Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ namo namo nimmaladaMsaNarasa bhAgamA hindIanuvAda anuvAdakartA muni dIparatnasAgara Faridwetharumauwom
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAla brahmacArI zrI neminAthAya namaH namo namo nimmaladaMsaNassa zrI AnaMda-kSamA lalita-suzIla sudharmasAgaragurubhyo nama : AgamasUtra [hindI anuvAda ] bhAga : 12 - dazavekAlika, uttarAdhyayana, naMdI, anuyogadvAra -: : anuvAdakartA : muni dIparatnasAgara : AgamasUtra - hindI anuvAda (saMpUrNa) mUlya - 38. 2700/ tA. 21/11/2001 budhavAra 5 zrI zrutaprakAzana nidhi 5 2058 - kArataka- suda-6 1
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra hindI anuvAda (r) OM hrI~ zrI pArzvanAthAya namaH : mudraka : zrI navaprabhAta prinTIMga presa ghIkAMTA roDa, ahamadAbAda kampojha: zrI grAphiksa, 21 subhASanagara, giradharanagara, zAhIbAga, ahamadAbAda (saMparka sthala"Agama ArAdhanA kendra" zItalanAtha sosAyaTI vibhAga-1, phleTa naM-13, 4-thI maMjhila, vhAI senTara, khAnapura, ahamadAbAda (gujarAta)
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra hindI anuvAda 1 anudAna-dAtA * pa. pU. gacchAdhipati AcAryadevazrI jayaghoSasUrIzvarajI ma.sA. kI preraNA se- " zrI sImaMdhara svAmIjI jaina derAsarajI - aMdherI pUrva, muMbaI" jJAnarAsI meM se * pa. pU. saMyamamUrti gacchAdhipati A. devazrI devendrasAgara sUrIzvarajI ma.sA. ke paTTa prabhAvaka vyAkaraNa vizArada pU. A. zrI naradevasAgara sUrIjI ma. sA. tathA unake ziSya pU. tapasvI gaNIvarya zrI caMdrakIrtisAgarajI ma.sA. ke preraNA se - " zrI veparI zve0 mUrtio saMgha - cainnAI" kI tarapha se / pa. pU. kriyArucivaMta AcAryadeva zrImad vijaya RcakacandrasUrIzvarajI ma.sA. kI jJAnabhaktirupa preraNAse zrI tAladhvaja jaina zve. tIrtha kamiTI - talAjA, (saurASTra) kI tarapha se / * pa.pU. AdeyanAmakarmadhara paMnyAsapravara zrI abhayasAgarajI ma.sA. ke paTTaprabhAvaka avasarajJa pUjya AcAryadevazrI azokasAgarasUrIzvarajI ma.sA. kI preraNA se zrI sAbaramatI, rAmanagara jaina ve. mUrti. saMgha, amadAvAda kI taraphase / * pa. pU. zrutAnurAgI AcAryadeva zrI vijaya municandra sUrIzvarajI ma.sA. kI preraNAse - vAMkaDIyA vaDagAma jaina saMgha kI tarapha se / * pUjya zramaNIvaryA zrI bhavyAnaMdazrIjI ma.sA. ke paTTadharA ziSyA mRdubhASI sAdhvIzrI pUrNaprajJAzrIjI ma.sA. kI zubhapreraNAse - zrI sumeraTAvara jaina saMgha, muMbAI kI tarapha se / 3
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra hindI anuvAda (r) anudAna-dAtA * pa.pU. AgamodhdhAraka AcArya deva zrImad AnandasAgarasUrIzvarajI ma.sA. ke samudAyavartinI tapasvIratnA zramaNIvaryA zrI kalpaprajJAzrIjI ma.sA. kI zubha preraNA se kArTara roDa jaina zve. mU.pU. saMgha, borIvalI ISTa, muMbAI kI tarapha se / * paMDitavarya zrI vIravijayajI jaina upAzraya, bhaTThI kI bArI, amadAvAda / * zrI khAnapura jaina saMgha, khAnapura, amadAvAda / ___ AgamasUtra hindIanuvAda - hetu zeSa sarvadravyarAzI ) (1) zrI AgamazrutaprakAzana . (2) zrI zrutaprakAzana nidhi kI tarapha se prApta huI hai| ___ jo hamAre pUrva prakAzIta Agama sAhitya ke badale meM upalabdha huI thI
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ [5] ZZEEZZZZT222222222222222222.213 AgamasUtra hindI anuvAda (r) : amArA prakAzano abhinava hema laghuprakriyA - 1 - saptAGga vivaraNam abhinava hema laghuprakriyA - 2 - saptAGga vivaraNam abhinava hema laghuprakriyA - 3 - saptAGga vivaraNam [4] abhinava hema laghuprakriyA - 4 - saptAGga vivaraNam kRdantamAlA caityavandana parvamAlA caityavandana saGgraha - tIrthajinavizeSa [8] caityavandana covizI [9] zatrujhayamavitta [AvRtti-vo [10] manAva jaina paMDyA - 2046 [11] abhinava upadeza prAsAda - 1 - zrAvaka kartavya - 1 thI 11 [12] abhinava upadeza prAsAda - 2 - zrAvaka kartavya - 12 thI 15 [13] abhinava upadeza prAsAda - 3 - zrAvaka kartavya - 16 thI 36 [14] navapada - zrIpAla (zAzvatI oLInA vyAkhyAnarUpe) [15] samAdhimaraNa[vidhi-sUtra-padya - ArAdhanA - maraNabheda - saMhIM [16] caityavaMdana mALA [779 caityavaMdanono saMgraha [17] tatvArtha sUtra prabodhaTIkA[adhyAya-1) [18] tatvArtha sUtranA AgamaAdhAra sthAno [19] siddhAcalano sAthI AvRtti - be]. [20] caitya paripATI [21] amadAvAda jinamaMdira upAzraya Adi DirekTarI [22] zatruMjaya bhakti [AvRtti-be [23] zrI navakAramaMtranavalAkha jApa noMdhapothI [24] zrI cAritra pada eka karoDa jApa noMdhapothI (25) zrI bAravrata pustikA tathA anya niyamo - AvRtti - cAra [26] abhinava jaina paMcAMga - 2042 sarvaprathama 13 vibhAgomAM [27] zrI zAnapada pUjA [28] aMtima ArAdhanA tathA sAdhu sAdhvI kALadharma vidhi [29] zrAvaka aMtima ArAdhanA(AvRtti traNa [30] vItarAga stuti saMcaya[1151 bhAvavAhI stutio [31] (pUjya AgamoddhArakazrI nA samudAyanA) kAyamI saMparka sthaLo
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra hindI anuvAda (r) ISTERILIZEZZIZK737331 [32] tattvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA- adhyAya-1 [33] tattvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA - adhyAya-2 [34] tatvArthAdhirAma sUtra bhaninavaTA1- adhyAya-3 [35] tattvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA - adhyAya-4 [36] tattvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA- adhyAya-5 [37] tattvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA - adhyAya-6 [38] tattvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA- adhyAya-7 [39] tattvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA - adhyAya-8 [40] tattvArthAdhigamasUtra abhinava TIkA- adhyAya-9 [41] tatvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA- adhyAya-10 | prakAzana 1 thI 41 abhinavakRta prakAzane pragaTa karela che.] [42] AyAro [AgamasuttANi-1] paDhamaM aMgasuttaM [43] sUyagaDo [AgamasuttANi-2] bIaM aMgasuttaM [44] ThANaM [AgamasuttANi-3] taiyaM aMgasuttaM [45] samavAo [AgamasuttANi-4] cautthaM aMgasuttaM [46] vivAhapannati [AgamasuttANi-5]] paMcamaM aMgasuttaM [47] nAyAdhammakahAo [AgamasuttANi-6] chaThe aMgasuttaM [48] uvAsagadasAo [AgamasuttANi-7] sattamaM aMgasuttaM [49] aMtagaDadasAo [AgamasuttANi-8] aThThamaMaMgasuttaM [50] anuttarovavAiyadasAo [AgamasuttANi-9] navamaM aMgasuttaM [51] paNhAvAgaraNaM [AgamasuttANi-10] dasamaM aMgasuttaM [52] vivAgasUyaM [AgamasuttANi-11] ekkArasamaM aMgasuttaM [53] uvavAiyaM [AgamasuttANi-12] paDhamaM uvaMgasuttaM [54] rAyappaseNiyaM [AgamasuttANi-13] bIaM uvaMgasuttaM [55] jIvAjIvAbhigamaM [AgamasuttANi-14] taiyaM uvaMgasuttaM [56] pannavaNAsuttaM [AgamasuttANi-15] cautthaM uvaMgasuttaM [57] sUrapannati [AgamasuttANi-16] paMcamaM uvaMgasuttaM [58] caMdapannati [AgamasuttANi-17] chaThe uvaMgasuttaM [59] jaMbUddIvapannati [AgamasuttANi-18] sattamaM uvaMgasuttaM [60] nirayAvaliyANaM [AgamasuttANi-19] aThThamaM uvaMgasuttaM [61] kappavaDiMsiyANaM [AgamasuttANi-20] navamaM uvaMgasuttaM [62] puphiyANaM [AgamasuttANi-21] dasamaM uvaMgasuttaM
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 63 ] [64] pupphacUliyANaM vahidasANaM [ 65 ] causaraNaM [ 66 ] [ 67 ] AurapaccakkhANaM mahApaccakkhANaM bhattapariNA taMdulaveyAliyaM [ 68 ] [69] [70] saMthAragaM gacchAyAra [71] [72] caMdAvejjhayaM [73] gaNivijjA [74] deviMdatthao [ 75 ] maraNasamAhi [ 76 ] [77] [ 78 ] vIratthava nisIhaM buhatkappo [79] vavahAra [80] dasAsuyakkhaMdhaM [81] jIyakappo [2] paMcakappabhAsa [83] mahAnisIhaM [84] AvassayaM [85] ohanijjutti [86] piMDanijatti [87] dasaveyAliyaM [88] uttarajjhayaNaM [89] naMdIsUyaM [90] anuogadAraM AgamasUtra hindI anuvAda (12) [AgamasuttANi-22] [AgamasuttANi-23] [AgamasuttANi-24] [AgamasuttANi-25] [AgamasuttANi-26] [AgamasuttANi-27] [AgamasuttANi-28] [AgamasuttANi-29] [AgamasuttANi-30/1] [AgamasuttANi- 30/2] [AgamasuttANi- 31] [AgamasuttANi-32] [AgamasuttANi- 33/1] [AgamasuttANi- 33/2] [AgamasuttANi- 34] [AgamasuttANi-35] [AgamasuttANi- 36] [AgamasuttANi- 37] [AgamasuttANi- 38/1] [AgamasuttANi- 38/2] [AgamasuttANi- 39] [AgamasuttANi-40] [AgamasuttANi-41/1] [AgamasuttANi-41 / 2] [AgamasuttANiT-42] [AgamasuttANi-43] [AgamasuttANi-44] [AgamasuttANi-45] ekkArasamaM uvaMgasutaM bArasamaM uvaMgataM paDhamaM paNNagaM 7 paNa tIiyaM paINNagaM cautthaM paINNagaM paMcamaM paINNagaM chapaNNagaM sattamaM paINNagaM - 1 sattamaM paNNagaM - 2 aThThapaNa navamaM paNNagaM dasamaM paINNagaM- 9 dasamaM paNNagaM-2 paDhamaM cheyasuttaM bIaM chettaM taiyaM cheyasuttaM cautthaM cheyasuttaM paMcamaM cheyasuttaM - 9 paMcamaM cheyasuttaM - 2 chaThThe cheyasuttaM paDhamaM mUlasutaM bI mUlasutaM - 9 bIaM mUlasutaM - 2 taiyaM mUlasutaM utthaM mUla paDhamA cUliyA bitiyA cUliyA prakAzana 42 thI 90 abhinavazruta prakAzane pragaTa karela che.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra hindI anuvAda - [1] AyAra[92] sUyagaDa9i3 ThANa[94] samavAya[95] vivAhapati[] nAyAdhammakahA9i7] uvAsagadasA[98] aMtagaDadasA[9] anuttaropapAtikadasA[10] pahAvAgaraNa[101] vivAgasUya[102] uvavAIya [103 rAyadhdhaseNiya[104] jIvAjIvAbhigama[105] pannavaNAsura[106] sUrapati[107 caMdapannatti[108] jaMbuddIvapatti[10] nirayAvaliyA[117] kaSpavaDisiyA[111] puphiyA[112] puSkacUliyA[113 vadisA[114 causaraNa[115] AurapaccakakhANa[116] mahApaccakakhANa[117] bharapariNA[118] taMduveyAliya[118] saMthAraga[12] gacchAcAra[121] caMdAvarjhAya[122] gaNivijjA[123) deviMdathao[124] vIsthava gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-1] pahelu aMgasUtra gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-1] bIjuM aMgasUtra gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-1] trIjuM aMgasUtra gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-1] cothuM aMgasUtra gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-2) pAMcamuM aMgasUtra gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-3] chaThuM aMgasUtra gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-3] sAtamuM aMgasUtra gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-3] AThamuM aMgasUtra gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-3] navamuM aMgasUtra gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-3 dasamuM aMgasUtra gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-3] agiyAramuM aMgasUtra gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-4] paheluM upAMgasUtra gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-4] bIjuM upAMgasUtra gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-4] trIjuM upAMgasUtra gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-4] cothuM upAMgasUtra gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-5] pAMcamuM upAMgasUtra gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-5] chaThuM upAMgasUtra gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-5] sAtamuM upAMgasUtra gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-5] AThamuM upAMgasUtra gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-5] navamuM upAMgasUtra gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-5] dazamuM upAMgasUtra gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-5] agiyAramuM upAMgasUtra gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-5] bAramuM upAMgasUtra gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-6] pahelo paDyo gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-6] bIjo patro gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-6] trIjo paDyo gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-6] cotho paDyo gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-6] pAMcamo payatro gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-6] chaThTho patro gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-6] sAtamo payagno-1 gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-6] sAtamo patro-2 gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-6] AThamo payatro gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-6] navamo payatro gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-6] dazamo payamo
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra hindI anuvAda (r) [1.25] nisI gujarAtI anuvAda AgamadIpa-6] chedasUtra paheluM [126] pusta5- gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-6] chedasUtra bIjuM [127] - gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-6] chedasUtra trIjuM [128] sAsu gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-6] chedasUtra cothuM [128] ayo- gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-6] chedasUtra pAMcamuM [130] mAnisI- gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-6] chedasUtra chaThTha [11] Avasya- gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-7] paheluM mUlasutra [12] mo'niti- gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-7] bIjuM mUlasutra-1 [133] piMunihutti- gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-7] bIjuM mUlasutra-2 [134] savAliya- gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-7] trIjuM mUlasutra [135] utta204LayA- gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-7] cothuM mUlasutra [16] nahIsutta gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-7] pahelI cUlikA [17] anumosAra- gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-7] bIjI cUlikA prakAzana 91 thI 137 AgamadIpa prakAzane pragaTa karela che. ] [138] dIkSA yogAdi vidhi [139] 45 Agama mahApUjana vidhi [140] AcArAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-1 [141] sUtrakRtAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-2 [142] sthAnAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-3 [143] samavAyAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-4 [144] bhagavatIagasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-5/6 [145] jJAtAdharmakathAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-7 [146] upAsakadazAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-7 [147] antakRddazAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-7 [148] anuttaropapAtikadazAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-7 [149] praznavyAkaraNAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-7 [150] vipAkazrutAGgasUtraM saTIka AgamasuttANi saTIkaM-8 [151] aupapAtikaupAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-8 [152] rAjaprazniyaupAgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-8 [153] jIvAjIvAbhigamaupAgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-9 [154] prajJApanAupAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-10/11 [155] sUryaprajJaptiupAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-12 [156] candraprajJaptiupAGgasUtraM saTIkaM AgamasuttANi saTIkaM-12
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra hindI anuvAda 12 [157] jambUdvIvaprajJaptiupAGgasUtraM saTIkaM [158] nisyAvalikAupAGgasUtraM saTIkaM [159] kalpavataMsikAupAGgasUtraM saTIka [160] puSpitAupAGgasUtraM saTIkaM [161] puSpacUlikAupAGgasUtraM saTIkaM [162] vaNhidasAupAGgasUtraM saTIkaM [163] catuHzaraNaprakIrNakasUtraM saTIkaM [164] AturapratyAkhyAnaprakIrNakasUtraM saTIkaM [165] mahApratyAkhyAnaprakIrNasUtraM sacchAyaM [166] bhaktaparijJAprakIrNakasUtraM sacchAyaM [167] taMdulavaicArikaprakIrNakasUtraM saTIkaM [168] saMstArakaprakIrNakasUtraM sacchAyaM [169] gacchAcAraprakIrNakasUtraM saTIkaM [170] gaNividyAprakIrNakasUtraM sacchAyaM [171] devendrastavaprakIrNakasUtraM sacchAyaM [172] maraNasamAdhiprakIrNakasUtraM sacchAyaM [173] nizIthachedasUtraM saTIkaM [174] bRhatkalpachedasUtraM saTIkaM [175] vyavahArachedasUtraM saTIkaM [176] dazAzrutaskandhachedasUtraM saTIkaM [177] jItakalpachedasUtraM saTIkaM [178 ] mahAnizIthasUtraM [ mUlaM] [179] AvazyakamUlasUtraM saTIkaM [180] oghaniyuktimUlasUtraM saTIkaM [181] piNDaniryuktimUlasUtraM saTIkaM AgamasuttANi AgamasuttANi AgamasuttANi AgamasuttANi saTIkaM - 14 AgamasuttANi saTIkaM - 14 AgamasuttANi AgamasuttANi AgamasuttANi saTIkaM - 13 saTIkaM - 14 saTIkaM - 14 saTIkaM - 14 saTIkaM - 14 saTIkaM - 14 AgamasuttANi saTIkaM - 14 saTIkaM - 14 AgamasuttANi AgamasuttANi saTIkaM - 14 AgamasuttANi saTIkaM - 14 AgamasuttANi saTIkaM - 14 saTIkaM - 14 AgamasuttANi AgamasuttANi saTIkaM - 14 AgamasuttANi saTIkaM - 14 AgamasuttANi saTIkaM -15-16-17 AgamasuttANi saTIkaM - 18-19-20 AgamasuttANi saTIkaM - 21-22 AgamasuttANi saTIkaM - 23 AgamasuttANi saTIkaM - 23 AgamasuttANi saTIkaM - 23 AgamasuttANi saTIkaM - 24-25 AgamasuttANi saTIkaM - 26 AgamasuttANi saTIkaM - 26 AgamasuttANi saTIkaM - 27 AgamasuttANi saTIkaM - 28-29 AgamasuttANi saTIkaM - 30 AgamasuttANi saTIkaM - 30 [182] dazavaikAlikamUlasUtraM saTIkaM [183] uttarAdhyayanamUlasUtraM saTIkaM [184] nandI - cUlikAsUtraM saTIkaM [185] anuyogadvAracUlikAsUtraM saTIkaM [186] bhAgama-viSaya-darzana ( khAgama bRhadda viSayAnukrama) prakAzana 139 thI 186 Agamadbhuta prakAzane pragaTa karela che. 10
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra hindI anuvAda - la [187] Agamasaddakoso - 1 a....au pajjaMtA [188] Agamasaddakoso - 2 ka....dha pajjaMtA [189] Agamasaddakoso - 3 na....ya pajjaMtA [190] Agamasaddakoso - 4 pajjatA prakAzana 187 thI 190Agamata pagAsapragaTa karela che. [191] AcArasUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-1 [192] sUtrakRtasUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-1 [193] sthAnasUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-2 [194] samavAyasUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-2 [195] bhagavatIsUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-3,4,5 [196] jJAtAdharmakathAsUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-5 [197] upAsakadazAsUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-5 [198] antakRddazAsUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-6 [199] anuttaropapAtikadazAsUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-6 [200] praznavyAkaraNasUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-6 [201] vipAkazrutasUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-6 [202] aupapAtikasUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-6 [203] rAjapraniyasUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-6 [204] jIvAjIvAbhigamasUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-7 [205] prajJApanAsUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-7,8 [206] sUryaprajJaptisUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-8 [207] caMdraprajJaptisUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-8 [208] jaMbUdvIpaprajJaptisUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-9 [209] nirayAvalikAsUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-9 [210] kalpavataMsikAsUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-9 211] puSpitAsUtra-hindIanuvAda / AgamasUtra-9 [212] puSpicUlikAsUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-9 [213] vahidazAsUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-9 [214] catuHzaraNasUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-9 [215] AturapratyAkhyAnasUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-9 [216] mahApratyAkhyAnasUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-9 [217] bhaktaparijJAsUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-9 11
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra hindI anuvAda (12) [218] taMdulavaicArikasUtra - hindI anuvAda [219] saMstArakasUtra - hindI anuvAda [220] gacchAcArasUtra-hindI anuvAda [221] candravedhyakasUtra - hindI anuvAda [222] gaNividyAsUtra- hindI anuvAda [223] devendrastavasUtra - hindI anuvAda [224] vIrastavasUtra - hindI anuvAda [225] nizIthasUtra - hindI anuvAda [226] bRhatkalpasUtra- hindI anuvAda [227] vyavahArasUtra - hindI anuvAda [228] dazAzrutaskandhasUtra - hindI anuvAda [229] jItakalpasUtra - hindI anuvAda [230] mahAnizIthasUtra - hindI anuvAda [231] AvazyakasUtra - hindI anuvAda [ 232] oghaniyukti hindI anuvAda [233] piNDaniyukti hindI anuvAda [234] dazavaikAlikasUtra - hindI anuvAda [235] uttarAdhyayanasUtra - hindI anuvAda [236 ] nandIsUtra - hindI anuvAda [237] anuyogadvArasUtra - hindI anuvAda prakAzana-191 thI 237 - AgamasUtra - 9 AgamasUtra - 10 AgamasUtra - 10 AgamasUtra - 10 AgamasUtra - 10 12 AgamasUtra - 10 AgamasUtra - 10 AgamasUtra - 10 AgamasUtra - 10 AgamasUtra - 10 AgamasUtra - 10 AgamasUtra - 10 AgamasUtra - 10, 11 AgamasUtra - 11 AgamasUtra - 11 AgamasUtra - 11 AgamasUtra - 12 AgamasUtra - 12 AgamasUtra - 12 AgamasUtra - 12 zrI zruta prakAzana nidhie pragaTa karela che.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra hindI anuvAda - AgamasUtra-hindI anuvAda-bhAga-12-anukrama (42 / dazavakAlikasUtra-hindIanuvAda anukrama) adhyayana anukrama pRSThAMka mo drumapuSpikA zrAmaNyapUrva kSullakAcArakathA chahajIvanikAya piMDeSaNA mahAcArakathA vAkyazuddhi AcArapraNidhi vinayasamAdhi te (vaha) bhikSu -: cUlikA :rativAkyA viviktacaryA 1-5 6-16 17-31 32-75 76-225 226-293 294-350 351-414 415-484 485-505 17- - 17-18 18-19 19-23 24-30 31-34 34-37 37-40 41-45 45-47 506-524 525-550 47-49 49-50
