseworthy. We congratulate the Jodhpur Darbar and the Jodhpur Archaeological Department for bringing out such an authentic and valuable work which will be helpful to the students of Indian history and will also serve as a model history for other enlightened Indian State. Vol. VI No. 2 DR. D. R. BHANDARKAR. October 1939. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 2 ) Journal of the Indian History, Madras. Marwar-ka-Itihas written by Pandit Bisheshwar Nath Reu, the Superintendent, Archaeological Department, Jodhpur, is an authentic and detailed history of the Jodhpur State. The author has taken great pains in exploiting different sources and consulting many books to get the material for his book. He has also brought out with success many new facts, which uptil now, lay hidden and has succeeded in dispelling a number of false ideas prevailing in regard to the Rathor rulers of Marwar among old and present scholars. The large number of footnotes added to this volume enhances the value of this scholarly work. Beginning with a short sketch of the previous ruling dynasties of Marwar, this volume contains the history of the Rathor rulers of Marwar from about the beginning of the 13th century to the end of the 18th century A. D. The work is scholarly and carefully compiled and will prove a valuable handbook to scholars. Vol. XVIII Part 3 DR. S. K. AIYANGAR. DIWAN BAHADUR. December 1939. Journal of the Bihar & Orissa Research Society, Patna. ............ In 1933 was published the History of Rashtrakutas (Rathodas) with its Hindi version in 1934 (by Mr. Reu). It brought the story up to the advent of Rao Sihaji in Marwar, following an account of the Rastrakutas in Gujerat and Kanauj. The present history continues the narrative from Rao Sihaji in Marwar to the present day - about 800 years of Rajput achievements and Rajput strivings, forming an illuminating background of the history of India. The chronicles of Marwar are always a difficult theme. They stir a chord in every Indian heart reflecting romance in history. Great courage and even greater discipline are necessary to subject the glories of Marwar Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 3 ) to a dispassionate and scientific appraisement. Mr. Reu has discharged his duties well. He has combined careful research with sober judgment and has produced an eminently readable book. Hindi literature will be richer for it and the much needed study of local history will receive an assuring impetus. Vol. XXV Sept. & Dec, 1939. DR, A, BANERJI SHASTRI, ...... The work (Marwar-ka-Itihas) is indeed well brought out, and I am sure you will be able to bring it to completion before long. Your work is a mine of information, and length and number of footnotes indicate what a variety of sources you have pressed into the service of history. ...... The present volume brings out so well the thread of political history on really authentic materials. K. N. DIKSHIT RAO BAHADUR, Director General of Archaeology in India. (1-9-1939. ) I have read it through and write to express my deep appreciation of the value of your great work. It is full of important matter and is written throughout in a truly scientific spirit. I hope you will continue the work and place all students of Rajput history under a deep debt of gratitude. (21-5-1940) AMARNATH JHA, VICE CHANCELLOR Allahabad University, The Hindi History of Marwar, Vol. I, by Pandit Bisheshwar Nath Reu, is a work which appears to have involved much research, and should prove a valuable contribution to historical study. L. GILES, KEEPER, Oriental Books, British Museum, London, (15-2-1940) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 4 ) This valuable and well illustrated account of the ruling family of Jodhpur is a most welcome addition to our collection of Hindi books, and I shall look forward with interest to the completion of the work. (18-10-39.) isa grantha ( mAravAr3a ke itihAsa ) ke likhane meM reujI ne yathA sAdhya saba prakAzita granthoM evaM jodhapura rAjya kI aprakAzita khyAtoM tathA zilAlekhoM Adi kA bhUri 2 upayoga kiyA hai aura isa grantha ko pramANika banAne kA bhI yathA sambhava prayatna kiyA hai| lekhaka ne TippaNiyoM meM khyAtoM meM pAI jAnevAlI mahatvapUrNa dantakathAoM kA ullekha kara bhAvI itihAsakAroM ke lie bhI paryApta sAmagrI upasthita karadI LIBRARIAN, INDIA OFFICE, kisI rAjya kA ThIka ThIka itihAsa likhanA evaM vaha bhI usI rAjya ke prazraya meM rahakara pUrNatayA niSpakSatA se likhanA aura usa gharAne kI truTiyoM yA kamajoriyoM kA spaSTa citraNa karanA eka kaThina kAma hai; tathApi reujI ne isa ora prayatna kiyA hai jisase ve badhAI ke pAtra haiM / London. rejI ne rAThor3a narezoM ke pratApa, kalA-kauzala- prema, vidyA-prema, aura dAnazIlatA Adi para bhI prakAza DAlane kA prayatna kiyA hai| jisase tatsambandhI adhika bAteM jAnane kI cAha hotI hai 1 14 antameM maiM isa itihAsa kI racanA ke lie mAravAr3a gavarnamaieTa ko bhI badhAI detA hU~ / tA0 24-10-36. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat DA0 raghubIrasiMha, mahArAja kumAra, sItAmau rAjya. www.umaragyanbhandar.com
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com