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra hindI anuvAda (r) (43 uttarAdhyayanasUtra-hindIanuvAda anukrama) krama adhyayana anukrama 1-48 49-95 mx 5 vinayazruta pariSahavibhakti cAturaMgIya asaMkhya akAmamaraNa kSullakanirgranthIya urabhijra kApiliya namipravrajyA drumapatraka bahuzrutapUjA harikezI citrasambhUtI iSukArIya te (vaha) bhikSu brahmacarya samAdhi sthAna pApazramaNa saMyata 96-115 116-128 129-160 161-178 179-208 209-228 229-290 291-327 328-359 360-406 407-441 442-494 495-510 511-538 539-559 560-613 / pRSThAMka 51-54 54-57 57-58 58-59 59-61 61-62 62-64 64-65 65-68 68-69 70-71 71-74 74-76 76-80 80-81 81-83 84-85 85-88
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra hindI anuvAda (12) uttarAdhyayana sUtra - hindI anuvAda anukrama ( pIche se cAlu) krama 19 20 21 22 23 2 2 2 2 & a 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 adhyayana mRgApUtra mahAnirgrantha samudrapAi rathanemi ke sigautama pravacanamAtA yajJIya sAmAcArI khaluMkIya mokSamArgagati samyaktva parAkrama mArga caraNavidhi pramAdasthAna karmaprakRtti zyA adhyayana aNagAramArgagati jIkajIvavibhakti 15 anukrama pRSThAMka 614-712 88- 93 713-772 93-96. 773-796 96-97 797 -846 98- 100 847-935 100-104 936-962 104-105 963-1006 105-108 1007-1058 108-110 1059-1075 1076-1111 112-113 1112-1188 113-121 1189-1225 121-123 1226-1246 123-124 1247-1357 124-132 1358-1382 132-133 1383-1443 133-136 1444-1464 136-137 1465-1471 137-147 999
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra hindI anuvAda (r) 44 / naMdIsUtra-hindIanuvAda anukrama krama ___adhikAra anukrama pRSThAMka | arhat-saMgha Adi stuti 1-52 148-151 2 | jJAna ke vividha bheda 53-138 151-162 3 | bAraha aMgasUtro kA parIcaya 139-156 162-168 | dvAdazAMgI kI ArAdhanA virAdhanA kA phala | 157-159 168- - buddhi ke ATha guNa - zrutagrahaNa 160-163 168-169 | anujJAnaMdI 1-4 | 169-170 1- - 170- - ur9 joganaMdI (45) anuyogadvArasUtra-hindIanuvAda anukrama) krama ___ adhikAra jJAna evaM Avazyaka AnupUrvI nAma-eka se daza bheda evaM pramANa sAmAsika bhAva pramANa | pramANa kA svarUpa vaktavyatA evaM arthAdhikAra anukrama 1-69 70-145 146-247 248-251 252-317 318-352 pRSThAMka 171-177 177-190 190-203 203-204 204-233 233-240 16
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 namo namo nimmaladasaNassa 42 dazavakAlika __ mUlasUtra-3-hindI anuvAda ( adhyayana-1-drumapuSpikA ) [1] dharma utkRSTa maMgala hai / usa dharma kA lakSaNa hai-ahiMsA, saMyama aura tapa / jisakA mana sadA dharma meM lIna rahatA hai use deva bhI namaskAra karate hai / [2] jisa prakAra bhramara, vRkSoM ke puSpoM meM se thor3A-thor3A rasa pItA hai tathA puSpa ko pIr3A nahIM pahu~cAtA aura vaha apane Apako tRpta kara letA hai / [za usI prakAra loka meM jo mukta, zramaNa sAdhu haiM, ve dAna-bhakta kI eSaNA meM sta rahate haiM; jaise bhaure phUloM meM / [4] hama isa DhaMga se vRtti bhikSA prApta kareMge, (jisase) kisI jIva kA upahanana na ho, jisa prakAra bhramara anAyAsa prApta, phUloM para cale jAte haiM, (usI prakAra) zramaNa bhI gRhasthoM ke dvArA apane lie sahajabhAva se banAe hue, AhAra ke lie, una gharoM meM bhikSA ke lie jAte hai / [5] jo buddha puruSa madhukara ke samAna anizrita haiM, nAnA [vidha abhigraha se yukta hokara] piNDoM meM rata haiM aura dAnta haiM, ve apane inhIM guNoM ke kAraNa sAdhu kahalAte hai / - aisA maiM kahatA huuN| adhyayana-1-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa ( adhyayana-2-zrAmaNyapUrvaka) [6] jo vyakti kAma (-bhogoM) kA nivAraNa nahIM kara pAtA, vaha saMkalpa ke vazIbhUta hokara pada-pada para viSAda pAtA huA zrAmaNya kA kaise pAlana kara sakatA hai ? [7] jo (vyakti) paravaza hone ke kAraNa vastra, gaMdha, alaMkAra, striyoM, zayyAoM aura AsanAdi kA upabhoga nahIM karate, (vAstava meM) ve tyAgI nahIM kahalAte / [8] tyAgI vahI kahalAtA hai, jo kAnta aura priya bhoga upalabdha hone para bhI (unakI ora se) pITha phera letA hai aura svAdhIna rUpa se prApta bhogoM kA (svecchA se) tyAga karatA hai| [9] samabhAva kI prekSA se vicarate hue (sAdhu kA) mana kadAcit (saMyama se) bAhara nikala jAe, to 'vaha (strI yA koI kAmya vastu) merI nahIM hai, aura na maiM hI usakA hU~' isa prakAra kA vicAra karake usa para se rAga ko haTA le / [10] 'AtApanA le, sukumAratA kA tyAga kara / kAmabhogoM kA atikrama kara / (isase) duHkha svataH atikrAnta hogA / dveSabhAga kA chedana kara, rAgabhAva ko dUra kara / aisA karane se tU saMsAra meM sukhI ho jAegA /
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra - hindI anuvAda [11] "agandhanakula meM utpanna sarpa prajvalita duHsaha agni meM kUda jAte haiM, kintu vamana kiye hue viSa ko vApisa cUsane kI icchA nahIM karate / 18 [12] he apayaza ke kAmI ! tujhe dhikkAra hai ! jo tU asaMyamI jIvana ke lie vamana kiye hue ko pInA cAhatA hai / isa se to terA mara jAnA hI zreyaskara hai / [13] maiM bhojarAjA kI putrI hU~, aura tU andhakavRSNi kA putra hai / uttama kula meM utpanna hama donoM gandhana kulotpanna sarpa ke samAna na hoM / ( ataH ) tU sthiracitta ho kara saMyama kA pAlana kara / [14] tU jina-jina nAriyoM ko dekhegA, unake prati yadi isa prakAra rAgabhAva karegA to vAyu se Ahata haDa vanaspati kI taraha asthirAtmA ho jAegA / [15] usa saMyatI ke subhASita vacanoM ko suna kara vaha dharma meM usI prakAra sthira ho gayA jisa prakAra aMkuza se hAthI sthira ho jAtA hai / [16] sambuddha, pravicakSaNa aura paNDita aisA hI karate haiM / ve bhogoM se usI prakAra nivRtta ho jAte haiM, jisa prakAra vaha puruSottama rathanemi hue / adhyayana - 2 - kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa adhyayana- 3 - kSullakAcAra kathA [17] jinakI AtmA saMyama se susthita hai; jo bAhya Abhyantara - parigraha se vimukta haiM; jo trAtA haiM; una nirgrantha maharSiyoM ke lie ye anAcIrNa yA agrAhya haiM [18] auddezika (nirgrantha ke nimitta se banAyA gayA), krIta - sAdhu ke nimitta kharIdA huA, nityAgra- nimaMtrita karake diyA jAnevAlA), abhihRta sammukha lAyA gayA, rAtribhojana, snAna, gandha, mAlya, vIjanapaMkhA jhelanA / [19] sannidhi - ( khAdya padArthoM kA saMyaca), gRhi - amatra gRhastha ke bartana meM bhojana, rAjapiNDa, kimicchaka - 'kyA cAhate ho ?' aisA pUcha kara diyA jAnevAlA, sambAdhana - aMgamardana, daMtadhAvana, sampRcchanA - gRhasthoM se kuzala Adi pUchanA, dehapralokana (darpaNa Adi meM zarIra ko dekhanA) [20] aSTApada ( zataraMja khelanA ), nAlikA - pAsA kA juA khelanA, chatradhAraNakaranA, cikitsA karma-cikitsA karanA - karAnA, upAnah - jUte Adi pahananA, jyoti -samArambha( agni prajvalita karanA ) | [21] zayyAtarapiNDa-sthAnadAtA se AhAra lenA, AsandI - kursI yA khATa para baiThanA, paryaMka palaMga, DholayA Adi para baiThanA, gRhAntaraniSadyA - gRhastha ke ghara meM baiThanA aura gAtraudvartanazarIra para ubaTana lagAnA / [22] gRhi-vaiyAvRtya-gRhastha kI sevA-zuzrUSA karanA, AjIvavRttittA - zilpa, jAti, kula kA avalambana lekara AjIvikA karanA, taptA'nirvRtabhojitva - ardhapakka AhArapAnI kA upabhoga karanA, AturasmaraNa - AturadazA meM pUrvabhukta bhogoM kA smaraNa karanA) / [23] anirvRtamUlaka-apakka sacitta mUlI, zrRGgabera - adarakha, ikSukhaNDa- sajIva Ikha ke Tukar3e, sacitta kanda, mUla, Amaka phala- kaccA phala, bIja ( apakka bIja lenA va khAnA) /
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazavaikAlika-3/-/24 [24] Amaka sauvarcala-apakka seMvalanamaka, saindhava-lavaNa, rumA lavaNa, apakka samudrI namaka, pAMzu-kSAra, kAla-lavaNa lenA va khAnA / [25] dhUpana-dhUpa denA, vamana, bastikarma, virecana, aMjana, daMtadhAvana, gAtrAbhyaMga mAliza karanA aura vibhUSaNa-vibhUSA karanA / [26] 'jo saMyama (aura tapa) meM tallIna haiM, vAyu kI taraha laghubhUta hokara vihAra karate haiM, tathA jo nirgrantha maharSi haiM, unake lie ye saba anAcIrNa-anAcaraNIya haiM / ' [27] ve nirgrantha pAMca AzravoM ko parityAga karane vAle, tIna guptiyoM se gupta, SaDjIvanikAya ke prati saMyamazIla, pAMca indriyoM kA nigraha karane vAle, dhIra aura RjudarzI hote haiM / [28] (ve) susamAhita saMyamI grISmaRtu meM AtApanA lete haiM; hemanta Rtu meM apAvRta ho jAte haiM, ora varSARtu meM pratisaMlIna ho jAte haiM / [29] (ve) mahirSa parISaharUpI ripuoM kA damana karate haiM; moha ko prakampita kara dete haiM aura jitendriya (hokara) samasta duHkhoM ko naSTa karane ke lie parAkrama karate haiM / [30] duSkara kriyAoM kA AcaraNa karake tathA duHsaha ko sahana kara, una meM se kaI devaloka meM jAte haiM aura kaI nIraja hokara siddha ho jAte haiM / [31] siddhimArga ko prApta, trAtA (ve nirgrantha) saMyama aura tapa ke dvArA pUrva karmoM kA kSaya karake parinirvRtta ho jAte haiM / -aisA maiM kahatA hU~ / adhyayana-3-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa (adhyayana-4-chaha jIvanikAya) [32] he AyuSman ! maiMne sunA haiM, una bhagavAn ne kahA-isa nirgrantha-pravacana meM nizcita hI SaDjIvanikAya nAmaka adhyayana pravedita, suAkhyAta aura suprajJapta hai / (isa) dharmaprajJapti (jisameM dharma kI prarUpaNA hai) adhyayana kA paThana mere lie zreyaskara hai / vaha SaDjIvanikAya nAmaka adhyayana kauna-sA hai, jo kAzyapa-gotrIya zramaNa bhagavAn dvArA pravedita hai, su-AkhyAta aura suprajJapta hai; jisa dharmaprajJapti-adhyayana kA paThana mere lie zreyaskara hai ? vaha 'SaDjIvanikAya' hai, pRthvIkAyika, apkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika aura trasakAyika jIva / zastra-pariNata ke sivAya pRthvI sacitta hai, vaha aneka jIvoM aura pRthak sattvoM vAlI hai / isI taraha zastra-pariNata ko chor3a kara apakAya, agnikAya, vAyukAya aura vanaspati sajIva hai / vaha aneka jIvoM aura pRthak sattvoM vAlI hai / usake prakAra ye haiM agrabIja, mUlabIja, parvabIja, skandhabIja, bIjaruha, sammUrchima tRNa aura latA / zastra-pariNata ke sivAya (ye) vanaspatikAyika jIva bIja-paryanta sacetana kahe gae haiM / ve aneka jIva haiM aura pRthak sattvoM vAle haiN| (sthAvarakAya ke) anantara ye jo aneka prakAra ke trasa prANI haiM, ve isa prakAra haiMaNDaja, potaja, jarAyuja, rasaja, saMsvedaja, sammUrchima, udbhijja (aura) aupapAtika / jina kinhIM prANiyoM meM abhikramaNa, pratikramaNa, saMkucita honA, prasArita honA, zabda karanA, bhramaNa
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 AgamasUtra-hindI anuvAda karanA, trasta honA, bhAganA Adi kriyAe~ hoM tathA jo Agati aura gati ke vijJAtA hoM, (ve saba trasa haiM / ) jo kITa aura pataMge haiM, tathA jo kunthu aura pipIlikA haiM, ve saba dvIndriya, saba trIndriya, samasta caturindriya tathA samasta paMcendriya jIva tathA samasta tiryaJcayonika, samasta nAraka, samasta manuSya, samasta deva aura samasta prANI parama sukha-svabhAva vAle haiM / yaha chaThA jIvanikAya trasakAya kahalAtA hai / [33] -ina chaha jIvanikAyoM ke prati svayaM daNDa-samArambha na kare, dUsaroM se daNDasamArambha na karAve aura daNDasamArambha karanevAle anya kA anumodana bhI na kare / ' bhaMte ! maiM yAvajIvana ke lie tIna karaNa evaM tIna yoga se AraMbha na karU~gA, na karAUMgA aura karanevAle kA anumodana karUMgA / bhaMte ! maiM usa (atIta meM kiye hue) daNDasamArambha se pratikramaNa karatA hU~, usakI nindA karatA hU~, gardA karatA hU~ aura vyutsarga karatA hU~ / bhaMte ! maiM prathama mahAvrata (-pAlana) ke lie upasthita huA hU~ / jisameM sarvaprakAra ke prANAtipAta se virata honA hotA hai / [34] bhaMte ! pahale mahAvrata meM prANAtipAta se viramaNa karanA hotA hai / he bhadanta ! maiM sarva prakAra ke prANAtipAta kA pratyAkhyAna karatA huM / sUkSma bAdara trasa sthAvara kIsI kA bhi atipAta na karanA, na karavAnA, anumodana karanA / yaha pratijJA yAvajjIvana ke lie maiM tIna yoga-tIna karaNa se karatA hUM / [35] bhaMte ! dvitIya mahAvrata meM mRSAvAda ke viramaNa hotA hai / bhaMte ! maiM saba prakAra ke mRSAvAda kA pratyAkhyAna karatA hU~ / krodha se, lobha se, bhaya se yA hAsya se, svayaM asatya na bolanA, dUsaroM se nahIM bulavAnA aura dUsare vAloM kA anumodana na karanA; isa prakAra kI pratijJA maiM yAvajIvana ke lie, tIna karaNa, tIna yoga se karatA hU~ / (arthAt) maiM mana se, vacana se, kAyA se mRSAvAda svayaM nahIM karUMgA, na karAU~gA aura na karane vAle kA anumodana karUMgA / bhaMte ! maiM usa se nivRtta hotA hU~; nindA karatA hU~; gardA karatA hU~ aura (mRSAvAda se yukta) AtmA kA vyutsarga karatA hU~ / bhaMte ! maiM dvitIya mahAvrata ke lie upasthita huA hU~, (jisameM) sarva-mRSAvAda se virata honA hotA hai / [36] bhaMte ! tRtIya mahAvrata meM adattAdAna se virati hotI hai / bhaMte ! maiM saba prakAra ke adattAdAna kA pratyAkhyAna karatA hU~ / jaise ki-gA~va meM, nagara meM yA araNya meM, alpa yA bahuta, sUkSma yA sthUla, sacitta ho yA acitta, adatta vastu kA svayaM grahaNa na karanA, dUsaroM se grahaNa na karAnA aura grahaNa karane vAle kisI kA anumodana na karanA; yAvajjIvana ke lie tIna karaNa, tIna yoga se; maiM mana se, vacana se, kAyA se svayaM (adatta vastu ko grahaNa) nahIM karUMgA, na hI dUsaroM se karAU~gA aura grahaNa karane vAle anya kisI kA anumodana bhI nahIM karUMgA / bhaMte ! maiM usa se nivRtta hotA hU~ / nindA karatA hU~; gardA karatA hU~ aura adattAdAna yukta AtmA kA vyutsarga karatA hU~ / bhaMte ! maiM tRtIya mahAvrata ke lie upasthita huA hU~, (jisameM) sarva-adattAdAna se virata honA hotA hai / [37] caturtha mahAvrata meM maithuna se nivRtta honA hotA hai / maiM saba prakAra ke maithuna kA pratyAkhyAna karatA hU~ / jaise ki deva-sambandhI, manuSya-sambandhI, athavA tiryaJca-sambandhI maithuna kA svayaM sevana na karanA, dUsaroM se na karAnA aura karanevAloM kA anumodana na karanA; yAvajjIvana
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazavaikAlika-4/-/37 21 ke lie, tIna karaNa tIna yoga se maiM mana se, vacana se, kAyA se svayaM maithuna-sevana na karUMgA, nahIM karAUMgA aura nahIM karanevAle kA anumodana karUMgA / bhaMte ! maiM isase nivRtta hotA hU~ / nindA karatA hU~, gardA karatA hU~ aura maithunasevanayukta AtmA kA vyutsarga karatA hU~ / bhaMte ! maiM caturtha mahAvrata ke lie upasthita huA hU~, jisameM saba prakAra ke maithuna-sevana se virata honA hotA hai| [38] paMcama mahAvrata meM parigraha se virata honA hotA hai / "bhaMte ! maiM saba prakAra ke parigraha kA pratyAkhyAna karatA hU~ / jaise ki gA~va meM, nagara meM yA araNya meM, alpa yA bahuta, sUkSma yA sthUla, sacitta yA acitta parigraha kA parigrahaNa svayaM na kare, dUsaroM se nahIM karAe aura na hI karanevAle kA anumodana kare; yAvajjIvana ke lie, tIna karaNa, tIna yoga se maiM mana se, vacana se, kAyA se parigraha-grahaNa nahIM karUMgA, na karAU~gA aura na karane vAle kA anumodana karUMgA / bhaMte ! maiM usase se nivRtta hotA hU~, usakI nindA karatA hU~, gardA karatA hU~ aura parigraha-yukta AtmA kA vyutsarga karatA hU~ / bhaMte ! maiM paMcama-mahAvrata ke lie upasthita hU~, (jisameM) saba prakAra ke parigraha se virata honA hotA hai / [39] bhaMte ! chaThe vrata meM rAtribhojana se nivRtta honA hotA hai / bhaMte ! maiM saba prakAra ke rAtribhojana kA pratyAkhyAna karatA hU~ / jaise ki azana, pAna, khAdya aura svAdya kA rAtri meM svayaM upabhoga na kare, dUsaroM ko na karAe aura na karanevAle kA anumodana kare. yAvajjIvana ke lie, tIna karaNa, tIna yoga se maiM mana se, vacana se kAyA se, svayaM rAtribhojana nahIM karUMgA; na karAUMgA aura na anumodana karUMgA / bhaMte ! maiM usase nivRtta hotA hai, usakI nindA karatA hU~, gardA karatA hU~ aura rAtribhojanayukta AtmA kA vyutsarga karatA hU~ / bhaMte ! maiM chaThe vrata ke lie upasthita huA hU~, jisameM saba prakAra ke rAtri-bhojana se virata honA hotA hai / [40] isa prakAra maiM ina pAMca mahAvratoM aura rAtribhojana-viramaNa rUpa chaThe vrata ko Atmahita ke lie aMgIkAra karake vicaraNa karatA hU~ / [41] bhikSu athavA bhikSuNI, jo ki saMyata hai, virata hai, jo pApakarmoM kA nirodha aura pratyAkhyAna kara cukA hai, dina meM yA rAta meM, ekAkI ho yA pariSad meM, sote athavA jAgate; pRthvI, bhitti, zilA, Dhele ko, sacitta raja se saMsRSTa kAya, yA vastra ko, hAtha, paira, kASTha athavA kASTha khaNDa se, aMguli, lohe kI salAI, zalAkAsamUha se, Alekhana, vilekhana, ghaTTana aura bhedana na kare; dUsare se na karAe; tathA karane vAle anya kisI kA anumodana na kare; bhaMte ! maiM yAvajjIvana ke lie, tIna karaNa tIna yoga se svayaM pRthvIkAya-virAdhanA nahIM karUMgA, na karAU~gA aura na karane vAle anya kisI kA anumodana karU~gA / bhaMte ! maiM usa se nivRtta hotA hU~; usakI nindA karatA hU~; gardA karatA hU~, (ukta) AtmA kA vyutsarga karatA hU~ / [42] vaha bhikSu athavA bhikSuNI, jo ki saMyata hai, virata hai, tathA jisane pApakarmoM kA nirodha aura pratyAkhyAna kiyA hai; dina meM athavA rAta meM, ekAkI yA pariSad meM, sote yA jAgate; udaka, osa, hima, dhuMara, ole, jalakaNa, zuddha udaka, athavA jala se bhIge hue zarIra yA vastra ko, jala se snigdha zarIra athavA vastra ko thor3A-sA athavA adhika saMsparza kare, ApIDana kare yA prapIDana, AsphoTana aura prasphoTana, AtApana aura pratApana svayaM na kare; dUsaroM se na karAe aura karane vAle anya kisI kA anumodana na kare / bhaMte ! yAvajjIvana ke lie,
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 AgamasUtra - hindI anuvAda tIna karaNa-tIna yoga se, maiM mana se, vacana se, kAyA se; apkAya kI pUrvokta virAdhanA svayaM nahIM karUMgA, nahIM karAUMgA aura karane vAle kA anumodana bhI nahIM karUMgA / bhaMte! maiM usa se nivRtta hotA hU~, nindA karatA hU~, garhA karatA hU~ aura AtmA kA vyutsarga karatA hU~ / [43] saMyata, virata, pratihata aura pratyAkhyAta - pApakarmA vaha bhikSu yA bhikSuNI, dina meM yA rAta meM, akele yA pariSad meM, sote yA jAgate; agni, aMgAre, murmura, arci, jvAlA, alAta, zuddha agni yA ulkA ko, utsiMcana, ghaTTana, ujjvAlana, prajvAlana yA svayaM na kare, na dUsaroM karAe aura na karane vAle kA anumodana kare; bhaMte! yAvajjIvana ke lie, tIna karaNa, tIna yoga se maiM mana se, vacana se aura kAyA se agnisamArambha nahIM karUMgA, na karAUMgA aura na karane vAle kA anumodana karUMgA / bhaMte ! maiM usa se nivRtta hotA hU~, usakI nindA karatA hU~, garhA karatA hU~ aura usa AtmA kA vyutsarga karatA hU~ / [44] saMyata, virata, pratihata aura pratyAkhyAtapApakarmA, vaha bhikSu athavA bhikSuNI; dina meM yA rAta meM, akele yA pariSad meM, sote yA jAgate, cAmara, paMkhe, tAr3a ke pattoM se bane hue paMkhe, patra, zAkhA, zAkhA ke TUTe hue khaNDa, morapicchI vastra vastra ke palle se, apane hAtha yA mu~ha se, apane zarIra ko athavA kisI bAhya pudgala ko (svayaM) phUMka na de, havA na kare, dUsaroM se na hI karAe tathA havA karane vAle kA anumodana na kare / bhaMte! yAvajjIvana ke lie tIna karaNa, tIna yoga se pUrvokta vAyukAya - virAdhanA mana se, vacana se aura kAyA se, svayaM nahIM karUMgA, na dUsaroM se karAUMgA aura karane vAle anya kisI kA bhI anumodana nahIM karUMgA / bhaMte ! maiM usa se nivRtta hotA hU~, usakI nindA karatA hU~, garhA karatA hU~ aura usa AtmA kA vyutsarga karatA hU~ / [45] saMyata, virata, pratihata aura pratyAkhyAtapApakarmA, vaha bhikSu yA bhikSuNI; dina meM athavA rAta meM, akele yA pariSad meM ho, soyA ho yA jAgatA ho; bIjoM, bIjoM para rakhe padArthoM, phUTe hue aMkuroM, aMkuroM para rakhe hue padArthoM para, patrasaMyukta aMkurita vanaspatiyoM, patrayukta aMkurita vanaspati para rakhe hue padArthoM, harita vanaspatiyoM, harita vanaspati para rakhe hue padArthoM, chinna vanaspatiyoM, chinna-vanaspati para rakhe padArthoM, sacitta kola tathA saMsarga se yukta kASTha Adi para, na cale, na khar3A rahe, na baiThe aura na karavaTa badale; dUsaroM ko na calAe, na khar3A kare, na biThAe aura na karavaTa badalAe, na una calane vAle Adi kisI kA bhI anumodana kare / bhaMte! yAvajjIvana ke lie maiM tIna karaNa, tIna yoga se, mana se, vacana se aura kAyA se vanaspatikAya kI virAdhanA nahIM karUMgA; na karAUMgA aura na hI karane vAle anya kisI kA bhI anumodana karUMgA / bhaMte ! maiM usa se nivRtta hotA hU~, usakI nindA karatA hU~, garhA karatA hU~ aura usa AtmA kA vyutsarga karatA hU~ / [46] jo saMyata hai, virata hai, jisane pApa karmoM kA nirodha aura pratyAkhyAna kara diyA hai, vaha bhikSu yA bhikSuNI, dina meM yA rAta meM, akele yA pariSad meM ho, sote yA jAgate; kITa, pataMge, kuMthu athavA pipIlikA ko hAtha, paira, bhujA, uru, udara, sira, vastra, pAtra, rajoharaNa, gucchaka, uMDaga, daNDaka, pITha, phalaka, zayyA, saMstAraka athavA isI prakAra ke anya kisI upakaraNa para car3ha jAne ke bAda yatanA-pUrvaka pratilekhana, pramArjana kara ekAnta sthAna meM le jAkara rakha de unako ekatrita karake ghAta na pahu~cAe /
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazavaikAlika-4/-/47 [47-52] ayatanApUrvaka-1-gamana karanevAlA / ayatanApUrvaka-2-khar3A honevAlA-3. baiThanevAlA-4-sonevAlA-5-bhojana karanevAlA-6-bolanevAlA trasa aura sthAvara jIvoM kI hiMsA karatA hai / usase pApakarma kA bandha hotA hai, jo usake lie kaTu phala vAlA hotA hai / [53-54] sAdhu yA sAdhvI kaise cale ? kaise khaDe ho ? kaise baiThe ? kaise soe ? kaise khAe aura kaise bole ?, jisase ki pApakarma kA bandhana ho ? yatanApUrvaka cale, khar3A ho, baiThe, soe, khAe aura bole, (to vaha) pApakarma kA bandha nahIM karatA / [55] jo sarvabhUtAtmabhUta hai, saba jIvoM ko samyagdRSTi se dekhatA hai, tathA Azrava kA nirodha kara cukA hai aura dAnta hai, usake pApakarma kA bandha nahIM hotA / [56] 'pahale jJAna aura phira dayA hai'-isa prakAra se sabhI saMyamI (saMyama meM) sthita hote haiM / ajJAnI kyA karegA ? vaha zreya aura pApa ko kyA jAnegA ? [57] zravaNa karake hI kalyANa ko jAnatA hai, pApa ko jAnatA hai / kalyANa aura pApa-donoM ko jAnatA hai, unameM jo zreya hai, usakA AcaraNa karatA hai / [58] jo jIvoM ko bhI nahIM jAnatA, ajIvoM ko bhI nahIM jAnatA, jIva aura ajIva donoM ko nahIM jAnanevAlA vaha saMyama ko kaise jAnegA ? [59-71] jo jIvoM ko, ajIvoM ko aura donoM ko vizeSarUpa se jAnane vAlA ho to saMyama ko jAnegA / samasta jIvoM kI bahuvidha gatiyoM ko jAnatA hai / taba puNya aura pApa tathA bandha aura mokSa ko bhI jAnatA hai / taba divya aura mAnavIya bhoga se virakta hotA hai / virakta hokara Abhyantara aura bAhya saMyoga kA parityAga kara detA hai / tyAga karatA hai taba vaha muNDa ho kara anagAradharma meM pravrajita hotA hai / pravrajita ho jAtA hai, taba utkRSTaanuttaradharma kA sparza karatA hai / sparza karatA hai, taba abodhirUpa pApa dvArA kiye hue karmaraja ko jhAr3a detA hai / karmaraja ko jhAr3atA hai, taba sarvatra vyApI jJAna aura darzana ko prApta karatA hai / taba vaha jina aura kevalI hokara loka aura aloka ko jAnatA hai / loka-aloka ko jAna letA hai, taba yogoM kA nirodha karake zailezI avasthA ko prApta kara letA hai / taba vaha karmoM kA kSaya karake raja-mukta bana, siddhi ko prApta karatA hai / siddhi ko prApta kara letA hai, taba vaha loka ke mastaka para sthita hokara zAzvata siddha ho jAtA hai / [72] jo zramaNa sukha kA rasika hai, sAtA ke lie Akula rahatA hai, atyanta sone vAlA hai, pracura jala se bAra-bAra hAtha-paira Adi ko dhonevAlA hai, aise zramaNa ko sugati durlabha hai / [73] jo zramaNa tapoguNa meM pradhAna hai, Rjumati hai, zAnti evaM saMyama meM rata hai, tathA parISahoM ko jItane vAlA hai; aise zramaNa ko sugati sulabha hai / [74] bhale hI ve pichalI vaya meM pravrajita hue hoM kintu jinheM tapa, saMyama, kSAnti evaM brahmacarya priya haiM, ve zIghra hI devabhavanoM meM jAte haiM / [75] isa prakAra durlabha zramaNatva ko pAkara samyak dRSTi aura sadA yatanAzIla sAdhu yA sAdhvI isa SaDjIvanikA kI mana, vacana aura kriyA se virAdhanA na kare-aisA maiM kahatA hU~ / adhyayana-4-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra-hindI anuvAda 24 (adhyayana-5-piDeSaNA uddezaka-1 [76] bhikSA kA kAla prApta hone para asambhrAnta aura amUrchita hokara isa krama-yoga se bhakta-pAna kI gaveSaNA kare / [77] grAma yA nagara meM gocarAgra ke lie prasthita muni anudvigna aura avyAkSipta citta se dhIme-dhIme cale / [78] Age yugapramANa pRthvI ko dekhatA huA tathA bIja, hariyAlI, prANI, sacitta jala aura sacitta miTTI ko TAlatA huA cale / [79] anya mArga ke hone para gaDDhe Adi, UbaDakhAbar3a bhUbhAga, DhUMTha aura paMkila mArga ko chor3a de; tathA saMkrama ke Upara se na jAe / [80] una gaDDhe Adi se giratA huA yA phisalatA huA trasa yA sthAvara jIvoM kI hiMsA kara sakatA hai / [81] isalie susamAhita saMyamI sAdhu anya mArga ke hote hue usa mArga se na jaae| yadi dUsarA mArga na ho to yatanApUrvaka usa mArga se jAe / [82] saMyamI sAdhu aMgAra, rAkha, bhUse aura gobara para sacitta raja se yukta pairoM se unheM atikrama kara na jAe / [83] varSA barasa rahI ho, kuharA par3a rahA ho, mahAvAta cala rahA ho, aura mArga meM tiryaJca saMpAtima jIva ur3a rahe hoM to bhikSAcarI ke lie na jAe / [84] brahmacarya kA vazavartI zramaNa vezyAvAr3e ke nikaTa na jAe; kyoMki damitendriya aura brahmacArI sAdhaka ke citta meM bhI asamAdhi utpanna ho sakatI hai / [85] aise kusthAna meM bAra-bAra jAne vAle muni ko una vAtAvaraNa ke saMsarga se vratoM kI kSati aura sAdhutA meM sandeha ho sakatA hai / [86] isalie ise durgativarddhaka doSa jAna kara ekAnta ke Azrava meM rahane vAlA muni vezyAvAr3e ke pAsa na jAe / [87] mArga meM kuttA, navaprasUtA gAya, unmatta bala, azva aura gaja tathA vAlakoM kA krIr3AsthAna, kalaha aura yuddha ke sthAna ko dUra se hI chor3a kara gamana kare / / [88] muni unnata muMha, avanata ho kara, harSita yA Akula hokara na cale (kintu) indriyoM ke viSaya ko damana karake cale / [89] ucca-nIca kula meM gocarI ke lie muni sadaiva jaldI-jaldI tathA ha~sI-majAka karatA huA aura bolatA huA na cale / [90] gocarI ke lie jAtA huA jharokhA, thiggala dvAra, saMdhi jalagRha, tathA zaMkA utpanna karanevAle anya sthAnoM ko bhI chor3a de / [91] rAjA ke, gRhapatiyoM ke tathA ArakSikoM ke rahasya ke usa sthAna ko dUra se hI chor3a de, jahA~ jAne se saMkleza paidA ho / [92] sAdhu-sAdhvI nindita kula, mAmaka gRha aura aprItikara kula meM praveza na kare,
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazavaikAlika-5/1/92 kintu prItikara kula meM praveza kare / [93] sAdhu-sAdhvI, AjJA liye binA pardA tathA vastrAdi se DhaMke hue dvAra ko svayaM na khole tathA kapATa ko bhI na ughAr3e / [14] bhikSA ke lie praviSTa hone vAlA sAdhu mala-mUtra kI bAdhA na rakhe / yadi bAdhA ho jAe to prAsuka sthAna dekha kara, gRhastha kI anujJA lekara mala-mUtra kA utsarga kare / [95-96] nIce dvAra vAle ghora andhakArayukta koThe, jisa koThe meM phUla, bIja Adi bikhare hue hoM, tathA jo koSThaka tatkAla lIpA huA, evaM gIlA dekhe to usa meM praveza na kre| [97] saMyamI muni, bher3a, bAlaka, kutte yA bachar3e ko lAMgha kara athavA haTA kara koThe meM praveza na kare / [98-99] gocarI ke lie ghara meM praviSTa bhikSu AsaktipUrvaka na dekhe; atidUra na dekhe, utphulla dRSTi se na dekhe; tathA bhikSA prApta na hone para binA kucha bole lauTa jAe / atibhUmi na jAe, kula kI maryAdita bhUmi ko jAna kara mita bhUmi taka hI jAe / [100] vicakSaNa sAdhu vahA~ hI ucita bhUbhAga kA pratilekhana kare, snAna aura zauca ke sthAna kI ora dRSTipAta na kare / [101-102] sarvendriya-samAhita bhikSu (sacitta) pAnI aura miTTI lAne ke mArga tathA bIjoM aura harita (harI) vanaspatiyoM ko varjita karake khar3A rahe / vahA~ khar3e hue usa sAdhu ko dene ke lie koI gRhastha pAna aura bhojana lAe to usameM se akalpanIya ko grahaNa na kare, kalpanIya hI grahaNa kare / [103] yadi sAdhu yA sAdhvI ke pAsa bhojana lAte hue koI-use nIce girAe to sAdhu usa AhAra kA niSedha kara de ki isa prakAra kA AhAra mere lie kalpanIya nahIM hai / [104] prANI, bIja aura hariyAlI ko kucalatA huai AhAra lAne vAle ko asaMyamakAri jAna kara usase na le / [105-106] isI prakAra eka bartana meM se dUsare bartana meM DAlakara, sacitta vastu para rakhakara, sacitta vastu kA sparza karake tathA sacitta jala ko hilA kara, avagAhana kara, calita kara, pAna aura bhojana lAe to muni niSedha kara de ki isa prakAra kA AhAra mere lie grahaNa karanA kalpya nahIM hai / [107] purAkarma-kRta (sAdhu ko AhAra dene se pUrva hI sacitta jala se dhoye hae) hAtha se, kar3achI se athavA bartana se (muni ko bhikSA) detI huI mahilA ko muni niSedha kara de ki isa prakAra kA AhAra mere lie kalpanIya (grahaNa karane yogya) nahIM hai / (arthAt-maiM aisA doSayukta AhAra nahIM le sakatA / ) [108] yadi hAtha yA kaDachI bhIge hue ho, sacitta jala se snigdha ho, sacitta raja, miTTI, khAra, haratAla, hiMgaloka, manaHzIla, aMjana, namaka tathA [109] geru, pIlImaTTI, sapheda maTTI, phaTakaDI, anAja kA bhusA turaMta kA pIsA huA ATA, phala kA TukaDA ityAdi se lipta ho to muni ko nahIM kalpatA / [110] jahA~ pazcAtkarma kI saMbhAvanA ho, vahA~ asaMsRSTa hAtha, kar3achI athavA bartana se diye jAne vAle AhAra ko grahaNa karane kI icchA na kare /
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra - hindI anuvAda [111] (kintu ) saMsRSTa hAtha se, kar3achI se yA bartana se diyA jAne vAlA AhAra yadi eSaNIya ho to muni leveM / 26 [112-113] - ( jahA~ ) do svAmI yA upabhoktA hoM aura unameM se eka nimaMtrita kare, to muni usa diye jAne vAle AhAra ko grahaNa karane kI icchA na kare / vaha dUsare ke abhiprAya ko dekhe ! yadi use denA priya lagatA ho to yadi vaha eSaNIya ho to grahaNa kara le / [114] garbhavatI strI ke lie taiyAra kiye gae vividha pAna aura bhojana yadi usake upabhoga meM A rahe hoM, to muni grahaNa na kare, kintu yadi usake khAne se bace hue hoM to unheM grahaNa kara le / [115-118] -kadAcit kAlamAsavatI garbhavatI mahilA khar3I ho aura zramaNa ke lie baiThe; athavA baiThI ho aura khar3I ho jAe to stanapAna karAtI huI mahilA yadi bAlaka ko rotA chor3a kara bhakta-pAna lAe to vaha bhakta - pAna saMyamiyoM ke lie akalpanIya hotA hai| ataH use niSedha kare ki isa prakAra kA AhAra mere lie grahaNa karane yogya nahIM hai / [119] - jisa bhakta-pAna ke kalpanIya yA akalpanIya hone meM zaMkA ho, use detI huI mahilA ko muni niSedha kara de ki mere lie yaha AhAra kalpanIya nahIM hai / [120-121] - pAnI ke ghar3e, patthara kI cakkI, pITha, zilAputra, miTTI Adi ke lepa, lAkha Adi zleSadravyoM yA kisI anya dravya se - pihita bartana kA zramaNa ke lie muMha khola kara AhAra detI huI mahilA ko muni niSedha kara de ki mere lie yaha AhAra grahaNa karane yogya nahIM hai / [122-129] yadi muni yaha jAna jAe yA suna le ki yaha azana, pAna, khAdya yA svAdya dAnArtha, puNyArtha, vanIpakoM ke lie yA zramaNoM ke nimitta banAyA gayA hai to vaha bhaktapAna saMyamiyoM ke lie akalpanIya hotA hai / ( isalie ) bhikSu usa ko niSedha kara de ki isa prakAra kA AhAra mere lie grAhya nahIM hai / [130 - 131] sAdhu yA sAdhvI auddezika, krItakRta, pUtikarma, AhRta, adhyavatara, prAmitya aura mizrajAta, AhAra na le / pUrvokta AhArAdi ke viSaya meM zaMkA hone para usa kA udgama pUche ki yaha kisake lie kisane banAyA hai ? phira niHzaMkita aura zuddha jAna kara AhAra grahaNa kare / [132-137] yadi azana, pAnaka, khAdya aura svAdya, puSpoM se aura harita dUrvAdikoM se unmizra ho, sacitta pAnI para, athavA uttiMga aura panaka para nikSipta ho, agni para nikSipta yA sparzIta ho de, to vaha bhakta - pAna saMyatoM ke lie akalpanIya hotA hai, isalie muni niSedha kara de ki isa prakAra kA AhAra mere lie grahaNa karane yogya nahIM hai / [138-139] cUle meM se iMdhana nikAlakara agri prajvalita karake yA teja karake yA agni ko ThaMDA karake, anna kA ubhAra dekhakara usameM se kucha kama karake yA jala DAlake yA agni se nIce utArakara deveM to vaha bhojanapAna saMyamI ke lie akalapya hai / taba bhikSu kahatA hai ki yaha bhikSA mujhe kalpya nahIM hai / [140-141] kabhI kATha, zilA yA IMTa saMkramaNa ke lie rakhe hoM aura ve calAcala
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazavaikAlika-5/1/141 hoM, to sarvendriya-samAhita bhikSu una para se hokara na jAe / isI prakAra prakAzarahita aura pole mArga se bhI na jAe / bhagavAn ne usameM asaMyama dekhA hai / [142-144] yadi AhAradAtrI zramaNa ke lie nisainI, phalaka, yA pITha ko U~cA karake maMca, kIlaka athavA prAsAda para car3he aura vahA~ se bhakta-pAna lAe to use grahaNa na kare; kyoMki nisainI Adi dvArA car3hatI huI vaha gira sakatI hai, usake hAtha-paira TUTa sakate haiM / pRthvI ke tathA pRthvI ke Azrita trasa jIvoM kI hiMsA ho sakatI hai / ataH aise mahAdoSoM ko jAna kara saMyamI maharSi mAlApahRta bhikSA nahIM grahaNa karate / [145] (sAdhu-sAdhvI) apakka kanda, mUla, pralamba, chilA huA pattI kA zAka, ghIyA Adi adaraka grahaNa na kare / [146-147] isI prakAra jau Adi sattu kA cUrNa, bera kA cUrNa, tilapapar3I, gIlA gur3a, pUA tathA isI prakAra kI anya vastue~, jo bahuta samaya se khulI huI hoM aura raja se cAroM ora spRSTa hoM, to sAdhu niSedha kara de ki maiM isa prakAra kA AhAra grahaNa nahIM karatA / [148-149] bahuta asthiyoM vAlA phala, bahuta-se kAMToM vAlA phala, Asthika, tendu, bela, ganne ke Tukar3e aura semalI kI phalI, jinameM khAdya aMza kama ho aura tyAjya aMza bahuta adhika ho, una saba ko niSedha kara de ki isa prakAra kA AhAra mere lie grahaNa karanA yogya nahIM hai / [150] isI prakAra uccAvaca pAnI athavA gur3a ke ghar3e kA, ATe kA, cAvala kA dhovana, inameM se yadi koI tatkAla kA dhoyA huA ho, to muni use grahaNa na kare / [151-156] yadi apanI mati aura dRSTi se, pUcha kara athavA suna kara jAna le ki yaha bahuta dera kA dhoyA huA hai tathA niHzaMkita ho jAe to jIvarahita aura pariNata jAna kara saMyamI muni use grahaNa kare / yadi yaha jala mere lie upayogI hogA yA nahIM ? isa prakAra kI zaMkA ho jAe, to phira use cakha kara nizcaya kare / 'cakhane ke lie thor3A-sA yaha pAnI mere hAtha meM do / ' yaha pAnI bahuta hI khaTTA, durgandhayukta hai aura merI tRSA bujhAne meM asamartha hone se mere lie upayogI na ho to mujhe grAhya nahIM / yadi vaha dhovana-pAnI apanI anicchA se athavA anyamanaskatA se grahaNa kara liyA gayA ho to, na svayaM pIe aura na hI kisI anya sAdhu ko pIne ko de / vaha ekAnta meM jAe, vahA~ acitta bhUmi ko dekha karake yatanApUrvaka use pratiSThApita kara de pazcAt sthAna meM Akara vaha pratikramaNa kare / [157-161] gocarAgra ke lie gayA huA bhikSu kadAcit AhAra karanA cAhe to vaha medhAvI muni prAsuka koSThaka yA bhittimUla kA avalokana kara, anujJA lekara kisI AcchAdita evaM cAroM ora se saMvRta sthala meM apane hAtha ko bhalIbhA~ti sApha karake vahA~ bhojana kare / usa sthAna meM bhojana karate hue AhAra meM guThalI, kAMTA, tinakA, lakar3I kA Tukar3A, kaMkar3a yA anya koI vaisI vastu nikale to use nikAla kara na pheMke, na hI muMha se thUka kara girAe; kintu hAtha meM lekara ekAnta meM calA jAe / aura ekAnta meM jAkara acitta bhUmi dekha - kara yatanApUrvaka use pariSThApita kara de / pariThApana karane ke bAda (apane sthAna meM Akara) pratikramaNa kare / [162-169] kadAcit bhikSu basati meM Akara bhojana karanA cAhe to piNDapAta
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra-hindI anuvAda sahita Akara bhojana bhUmi pratilekhana kara le / vinayapUrvaka gurudeva ke samIpa Ae aura Ipithika pratikramaNa kare / jAne-Ane meM aura bhaktapAna lene meM (lage) samasta aticAroM kA kramazaH upayogapUrvaka cintana kara RjuprajJa aura anudvigna saMyamI avyAkSipta citta se guru ke pAsa AlocanA kare aura jisa prakAra se bhikSA lI ho, usI prakAra se guru se nivedana kare / yadi AlocanA samyak prakAra se na huI ho, athavA jo pahale-pIche kI ho, to usakA punaH pratikramaNa kare, kAyotsargastha hokara yaha cintana kare-aho ! jinendra bhagavantoM ne sAdhuoM ko mokSasAdhanA ke hetubhUta saMyamI zarIra-dhAraNa karane ke lie niravadya vRtti kA upadeza diyA hai / namaskAra-mantra ke dvArA pUrNa karake jinasaMstava kare, phira svAdhyAya kA prArambha kare, kSaNabhara vizrAma le, karma-nirjarA ke lAbha kA abhilASI muni isa hitakara artha kA cintana kare-"yadi koI bhI sAdhu mujha para anugraha kareM to maiM saMsAra-samudra se pAra ho jAU~ / [170-174] vaha prItibhAva se sAdhuoM ko yathAkrama se nimaMtraNa kare, yadi una meM se koI bhojana karanA cAheM to unake sAtha bhojana kare / yadi koI AhAra lenA na cAhe, to vaha akelA hI prakAzayukta pAtra meM, nIce na girAtA huA yatanApUrvaka bhojana kare / anya ke lie banA huA, vidhi se upalabdha jo tikta, kaDuA, kasailA, amla, madhura yA lavaNa ho, saMyamI sAdhu use madhu-ghRta kI taraha santoSa ke sAtha khAe / mudhAjIvI bhikSu prApta kiyA haA AhAra arasa ho yA sarasa, vyaJjanAdi yukta ho athavA rahita, Ardra ho, yA zuSka, bera ke cUna kA bhojana ho athavA kulatha yA ur3ada ke bAkale kA, usakI avahelanA na kare, kintu mudhAjIvI sAdhu, mudhAlabdha evaM prAsuka AhAra kA, cAhe vaha alpa ho yA bahuta; doSoM ko chor3a kara samabhAvapUrvaka sevana kare / [175] mudhAdAyI durlabha haiM aura mudhAjIvI bhI durlabha haiM / mudhAdAyI aura mudhAjIvI, donoM sugati ko prApta hote haiM / -aisA maiM kahatA hU~ / | adhyayana-5-uddezaka-2 | [176] samyak yatnavAn sAdhu lepamAtra-paryanta pAtra ko aMguli se poMcha kara sugandhayukta ho yA durgandhayukta, saba khA le / [177-178] upAzraya meM yA svAdhyAyabhUmi meM baiThA huA, athavA gaucarI ke lie gayA huA muni aparyApta khAdya-padArtha khAkara yadi usa se nirvAha na ho sake to kAraNa utpanna hone para pUrvokta vidhi se aura isa uttara vidhi se bhakta-pAna kI gaveSaNA kare / [179-181] bhikSu bhikSA kAla meM nikale aura samaya para hI vApasa lauTe akAla ko varja kara jo kArya jisa samaya ucita ho, use usI samaya kare / he muni ! tuma akAla meM jAte ho, kAla kA pratilekha nahIM karate / bhikSA na milane para tuma apane ko kSubdha karate ho aura sanniveza kI nindA karate ho / bhikSu samaya hone para bhikSATana aura puruSArtha kare / bhikSA prApta nahIM huI, isakA zoka na kare kintu tapa ho gayA, aisA vicAra kara kSudhA parISaha sahana kare / [182] isI prakAra bhojanArtha ekatrita hue nAnA prakAra ke prANI dIkheM to vaha unake sammukha na jAe, kintu yatanApUrvaka gamana kare /
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazavaikAlika-5/2/183 29 [183-188] gocarI ke liye gayA huA saMyamI kahIM bhI na baiThe aura na khar3A raha kara bhI dharma- kathA kA prabandha kare, argalA, parigha, dvAra evaM kapATa kA sahArA lekara khar3A na rahe, bhojana athavA pAnI ke lie Ate hue yA gaye hue zramaNa, brAhmaNa, kRpaNa athavA vanIpaka ko lAMgha kara praveza na kare aura na A~khoM ke sAmane khar3A rahe / kintu ekAnta meM jA kara vahA~ khar3A ho jAe / una bhikSAcaroM ko lAMgha kara ghara meM praveza karane para usa banIpaka, dAtA athavA donoM ko aprIti utpanna ho sakatI hai, athavA pravacana kI laghutA hotI hai / kintu gRhasvAmI dvArA una bhikSAcAroM ko dene kA niSedha kara dene para athavA de dene para tathA vahA~ se una yAcakoM ke haTa jAne para saMyamI sAdhu usa ghara meM praveza kare / [189-192] utpala, padma, kumuda yA mAlatI athavA anya kisI sacitta puSpa kA chedana karake, sammardana kara bhikSA dene lage to vaha bhakta-pAna saMyamI sAdhu ke lie akalpanIya hai / isalie muni niSedha kara de ki isa prakAra kA AhAra mere lie agrAhya hai / [193-194] anivRta kamalakanda, palAzakanda, kumudanAla, utpalanAla, kamala ke tantu, sarasoM kI mAla, apakva ikSukhaNDa, vRkSa, tRNa aura dUsarI harI vanaspati kA kaccA nayA pravAla [195] jisake bIja na pake hoM, aisI naI athavA eka bAra bhunI huI kaccI phalI ko sAdhu niSedha kara de ki isa prakAra kA AhAra maiM grahaNa nahIM karatA / [196-199] isI prakAra binA ubAlA huA bera, vaMza-zarIra, kAzyapanAlikA tathA apakka tilapapar3I aura kadamba kA phala cAhie / cAvaloM kA piSTa, vikRta dhovana, nirvRta jala, tilapiSTa, poi-sAga aura sarasoM kI khalI, kapittha, bijaurA, mUlA aura mUle ke kanda ke Tukar3e, mana se bhI icchA na kare / phaloM kA cUrNa, bIjoM kA cUrNa, bibhItaka tathA priyAlaphala, inheM apakka jAna kara chor3a de / [200] bhikSu samudAna bhikSAcaryA kare / (vaha) ucca aura nIca sabhI kuloM meM jAe, nIcakula ko chor3a kara uccakula meM na jAe / [201] paNDita sAdhu dInatA se rahita hokara bhikSA kI eSaNA kare / bhikSA na mile to viSAda na kare / sarasa bhojana meM amUrcchita rahe / mAtrA ko jAnane vAlA muni eSaNA meM rata rahe / [202] gRhastha (para) ke ghara meM aneka prakAra kA pracura khAdya tathA svAdya AhAra hotA hai; kintu na dene para paNDita muni kopa na kare; parantu aisA vicAra kare ki yaha gRhastha hai, de yA na de, isakI icchA / 203] saMyamI sAdhu pratyakSa (sAmane) dIkhate hue bhI zayana, Asana, vastra, bhakta aura pAna, na dene vAle para krodha na kare / [204] strI yA puruSa, bAlaka yA vRddha vandanA kara rahA ho, to usase kisI prakAra kI yAcanA na kare tathA AhAra na de to use kaThora vacana bhI na kahe / 205] jo vandanA na kare, usa para kopa na kare, vandanA kare to utkarSa na lAeisa prakAra bhagavadAjJA kA anveSaNa karane vAle muni kA zrAmaNya akhaNDa rahatA hai / 206-207] kadAcit koI sAdhu sarasa AhAra prApta karake isa lobha se chipA letA
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 AgamasUtra-hindI anuvAda hai ki mujhe milA huA yaha AhAra guru ko dikhAyA gayA to ve dekha kara svayaM le leM, mujhe na deM; aisA apane svArtha ko hI bar3A mAnane vAlA svAdalolupa bahuta pApa karatA hai aura vaha santoSabhAva rahita ho jAtA hai / nirvANa ko nahIM prApta kara pAtA / 208-210] kadAcit vividha prakAra ke pAna aura bhojana prApta kara acchA-acchA khA jAtA hai aura vivarNa evaM nIrasa ko le AtA hai / (isa vicAra se ki) ye zramaNa jAneM ki yaha muni bar3A mokSArthI hai, santuSTa hai, prAnta AhAra sevana karatA hai, rUkSavRtti evaM jaisetaise AhAra se santoSa karane vAlA hai / aisA pUjArthI, yaza-kIrti pAne kA abhilASI tathA mAna-sammAna kI kAmanA karane vAlA sAdhu bahuta pApakarmoM kA upArjana karatA hai aura mAyAzalya kA AcaraNa karatA hai / [211] apane saMyama kI surakSA karatA huA bhikSu surA, meraka yA anya kisI bhI prakAra kA mAdaka rasa AtmasAkSI se na pIe / . [212-216] mujhe koI jAnatA dekhatA nahIM hai-yoM vicAra kara ekAnta meM akelA madya pItA hai, usake doSoM ko dekho aura mAyAcAra ko mujha se suno / usa bhikSu kI Asakti, mAyA-mRSA, apayaza, atRpti aura satata asAdhutA bar3ha jAtI hai / jaise cora sadA udvigna rahatA hai, vaise hI vaha durmati sAdhu apane duSkarmoM se sadA udvigna rahatA hai / aisA madyapAyI muni maraNAnta samaya meM bhI saMvara kI ArAdhanA nahIM kara pAtA / na to vaha AcArya kI ArAdhanA kara pAtA hai aura na zramaNoM kI / gRhastha bhI use vaisA duzcaritra jAnate haiM, isalie usakI nindA karate haiM / isa prakAra aguNoM ko hI aharniza prekSaNa karane vAlA aura guNoM kA tyAga karanevAlA usa prakAra kA sAdhu maraNAntakAla meM bhI saMvara kI ArAdhanA nahIM kara pAtA / [217-220] jo medhAvI aura tapasvI sAdhu tapazcaraNa karatA hai, praNIta rasa se yukta padArthoM kA tyAga karatA hai, jo madya aura pramAda se virata hai, ahaMkArAtIta hai usake aneka sAdhuoM dvArA pUjita vipula evaM arthasaMyukta kalyANa ko svayaM dekho aura maiM usake guNoM kA kIrtana (guNAnuvAda) karUMgA, use mujha se suno / isa prakAra guNoM kI prekSA karane vAlA aura aguNoM kA tyAgI zuddhAcArI sAdhu maraNAnta kAla meM bhI saMvara kI ArAdhanA karatA hai / vaha AcArya kI ArAdhanA karatA hai aura zramaNoM kI bhI / gRhastha bhI use usa prakAra kA zuddhAcArI jAnate haiM, isalie usakI pUjA karate haiM / 221-224] (kintu) jo tapa kA, vacana kA, rUpa kA, AcAra tathA bhAva kA cora hai, vaha kilviSika devatva ke yogya karma karatA hai / devatva prApta karake bhI kilviSika deva ke rUpa meM utpanna huA vaha vahA~ yaha nahIM jAnatA ki yaha mere kisa karma kA phala hai ? vahA~ se cyuta ho kara manuSyabhava meM eDamUkatA athavA naraka yA tiryaJcayoni ko prApta karegA jahA~ use bodhi atyanta durlabha hai / isa doSa ko jAna-dekha kara jJAtaputra bhagavAn mahAvIra ne kahA ki medhAvI muni aNumAtra bhI mAyAmRSA kA sevana na kare / [225] isa prakAra saMyamI evaM prabuddha guruoM ke pAsa bhikSAsambandhI eSaNA kI vizuddhi sIkha kara indriyoM ko supraNihita rakhane vAlA, tIvrasaMyamI evaM guNavAn hokara bhikSu saMyama meM vicaraNa kare / -aisA maiM kahatA huuN| adhyayana-5-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazavaikAlika-6/-/226 31 (adhyayana-6-mahAcArakathA) [226-227] jJAna aura darzana se sampanna, saMyama aura tapa meM rata, Agama-sampadA se yukta gaNivarya-AcArya ko udyAna meM samavasRta dekhakara rAjA aura rAjamaMtrI, brAhmaNa aura kSatriya nizcalAtmA hokara pUchate haiM-he bhagavan ! Apa kA AcAra-gocara kaisA hai ? [228-229] taba ve zAnta, dAnta, sarvaprANiyoM ke lie sukhAvaha, grahaNa aura Asevana, zikSAoM se samAyukta aura parama vicakSaNa gaNI unheM kahate haiM ki dharma ke prayojanabhUta mokSa kI kAmanA vAle nirgranthoM ke bhIma, duradhiSThita aura sakala AcAra-gocara mujhase suno / [230-232] jo nirgranthAcAra loka meM atyanta duzcara hai, isa prakAra ke zreSTha AcAra kA anya kahIM nahIM hai / sarvocca sthAna ke bhAgI sAdhuoM kA aisA AcAra anya mata meM na atIta meM thA, na hI bhaviSya meM hogA / bAlaka ho yA vRddha, asvastha ho yA svastha, ko jina guNoM kA pAlana akhaNDa aura asphuTita rUpa se karanA cAhie, ve guNa jisa prakAra haiM, usI prakAra mujha se suno / usake aThAraha sthAna haiM / jo ajJa sAdhu ina aThAraha sthAnoM meM se kisI eka kA bhI virAdhana karatA hai, vaha nirgranthatA se bhraSTa ho jAtA hai / / [233-235] prathama sthAna ahiMsA kA hai, ahiMsA ko sUkSmarUpa se dekhI hai / sarvajIvoM ke prati saMyama rakhanA ahiMsA hai / loka meM jitane bhI trasa athavA sthAvara prANI haiM; sAdhu yA sAdhvI, jAnate yA ajAnate, unakA hanana na kare aura na hI karAe; anumodanA bhI na kare / sabhI jIva jInA cAhate haiM, maranA nahIM / isalie nirgrantha sAdhu prANivadha ko ghora jAnakara parityAga karate haiM / [236-237] apane lie yA dUsaroM ke lie, krodha se yA bhaya se hiMsAkAraka aura asatya na bole, na hI bulavAe aura na anumodana kare / loka meM samasta sAdhuoM dvArA mRSAvAda garhita hai aura vaha prANiyoM ke lie avizvasanIya hai / ataH nirgrantha mRSAvAda kA pUrNarUpa se parityAga kara de / [238-239] saMyamI sAdhu-sAdhvI, padArtha sacetana ho yA acetana, alpa ho yA bahuta, yahA~ taka ki dantazodhana mAtra bhI ho, jisa gRhastha ke avagraha meM ho; usase yAcanA kiye binA svayaM grahaNa nahIM karate, dUsaroM se grahaNa nahIM karAte aura na grahaNa karane vAle kA anumodana karate haiM / [240-241] abrahmacarya loka meM ghora, pramAdajanaka aura durAcarita hai / saMyama kA bhaMga karanevAle sthAnoM se dUra rahanevAle muni usakA AcaraNa nahIM karate / yaha adharma kA mUla hai / mahAdoSoM kA puMja hai / isIlie nirgrantha maithuna ke saMsarga kA tyAga karate haiM / [242-246] jo jJAtaputra ke vacanoM meM rata haiM, ve biDalavaNa, sAmudrika lavaNa, taila, ghRta, drava gur3a Adi padArthoM kA saMgraha karanA nahIM cAhate / yaha saMgraha lobha kA hI vighnakArI anusparza hai, aisA maiM mAnatA hU~ / jo sAdhu kadAcit yatkiMcit padArtha kI sannidhi kI kAmanA karatA hai, vaha gRhastha hai, pravrajita nahIM hai / jo bhI vastra, pAtra, kambala aura rajoharaNa rakhate haiM, unheM bhI ve saMyama aura lajjA kI rakSA ke lie hI rakhate haiM aura unakA upayoga karate haiN| samasta jIvoM ke trAtA jJAtaputra ne isa (vastrAdi upakaraNa samudAya) ko parigraha nahIM kahA hai|
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra-hindI anuvAda 'mUrchA parigraha hai',-aisA maharSi ne kahA hai | yathAvadvastutattvajJa sAdhu sarva upadhi kA saMrakSaNa karane aura unheM grahaNa karane meM mamatvabhAva kA AcaraNa nahIM karate, itanA hI nahIM, ve apane zarIra para bhI mamatva nahIM karate / [247-250] aho ! samasta tIrthaMkaroM ne saMyama ke anukUla vRtti aura eka bAra bhojana isa nitya tapaHkarma kA upadeza diyA hai / ye jo trasa aura sthAvara atisUkSma prANI haiM, jinheM rAtri meM nahIM dekha pAtA, taba AhAra kI eSaNA kaise kara sakatA hai ? udaka se Ardra, bIjoM se saMsakta AhAra ko tathA pRthvI para par3e hue prANiyoM ko dina meM bacAyA jA sakatA hai, taba phira rAtri meM nirgrantha bhikSAcaryA kaise kara sakatA hai ? jJAtaputra ne isI doSa ko dekha kara kahA-nirgrandha sAdhu rAtribhojana nahIM karate / ve rAtri meM cAroM prakAra ke AhAra kA sevana nahIM karate / [251-253] zreSTha samAdhi vAle saMyamI mana, vacana aura kAya-yoga se aura kRta, kArita evaM anumodana-karaNa se pRthvIkAya kI hiMsA nahIM karate / pRthvIkAya kI hiMsA karatA huA sAdhaka usake Azrita rahe hue vividha prakAra ke cAkSuSa aura acAkSuSa trasa aura sthAvara prANiyoM kI hiMsA karatA hai / isalie ise durgativarddhaka doSa jAna kara yAvajjIvana pRthvIkAya ke samArambha kA tyAga kare / [254-256] susamAdhimAn saMyamI mana, vacana aura kAya-trividha karaNa se apkAya kI hiMsA nahIM karate / apkAyika jIvoM kI hiMsA karatA huA sAdhaka unake Azrita rahe hue vividha cAkSuSa aura acAkSuSa trasa aura sthAvara prANiyoM kI hiMsA karatA hai / isalie ise durgativarddhaka doSa jAna kara yAvajjIvana apkAya ke samArambha kA tyAga kare / [257] sAdhu-sAdhvI-agni ko jalAne kI icchA nahIM karate; kyoMki vaha dUsare zastroM kI apekSA tIkSNa zastra tathA saba ora se durAzraya hai / vaha cAro dizA, urdhva tathA adhodizA aura vidizAoM meM sabhI jIvoM kA dahana karatI hai / niHsandeha yaha agni prANiyoM ke lie AghAtajanaka hai / ataH saMyamI prakAza aura tApa ke lie usa kA kiMcinmAtra bhI Arambha na kare / ise durgativarddhaka doSa jAna kara (sAdhuvarga) jIvana-paryanta anikAya ke samArambha kA tyAga kare / [261-264] tIrthaMkaradeva vAyu ke samArambha ko agnisamArambha ke sadRza hI mAnate haiN| yaha sAvadha-bahula hai / ataH yaha SaTkAya ke trAtA sAdhuoM ke dvArA Asevita nahIM hai / tAr3a ke paMkhe se, patra se, vRkSa kI zAkhA se, svayaM havA karanA tathA dUsaroM se karavAnA nahIM cAhate aura anumodana bhI nahIM karate haiM / jo bhI vastra, pAtra, kambala yA rajoharaNa haiM, unake dvArA (bhI) ve vAyu kI udIraNA nahIM karate, kintu yatanApUrvaka vastra-pAtrAdi upakaraNa ko dhAraNa karate haiM / isa durgativarddhaka doSa ko jAna kara (sAdhuvarga) jIvanaparyanta vAyukAya-samArambha kA tyAga kare / [265-267] susamAhita saMyamI mana, vacana aura kAya tathA trividha karaNa se vanaspatikAya kI hiMsA nahIM karate / vanaspatikAya kI hiMsA karatA huA sAdhu usake Azrita vividha cAkSuSa aura acAkSuSa trasa aura sthAvara prANiyoM kI hiMsA karatA hai / ise durgativarddhaka doSa jAna kara (sAdhuvarga) jIvana bhara vanaspatikAya ke samArambha kA tyAga kare /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazavaikAlika-6/-/268 33 [268-270] susamAdhiyukta saMyamI mana, vacana, kAyA tathA trividha karaNa se kAyika jIvoM kI hiMsA nahIM karate / trasakAya kI hiMsA karatA huA usake Azrita aneka prakAra ke cAkSuSa aura acAkSuSa prANiyoM kI hiMsA karatA hai / ise durgativarddhaka doSa jAna kara jIvanaparyanta sakAya ke samArambha kAya tyAga kare / [271-274] jo AhAra Adi cAra padArtha RSiyoM ke lie akalpanIya haiM, unakA vivarjana karatA huA (sAdhu) saMyama kA pAlana kare / akalpanIya piNDa, zayyA, vastra aura pAtra ko grahaNa karane kI icchA na kare, ye kalpanIya hoM to grahaNa kare / jo sAdhu-sAdhvI nitya nimaMtrita kara diyA jAne vAlA, krIta, auddezika aura AhRta AhAra grahaNa karate haiM, ve prANiyoM ke vadha kA anumodana karate haiM, aisA maharSi mahAvIra ne kahA hai / isalie dharmajIvI, sthitAtmA, nirgrantha, krIta, auddezika evaM Ahata azana-pAna Adi kA varjana karate haiM / [275-277] gRhastha ke kAMse ke kaTore meM yA bartana meM jo sAdhu azana, pAna Adi khAtA-pItA hai, vaha zramaNAcAra se paribhraSTa ho jAtA hai / (gRhastha ke dvArA) una bartanoM ko sacitta jala se dhone meM aura bartanoM ke dhoe hue pAnI ko DAlane meM jo prANI nihata hote haiM, usameM tIrthaMkaroM ne asaMyama dekhA hai / kadAcit pazcAtkarma aura puraH karma doSa saMbhava hai / isI kAraNa ve gRhastha ke pAtra meM bhojana nahIM karate / [278-280] Arya ke lie AsandI aura palaMga para maMca aura AsAlaka para baiThanA yA sonA anAcarita hai / tIrthaMkaradevoM dvArA kathita AcAra kA pAlana karanevAle nirgrantha meM baiThanA bhI par3e to binA pratilekhana kiye, AsandI, palaMga Adi baiThate uThate yA sote nahIM hai / ye saba zayanAsana gambhIra chidra vAle hote haiM, inameM sUkSma prANiyoM kA pratilekhana karanA duHzakya hotA hai; isalie AsandI Adi para baiThanA yA sonA varjita hai / [ 281-284] bhikSA ke lie praviSTa jisa (sAdhu) ko gRhastha ke ghara meM baiThanA acchA lagatA hai, vaha isa prakAra ke anAcAra ko tathA usake abodhi rUpa phala ko prApta hotA hai / vahAM baiThane se brahmacarya vrata kA pAlana na karane meM vipatti, prANiyoM kA vadha hone se saMyama kA ghAta, bhikSAcaroM ko antarAya aura ghara vAloM ko krodha, utpanna hotA hai, (gRhastha ke ghara meM baiThane se) brahmacarya kI asurakSA hotI hai; striyoM ke prati bhI zaMkA utpanna hotI hai / ataH yaha gRhasthagRhaniSadyA kuzIlatA bar3hAne vAlA sthAna hai, sAdhu isakA dUra se hI parivarjana kara de / jarA grasta, vyAdhi pIr3ita aura tapasvI ke lie gRhastha ke ghara meM baiThanA kalpanIya hai / [ 285 - 287] rogI ho yA nIrogI, jo sAdhu snAna karane kI icchA karatA hai, usake AcAra kA atikramaNa hotA hai; usakA saMyama bhI tyakta hotA hai / polI bhUmi meM aura bhUmi ko darAroM meM sUkSma prANI hote haiM / prAsuka jala se bhI snAna karatA huA bhikSu unheM plAvita ra hai / isalie ve zItala yA uSNa jala se snAna nahIM karate / ve jIvana bhara ghora asnAnavrata para dRr3hatA se Tike rahate haiM / [ 288-291] saMyamI sAdhu snAna athavA apane zarIra kA ubaTana karane ke lie kalka, loghra, yA padmarAga kA kadApi upayoga nahIM karate / nagna, muNDita, dIrgha roma aura nakhoM vAle tathA maithunakarma se upazAnta sAdhu ko vibhUSA se kyA prayojana ? vibhUSA ke nimitta se sAdhu cikane karma bA~dhatA hai, jisake kAraNa vaha dustara saMsAra - sAgara meM jA par3atA hai / 123
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 AgamasUtra-hindI anuvAda tIrthaMkara deva vibhUSA meM saMlagna citta ko karmabandha kA hetu mAnate haiM / aisA citta sAvadya-bahula hai / yaha SaTkAya ke trAtA ke dvArA Asevita nahIM hai / 292] vyAmoha-rahita tattvadarzI tathA tapa, saMyama aura Arjava guNa meM rata rahane vAle ve sAdhu apane zarIra ko kSINa kara dete haiM / ve pUrvakRta pApoM kA kSaya kara DAlate haiM aura naye pApa nahIM karate / [293] sadA upazAnta, mamatva-rahita, akiMcana apanI adhyAtma-vidyA ke anugAmI tathA jagata ke jIvoM ke trAtA aura yazasvI haiM, zaradaRtu ke nirmala candramA ke samAna sarvathA vimala sAdhu siddhi ko athavA saudharmAvataMsaka Adi) vimAnoM ko prApta karate haiM / -aisA maiM kahatA hU~ / adhyayana-6-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa (adhyayana-7-vAkyazuddhi ) [294] prajJAvAn sAdhu cAroM hI bhASAoM ko jAna kara do uttama bhASAoM kA zuddha prayoga karanA sIkhe aura do (adhama) bhASAoM ko sarvathA na bole / [295-298] tathA jo bhASA satya hai, kintu avaktavya hai, jo satyA-mRSA hai, tathA mRSA hai evaM jo asatyAmRSA hai, (kintu) tIrthaMkaradevoM ke dvArA anAcIrNa hai, use bhI prajJAvAn sAdhu na bole / jo asatyA'maSA aura satyabhASA anavadya, akarkaza aura asaMdigdha ho, use samyak prakAra se vicAra kara bole / satyAmRSA bhI na bole, jisakA yaha artha hai, yA dUsarA hai ? (isa prakAra se) apane Azaya ko saMdigdha banA detI ho / jo manuSya satya dIkhanevAlI asatya vastu kA Azraya lekara bolatA hai, usase bhI vaha pApa se spRSTa hotA hai, to phira jo mRSA bolatA hai, usake pApa kA to kyA kahanA ? / [299-303] hama jAeMge, hama kaha deMge, hamArA amuka (kArya) avazya ho jAegA, yA maiM amuka kArya karUMgA, athavA yaha (vyakti) yaha (kArya) avazya karegA; yaha aura isI prakAra kI dUsarI bhASAe~, jo bhaviSya, vartamAna athavA atItakAla-sambandhI artha ke sambandha meM zaMkita hoM; dhairyavAn sAdhu na bole / atIta, vartamAna aura anAgata kAla sambandhI jisa artha ko na jAnatA ho athavA jisake viSaya meM zaMkA ho usake viSaya meM 'yaha isI prakAra hai,' aisA nahIM bolanA / atIta, vartamAna aura anAgata kAla sambandhI jo artha niHzaMkita ho, usake viSaya meM 'yaha isa prakAra hai', aisA nirdeza kare / [304-306] isI prakAra jo bhASA kaThora ho tathA bahuta prANiyoM kA upaghAta karane vAlI ho, vaha satya hone para bhI bolane yogya nahIM hai; kyoMki aisI bhASA se pApakarma kA bandha (yA Asrava) hotA hai / isI prakAra kAne ko kAnA, napuMsaka ko napuMsaka tathA rogI ko rogI aura cora ko cora na kahe / isa ukta artha se athavA anya aise jisa artha se koI prANI pIr3ita hotA hai, usa artha ko AcAra sambandhI bhAvadoSa ko jAnanevAlA prajJAvAn sAdhu na bole| [307-313] isI prakAra prajJAvAn sAdhu, 're hola !, re gola !, o kutte !, ai vRSala (zUdra) !, he dramaka !, o durbhaga !' isa prakAra na bole / strI ko-he dAdI ! he paradAdI !, he
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazavaikAlika-7/-/313 mAM !, he mausI !, he buA !, ai bhAnajI !, arI putrI !, he nAtina, he halA !, he anne !, he bhaTTe ! he svAmini !, he gomini ! - isa prakAra AmaMtrita na kare / kintu yathAyogya guNadopa, vaya Adi kA vicAra kara eka bAra yA bAra-bAra unheM unake nAma yA gotra se Amantrita kare / puruSa ko-he dAdA ! he paradAdA !, he pitA !, he cAcA !, he mAmA !, he bhAnajA !, he putra !, he pote !, he hala !, he anna !, he bhaTTa !, he svAmin !, he vRpala !' isa prakAra AmaMtrita na kare / kintu yathAyogya guNa-doSa vaya Adi kA vicAra kara eka bAra yA bAra-bAra unheM unake nAma yA gotra se AmaMtrita kare / [314-316] paMcendriya prANiyoM ko jaba taka 'yaha mAdA athavA nara hai' yaha nizcayapUrvaka na jAna le, taba taka yaha manuSya kI jAti hai, yaha gAya kI jAti hai, isa prakAra bole / isI prakAra manuSya, pazu-pakSI athavA sarpa (sarIsRpa) ko dekha kara kahA sthUla hai, pramedura hai, vadhya hai, yA pAkya hai, isa prakAra na kahe / prayojanavaza bolanA hI par3e to use parivRddha, upacita, saMjAta, prINita yA (yaha) mahAkAya hai, isa prakAra bole / / [317-318] isI prakAra prajJAvAn muni-'ye gAyeM duhane yogya haiM, ye vachar3e damana yogya haiM, vahana karane yogya haiM, ratha yogya haiM; isa prakAra na bole / prayojanavaza bolanA hI par3e to yaha yuvA baila hai, yaha dUdha dene vAlI hai tathA choTA baila, bar3A baila athavA saMvahana hai, isa prakAra bole / [319-321] isI prakAra udyAna meM, parvatoM para athavA vanoM meM jAkara bar3e-bar3e vRkSoM ko dekha kara prajJAvAn sAdhu isa prakAra na bole-'ye vRkSa prAsAda, stambha, toraNa, ghara, parigha, argalA evaM naukA tathA jala kI kuMDI, pITha, kAThapAtra, hala, mayika, yaMtrayaSTi, gAr3I ke pahiye kI nAbhi athavA aharana, Asana, zayana, yAna aura upAzraya ke (lie) upayukta kucha (kATha) haiM isa prakAra kI bhUtopaghAtinI bhASA prajJAsampanna sAdhu na bole / [323-324] (kAraNavaza) udyAna meM, parvatoM para yA vanoM meM jA kara rahA huA prajJAvAna sAdhu vahAM bar3e-bar3e vRkSoM ko dekha isa prakAra kahe-'ye vRkSa uttama jAti vAle haiM, dIrgha, gola, mahAlaya, zAkhAoM evaM prazAkhAoM vAle tathA darzanIya haiM, isa prakAra bole / / [325-326] tathA ye phala paripakka ho gae haiM, pakA kara khAne ke yogya haiM, ye phala kAlocita haiM, inameM guThalI nahIM par3I, ye do Tukar3e karane yogya haiM-isa prakAra bhI na bole / prayojanavaza bolanA par3e to "ye AmravRkSa phaloM kA bhAra sahane meM asamartha haiM, bahunivartita phala vAle haiM, baha-saMbhUta haiM athavA bhUtarUpa haiM; isa prakAra vole / [327-328] isI prakAra-'ye dhAnya-oSadhiyA~ paka gaI haiM, nIlI chAla vAlI haiM, kATane yogya haiM, ye bhUnane yogya haiM, agni meM seka kara khAne yogya haiM; isa prakAra na kahe / yadi prayojanavaza kucha kahanA ho to ye oSadhiyA~ aMkurita, prAyaH niSpanna, sthirIbhUta, upaghAta se pAra ho gaI haiM / abhI kaNa garbha meM haiM yA kaNe garbha se bAhara nikala Aye haiM, yA siTTe paripakka bIja vAle ho gaye haiM, isa prakAra bole / [329-332] isI prakAra sAdhu ko jImaNavAra (saMkhaDI) aura kRtya (mRtakabhoja) jAna kara ye karaNIya haiM, yaha cora mArane yogya haiM, ye nadiyA~ acchI taraha se tairane yogya haiM, isa prakAra na bole-(prayojanavaza kahanA par3e to) saMkhaDI ko (yaha) saMkhaDI hai, cora ko 'apane
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra-hindI anuvAda prANoM ko kaSTa meM DAla kara svArtha siddha karane vAlA' kahe / aura nadiyoM ke tIrtha bahuta sama haiM, isa prakAra bole / tathA ye nadiyA~ jala se pUrNa bharI huI haiM; zarIra se tairane yogya haiM, isa prakAra na kahe / tathA ye naukAoM dvArA pAra kI jA sakatI haiM, evaM prANI inakA jala pI sakate haiM, aisA bhI na bole / (prayojanavaza kahanA par3e to) prAyaH jala se bharI huI haiM; agAdha haiM, ye bahuta vistRta jala vAlI haiM,-prajJAvAn bhikSu isa prakAra kahe / 333-335] isI prakAra sAvadha vyApAra dUsare ke lie kiyA gayA ho, kiyA jA rahA ho athavA kiyA jAegA aisA jAna kara sAvadha vacana muni na bole / koI sAvadyakArya ho rahA ho to use dekhakara bahuta acchA kiyA, yaha bhojana bahata acchA pakAyA hai; acchA kATA hai; acchA huA isa kRpaNa kA dhana haraNa huA, (acchA huA, vaha duSTa) mara gayA, bahuta acchA niSpanna huA hai; (yaha kanyA) atIva sundara hai; isa prakAra ke sAvadha vacanoM kA muni prayoga na kare / (prayojanavaza kabhI bolanA par3e to) 'yaha prayatna se pakAyA gayA hai', 'prayatna se kATA gayA hai' prayatnapUrvaka lAlana-pAlana kiyA gayA hai, tathA yaha prahAra gADha hai, aisA (nirdoSa vacana) bole / [336] yaha vastu sarvotkRSTa, bahumUlya, atula hai, isake samAna dUsarI koI vastu nahIM hai, yaha vastu avarNanIya yA aprItikara hai; ityAdi vyApAraviSayaka vacana na kahe | [337] koI gRhastha kisI ko saMdeza kahane ko kahe taba 'maiM tumhArI saba bAteM usase avazya kaha dUMgA' (athavA kisI ko sandeza kahalAte hue) 'yaha saba usase kaha denA'; isa prakAra na bole; kintu pUrvApara vicAra karake bole / [338] acchA kiyA yaha kharIda liyA athavA beca diyA, yaha padArtha kharAba hai, kharIdane yogya nahIM hai athavA acchA hai, kharIdane yogya hai; isa mAla ko le lo athavA beca DAlo (isa prakAra) vyavasAya-sambandhI (vacana), sAdhu na kahe / / [339] kadAcit koI alpamUlya athavA bahumUlya mAla kharIdane yA becane ke viSaya meM (pUche to) vyAvasAyika prayojana kA prasaMga upasthita hone para sAdhu yA sAdhvI niravadya vacana bole / [340] isI prakAra dhIra aura prajJAvAn sAdhu asaMyamI ko yahA~ baiTha, idhara A, yaha kArya kara, so jA, khar3A ho jA yA calA jA, isa prakAra na kahe / [341-342] ye bahuta se asAdhu loka meM sAdhu kahalAte haiM; kintu nirgrantha sAdhu asAdhu ko-'yaha sAdhu hai', isa prakAra na kahe, sAdhu ko hI-'yaha sAdhu hai;' aisA kahe / jJAna aura darzana se sampanna tathA saMyama aura tapa meM rata-aise sadguNoM se samAyukta saMyamI ko hI sAdhu kahe / . [343] devoM, manuSyoM athavA tiryaJcoM kA paraspara saMgrAma hone para amuka kI vijaya ho, athavA na ho, isa prakAra na kahe / [344] vAyu, vRSTi, sardI, garmI, kSema, subhikSa athavA ziva, ye kaba hoMge ? athavA ye na hoM isa prakAra na kahe / [345] megha ko, AkAza ko athavA mAnava ko-'yaha deva hai, yaha deva hai', isa prakAra kI bhASA na bole / kintu yaha megha' umar3a rahA hai, yaha meghamAlA bassa par3I hai, isa prakAra bole /
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazavaikAlika-7/-/346 37 [346] sAdhu, nabha aura meghako antarikSa tathA guhyAnucarita kahe tathA RddhimAn manuSya ko 'yaha RddhizAlI hai', aisA kahe / [347] jo bhASA sAvadha kA anumodana karanevAlI ho, jo nizcayakAriNI evaM paraupaghAtakAriNI ho, use krodha, lobha, bhaya yA hAsyavaza bhI na bole / [348] jo muni zreSTha vacanazuddhi kA samyak samprekSaNa karake doSayukta bhASA ko sarvadA sarvathA chor3a detA hai tathA parimita aura doSarahita vacana pUrvApara vicAra karake bolatA hai, vaha satpuruSoM ke madhya meM prazaMsA prApta karatA hai / [349] SaDjIvanikAya ke prati saMyata tathA zrAmaNyabhAva meM sadA yatnazIla rahane vAlA prabuddha sAdhu bhASA ke doSoM aura guNoM ko jAna kara evaM usameM se doSayukta bhASA ko sadA ke lie chor3a de aura hitakArI tathA Anulomika vacana bole / [350] jo sAdhu guNa-doSoM kI parIkSA karake bolane vAlA hai, jisakI indriyA~ susamAhita haiM, cAra kaSAyoM se rahita hai, anizrita hai, vaha pUrvakRta pApa-mala ko naSTa karake isa loka tathA paraloka kA ArAdhaka hotA hai | -aisA maiM kahatA hU~ / adhyayana-7-kA muni dIparatnasAgara kRt anuvAda pUrNa (adhyayana-8-AcArapraNidhi) [351] AcAra-praNidhi ko pAkara, bhikSu ko jisa prakAra (jo) karanA cAhie, vaha maiM tumheM kahU~gA, jise tuma anukrama se mujhase suno / 352-353] pRthvIkAya, apkAya, agnikAya, vAyukAya tathA vanaspatikAya tathA trasa prANI; ye jIva haiM, aisA maharSi ne kahA hai / una ke prati mana, vacana aura kAyA se sadA ahiMsAmaya vyApArapUrvaka hI rahanA cAhie / isa prakAra (ahiMsakavRtti se rahane vAlA) saMyata hotA hai / [354-355] susamAhita saMyamI tIna karaNa tIna yoga se pRthvI, bhitti, zilA athavA miTTI kA, Dhele kA svayaM bhedana na kare aura na use kurede, sacitta pRthvI aura sacitta raja se saMsRSTa Asana para na baiThe / (yadi baiThanA ho to) jisakI vaha bhUmi ho, usase AjJA mAMga kara tathA pramArjana karake baiThe / [356-357] saMyamI sAdhu zIta udaka, ole, varSA ke jala aura hima kA sevana na kare / tapA huA garma jala tathA prAsuka jala hI grahaNa kare / sacitta jala se bhIge hue apane zarIra ko na to poMche aura na hI male / tathAbhUta zarIra ko dekhakara, usakA sparza na kare / [358] muni jalate hue aMgAre, agni, truTita agni kI jvAlA, jalatI huI lakar3I ko na pradIpta kare, na hilAe aura na use bujhAe / 359] sAdhu tAr3a ke paMkhe se, patte se, vRkSa kI zAkhA se athavA sAmAnya paMkhe se apane zarIra ko athavA bAhya pudgala ko bhI havA na kare / [360-361] muni tRNa, vRkSa, phala, tathA mUla kA chedana na kare, vividha prakAra ke sacitta vIjoM kI mana se bhI icchA na kare / vanakuMjoM meM, bIjoM, harita tathA udaka, uttiMga aura panaka para khar3A na rahe /
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra - hindI anuvAda [362] muni vacana athavA karma se trasa prANiyoM kI hiMsA na kare / samasta jIvoM kI hiMsA se uparata sAdhu vividha svarUpa vAle jagat ko (vivekapUrvaka) dekhe 1 [363-366] saMyamI sAdhu jinheM jAna kara samasta jIvoM ke prati dayA kA adhikArI banatA hai, una ATha prakAra ke sUkSmoM ko bhalIbhAMti dekhakara hI baiThe, khar3A ho athavA soe / ve ATha sUkSma kauna-kauna se haiM ? taba medhAvI aura vicakSaNa kahe ki ve ye haiM- snehasUkSma, puSpasUkSma, prANisUkSma, uttiMga sUkSma, panakasUkSma, bIjasUkSma, haritasUkSma aura AThavA~ aNDasUkSma / sabhI indriyoM ke viSaya meM rAga-dveSa rahita saMyamI sAdhu isI prakAra ina sUkSma jIvoM ko sarva prakAra se jAna kara sadA apramatta rahatA huA yatanA kare / [367 - 368] saMyamI sAdhu sadaiva yathAsamaya upayogapUrvaka pAtra, kambala, zayyA, uccArabhUmi, saMstAraka athavA Asana kA pratilekhana kare / uccAra, prasravaNa, kapha, nAka kA maila aura pasInA Adi DAlane ke lie prAsuka bhUmi kA pratilekhana karake unakA ( yatanApUrvaka ) pariSThApana kare / 38 [369] pAnI yA bhojana ke lie gRhastha ke ghara meM praveza karake sAdhu yatanA se khar3A rahe, parimita bole aura ( vahA~ ke rUpa meM mana ko DAMvADola na kare / [370-371] bhikSu kAnoM se bahuta kucha sunatA hai tathA A~khoM se bahuta-se rUpa (yA (dRzya) dekhatA hai kintu saba dekhe hue aura sune hue ko kaha denA ucita nahIM / yadi sunI yA dekhI huI (ghaTanA aupaghAtika ho to nahIM kahanI tathA kisI bhI upAya se gRhasthocita AcaraNa nahIM karanA / [372] pUchane para athavA binA pUche bhI yaha sarasa (bhojana) hai aura yaha nIrasa hai, yaha (grAma Adi) acchA hai aura yaha buhA hai, athavA milA yA na milA; yaha bhI na kahe / [ 373 - 376] bhojana meM gRddha na ho, vyartha na bolatA huA uJcha bhikSA le / (vaha) aprAsuka, krIta, auddezika aura AhRta AhAra kA bhI upabhoga na kare / aNumAtra bhI sannidhi na kare, sadaiva mudhAjIvI asambaddha aura janapada ke nizrita rahe, rUkSavRtti, susantuSTa, alpa icchAbAlA aura thor3e se AhAra se tRpta hone vAlA ho / vaha jinapravacana ko suna kara Asuratva ko prApta na ho / kAnoM ke lie sukhakara zabdoM meM rAgabhAva sthApana na kare, dAruNa aura karkaza sparza ko zarIra se (samabhAvapUrvaka ) sahana kare / [377] kSudhA, pipAsA, duHzayyA, zIta, uSNa, arati aura bhaya ko ( muni) avyathita hokara sahana kare; (kyoMki) deha meM utpanna duHkha ko samabhAva se sahanA mahAphalarUpa hotA hai / [ 378 ] sUrya ke asta ho jAne para aura sUrya udaya na ho jAe taba taka saba prakAra ke AhArAdi padArthoM kI mana se bhI icchA na kare / [379-382] sAdhu tanatanAhaTa na kare, capalatA na kare, alpabhASI, mitabhojI aura udara kA damana karane vAlA ho / thor3A pAkara nindA na kare / kisI jIva kA tiraskAra na kare / utkarSa bhI prakaTa na kare / zruta, lAbha, jAti, tapasvitA aura buddhi se mada na kare / jAnate hue yA anajAne adhArmika kRtya ho jAe to turanta usase apane Apako roka le tathA dUsarI bAra vaha kArya na kare / anAcAra kA sevana karake use guru ke samakSa na chipAe aura na hI sarvathA apalApa kare; kintu sadA pavitra prakaTa bhAva dhAraNa karanevAlA, asaMsakta evaM
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 39 dazavaikAlika-8/-/382 jitendriya rahe / [383] muni mahAn AtmA AcArya ke vacana ko saphala kare / vaha unake kathana ko bhalIbhA~ti grahaNa karake kArya dvArA sampanna kare / [384] jIvana ko adhruva aura AyuSya ko parimita jAna tathA siddhimArga kA vizeSarUpa se jJAna prApta karake bhogoM se nivRtta ho jAe / [385] apane bala, zArIrika zakti, zraddhA aura Arogya ko dekha kara tathA kSetra aura kAla ko jAna kara, apanI AtmA ko dharmakArya meM niyojita kare / [386] jaba taka vRddhAvasthA pIr3ita na kare, vyAdhi na bar3he aura indriyA~ kSINa na hoM, taba taka dharma kA samyak AcaraNa kara lo / [387] krodha, mAna, mAyA aura lobha, pApa ko bar3hAne vAle hai / AtmA kA hita cAhanevAlA ina cAroM kA avazyameva vamana kara de / [388] krodha prIti kA, mAna vinaya kA, mAyA mitratA kA aura lobha to saba kA nAza karanevAlA hai / [389] krodha kA 'upazama' se, mAna ko mRdutA se, mAyA ko saralatA se aura lobha para saMtoSa ke dvArA vijaya prApta kare / [390] anigRhIta krodha aura mAna pravarddhamAna mAyA aura lobha, ye coroM saMkliSTa kaSAya punarjanma kI jaDeM sIMcate haiM / [391] (sAdhu) ratnAdhikoM ke prati vinayI bane, dhruvazIlatA ko na tyAge / kachue kI taraha AlInagupta aura pralInagupta hokara tapa-saMyama meM parAkrama kare / [392] sAdhu nidrA ko bahumAna na de / atyanta hAsya ko varjita kare, pArasparika vikathAoM meM ramaNa na kare, sadA svAdhyAya meM rata rahe / [393] sAdhu Alasyarahita hokara zramaNadharma meM yogoM ko sadaiva niyukta kare; kyoMki dharma meM saMlagna sAdhu anuttara artha ko prApta karatA hai / [394] jisa ke dvArA ihaloka aura paraloka meM hita hotA hai, sugati hotI hai / vaha bahuzruta ( muni) kI paryupAsanA kare aura artha ke vinizcaya ke lie pRcchA kare / [395] jitendriya muni (apane) hAtha, paira aura zarIra ko saMyamita karake AlIna aura gupta hokara guru ke samIpa baiThe / ke [396] AcArya Adi ke pArzvabhAga meM, Age aura pRSThabhAga meM na baiThe tathA guru samIpa Uru. saTA kara (bhI) na baiThe / [397] vinIta sAdhu binA pUche na bole, (ve) bAta kara rahe hoM to bIca meM na bole / cugalI na khAe aura mAyAmRSA kA varjana kare / [398] jisase aprIti utpanna ho athavA dUsarA zIghra hI kupita hotA ho, aisI ahitakara bhASA sarvathA na bole / [399] AtmavAn sAdhu dRSTa, parimita, asaMdigdha, paripUrNa, vyakta, paricita, ajalpita aura anudvigra bhASA bole / [400] AcArAMga aura vyAkhyAprajJapti sUtra ke dhAraka evaM dRSTivAda ke adhyetA sAdhu
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra - hindI anuvAda vacana se skhalita ho jAe~ to muni unakA upahAsa na kare / [ 401] nakSatra, svapnaphala, vazIkaraNAdi yoga, nimitta, mantra, bheSaja Adi ayogya bAteM gRhasthoM ko na kahe; kyoMki ye prANiyoM ke adhikaraNa sthAna haiM / 40 [402] dUsaroM ke lie bane hue, uccArabhUmi se yukta tathA strI aura pazu se rahita sthAna, zayyA aura Asana kA sevana kare / [403] yadi upAzraya vivikta ho to kevala striyoM ke bIca dharmakathA na kahe; gRhasthoM ke sAtha saMstava na kare, sAdhuoM ke sAtha hI paricaya kare / [404] jisa prakAra murge ke bacce ko billI se sadaiva bhaya rahatA hai, isI prakAra brahmacArI ko strI ke zarIra se bhaya hotA hai / [ 405 ] citrabhitti athavA vibhUSita nArI ko TakaTakI lagA kara na dekhe / kadAcit sahasA usa para dRSTi par3a jAe to dRSTi turaMta usI taraha vApasa haTA le, jisa taraha sUrya para par3I huI dRSTi haTA lI jAtI hai / [406] jisake hAtha-paira kaTe hue hoM, jo kAna aura nAka se vikala ho, vaisI sau varSa kI nArI (ke saMsarga) kA bhI brahmacArI parityAga kara de / [407] AtmagaveSI puruSa ke lie vibhUSA, strIsaMsarga aura snigdha rasa yukta bhojana tAlapuTa viSa ke samAna hai / [408] striyoM ke aMga pratyaMga, saMsthAna, cAru- bhASaNa aura kaTAkSa ke prati (sAdhu) dhyAna na de, kyoMki ye kAmarAga ko bar3hAne vAle haiM / [409] zabda, rUpa, rasa, gandha aura sparza, ina pudgaloM ke pariNamana ko anitya jAna kara manojJa viSayoM meM rAgabhAva sthApita na kare / [410] una (indriyoM ke viSayabhUta) pudgaloM ke pariNamana ko jaisA hai, vaisA jAna kara apanI prazAnta AtmA se tRSNArahita hokara vicaraNa kare / [ 411] jisa (vairAgyabhAvapUrNa) zraddhA se ghara se nikalA aura pravrajyA ko svIkAra kiyA, usI zraddhA se mUla-guNoM kA anupAlana kare / [ 412] (jo muni) isa tapa, saMyamayoga aura svAdhyAyayoga meM sadA niSThApUrvaka pravRtta rahatA hai, vaha apanI aura dUsaroM kI rakSA karane meM usI prakAra samartha hotA hai, jisa prakAra senA se ghira jAne para samagra sAdhuoM se susajjita zUravIra / [413] svAdhyAya aura saddhyAna meM rata, trAtA, niSpApabhAva vAle (tathA) tapazcaraNa meM rata muni kA pUrvakRta karma usI prakAra vizuddha hotA hai, jisa prakAra agni dvArA tapAe hue rUpya kA mala / [414] jo (pUrvokta) guNoM se yukta hai, duHkhoM ko sahana karane vAlA hai, jitendriya hai, zruta yukta hai, mamatvarahita aura akiMcana hai; vaha karmarUpI meghoM ke dUra hone para, usI prakAra suzobhita hotA hai, jisa prakAra sampUrNa abhrapaTala se vimukta candramA / - aisA maiM kahatA hU~ / adhyayana - 8 - kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazavaikAlika-9/1/415 41 (adhyayana-9-vinayasamAdhi) uddezaka-1 [415] (jo sAdhaka) garva, krodha, mAyA aura pramAdavaza gurudeva ke samIpa vinaya nahIM sIkhatA, (usake) ve (ahaMkArAdi durguNa) hI vastutaH usa ke jJAnAdi vaibhava bAMsa ke phala ke samAna vinAza ke lie hotA hai / [416-417] jo guru kI 'ye manda, alpavayaska tathA alpazruta haiM' aisA jAna kara hIlanA karate haiM, ve mithyAtva ko prApta karake guruoM kI AzAtanA karate haiM / kaI svabhAva se hI manda hote haiM aura koI alvayaska bhI zruta aura buddhi se sampanna hote haiM / ve AcAravAn aura guNoM meM susthitAtmA AcArya kI avajJA kiye jAne para (guNarAzi ko usI prakAra) bhasma kara DAlate haiM, jisa prakAra indhanarAzi ko agni / [418-419] jo koI sarpa ko 'choTA baccA hai' yaha jAna kara usakI AzAtanA karatA hai, vaha (sarpa) usake ahita ke lie hotA hai, isI prakAra AcArya kI bhI avahelanA karane vAlA mandabuddhi bhI saMsAra meM janma-maraNa ke patha para gamana karatA hai / atyanta kruddha huA bhI AzIviSa sarpa jIvana-nAza se adhika aura kyA kara sakatA hai ? parantu aprasanna hue pUjyapAda AcArya to abodhi ke kAraNa banate haiM, jisase mokSa nahIM milatA / [420-421] jo prajvalita agni ko masalatA hai, AzIviSa sarpa ko kupita karatA hai, yA jIvitArthI hokara viSabhakSaNa karatA hai, ye saba upamAe~ guruoM kI AzAtanatA ke sAtha (ghaTita hotI haiM) kadAcit vaha agni na jalAe, kupita huA sarpa bhI na Dase, vaha halAhala viSa bhI na mAre; kintu guru kI avahelanA se (kadApi) mokSa sambhava nahIM hai / [422-423] jo parvata ko sira se phor3anA cAhatA hai, soye hue siMha ko jagAtA hai, yA jo zakti kI noka para prahAra karatA hai, guruoM kI AzAtanA karane vAlA bhI inake tulya hai / sambhava hai, koI apane sira se parvata kA bhI bhedana kara de, kupita huA siMha bhI na khAe athavA bhAle kI noMka bhI use bhedana na kare; kintu guru kI avahelanA se mokSa (kadApi) sambhava nahIM hai / [424] AcAryapravara ke aprasanna hone para bodhilAbha nahIM hotA tathA (unakI) AzAtanA se mokSa nahIM milatA / isalie nirAbAdha sukha cAhanevAlA sAdhu guru kI prasannatA ke abhimukha hokara prayatnazIla rahe / [425] jisa prakAra AhitAgni brAhmaNa nAnA prakAra kI AhutiyoM aura maMtrapadoM se abhiSikta kI huI agni ko namaskAra karatA hai, usI prakAra ziSya anantajJAna-sampanna ho jAne para bhI AcArya kI vinayapUrvaka sevA-bhakti kare / [426] jisake pAsa dharma-padoM kA zikSaNa le, he ziSya ! usake prati vinaya kA prayoga karo / sira se namana karake, hAthoM ko jor3a kara tathA kAyA, vANI aura mana se sadaiva satkAra karo / [427] kalyANabhAgI (sAdhu) ke lie lajjA, dayA, saMyama aura brahmacarya; ye vizodhi ke sthAna haiM / ataH jo guru mujhe nirantara zikSA dete haiM, unakI maiM satata pUjA karUM /
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra - hindI anuvAda [428-429] jaise rAtri ke anta meM pradIpta hotA huA sUrya sampUrNa bhArata ko prakAzita karatA hai, vaise hI AcArya zruta, zIla aura prajJA se bhAvoM ko prakAzita karate haiM tathA jisa prakAra devoM ke bIca indra suzobhita hotA hai, suzobhita hote haiM / jaise meghoM se mukta atyanta nirmala AkAza meM kaumudI ke yoga se yukta, nakSatra aura tArAgaNa se parivRta candramA suzobhita hotA hai, usI prakAra gaNI (AcArya) bhI bhikSuoM ke bIca suzobhita hote haiM / [430] anuttara jJAnAdi kI samprApti kA icchuka tathA dharmakAmI sAdhu (jJAnAdi ratnoM ke) mahAn Akara, samAdhiyoga tathA zruta, zIla, aura prajJA se sampanna maharSi AcAryoM kI ArAdhanA kare tathA unako vinayabhakti se sadA prasanna rakhe / 42 [431] medhAvI sAdhu (pUrvokta) subhASita vacanoM ko sunakara apramatta rahatA huA AcArya kI zuzrUSA kare / isa prakAra vaha aneka guNoM kI ArAdhanA karake anuttara siddhi prApta karatA hai / aisA maiM kahatA hU~ / adhyayana - 9 - uddezaka - 2 [432-433] vRkSa ke mUla se skandha utpanna hotA hai, skandha se zAkhAe~ zAkhAoM se prazAkhAe~ nikalatI haiM / tadanantara patra, puSpa, phala aura rasa utpanna hotA hai / isI prakAra dharma (-rUpa vRkSa) kA mUla vinaya hai aura usa kA parama rasayukta phala mokSa hai / usa ( vinaya ) ke dvArA zramaNa kIrti, zruta aura niHzreyas prApta karatA hai / [434] jo krodhI hai, mRga- pazusama ajJa, ahaMkArI, durvAdI, kapaTI aura zaTha hai; vaha avinItAtmA saMsArasrota meM vaise hI pravAhita hotA rahatA hai, jaise jala ke srota meM par3A huA kASTha / [435] (kisI bhI) upAya se vinaya (-dharma) meM prerita kiyA huA jo manuSya kupita ho jAtA hai, vaha AtI huI divyalakSmI ko DaMDe se rokatA (haTAtA ) hai / [436-442] jo aupabAhya hAthI aura ghor3e avinIta hote haiM, ve (sevAkAla meM ) duHkha bhogate hue tathA bhAra vahana Adi nimna kAyoM meM juTAye jAte haiM aura jo hAthI aura ghor3e suvinIta hote haiM, ve sukha kA anubhava karate hue mahAn yaza aura Rddhi ko prApta karate haiM / isI taraha isa loka meM jo nara-nArI avinIta hote haiM, ve kSata-vikSata, indriyavikala, daNDa aura zastra se jarjarita, asabhya vacanoM se tAr3ita, karuNa, parAdhIna, bhUkha aura pyAsa se pIr3ita hokara duHkha kA anubhava karate haiM / aura jo nara-nArI suvinIta hote haiM, ve Rddhi ko prApta kara mahAyazasvI bane hue sukha kA anubhava karate haiM / isI prakAra jo deva, yakSa aura guhyaka avinIta hote haiM, ve parAdhInatA - dAsatA ko prApta hokara duHkha bhogate haiM / aura jo deva, yakSa aura guhyaka suvinIta hote haiM, ve Rddhi aura mahAn yaza ko prApta kara sukha kA anubhava karate haiM / [443] jo sAdhaka AcArya aura upAdhyAya kI sevA-zuzrUSA karate haiM, unake vacanoM kA pAlana karate haiM, unakI zikSA usI prakAra bar3hatI hai, jisa prakAra jala se sIMce hue vRkSa bar3hate haiM / [444-447] jo gRhastha loga isa loka ke nimitta, sukhopabhoga ke lie, apane yA
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazavaikAlika-9/2/447 dUsaroM ke lie; zilpakalAe~ yA naipuNyakalAe~ sIkhate haiM / lalitendriya vyakti bhI kalA sIkhate samaya (zikSaka dvArA) ghora bandha, vadha aura dAruNa paritApa ko prApta hote haiM / phira bhI ve guru ke nirdeza ke anusAra calane vAle usa zilpa ke lie prasannatApUrvaka usa zikSakaguru kI pUjA, satkAra va namaskAra karate haiM / taba phira jo sAdhu AgamajJAna ko pAne ke lie udyata hai aura ananta-hita kA icchuka hai, usakA to kahanA hI kyA ? isalie AcArya jo bhI kaheM, bhikSu usakA ullaMghana na kare / [448-449] (sAdhu AcArya se) nIcI zayyA kare, nIcI gati kare, nIce sthAna meM khar3A rahe, nIcA Asana kare tathA nIcA hokara AcAryazrI ke caraNoM meM vandana aura aMjali kre| kadAcit AcArya ke zarIra kA athavA upakaraNoM kA bhI sparza ho jAe to kahe-merA aparAdha kSamA kareM, phira aisA nahIM hogaa|' [450] jisa prakAra duSTa baila cAbuka se prerita kiye jAne para (hI) ratha ko vahana karatA hai, usI prakAra durbuddhi ziSya (bhI) AcAryoM ke bAra-bAra kahane para (kArya) karatA hai / [451] guru ke eka bAra yA bAra-bAra bulAne para buddhimAn ziSya Asana para se hI uttara na de, kintu Asana chor3a kara zuzrUSA ke sAtha unakI bAta suna kara svIkAra kare / [452] kAla, guru ke abhiprAya, upacAroM tathA deza Adi ko hetuoM se bhalIbhAMti jAnakara tadanukUla upAya se usa-usa yogya kArya kA sampAdita kare / [453] avinIta ko vipatti aura vinIta ko sampatti (prApta) hotI hai, jisako ye donoM prakAra se jJAta hai, vahI zikSA ko prApta hotA hai / [454] jo manuSya caNDa, apanI buddhi aura RddhikA garvI, pizuna, ayogyakArya meM sAhasika, guru-AjJA-pAlana se hIna, zramaNa-dharma se adRSTa, vinaya meM anipuNa aura asaMvibhAgI hai, use (kadApi) mokSa (prApta) nahIM hotA / [455] kintu jo guruoM kI AjJA ke anusAra pravRtti karate haiM, jo gItArtha haiM tathA vinaya meM kovida haiM; ve isa dustara saMsAra-sAgara ko taira kara karmoM kA kSaya karake sarvotkRSTa gati meM gae haiM / -aisA maiM kahatA hU~ / | adhyayana-9-uddezaka-3 [456] jisa prakAra AhitAgni agni kI zuzrUSA karatA huA jAgrata rahatA hai; usI prakAra jo AcArya kI zuzrUSA karatA huA jAgrata rahatA hai tathA jo AcArya ke Alokita evaM iMgita ko jAna kara unake abhiprAya kI ArAdhanA karatA hai, vahI pUjya hotA hai / [457] jo (ziSya) AcAra ke lie vinaya karatA hai, jo sunane kI icchA rakhatA huA (unake) vacana ko grahaNa karake, upadeza ke anusAra kArya karanA cAhatA hai aura jo guru kI AzAtanA nahIM karatA, vaha pUjya hotA hai / [458] alpavayaska hote hue bhI paryAya meM jo jyeSTha haiM, una ratnAdhikoM ke prati jo vinaya karatA hai, namra rahatA hai, satyavAdI hai, guru sevA meM rahatA hai aura guru ke vacanoM kA pAlana karatA hai, vaha pUjya hotA hai / [459] jo saMyamayAtrA ke nirvAha ke lie sadA vizuddha, sAmudAyika, ajJAta uccha
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 AgamasUtra-hindI anuvAda caryA karatA hai, jo na milane para viSAda nahIM karatA aura milane para zlAghA nahIM karatA, vaha pUjanIya hai / [460] jo (sAdhu) saMstAraka, zayyA, Asana, bhakta aura pAnI kA atilAbha hone para bhI alpa icchA rakhanevAlA hai, isa prakAra jo apane ko santuSTa rakhatA hai tathA jo santoSapradhAna jIvana meM rata hai, vaha pUjya hai / [461] manuSya lAbha kI AzA se lohe ke kAMToM ko utsAhapUrvaka sahatA hai kintu jo kisI lAbha kI AzA ke binA kAnoM meM praviSTa hone vAle tIkSNa vacanamaya kAMToM ko sahana karatA hai, vahI pUjya hotA hai / [462] lohamaya kAMTe kevala muhUrtabhara duHkhadAyI hote haiM; phira ve bhI se sukhapUrvaka nikAle jA sakate haiM / kintu vANI se nikale hue durvacanarUpI kAMTe kaThinatA se nikAle jA sakanevAle, vaira paramparA bar3hAnevAle aura mahAbhayakArI hote haiM / [463] Ate hue kaTuvacanoM ke AghAta kAnoM meM pahu~cate hI daurmanasya utpanna karate haiM; (parantu) jo vIra-puruSoM kA parama agraNI jitendriya puruSa 'yaha merA dharma hai' aisA mAna kara sahana kara letA hai, vahI pUjya hotA hai / [464] jo muni pITha pIche kadApi kisI kA avarNavAda nahIM bolatA tathA pratyakSa meM virodhI bhASA evaM nizcayakAriNI aura apriyakAriNI bhASA nahIM bolatA, vaha pUjya hotA hai| [465] jo lolupa nahIM hotA, indrajAlika camatkAra-pradarzana nahIM karatA, mAyA kA sevana nahIM karatA, cugalI nahIM khAtA, dInavRtti nahIM karatA, dUsaroM se apanI prazaMsA nahIM karavAtA aura na svayaM apanI prazaMsA karatA hai tathA jo kutUhala nahIM karatA, vaha pUjya hai / [466] vyakti guNoM se sAdhu hotA hai, aguNoM se asAdhu / isalie sAdhu ke yogya guNoM ko grahaNa kara aura asAdhu-guNoM ko chor3a / AtmA ko AtmA se jAna kara jo rAgadveSa meM sama rahatA hai, vahI pUjya hotA hai / [467] isI prakAra alpavayaska yA vRddha ko, strI yA puruSa ko, athavA pravrajita athavA gRhastha ko usake duzcarita kI yAda dilA kara jo sAdhaka na to usakI hIlanA karatA hai aura na hI jhir3akatA hai tathA jo ahaMkAra aura krodha kA tyAga karatA hai, vahI pUjya hotA hai / [468] (abhyutthAna Adi dvArA) sammAnita kiye gae AcArya una sAdhakoM ko satata sammAnita karate haiM, jaise-(pitA apanI kanyAoM ko) yatnapUrvaka yogya kula meM sthApita karate haiM, vaise hI (AcArya apane ziSyoM ko supatha meM) sthApita karate haiM; una sammAnArha, tapasvI, jitendriya aura satyaparAyaNa AcAryoM kA jo sammAna karatA hai, vaha pUjya hotA hai / [469] jo medhAvI muni una guNa-sAgara guruoM ke subhASita sunakara, tadanusAra AcaraNa karatA hai; jo paMca mahAvratoM meM rata, tIna guptiyoM se gupta, cAroM kaSAyoM se rahita ho jAtA hai, vahapUjya hotA hai / [470] jina-(prarUpita) siddhAnta meM nipuNa, abhigama meM kuzala muni isa loka meM satata guru kI paricaryA karake pUrvakRta karma ko kSaya kara bhAsvara atula siddhi gati ko prApta karatA hai / -aisA maiM kahatA hU~ /
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazavaikAlika-9/4/471 | adhyayana-9-uddezaka-4 [471-472] AyuSman ! maiMne sunA hai, una bhagavAn ne kahA hai-sthavira bhagavaMtoM ne vinayasamAdhi ke cAra sthAnoM batAye hai-vinayasamAdhi, zrutasamAdhi, tapaHsamAdhi aura AcArasamAdhi / jo jitendriya hote haiM, ve paNDita apanI AtmA ko ina cAra sthAnoM meM nirata rakhate haiM / [473-475] vinayasamAdhi cAra prakAra kI hotI hai / jaise-anuzAsita kiyA huA (ziSya) AcArya ke anuzAsana-vacanoM ko sunanA cAhatA hai; anuzAsana ko samyak prakAra se svIkAratA hai; zAstra kI ArAdhanA karatA hai; aura vaha Atma-prazaMsaka nahIM hotA / isa (viSaya) meM zloka bhI hai-AtmArthI muni hitAnuzAsana sunane kI icchA karatA hai; zuzrUSA karatA hai, usa ke anukUla AcaraNa karatA hai; vinayasamAdhi meM (pravINa hU~) aise unmAda se unmatta nahIM hotaa| [476-478] zrutasamAdhi cAra prakAra kI hotI hai; jaise ki-'mujhe zruta prApta hogA, 'maiM ekAgracitta ho jAU~gA,' maiM apanI AtmA ko sva-bhAva meM sthApita karU~gA, evaM maiM dUsaroM ko (usameM) sthApita karUMgA, ina cAroM kAraNo se adhyayana karanA cAhie / isa meM eka zloka hai-pratidina zAstrAdhyayana ke dvArA jJAna hotA hai, citta ekAgra ho jAtA hai, sthiti hotI hai aura dUsaroM ko sthira karatA hai tathA aneka prakAra ke zruta kA adhyayana kara zrutasamAdhi meM rata ho jAtA hai / [479-480] tapaHsamAdhi cAra prakAra kI hotI hai / yathA-ihaloka ke, paraloka ke, kIrti, varNa, zabda aura zloka ke lie, nirjarA ke atirikta anya kisI bhI uddezya se, cAro kAraNo se tapa nahIM karanA cAhie, sadaiva vividha guNoM vAle tapa meM (jo sAdhaka) rata rahatA hai, paudgalika pratiphala kI AzA nahIM rakhatA; karmanirjarArthI hotA hai; vaha tapa ke dvArA pUrvakRta karmoM kA kSaya kara DAlatA hai aura sadaiva tapaHsamAdhi se yukta rahatA hai / [481-482] AcArasamAdhi cAra prakAra kI hai; ihaloka, paraloka, kIrti, varNa, zabda aura zloka, Arhata hetuoM ke sivAya anya kisI bhI hetu Ina cAroM ko lekara AcAra kA pAlana nahIM karanA cAhie, yahA~ AcArasamAdhi ke viSaya meM eka zloka hai-'jo jinavacana meM rata hotA hai, jo krodha se nahIM bhannAtA, jo jJAna se paripUrNa hai aura jo atizaya mokSArthI hai, vaha mana aura indriyoM kA damana karane vAlA muni AcArasamAdhi dvArA saMvRta hokara mokSa ke atyanta nikaTa karane vAlA hotA hai / [483-484] parama-vizuddhi aura (saMyama meM) apane ko bhalIbhA~ti susamAhita rakhane vAlA jo sAdhu hai, vaha cAroM samAdhiyoM ko jAna kara apane lie vipula hitakara, sukhAvaha evaM kalyANa kara mokSapada ko prApta kara letA hai / janma-maraNa se mukta ho jAtA hai, naraka Adi saba paryAyoM ko sarvathA tyAga detA hai / yA to zAzvata siddha ho jAtA hai, athavA maharddhika deva hotA hai / adhyayana-9-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa (adhyayana-10-sa bhikSu) [485] jo tIrthaMkara bhagavAn kI AjJA se pravrajita hokara nirgrantha-pravacana meM sadA
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 AgamasUtra-hindI anuvAda samAhitacitta rahatA hai, striyoM ke vazIbhUta nahIM hotA, vamana kiye hue (viSayabhogoM) ko punaH nahIM sevana karatA; vaha bhikSu hotA hai / [486] jo pRthvI ko nahIM khodatA, nahIM khudavAtA, sacitta jala nahIM pItA aura na pilAtA hai, agni ko na jalAtA hai aura na jalavAtA hai, vaha bhikSu hai / [487] jo vAyuvyaMjaka se havA nahIM karatA aura na karavAtA hai, harita kA chedana nahIM karatA aura na karAtA hai, bIjoM kA sadA vivarjana karatA huA sacitta kA AhAra nahIM karatA, vaha bhikSu hai / [488] (bhojana banAne meM) pRthvI, tRNa aura kASTha meM Azrita rahe hue trasa aura sthAvara jIvoM kA vadha hotA hai / isalie jo auddezika kA upabhoga nahIM karatA tathA jo svayaM nahIM pakAtA aura na pakavAtA hai, vaha bhikSu hai / [489] jo jJAtaputra (zramaNa bhagavAn mahAvIra) ke vacanoM meM ruci (zraddhA) rakha kara SaTkAyika jIvoM (sarvajIvoM) ko Atmavat mAnatA hai, jo pAMca mahAvratoM kA pAlana karatA hai, jo pAMca (hiMsAdi) AsravoM kA saMvaraNa (nirodha) karatA hai, vaha bhikSu hai / [490] jo cAra kapAyoM kA vamana karatA hai, tIrthaMkaroM ke pravacanoM meM sadA dhruvayogI rahatA hai, adhana hai tathA sone aura cA~dI se svayaM mukta hai, gRhasthoM kA yoga nahIM karatA, vahI bhikSu hai / [491] jisakI dRSTi samyak hai, jo sadA amUDha hai, jJAna, tapa aura saMyama meM AsthAvAn hai tathA tapasyA se purAne pApa karmoM ko naSTa karatA hai aura mana-vacana-kAyA se susaMvRta hai, vahI bhikSu hai / [492] pUrvokta eSaNAvidhi se vividha azana, pAna, khAdya aura svAdya ko prApta kara'yaha kala yA parasoM kAma AegA,' isa vicAra se jo saMcita na karatA hai aura na karAtA hai, vaha bhikSu hai / [493] pUrvokta prakAra se vividha azana Adi AhAra ko pAkara jo apane sAdharmika sAdhuoM ko nimantrita karake khAtA hai tathA bhojana karake svAdhyAya meM rata rahatA hai, vahI bhikSu hai / [494] jo kalaha utpanna karane vAlI kathA nahIM karatA aura na kopa karatA hai, jisakI indriyAM nibhRta rahatI haiM, prazAnta rahatA hai / saMyama meM dhruvayogI hai, upazAnta rahatA hai aura jo ucita kArya kA anAdara nahIM karatA, vahI bhikSu hai / [495] jo kAMTe ke samAna cubhane vAle Akroza-vacanoM, prahAroM, tarjanAoM aura atIva bhayotpAdaka aTTahAsoM ko tathA sukha-duHkha ko samabhAvapUrvaka sahana karatA hai; vahI bhikSu hai / [496] jo zmazAna meM pratimA aMgIkAra karake (vahA~ ke) atibhayotpAdaka dRzyoM ko dekha kara bhayabhIta nahIM hotA, vividha guNoM evaM tapa meM rata rahatA hai, zarIra kI bhI AkAMkSA nahIM karatA, vahI bhikSu hai / [497] jo muni bAra-bAra deha kA vyutsarga aura (mamatva) tyAga karatA hai, kisI ke dvArA Akroza kiye jAne, pITe jAne athavA kSata-vikSata kiye jAne para bhI pRthvI ke samAna
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazavaikAlika-10/-/497 47 kSamAzIla rahatA hai, nidAna nahIM karatA tathA kautuka nahIM karatA, vahI bhikSu hai / [498] jo apane zarIra se parISahoM ko jIta kara jAtipatha se apanA uddhAra kara letA hai, janmamaraNa ko mahAbhaya jAna para zramaNavRtti ke yogya tapazcaryA meM rata rahatA hai, vahI bhikSu hai / [499] jo hAthoM, pairoM, vANI aura indriyoM se saMyata hai, adhyAtma meM rata hai, jisakI AtmA samyak rUpa se samAdhistha hai aura jo sUtra tathA artha ko vizeSa rUpa se jAnatA hai; vaha bhikSu hai / [500] jo upadhi meM mUrcchita nahIM hai, agRddha hai, ajJAta kuloM se bhikSA kI eSaNA karatA hai, saMyama ko nissAra kara dene vAle doSoM se rahita hai; kraya-vikraya aura sannidhi se rahita hai tathA saba saMgoM se mukta hai, vahI bhikSu hai / [501] jo bhikSu lolupatA-rahita hai, rasoM meM gRddha nahIM hai, ajJAta kuloM meM bhikSAcarI karatA hai, asaMyamI jIvana kI AkAMkSA nahIM karatA, Rddhi, satkAra aura pUjA kA tyAga karatA hai, jo sthitAtmA hai aura chala se rahita hai, vahI bhikSu hai / [502] 'pratyeka vyakti ke puNya-pApa pRthak-pRthak hote haiM,' aisA jAnakara, jo dUsaroM ko (yaha) nahIM kahatA ki 'yaha kuzIla hai / ' tathA dUsarA kupita ho, aisI bAta bhI nahIM kahatA aura jo apanI AtmA ko sarvotkRSTa mAnakara ahaMkAra nahIM karatA, vaha bhikSu hai / [503] jo jAti, rUpa, lAbha aura zruta kA mada nahIM karatA hai; unako tyAgakara dharmadhyAna meM rata rahatA hai, vahI bhikSu hai / [504] jo mahAmuni zuddha dharma-kA upadeza karatA hai, svayaM dharma meM sthita hokara dUsare ko bhI dharma meM sthApita karatA hai, pravrajita hokara kuzIla ko choDatA hai tathA hAsyotpAdaka kutuhalapUrNa ceSTAe~ nahIM karatA, vaha bhikSu hai / [505] apanI AtmA ko sadA zAzvata hita meM susthita rakhane vAlA pUrvokta bhikSu isa azuci aura azAzvata dehavAsa ko sadA ke lie chor3a detA hai tathA janma-maraNa ke bandhana ko chedana kara siddhagati ko prApta kara letA hai / -aisA maiM kahatA hU~ / adhyayana-10-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa (cUlikA-1-rativAkya) [506] isa nirgrantha-pravacana meM jo pravrajita huA hai, kintu kadAcit duHkha utpanna ho jAne se saMyama meM usakA citta aratiyukta ho gayA / ataH vaha saMyama kA parityAga kara jAnA cAhatA hai, kintu saMyama tyAgA nahIM hai, usase pUrva ina aThAraha sthAnoM kA samyak prakAra se Alocana karanA cAhie / ye aThAraha sthAna azva ke lie lagAma, hAthI ke lie aMkuza aura pota ke lie patAkA samAna haiM / jaise-oha ! duSSamA Are meM jIvana duHkhamaya hai / gRhasthoM ke kAmabhoga asAra evaM alpakAlika haiM / manuSya prAyaH kapaTabahula haiM / merA yaha duHkha cirakAla nahIM hogA / gRhavAsa meM nIca janoM kA puraskAra-satkAra (karanA par3egA / ) punaHgRhasthavAsa meM jAne kA artha hai- vamana kie hue kA vApisa pInA / nIca gatiyoM meM nivAsa ko svIkAra karanA / aho ! gRhavAsa meM gRhasthoM ke lie zuddha dharma nizcaya hI durlabha hai / vahA~ AtaMka
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 AgamasUtra-hindI anuvAda usake vadha kA kAraNa hotA hai / vahA~ saMkalpa vadha ke lie hotA hai / gRhavAsa kleza-yukta hai, muniparyAya klezarahita hai / gRhavAsa bandha hai, zramaNaparyAya mokSa hai / gRhavAsa sAvadha hai, muniparyAya anavadya hai / gRhasthoM ke kAmabhoga bahujana-sAdhAraNa haiM / pratyeka ke puNya aura pApa apane-apane haiM / manuSyoM kA jIvana kuza ke agra bhAga para sthita jalabindu ke samAna caMcala hai, nizcaya hI anitya hai / maiMne pUrve bahuta hI pApakarma kiye haiM / duSTa bhAvoM se Acarita tathA duSparAkrama se arjita pUrvakRta pApakarmoM kA phala bhoga lene para hI mokSa hotA hai, athavA tapa ke dvArA kSaya karane para hI mokSa hotA hai / [507-508] isa viSaya meM kucha zloka haiM-jaba anArya (sAdhu) bhogo ke lie (cAstri-) dharma ko chor3atA hai, taba vaha bhogoM meM mUrchita banA huA ajJa apane bhaviSya ko samyaktayA nahIM samajhatA / vaha sabhI dharmoM meM paribhraSTa ho kara vaise hI pazcAttApa karatA hai, jaise Ayu pUrNa hone para devaloka ke vaibhava se cyuta ho kara pRthvI para par3A huA indra / [509-511] jaba (sAdhu pravrajita avasthA meM hotA hai, taba) vandanIya hotA hai, vahI pazcAt avandanIya ho jAtA hai, taba vaha usI prakAra pazcAttApa karatA hai, jisa prakAra apane sthAna se cyuta devatA / pahele pUjya hotA hai, vahI pazcAt apUjya ho jAtA hai, taba vaha vaise hI paritApa karatA hai, jaise rAjya se bhraSTa rAjA / pahele mAnanIya hotA hai, vahI pazcAt amAnanIya ho jAtA hai, taba vaha vaise hI pazcAttApa karatA hai, jaise karbaTa meM avaruddha seTha / [512-514] utpravrajita vyakti yauvanavaya ke vyatIta ho jAne para jaba vRddha hotA hai, taba vaise hI pazcAttApa karatA hai, jaise kAMTe ko nigalane ke pazcAt matsya / duSTa kuTumba kI kutsita cintAoM se pratihata hotA hai, taba vaha vaise hI paritApa karatA hai, jaise bandhana meM baddha hAthI / putra aura strI se ghirA huA aura moha kI paramparA se vyApta vaha paMka meM phaMse hue hAthI ke samAna paritApa karatA hai / [515] yadi maiM bhAvitAtmA aura bahuzruta hokara jinopadiSTa zrAmaNya-paryAya meM ramaNa karatA to Aja maiM gaNI (AcArya) hotA / [516-517] (saMyama meM) rata maharSiyoM ke lie muni-paryAya devaloka samAna aura jo saMyama meM rata nahIM hote, unake lie mahAnaraka samAna hotA hai / isalie muniparyAya meM rata rahanevAloM kA sukha devoM samAna uttama jAna kara tathA nahIM rahanevAloM kA duHkha naraka samAna tIvra jAna kara paNDitamuni muniparyAya meM hI ramaNa kare / [518] jisakI dAr3he nikAla dI gaI hoM, usa ghora viSadhara kI sAdhAraNa ajJa jana bhI avahelanA karate haiM, vaise hI dharma se bhraSTa, zrAmaNya rUpI laNmI se rahita, bujhI huI yajJAgni ke samAna nisteja aura durvihita sAdhu kI kuzIla loga bhI nindA karate haiM / [519] dharma se cyuta, adharmasevI aura cAritra ko bhaMga karane vAlA isI loka meM adharmI kahalAtA hai, usakA apayaza aura apakIrti hotI hai, sAdhAraNa logoM meM bhI vaha durnAma ho jAtA hai aura anta meM usakI adhogati hotI hai / [520] vaha saMyama-bhraSTa sAdhu AvezapUrNa citta se bhogoM ko bhoga kara evaM tathAvidha bahuta-se asaMyama kA sevana karake duHkhapUrNa aniSTa gati meM jAtA hai aura use bodhi sulabha nahIM hotI /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazavaikAlika - cUlikA-1/-/521 49 [521] duHkha se yukta aura klezamaya manovRtti vAle isa jIva kI palyopama aura sAgaropama Ayu bhI samApta ho jAtI hai, to phira he jIva ! merA yaha manoduHkha to hai hI kyA ? [522] 'merA yaha duHkha cirakAla taka nahIM rahegA, jIvoM kI bhoga-pipAsA azAzvata hai / yadi vaha isa zarIra se na miTI, to mere jIvana ke anta meM to vaha avazya miTa jAegI / [ 523] jisakI AtmA isa prakAra se nizcita hotI hai vaha zarIra ko to chor3a sakatA hai, kintu dharmazAsana ko chor3a nahIM sakatA / aise dRr3hapratijJa sAdhu ko indriyAM usI prakAra vicalita nahIM kara sakatIM, jisa prakAra vegapUrNa gati se AtA huA vAyu sudarzana-giri ko / [524] buddhimAn manuSya isa prakAra samyak vicAra kara tathA vividha prakAra ke lAbha aura unake upAyoM ko vizeSa rUpa se jAna kara tIna guptiyoM se gupta hokara jinavacana kA Azraya le / aisA maiM kahatA hU~ / cUlikA- 1 - kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa cUlikA-2-viviktacaryA [525] maiM usa cUlikA ko kahU~gA, jo zruta hai, kevalI - bhASita hai, jise suna kara puNyazAlI jIvoM kI dharma meM mati utpanna hotI hai / [526-528] (nadI ke jalapravAha meM gira kara samudra kI ora bahate hue kASTha ke samAna) bahuta-se loga anusrota saMsAra-samudra kI ora prasthAna kara rahe haiM, kintu jo mukta honA cAhatA hai, jise pratisrota hokara saMyama ke pravAha meM gati karane kA lakSya prApta hai, use apanI AtmA ko pratisrota kI ora le jAnA cAhie / anusrota saMsAra hai aura pratisrota usakA uttAra hai / sAdhAraNa saMsArIjana ko anusrota calane meM sukha kI anubhUti hotI hai, kintu suvihita sAdhuoM ke lie Azrava pratisrota hotA hai / isalie AcAra ( - pAlana) meM parAkrama karake tathA saMvara me pracura samAdhiyukta ho kara, sAdhuoM ko apanI caryA, guNoM tathA niyamoM kI ora dRSTipAta karanA cAhie / [529] aniyatavAsa, samudAna-caryA, ajJAtakuloM se bhikSA grahaNa, ekAnta sthAna meM nivAsa, alpa-upadhi aura kalaha-vivarjana; yaha vihAracaryA RSiyoM ke lie prazasta hai / [ 530] AkIrNa aura avamAna nAmaka bhoja kA vivarjana evaM prAyaH dRSTasthAna se lAe hue bhakta-pAna kA grahaNa, ( RSiyoM ke lie prazasta hai / ) bhikSu saMsRSTakalpa se hI bhikSAcaryA kareM / [531] sAdhu madya aura mAMsa kA abhojI ho, amatsarI ho, bAra-bAra vigayoM ko sevana na karanevAlA ho, bAra-bAra kAyotsarga karanevAlA aura svAdhyAya ke yogo meM prayatnazIla ho / [532] yaha zayana, Asana, zayyA, niSadyA tathA bhakta-pAna Adi ( jaba maiM lauTa kara AU~, taba mujhe hI denA aisI pratijJA na dilAe / kisI grAma, nagara, kula, deza para yA kisI bhI sthAna para mamatvabhAva na kare / [ 533] muni gRhastha kA vaiyAvRtya na kare gRhastha kA abhivAdana, vandana aura pUjana bhI na kare / muni saMklezarahita sAdhuoM ke sAtha rahe, jisase guNoM kI hAni na ho / [ 534] kadAcit guNoM meM adhika athavA guNoM meM samAna nipuNa sahAyaka sAdhu na 12 4
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 AgamasUtra-hindI anuvAda mile to pApakarmoM ko varjita karatA huA, kAmabhogoM meM anAsakta rahakara akelA hI vihAra kre| [535] varSAkAla meM cAra mAsa aura anya RtuoM meM eka mAsa rahane kA utkRSTa pramANa hai / vahIM dUsare varSa nahIM rahanA cAhie / sUtra kA artha jisa prakAra AjJA de, bhikSu usI prakAra sUtra ke mArga se cale / [536-537] jo sAdhu rAtri ke prathama prahara aura pichale prahara meM apanI AtmA kA apanI AtmA dvArA samprekSaNa karatA hai ki maiMne kyA kiyA hai ? mere lie kyA kRtya zeSa rahA hai ? vaha kauna-sA kArya hai, jo mere dvArA zakya hai, kintu maiM nahIM kara rahA hU~ ? kyA merI skhalanA ko dUsarA koI dekhatA hai ? athavA kyA apanI bhUla ko maiM svayaM dekhatA hU~ ? athavA kauna-sI skhalanA maiM nahIM tyAga rahA hU~ ? isa prakAra AtmA kA samyak anuprekSaNa karatA huA muni anAgata meM pratibandha na kare / [538] jisa kriyA meM bhI tana se, vANI se athavA mana se (apane ko) duSprayukta dekhe, vahIM (usI kriyA meM) dhIra sambhala jAe, jaise jAtimAn azva lagAma khIMcate hI zIghra saMbhala jAtA hai / [539] jisa jitendriya, dhRtimAn satpuruSa ke yoga sadA isa prakAra ke rahate haiM, use loka meM pratibuddhajIvI kahate haiM / vahI vAstava meM saMyamI jIvana jItA hai / [540] samasta indriyoM ko susamAhita karake AtmA kI satata rakSA karanI cAhie, arakSita AtmA jAtipatha ko prApta hotA hai aura surakSita AtmA saba duHkhoM se mukta ho jAtA hai / -aisA maiM kahatA hU~ / 42 | dazavaikAlika-mUlasUtra-3-hindI anuvAda pUrNa
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 51 namo namo nimmaladasaNassa |43 uttarAdhyayana mUlasUtra-4-hindI anuvAda / ( adhyayana-1-vinayazruta) [1] jo sAMsArika saMyogoM se mukta hai, anagAra hai, bhikSu hai, usake vinaya dharma kA anukrama se nirUpaNa karU~gA, use dhyAnapUrvaka mujhase suno / [2] jo guru kI AjJA kA pAlana karatA hai, guru ke sAnnidhya meM rahatA hai, guru ke iMgita evaM AkAra ko jAnatA hai, vaha 'vinIta' hai / [3] jo guru kI AjJA kA pAlana nahIM karatA hai, guru ke sAnnidhya meM nahIM rahatA hai, guru ke pratikUla AcaraNa karatA hai, asaMbuddha hai-vaha 'avinIta' hai / [4] jisa prakAra sar3e kAna kI kutiyA ghRNA ke sAtha sabhI sthAnoM se nikAla dI jAtI hai, usI prakAra guru ke pratikUla AcaraNa karane vAlA duHzIla vAcAla ziSya bhI sarvatra apamAnita karake nikAlA jAtA hai / [5] jisa prakAra sUara cAvaloM kI bhUsI ko chor3akara viSThA khAtA hai, usI prakAra pazubuddhi ziSya zIla chor3akara duHzIla meM ramaNa karatA hai / [6] apanA hita cAhane vAlA bhikSu, sar3e kAna vAlI kutiyA aura viSThAbhojI sUara ke samAna, duHzIla se honevAle manuSya kI hInasthiti ko samajha kara vinaya dharma meM apane ko sthApita kare / [7] isalie vinaya kA AcaraNa karanA jisase ki zIla kI prApti ho / jo buddhaputra hai-vaha kahIM se bhI nikAlA nahIM jAtA / [8] ziSya gurujanoM ke nikaTa sadaiva prazAnta bhAva se rahe, vAcAla na bane / arthapUrNa padoM ko sIkhe / nirarthaka bAtoM ko chor3a de / [1] guru ke dvArA anuzAsita hone para samajhadAra ziSya krodha na kare, kSamA kI ArAdhanA kare- / kSudra vyaktiyoM ke samparka se dUra rahe, unake sAtha haMsI, majAka aura anya koI krIr3A bhI na kare / [10] ziSya Aveza meM Akara koI cANDAlika karma na kare, bakavAsa na kare / adhyayana kAla meM adhyayana kare aura usake bAda ekAkI dhyAna kare / [11] Aveza-vaza yadi ziSya koI cANDAlika vyavahAra kara bhI le to use kabhI bhI na chipAe / kiyA ho to 'kiyA' aura na kiyA ho to 'nahIM kiyA' kahe / [12] jaise ki galitAzva-ko bAra-bAra cAbuka kI jarUrata hotI hai, vaise ziSya guru ke bAra-bAra Adeza-vacanoM kI apekSA na kare / kintu jaise AkIrNa azva cAbuka ko dekhate hI unmArga ko chor3a detA hai, vaise yogya ziSya guru ke saMketamAtra se pApakarma chor3a de / / [13] AjJA meM na rahane vAle, vinA vicAre bolane vAle duSTa ziSya, mRdu svabhAva vAle
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 AgamasUtra-hindI anuvAda guru ko bhI kruddha banA dete haiM / aura guru ke manonukUla calanevAle evaM paTutA se kArya karanevAle ziSya zIghra hI kupita honevAle durAzraya guru ko bhI prasanna kara lete haiM / [14] binA pUche kucha bhI na bole, pUchane para bhI asatya na kahe / yadi kabhI krodha A jAe to use niSphala kare-AcArya kI priya aura apriya donoM hI zikSAoM ko dhAraNa kre| [15] svayaM para hI vijaya prApta karanA / svayaM para vijaya prApta karanA hI kaThina hai| Atma-vijetA hI isa loka aura paraloka meM sukhI hotA hai / [16] ziSya vicAra kare-'acchA hai ki maiM svayaM hI saMyama aura tapa ke dvArA svayaM para vijaya prApta karUM / bandhana aura badha ke dvArA dUsaroM se maiM damita kiyA jAUM, yaha acchA nahIM hai / ' [17] logoM ke samakSa athavA akele meM vANI se athavA karma se, kabhI bhI AcAryoM ke pratikUla AcaraNa nahIM karanA cAhie / [18] arthAt AcAryoM ke barAbara yA Age na baiThe, na pITha ke pIche hI saTakara baiThe, guru ke ati nikaTa jAMgha se jAMgha saTAkara na baiThe / bichaune para baiThe-baiThe hI guru ke kathita Adeza kA svIkRtirUpa uttara na de / [19] guru ke samakSa palathI lagAkara na baiThe, donoM hAthoM se zarIra ko bAMdhakara na baiThe tathA pairoM ko phailAkara bhI na baiThe / [20] guru ke prAsAda ko cAhane vAlA mokSArthI ziSya, AcAryoM ke dvArA bulAye jAne para kisI bhI sthiti meM mauna na rahe, kintu nirantara unakI sevA meM upasthita rahe / [21] guru ke dvArA bulAe jAne para buddhimAn ziSya kabhI baiThA na rahe, kintu Asana chor3akara unake Adeza ko yatnapUrvaka svIkAra kare / [22] Asana athavA zayyA para baiThA-baiThA kabhI bhI guru se koI bAta na pUche, kintu unake samIpa Akara, ukaDU Asana se baiThakara aura hAtha jor3akara pUche / [23] vinayI ziSya ke dvArA isa prakAra vinIta svabhAva se pUchane para guru sUtra, artha aura tadubhaya-donoM kA yathAzruta nirUpaNa kare / [24] bhikSu asatya kA parihAra kare, nizcayAtmaka bhASA na bole / bhASA ke anya parihAsa evaM saMzaya Adi doSoM ko bhI chor3e / mAyA kA sadA parityAga kare / [25] kisI ke pUchane para bhI apane, dUsaroM ke athavA donoM ke lie sAvadha bhASA na bole, nirarthaka na bole, marma-bhedaka vacana na kahe / / [26] luhAra kI zAlA, gharoM, gharoM kI bIca kI saMdhiyoM aura rAjamArga meM akelA muni akelI strI ke sAtha khar3A na rahe, na bAta kare / [27] 'priya athavA kaThora zabdoM se AcArya mujha para jo anuzAsana karate haiM, vaha mere lAbha ke lie hai'-aisA vicAra kara prayatnapUrvaka unakA anuzAsana svIkAra kare / [28] AcArya kA prasaMgocita komala yA kaTora anuzAsana duSkRta kA nivAraka hai / usa anuzAsana ko buddhimAna ziSya hitakara mAnatA hai / asAdhu ke lie vahI anuzAsana dveSa kA kAraNa banatA hai /
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana-1/29 53 [29] bhayamukta, medhAvI prabuddha ziSya guru ke kaThora anuzAsana ko bhI hitakara mAnate haiM / kintu vahI kSamA evaM cittavizuddhi karanevAlA guru kA anuzAsana mUoM ke lie dveSa kA nimitta hotA hai / [30] ziSya aise Asana para baiThe, jo guru ke Asana se nIcA ho, jisa se koI AvAjha na nikalatI ho, sthira ho / Asana se bAra-bAra na uThe / prayojana hone para bhI kama hI uThe, sthira evaM zAnta hokara baiThe / [31] bhikSu samaya para bhikSA ke lie nikale aura samaya para lauTe / asamaya meM koI kArya na kare / samaya para hI saba kArya kare / [32] bhikSA ke lie gayA huA bhikSu, khAne ke lie upaviSTa logoM kI paMkti meM na khar3A rahe / muni kI maryAdA ke anurUpa eSaNA karake gRhastha ke dvArA diyA huA AhAra svIkAra kare aura zAstrokta kAla meM AvazyakatApUrtimAtra parimita bhojana kare / [33] yadi pahale se hI anya bhikSu gRhastha ke dvAra para khar3e hoM to unase atidUra yA atisamIpa khar3A na rahe aura na dene vAle gRhasthoM kI dRSTi ke sAmane hI rahe, kintu ekAnta meM akelA khar3A rahe / upasthita bhikSuoM ko lAMgha kara ghara meM bhojana lene ko na jAe / [34] saMyamI muni prAsuka aura parakRta AhAra le, kintu bahuta U~ce yA nIce sthAna se lAyA huA tathA ati samIpa yA ati dUra se diyA jAtA huA AhAra na le / / [35] saMyamI muni prANI aura bIjoM se rahita, Upara se Dhake hue aura dIvAra Adi se saMvRta makAna meM apane sahadharmI sAdhuoM ke sAtha bhUmi para na girAtA huA vivekapUrvaka AhAra kare / [36] AhAra karate samaya muni, bhojya padArthoM ke sambandha meM-acchA kiyA hai, acchA pakAyA hai, acchA kATA hai, acchA huA hai, acchA prAsuka ho gayA hai, athavA ghRtAdi acchA bharA hai-acchA rasa utpanna ho gayA hai, bahuta hI sundara haiM-isa prakAra ke sAvadya-vacanoM kA prayoga na kare / [37] medhAvI ziSya ko zikSA dete hue AcArya vaise hI prasanna hote haiM, jaise ki vAhaka acche ghor3e ko hA~katA huA prasanna rahatA hai / abodha ziSya ko zikSA dete hue guru vaise hI khinna hotA hai, jaise ki duSTa ghor3e ko hAMkatA huA usakA vAhaka ! [38] guru ke kalyANakArI anuzAsana ko pApadRSTivAlA ziSya Thokara aura cAMTA mArane, gAlI dene aura prahAra karane ke samAna kaSTakAraka samajhatA hai / / [39] 'guru mujhe putra, bhAI aura svajana kI taraha AtmIya samajhakara zikSA dete haiM'aisA socakara vinIta ziSya unake anuzAsana ko kalyANakArI mAnatA hai / parantu pApadRSTivAlA kuziSya hitAnuzAsana se zAsita hone para apane ko dAsa samAna samajhatA hai / [40] ziSya na to AcArya ko kupita kare aura na kaThora anuzAsanAdi se svayaM kupita ho / AcArya kA upaghAta karanevAlA na ho aura na guru kA chidrAnveSI ho / [41] apane kisI abhadra vyavahAra se AcArya ko aprasanna huA jAne to vinIta ziSya prItivacanoM se prasanna kare / hAtha jor3a kara zAnta kare aura kahe ki "maiM phira kabhI aisA nahIM karU~gA / "
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra - hindI anuvAda [42] jo vyavahAra dharma se arjita hai, aura prabuddha AcAryoM ke dvArA Acarita hai, usa vyavahAra ko AcaraNa meM lAne vAlA muni kabhI nindita nahIM hotA hai / [43] ziSya AcArya ke manogata aura vANIgata bhAvoM ko jAna kara unheM sarvaprathama vANI se grahaNa kare aura phira kArya meM pariNata kare / 54 [ 44] vinayI ziSya guru dvArA prerita na kie jAne para bhI kArya karane ke lie sadA prastuta rahatA hai / preraNA hone para tatkAla yathopadiSTa kArya acchI taraha sampanna karatA hai / [45] vinaya ke svarUpa ko jAnakara jo medhAvI ziSya vinamra ho jAtA hai, usakI loka meM kIrti hotI hai / prANiyoM ke lie pRthvI ke AdhAra samAna yogya ziSya samaya para dharmAcaraNa karanevAloM kA AdhAra banatA hai / [46 ] zikSaNa kAla se pUrva hI ziSya ke vinaya-bhAva se paricita, saMbuddha, pUjya AcArya usa para prasanna rahate haiM prasanna hokara ve use arthagaMbhIra vipula zrutajJAna kA lAbha / karavAte haiM / [ 47 ] vaha ziSya pUjyazAstra hotA hai - usake sAre saMzaya miTa jAte hai / vaha guru ke mana ko priya hotA hai / vaha karmasampadA yukta hotA hai / tapa samAcArI aura samAdhi sampanna hotA hai| pAMca mahAvratoM kA pAlana karake vaha mahAn tejasvI hotA hai / [48] vaha deva, gandharva aura manuSyoM se pUjita vinayI ziSya mala paMka se nirmita isa deha ko tyAga kara zAzvata siddha hotA hai athavA alpa karma vAlA mahAn Rddhisampanna deva hotA hai / aisA maiM kahatA hU~ / adhyayana - 10 - kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa adhyayana - 2 - parISahavibhakti [49] AyuSman ! bhagavAn ne kahA hai-zramaNa jIvana meM bAIsa parISaha hote haiM, jo kazyapa gotrIya zramama bhagavAn mahAvIra ke dvArA pravedita haiM, jinheM sunakara, jAnakara, paricita kara, parAjita kara, bhikSAcaryA ke lie paryaTana karatA huA muni, parISahoM se spRSTa- hone para vicalita nahIM hotA / ve bAIsa parISaha kauna se haiM ? ve bAIsa parISaha isa prakAra hai- kSudhA, pipAsA, zIta, uSNa, daMza-mazaka, acela, arati, strI, caryA, niSadyA, zayyA, Akroza, vadha, yAcanA, alAbha, roga, tRNa-sparza, jalla, satkAra - puraskAra, prajJA, ajJAna aura darzana parIsaha / [50 ] kazyapa gotrIya bhagavAn mahAvIra ne parISahoM ke jo bheda batAe haiM, unheM maiM tumheM kahatA hU~ / mujhase tuma anukrama se suno / [51-52] bahuta bhUkha lagane para bhI manobala se yukta tapasvI bhikSu phala Adi kA na svayaM chedana kare, na karAe, unheM na svayaM pakAe aura na pakavAe / laMbI bhUkha ke kAraNa kAkajaMghA ke samAna zarIra durbala ho jAe, kRza ho jAe, dhamaniyA~ spaSTa najara Ane lageM, to bhI azana evaM pAnarUpa AhAra kI mAtrA ko jAnane vAlA bhikSu adInabhAva se vicaraNa kare / [ 53-54] asaMyama se aruci rakhanevAlA, lajjAvAn saMyamI bhikSu pyAsa se pIr3ita hone para bhI sacitta jala kA sevana na kare, kintu acitta jala kI khoja kare / yAtAyAta se zUnya ekAMta nirjana mArgoM meM bhI tIvra pyAsa se Atura hone para, mu~ha ke sUkha jAne para bhI muni
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 55 uttarAdhyayana- 2/54 adInabhAva se pyAsa ko sahana kare / [55-56] virakta aura anAsakta hokara vicaraNa karate hue muni ko zItakAla meM zIta kA kaSTa hotA hai hai, phira bhI AtmajayI jina zAsana ko samajhakara svAdhyAyAdi ke prApta kAla kA ullaMghana na kare / zIta lagane para muni aisA na soce ki "mere pAsa zIta-nivAraNa ke yogya sAdhana nahIM hai / zarIra ko ThaNDa se bacAne ke lie chavitrANa - vastra bhI nahIM haiM, to maiM kyoM na agni kA sevana kara lU~ / " [ 57-58 ] garama bhUmi, zilA evaM lU Adi ke paritApa se, pyAsa kI dAha se, grISmakAlIna sUrya ke paritApa se atyanta pIr3ita hone para bhI muni sAta ke lie AkulatA na kare / snAna ko icchA na kare / jala se zarIra ko siMcita na kare, paMkhe Adi se havA na kare / [59-60] mahAmuni DAMsa tathA maccharoM kA upadrava hone para bhI samabhAva rakhe / jaise yuddha ke morce para hAthI bANoM kI paravAha na karatA huA zatruoM kA hanana karatA hai, vaise muni parIpoM kI paravAha na karate hue roga-dveSa rUpI antaraMga zatruoM kA hanana kare / daMzamazaka parISaha kA vijetA sAdhaka daMza-mazakoM se saMtrasta na ho, unheM haTAe nahIM / unake prati mana meM bhI dveSa na lAe / mAMsa kATane tathA rakta pIne para bhI upekSA bhAva rakhe, unako mAre nahIM / [61-62] "vastroM ke ati jIrNa ho jAne se aba maiM acelaka ho jAUMgA / athavA nae vastra milane para maiM phira sacelaka ho jAUMgA" - muni aisA na soce / "vibhinna evaM viziSTa paristhitiyoM ke kAraNa muni kabhI acelaka hotA hai, kabhI sacelaka / donoM hI sthitiyAM saMyama dharma ke lie hitakArI haiM" - aisA samajhakara muni kheda na kare / [63-64] gAMva se gAMva vicaraNa karate hue akiMcana anagAra ke mana meM yadi kabhI saMyama ke prati arati aruci, utpanna ho jAe to usa parISaha ko sahana kare / viSayAsakti se virakta rahanevAlA, AtmabhAva kI rakSA karanevAlA, dharma meM ramaNa karanevAlA, Arambha pravRtti se dUra rahanevAlA nirArambha muni arati kA parityAga kara upazAnta bhAva se vicaraNa kare / [65-66 ] 'loka meM jo striyA~ haiM, ve puruSoM ke lie baMdhana hai' aisA jo jAnatA hai, usakA zrAmaNya - sukRta hotA hai / ' brahmacArI ke lie striyA~ paMka samAna haiM' - medhAvI muni isa bAta ko samajhakara kisI bhI taraha saMyamI jIvana kA vinighAta na hone de, kintu AtmasvarUpa kI khoja karate / nagara, [67-68] zuddha caryA se prazaMsita muni ekAkI hI parISahoM ko parAjita kara gA~va, nigama athavA rAjadhAnI meM vicaraNa kare / bhikSu gRhasthAdi se asamAna hokara vihAra kare, parigraha saMcita na kare, gRhasthoM meM nirlipta rahe / sarvatra aniketa bhAva se mukta hokara paribhramaNa kare | [69-70] zmazAna meM, sUne ghara meM aura vRkSa ke mUla meM ekAkI muni acapala bhAva se baiThe / AsapAsa ke anya kisI prANI ko kaSTa na de / ukta sthAnoM meM baiThe hue yadi upasarga A jAe to use samabhAva se dhAraNa kare / aniSTa kI zaMkA se bhayabhIta hokara vahA~ se uThakara anya sthAna para na jAe / [71-72] UMcI-nIcI zayyA ( upAzraya) ke kAraNa tapasvI evaM sakSama bhikSu saMyamamaryAdA ko bhaMga na kare, pApa dRSTivAlA sAdhu hI harSa zoka se abhibhUta hokara maryAdA tor3atA
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra-hindI anuvAda hai / pratirikta ekAnta upAzraya pAkara, bhale hI vaha acchA ho yA burA, usameM muni ko samabhAva se yaha soca kara rahanA cAhie ki yaha eka rAta kyA karegI ? [73-74] yadi koI bhikSu ko gAlI de, to vaha usake prati krodha na kare / krodha karane vAlA ajJAniyoM ke sadRza hotA hai / ataH bhikSu Akroza-kAla meM saMjvalita na ho, dAruNa, grAmakaNTaka kI taraha cubhane vAlI kaThora bhASA ko suna kara bhikSu mauna rahe, upekSA kare, use mana meM bhI na lAe / [75-76] mAre-pITe jAne para bhI bhikSu krodha na kare / durbhAvanA se mana ko bhI dUSita na kare / titikSA-ko sAdhanA kA zreSTha aMga jAnakara munidharma kA cintana kare / saMyata aura dAnta-zramaNa ko yadi koI kahIM mAre-pITe to yaha cintana kare ki AtmA kA nAza nahIM hotA hai / [77-78] vAstava meM anagAra bhikSu hI yaha caryA sadA se hI duSkara rahI hai ki use vastra, pAtra, AhArAdi saba kucha yAcanA se milatA hai / usake pAsa kucha bhI ayAcita nahIM hotA hai / gocarI ke lie ghara meM praviSTa sAdhu ke lie gRhastha ke sAmane hAtha phailAnA sarala nahI hai, ataH 'gRhavAsa hI zreSTha hai'-muni aisA cintana na kare / [79-80] gRhasthoM ke gharoM meM bhojana taiyAra ho jAne para AhAra kI eSaNA kare / AhAra thor3A mile, yA na mile, para saMyamI muni isake lie anutApa na kare / 'Aja mujhe kucha nahIM milA, saMbhava hai, kala mila jAya'-jo aisA socatA hai, use alAbha kaSTa nahIM detA / [81-82] 'karmoM ke udaya se roga utpanna hotA hai'-aisA jAnakara vedanA se pIr3ita hone para dIna na bane / vyAdhi se vicalita prajJA ko sthira banAe aura prApta pIr3A ko samabhAva se sahe / AtmagaveSaka muni cikitsA kA abhinandana na kare, samAdhipUrvaka rahe / yahI usakA zrAmaNya hai ki vaha roga utpanna hone para cikitsA na kare, na karAe / [83-84] acelaka aura rUkSazarIrI saMyata tapasvI sAdhu ko ghAsa para sone se zarIra ko kaSTa hotA hai / garmI par3ane se ghAsa para sote samaya bahuta vedanA hotI hai, yaha jAna karake tRNa-sparza se pIr3ita muni vastra dhAraNa nahIM karate haiM / [85-86] grISma Rtu meM maila se, raja se athavA paritApa se zarIra ke lipta ho jAne para medhAvI muni sAtA ke lie vilApa na kare / nirjarArthI muni anuttara Aryadharma ko pAkara zarIra-vinAza ke antima kSaNoM taka bhI zarIra para jalla-svaida-janya maila ko rahane de / [87-88] rAjA Adi dvArA kie gae abhivAdana, satkAra evaM nimantraNa ko jo anya bhikSu svIkAra karate haiM, muni unakI spRhA na kare / anutkarSa, alpa icchAvAlA, ajJAta kuloM se bhikSA lenevAlA alolupa bhikSu rasoM meM gRddha-Asakta na ho / prajJAvAn dUsaroM ko sammAna pAte dekha anutApa na kare / [89-90] "nizcaya hI maiMne pUrva kAla meM ajJAnarUpa phala denevAle apakarma kie haiM, jisase maiM kisI ke dvArA kisI viSaya meM pUche jAne para kucha bhI uttara denA nahIM jAnatA huuN|" 'ajJAnarUpa phala dene vAle pUrvakRta karma paripakva hone para udaya meM Ate haiM'-isa prakAra karma ke vipAka ko jAnakara muni apane ko Azvasta kare / [91-92] "maiM vyartha meM hI maithunAdi sAMsArika sukhoM se virakta huA, indriya aura mana
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana-2/92 57 kA saMvaraNa kiyA / kyoMki dharma kalyANakArI hai yA pApakArI hai, yaha maiM pratyakSa to kucha dekha pAtA nahIM hU~-" aisA muni na soce / "tapa aura upadhAna ko svIkAra karatA hU~, pratimAoM kA bhI pAlana kara rahA hUM, isa prakAra viziSTa sAdhanApatha para viharaNa karane para bhI merA chadma dUra nahIM ho rahA hai-" aisA cintana na kare / [93-94] "nizcaya hI paraloka nahIM hai, tapasvI kI Rddhi bhI nahIM hai, maiM to dharma ke nAma para ThagA gayA hU~"-"pUrva kAla meM jina hue the, vartamAna meM haiM aura bhaviSya meM hoMge'aisA jo kahate haiM, ve jhUTha bolate haiM"-bhikSu aisA cintana na kare / [95] kazyapa-gotrIya bhagavAna mahAvIra ne ina sabhI parISahoM kA prarUpaNa kiyA hai / inheM jAnakara kahIM bhI kisI bhI parISaha se spRSTa-AkrAnta hone para bhikSu inase parAjita na ho| -aisA maiM kahatA hU~ / adhyayana-2-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa ( adhyayana-3-cAturaMgIya) [96] isa saMsAra meM prANiyoM ke lie cAra parama aMga durlabha haiM manuSyatva, saddharma kA zravaNa, zraddhA aura saMyama meM puruSArtha / / [97] nAnA prakAra ke karmoM ko karake nAnAvidha jAtiyoM meM utpanna hokara, pRthakpRthak rUpa se pratyeka saMsArI jIva samasta vizva ko sparza kara lete haiM [98] apane kRta karmoM ke anusAra jIva kabhI devaloka meM, kabhI naraka meM aura kabhI asura nikAya meM jAtA hai 99] yaha jIva kabhI kSatriya, kabhI cANDAla, kabhI vokkasa, kabhI kuMthu aura kabhI cIMTI hotA hai / [100] jisa prakAra kSatriya loga cirakAla taka samagra aizvarya evaM sukhasAdhanoM kA upabhoga karane para bhI nirveda-ko prApta nahIM hote, usI prakAra karmoM se malina jIva anAdi kAla se AvartasvarUpa yonicakra meM bhramaNa karate hue bhI saMsAra dazA se nirveda nahIM pAte haiM [101] karmoM ke saMga se ati mUDha, duHkhita aura atyanta vedanA se yukta prANI manuSyetara yoniyoM meM janma lekara punaH punaH vinighAtapAte haiM / [102] kAlakrama ke anusAra kadAcit manuSyagatinirodhaka karmoM ke kSaya hone se jIvoM ko zuddhi prApta hotI hai aura usake phalasvarUpa unheM manuSyatva prApta hotA hai / [103] manuSyazarIra prApta hone para bhI dharma kA zravaNa durlabha hai, jise sunakara jIva tapa, kSamA aura ahiMsA ko prApta karate hai / [104] kadAcit dharma kA zravaNa ho bhI jAe, phira bhI usa para zraddhA honA parama durlabha hai / bahuta se loga naiyAyika mArga ko sunakara bhI usase vicalita ho jAte haiM / / [105] zruti aura zraddhA prApta karake bhI saMyama meM puruSArtha honA atyanta durlabha hai / bahuta se loga saMyama meM abhiruci rakhate hue bhI use samyaktayA svIkAra nahIM kara pAte / [106] manuSyatva prApta kara jo dharma ko sunatA hai, usameM zraddhA karatA hai, vaha tapasvI saMyama meM puruSArtha kara saMvRta hotA hai, karma raja ko dUra karatA hai /
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra-hindI anuvAda [107] saralatA se zuddhi prApta hotI hai / zuddhi meM dharma rahatA hai / jisameM dharma hai vaha ghRta se sikta agni kI taraha parama nirvANa ko prApta hotA hai / [108] karmoM ke hetuoM ko dUra karake aura kSamA se yaza-kA saMyama karake vaha sAdhaka pArthiva zarIra ko chor3akara Urdhva dizA kI ora jAtA hai / [109] aneka prakAra ke zIla ko pAlana karane se deva hote haiM / uttarottara samRddhi ke dvArA mahAzukla kI bhAMti dIptimAn hote haiM / aura taba ve 'svarga se cyavana nahIM hotA hai'-aisA mAnane lagate haiM / [110] eka prakAra se divya bhogoM ke lie apane ko arpita kie hue ve deva icchAnusAra rUpa banAne meM samartha hote haiM / tathA Urdhva kalpoM meM pUrva varSa zata taka rahate haiM / [111] vahAM devaloka meM yathAsthAna apanI kAla-maryAdAtaka Thaharakara, Ayu kSaya hone para ve deva vahAM se lauTate haiM, aura manuSyayoni ko prApta hote haiM / ve vahAM dazAMga se yukta hote haiM / [112] kSetrabhUmi, vAstu, svarNa, pazu aura dAsa ye cAra kAma-skandha jahAM hote haiM, vahA~ ve utpanna hote haiM / [113] ve sanmitroM se yukta, jJAtimAn, ucca gotravAle, sundara varNavAle, nIroga, mahAprAjJa, abhijAta, yazasvI aura balavAna hote haiM / [114] jIvaparyanta anupama mAnavIya bhogoM ko bhogakara bhI pUrva kAla meM vizuddha saddharma ke ArAdhaka hone ke kAraNa nirmala bodhi kA anubhava karate haiM / / [115] pUrvokta cAra aMgoM ko durlabha jAnakara sAdhaka saMyama dharma ko svIkAra karate haiN| anantara tapazcaryA se samagra karmoM ko dUra kara zAzvata siddha hote haiM / -aisA maiM kahatA hU~ / adhyayana-3-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa ( adhyayana-4-asaMskRta ) [116] TUTA jIvana sAMdhA nahIM jA sakatA, ataH pramAda mata karo, vRddhAvasthA meM koI zaraNa nahIM hai / yaha vicAro ki 'pramAdI, hiMsaka aura asaMyamI manuSya samaya para kisakI zaraNa leNge|' [117] jo manuSya ajJAnatA ke kAraNa pApa-pravRttiyoM se dhana kA upArjana karate haiM, ve vAsanA ke jAla meM par3e hue aura vaira se baMdhe marane ke bAda naraka meM jAte haiM / [118] jaise saMdhi-mukha meM pakar3A gayA pApakArI cora apane karma se chedA jAtA hai, vaise hI jIva apane kRta karmoM ke kAraNa loka tathA paraloka meM chedA jAtA hai / kie hue karmoM ko bhoge binA chuTakArA nahIM hai / [119] saMsArI jIva apane aura anya baMdhu-bAMdhavoM ke lie sAdhAraNa karma karatA hai, kintu usa karma ke phalodaya ke samaya koI bhI bandhu bandhutA nahIM dikhAtA hai / [120] pramatta manuSya isa loka meM aura paraloka meM dhana se trANa- nahIM pAtA hai / dIpa bujha gayA ho usako pahale prakAza meM dekhA huA mArga bhI na dekhe hue jaise ho jAtA hai, vaise hI ananta moha ke kAraNa pramatta vyakti mokSa-mArga ko dekhatA huA bhI nahIM dekhatA hai /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana- 4 / 121 [121] AzuprajJAvAlA jJAnI sAdhaka soe hue logoM meM bhI pratikSaNa jAgatA rahe / pramAda meM eka kSaNa ke lie bhI vizvAsa na kare / samaya bhayaMkara hai, zarIra durbala hai ataH bhAraNDa pakSI kI taraha apramAdI hokara vicaraNa kare / 59 [122] sAdhaka paga-paga para dopoM kI saMbhAvanA ko dhyAna meM rakhatA huA cale, choTe dopa ko bhI pAza samajhakara sAvadhAna rahe / naye guNoM ke lAbha ke lie jIvana surakSita rakhe / aura jaba lAbha na hotA dIkhe to parijJAnapUrvaka zarIra ko chor3e / [123] zikSita aura varma dArI azva jaise yuddha se pAra ho jAtA hai, vaise hI svacchaMdatA nirodhaka sAdhaka saMsAra se pAra ho jAtA hai / pUrva jIvana meM apramatta hokara vicaraNa karanevAlA muni zIghra hI mokSa pAtA hai / [124] 'jo pUrva jIvana meM apramatta nahIM rahatA, vaha bAda meM bhI apramatta nahIM ho pAtA hai- ' yaha jJAnI janoM kI dhAraNA hai / 'abhI kyA hai, bAda meM antima samaya apramatta ho jAaiMge , yaha zAzvatavAdiyoM kI mithyA dhAraNA hai / pUrva jIvana meM pramatta rahane vAlA vyakti, Ayu ke zithila hone para mRtyu ke samaya, zarIra chUTane kI sthiti Ane para viSAda ko pAtA hai / [125] koI bhI tatkAla viveka ko prApta nahIM kara sakatA / ataH abhI se kAmanAoM kA parityAga kara, sanmArga meM upasthita hokara, samatva dRSTi se loka ko acchI taraha jAnakara AtmarakSaka maharSi apramatta hokara vicare / [126] bAra-bAra rAgadveSa para vijaya pAne ko yatnazIla saMyama meM vicaraNa karate zramaNa ko aneka prakAra ke pratikUla sparza parezAna karate haiM / kintu bhikSu una para mana se bhI dveSa na kare / [127] anukUla sparza bahuta lubhAvane hote haiM mana ko na lagAe / krodha se apane ko bacAe rakhe na kare / lobha ko tyAge / / kintu sAdhaka tathAprakAra ke viSayoM mAna ko dUra kare / mAyA kA sevana / [128] jo vyakti saMskArahIna, tuccha aura parapravAdI haiM, jo rAga aura dveSa meM phaMse hue haiM, vAsanAoM ke dAsa haiM, ve 'dharma rahita haiM'-aisA jAnakara sAdhaka unase dUra rahe / zarIra-bheda ke antima kSaNoM taka sadguNoM kI ArAdhanA kare / aisA maiM kahatA hU~ | adhyayana - 4 - kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa adhyayana- 5 - akAmamaraNIya [129-130] saMsAra sAgara kI bhA~ti hai, usakA pravAha vizAla hai, use taira kara pAra pahuMcanA atIva kaSTasAdhya hai / phira bhI kucha loga pAra kara gaye haiM / unhIM meM se eka mahAprAjJa (mahAvIra) ne yaha spaSTa kiyA thA / mRtyu ke do bheda haiM-akAma maraNa aura sakAma maraNa / [131] vAlajIvoM ke akAma maraNa bAra-bAra hote haiM / paNDitoM kA sakAma maraNa utkarSa se eka bAra hotA hai / kAma [132 - 134] mahAvIra ne do sthAnoM meM se prathama sthAna ke viSaya meM kahA hai ki -bhoga meM Asakta bAla jIva ajJAnI AtmA krUra karma karatA hai / jo kAma-bhogoM meM Asakta hotA hai, vaha kUTa kI ora jAtA hai / vaha kahatA hai- "paraloka to maiMne dekhA nahIM hai|
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra-hindI anuvAda aura yaha rati sukha hai-'' "vartamAna ke ye kAmabhoga-sambandhI sukha to hastagata haiM / bhaviSya meM milane vAle sukha saMdigdha haiM / kauna jAnatA hai-paraloka hai yA nahIM-" [135-140] "maiM to Ama logoM ke sAtha rahU~gA / aisA mAnakara ajJAnI manuSya bhraSTa ho jAtA hai / kintu vaha kAmabhoga ke anurAga se kaSTa hI pAtA hai / phira vaha trasa evaM sthAvara jIvoM ke prati daNDa kA prayoga karatA hai / prayojana se athavA niSprayojana hI prANIsamUha kI hiMsA karatA hai / jo hiMsaka, bAla-ajJAnI, mRSAvAdI, mAyAvI, cugalakhora tathA zaTha hotA hai vaha madya evaM mAMsa kA sevana karatA huA yaha mAnatA hai ki yahI zreya hai / vaha zarIra aura vANI se matta hotA hotA hai, dhana aura striyoM meM Asakta rahatA hai / vaha rAga aura dveSa donoM se vaise hI karma-mala saMcaya karatA hai, jaise ki zizunAga apane mukha aura zarIra donoM se miTTI saMcaya karatA haiM / phira vaha bhogAsakta bAlajIva AtaMkaroga se AkrAnta hone para glAna hotA hai, paritApa karatA hai, apane kie hue karmoM ko yAdakara paraloka se bhayabhIta hotA hai / vaha socatA hai, maiMne una nArakIya sthAnoM ke viSaya meM sunA hai, jo zIla se rahita krUra karmavAle ajJAnI jIvoM kI gati hai, aura jahA~ tIvra vedanA hai / [141-143] una narakoM meM aupapAtika sthiti hai | AyuSya kSINa hone ke pazcAt apane kRtakarmoM ke anusAra vahAM jAtA huA prANI paritApa karatA hai / jaise koI gAr3IvAn samatala mahAn mArga ko jAnatA huA bhI use chor3akara viSama mArga se cala par3atA hai aura taba gAr3I kI dhuro TUTa jAne para zoka karatA hai / isI prakAra jo dharma kA ullaMghana kara adharma ko svIkAra karatA hai, vaha mRtyu ke mukha meM par3A huA bAlajIva zoka karatA hai, jaise ki dhurI ke TUTane para gAr3IvAn zoka karatA hai / [144-145] mRtyu ke samaya vaha ajJAnI paraloka ke bhaya se saMtrasta hotA hai / eka hI dAva meM saba kucha hAra jAnevAle dhUrta kI taraha zoka karatA haA akAma maraNa se maratA hai| yaha ajJAnI jIvoM ke akAma maraNa kA pratipAdana kiyA hai / aba paNDitoM ke sakAma maraNa ko mujhase suno [146-147] jaisA ki maiMne paramparA se sunA hai ki saMyata aura jitendriya puNyAtmAoM kA maraNa atiprasanna aura AdhAtarahita hotA hai / yaha sakAma maraNa na sabhI bhikSuoM ko prApta hotA hai aura na sabhI gRhasthoM ko / gRhastha nAnA prakAra ke zIloM se sampanna hote haiM, jaba ki bahuta se bhikSu bhI viSama-zIlavAle hote haiM / [148] kucha bhikSuoM kI apekSA gRhastha saMyama meM zreSTha hote haiM / kintu zuddhAcArI sAdhujana sabhI gRhasthoM se saMyama meM zreSTha haiM / [149-150] durAcArI sAdhu ko vastra, ajina, nagnatva, jaTA, gudar3I, ziromuMDana Adi bAhyAcAra, narakagati meM jAne se nahIM bacA sakate / bhikSAvRtti se nirvAha karanevAlA bhI yadi duHzIla hai to vaha naraka se mukta nahIM ho sakatA hai / bhikSu ho athavA gRhastha, yadi vaha suvratI hai, to svarga meM jAtA hai / [151-152] zraddhAvAn gRhastha sAmAyika sAdhanA ke sabhI aMgoM kA kAyA se sparza kare, kRSNa aura zukla pakSoM meM pauSadha vrata ko eka rAtri ke lie bhI na chor3e / isa prakAra dharmazikSA se sampanna suvratI gRhavAsa meM rahatA huA bhI mAnavIya audArika zarIra ko chor3akara
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana- 5/152 devaloka meM jAtA hai / [153] saMyamI bhikSu kI donoM meM se eka sthiti hotI hai yA to vaha sadA ke lie saba duHkhoM se mukta hotA hai athavA mahAn RddhivAlA deva hotA hai / 61 [154-155] devatAoM ke AvAsa anukrama se Urdhva, moharahita, dyutimAn tathA devoM se parivyApta hote haiM / unameM rahane vAle deva yazasvI - dIrghAyu, RddhimAn, dIptimAn, icchAnusAra rUpa dhAraNa karane vAle aura abhI-abhI utpanna hue hoM, aisI bhavya kAMti vAle evaM sUrya ke samAna atyanta tejasvI hote haiM / [156 ] bhikSu ho yA gRhastha, jo hiMsA Adi se nivRtta hote haiM, ve saMyama aura tapa kA abhyAsa kara ukta deva lokoM meM jAte haiM / [157] satpuruSoM ke dvArA pUjanIya una saMyata aura jitendriya AtmAoM ke ukta vRttAnta ko sunakara zIlavAn bahuzruta sAdhaka mRtyu ke samaya meM bhI saMtrasta nahIM hote haiM / [158] bAlamaraNa aura paMDitamaraNa kI paraspara tulanA karake medhAvI sAdhaka viziSTa sakAma maraNa ko svIkAra kare, aura maraNa kAla meM dayA dharma evaM kSamA se pavitra tathAbhUta AtmA se prasanna rahe / [159-160] jaba maraNa-kAla Ae, to jisa zraddhA se pravrajyA svIkAra kI thI, tadanusAra hI bhikSu guru ke samIpa pIDAjanya lomaharSa ko dUra kare tathA zAntibhAva se zarIra ke bheda kI pratIkSA kare / mRtyu kA samaya Ane para muni bhaktaparijJA, iMginI aura prAyopagamana meM se kisI eka ko svIkAra kara sakAma maraNa se zarIra ko chor3atA hai / aisA maiM kahatA hU~ / adhyayana - 5- kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa adhyayana- 6 - kSullakanirgranthIya [161-162] jitane avidyAvAn haiM, ve saba duHkha ke utpAdaka haiM / ve vivekamUDha ananta saMsAra meM bAra-bAra lupta hote haiM / isalie paNDita puruSa anekavidha bandhanoM kI evaM jAtipathoM kI samIkSA karake svayaM satya kI khoja kare aura vizva ke saba prANiyoM ke prati maitrIbhAva rakhe / [163-164] apane hI kRta karmoM se lupta merI rakSA karane meM mAtA-pitA, putravadhU, bhAI, patnI tathA aurasa putra samartha nahIM haiM / samyak draSTA sAdhaka apanI svataMtra buddhi se isa artha kI satyatA ko dekhe / Asakti tathA sneha kA chedana kare / kisI ke pUrva paricaya kI bhI abhilASA na kare / [165 ] gau, baila, ghor3A, maNi, kuNDala, pazu, dAsa aura anya sahayogI puruSa - ina sabakA parityAga karanevAlA sAdhaka paraloka meM kAmarUpI deva hogA / [166] karmoM se duHkha pAte hue prANI ko sthAvara-jaMgama saMpatti, dhana, dhAnya aura gRhopakaraNa bhI duHkha se mukta karane meM samartha nahIM hote / [167 ] 'sabako saba taraha se sukha priya hai, sabhI prANiyoM ko apanA jIvana priya hai'yaha jAnakara bhaya aura vaira se uparata sAdhaka kisI bhI prANI ke prANoM kI hiMsA na kare / [168] adattAdAna naraka hai, yaha jAnakara binA diyA huA eka tinakA bhI muni na
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 AgamasUtra-hindI anuvAda le / asaMyama ke prati jugupsA rakhanevAlA muni apane pAtra meM diyA huA hI bhojana kare / [169] isa saMsAra meM kucha loga mAnate haiM ki-'pApoM kA parityAga kie binA hI kevala tattvajJAna ko jAnane-bhara se hI jIva saba duHkhoM se mukta ho jAtA hai / ' [170] jo bandha aura mokSa ke siddhAntoM kI sthApanA to karate hai, kahate bahuta haiM, kintu karate kucha nahIM haiM, ve jJAnavAdI kevala vAgavIrya se apane ko Azvasta karate rahate haiN| [171] vividha bhASAe~ rakSA nahIM karatI haiM, vidyAoM kA anuzAsana bhI kahAM surakSA detA hai ? jo inheM saMrakSaka mAnate haiM, ve apane Apako paNDita mAnanevAle ajJAnI jIva pApa karmoM meM magna haiM, DUbe hue haiM / [172] jo mana, vacana aura kAyA se zarIra meM, zarIra ke varNa aura rUpa meM sarvathA Asakta haiM, ve sabhI apane lie duHkha utpanna karate haiM / [173] unhoMne isa ananta saMsAra meM lambe mArga ko svIkAra kiyA hai / isalie saba ora dekha-bhAlakara sAdhaka apramatta bhAva se vicaraNa kare / [174] mukti kA lakSya rakhanevAlA sAdhaka kabhI bhI bAhya viSayoM kI AkAMkSA na kare / pUrva karmoM ke kSaya ke lie hI isa zarIra ko dhAraNa kare / / [175] prApta avasara kA jJAtA sAdhaka karma ke hetuoM ko dUra karake vicare / gRhastha ke dvArA apane lie taiyAra kiyA gayA AhAra aura pAnI AvazyakatApUrtimAtra grahaNa kara sevana kare / [176] sAdhu lezamAtra bhI saMgraha na kare, pakSI kI taraha saMgraha se nirapekSa rahatA huA pAtra lekara bhikSA ke lie vicaraNa kare / [177] eSaNA samiti se yukta lajjAvAn saMyamI muni gAMvoM meM aniyata vihAra kare, apramatta rahakara gRhasthoM se piNDapAtabhikSA kI gaveSaNA kare / [178] anuttara jJAnI, anuttaradarzI, anuttara jJAna-darzana ke dhartA, arhan, jJAtaputra vaizAlika mahAvIra ne aisA kahA hai / -aisA maiM kahatA hU~ / ( adhyayana-7-urabhrIya [179-182] jaise koI vyakti saMbhAvita atithi ke uddezya se memane kA poSaNa karatA hai / use cAvala, jau yA harI ghAsa Adi detA hai / aura usakA yaha poSaNa apane AMgana meM hI karatA hai / isa prakAra vaha memanA acchA khAte-pIte puSTa, balavAna, moTA, bar3e peTavAlA ho jAtA hai / aba vaha tRpta evaM mAMsala dehavAlA memanA basa atithi kI pratIkSA karatA hai / jaba taka atithi nahIM AtA hai, taba taka vaha becArA jItA hai / mehamAna ke Ate hI vaha sira kATakara khA liyA jAtA hai / mehamAna ke lie prakalpita memanA, jaise ki mehamAna kI pratIkSA karatA hai, vaise hI adhamiSTha ajJAnI jIva bhI yathArtha meM naraka ke AyuSya kI pratIkSA karatA hai / [183-185] hiMsaka, ajJAnI, mithyAbhASI, mArga lUTanevAlA baTamAra, dUsaroM ko dI huI vastu ko bIca meM hI har3apa jAnevAlA, cora, mAyAvI Thaga, kutohara-vikalpanA meM nirantara lagA rahane vAlA, dhUrta-strI aura anya viSayoM meM Asakta, mahAArambha aura mahAparigrahavAlA,
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana-7/185 63 surA aura mAMsa kA upabhogI balavAn, dUsaroM ko satAne vAlA-bakare kI taraha kara-kara zabda karate hue mAMsAdi abhakSya khAnevAlA, moTI toMda aura adhika raktavAlA vyakti usI prakAra naraka ke AyuSya kI AkAMkSA karatA hai, jaise ki memanA mehamAna kI pratIkSA karatA hai / / [186-187] Asana, zayyA, vAhana, dhana aura anya kAmabhogoM ko bhogakara, duHkha se ekatrita kie dhana ko chor3akara, karmoM kI bahuta dhUla saMcita kara-kevala vartamAna ko hI dekhane meM tatpara, karmoM se bhArI huA jIva mRtyu ke samaya vaise hI zoka karatA hai, jaise ki mehamAna ke Ane para memanA karatA hai / [188] nAnA prakAra se hiMsA karanevAle ajJAnI jIva Ayu ke kSINa hone para jaba zarIra chor3ate haiM to ve kRta karmoM se vivaza aMdhakArAcchanna naraka kI ora jAte haiM / [189-191] eka kSudra kAkiNI ke lie jaise mUDha manuSya hajAra ga~vA detA hai aura rAjA eka apathya Amraphala khAkara badale meM jaise rAjya ko kho detA hai / isI prakAra devatAoM ke kAmabhogoM kI tulanA meM manuSya ke kAmabhoga nagaNya haiM / manuSya kI apekSA devatAoM kI Ayu aura kAmabhoga hajAra guNA adhika haiM / "prajJAvAn sAdhaka kI devaloka meM aneka yuta varSa kI sthiti hotI hai" yaha jAnakara bhI mUrkha manuSya sau varSa se bhI kama AyukAla meM una divya sukhoM ko ga~vA rahe haiM / [192-194] tIna vaNika mUla dhana lekara vyApAra ko nikale / unameM se eka atirikta lAbha prApta karatA hai / eka sirpha mUla hI lekara lauTatA hai / aura eka mUla bhI gaMvAkara AtA hai / yaha vyavahAra kI upamA hai / isI prakAra dharma ke viSaya meM bhI jAnanA / manuSyatva mUla dhana hai / devagati lAbharUpa hai / mUla ke nAza se jIvoM ko nizcaya hI naraka aura tiryaMca gati prApta hotI hai / [195-197] ajJAnI jIva kI do gati haiM-naraka aura tiryaMca / vahA~ use vadhamUlaka kaSTa prApta hotA hai / kyoMki vaha lolupatA aura vaMcakatA ke kAraNa devatva aura manuSyatva koM pahale hI hAra cukA hotA hai / naraka aura tiryaMca-rUpa do durgati ko prApta ajJAnI jIva deva aura manuSya gati ko sadA hI hAre hue haiM / kyoMki bhaviSya meM unakA dIrgha kAla taka vahAM se nikalanA durlabha hai / isa prakAra hAre hue bAlajIvoM ko dekhakara tathA vAla evaM paMDita kI tulanA kara jo mAnuSI yoni meM Ate haiM, ve mUladhana ke sAtha lauTe vaNik kI taraha haiM / [198-200] jo manuSya vividha parimANavAlI zikSAoM dvArA ghara meM rahate hue bhI suvratI haiM, ve mAnupI yoni meM utpanna hote haiM / kyoMki prANI karmasatya hote haiM jinakI zikSA vividha parimANa vAlI vyApaka hai, jo ghara meM rahate hue bhI zIla se sampanna evaM uttarottara guNoM se yukta haiM, ve adIna puruSa mUladhanarUpa manuSyatva se Age bar3hakara devatva ko prApta hote haiM / isa prakAra dainyarahita parAkramI bhikSu aura gRhastha ko lAbhAnvita jAnakara kaise koI vivekI puruSa ukta lAbha ko hAregA ? aura hAratA huA kaise saMvedana nahIM karegA ? 201-205] devatAoM ke kAma-bhoga kI tulanA meM manuSya ke kAma-bhoga vaise hI kSudra haiM, jaise samudra kI tulanA meM kuza ke agrabhAga para TikA huA jalabindu / manuSyabhava kI isa atyalpa Ayu meM kAmabhoga kuzAgra para sthita jalabindu-mAtra haiM, phira bhI ajJAnI kisa hetu se apane lAbhakArI yoga-kSemakoM nahIM samajhatA ? manuSya bhava meM kAma bhogoM se nivRtta na
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra-hindI anuvAda honevAle kA AtmArtha vinaSTa ho jAtA hai / kyoMki vaha sanmArga ko bAra-bAra sunakara bhI use choDa detA hai / manuSya bhava meM kAma bhogoM se nivRtta honevAle kA Atma-prayojana naSTa nahIM hotA hai / vaha pUtideha-ke chor3ane para deva hotA hai-aisA maiMne sunA hai / devaloka se Akara vaha jIva jahA~ zreSTha Rddhi, dyuti, yaza, varNa, Ayu aura sukha hote haiM, usa manuSya-kula meM utpanna hotA hai / [206] bAlajIva kI ajJAnatA to dekho / vaha adharma ko grahaNa kara evaM dharma ko chor3akara adharmiSTha banatA hai aura naraka meM utpanna hotA hai / 207] saba dharmoM kA anuvartana karane vAle dhIra puruSa kA dhairya dekho / vaha adharma ko chor3akara dharmiSTha banatA hai aura devoM meM utpanna hotA hai / [208] paNDita muni bAlabhAva aura abAla bhAva kI tulanA karake bAla bhAva ko chor3a kara abAla bhAva ko svIkAratA hai / -aisA maiM kahatA hU~ / ( adhyayana-8-kApilIya) [209] adhruva, azAzvata aura duHkhabahula saMsAra meM vaha kaunasA karma hai, jisase maiM durgati meM na jAU~ ? [210] pUrva sambandhoM ko eka bAra chor3akara phira kisI para bhI sneha na kare / sneha karanevAloM ke sAtha bhI sneha na karane vAlA bhikSu sabhI prakAra ke doSoM aura pradoSoM se mukta ho jAtA hai / [211-214] kevalajJAna aura kevaladarzana se sampanna tathA mohamukta kapila muni ne saba jIvoM ke hita aura kalyANa ke lie tathA mukti ke lie kahA-muni karmabandhana ke hetusvarUpa sabhI prakAra ke grantha tathA kalaha kA tyAga kare / kAma bhogoM ke saba prakAroM doSa dekhatA huA AtmarakSaka muni unameM lipta na ho / Asaktijanaka AmiSarUpa bhogoM meM nimagna, hita aura nizreyasa meM viparIta buddhivAlA, ajJa, manda aura mUDha jIva karmoM se vaise hI baMdha jAtA hai, jaise zleSma-meM makkhI / kAmabhogoM kA tyAga duSkara hai, adhIra puruSoM ke dvArA kAmabhoga AsAnI se nahIM chor3e jAte / kintu jo suvratI sAdhu haiM, ve dustara kAmabhogoM ko usI prakAra taira jAte haiM, jaise vaNika samudra ko / [215] 'hama zramaNa haiM'-aisA kahate hue bhI kucha pazu kI bhAMti ajJAnI jIva prANavadha ko nahIM samajhate haiM / ve manda aura ajJAnI pApadRSTiyoM ke kAraNa naraka meM jAte haiN| [216] jinhoMne sAdhu dharma kI prarUpaNA kI hai, una Arya puruSoM ne kahA hai-"jo prANavadha kA anumodana karatA hai, vaha kabhI bhI saba duHkhoM se mukta nahIM hotA / 217] jo jIvoM kI hiMsA nahIM karatA, vaha sAdhaka 'samita' kahA jAtA hai / usake jIvana meM se pApa-karma vaise hI nikala jAtA hai, jaise U~ce sthAna se jala / [218] saMsAra meM jo bhI trasa aura sthAvara prANI haiM, unake prati mana, vacana, kAyarUpa kisI bhI prakAra ke daNDa kA prayoga na kare / [219] zuddha eSaNAoM ko jAnakara bhikSu unameM apane Apa ko sthApita karebhikSAjIvI muni saMyamayAtrA ke lie AhAra kI eSaNA kare, kintu rasoM meM mUrchita na bane /
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana- 8/220 65 [220] bhikSu jIvana-yApana ke lie prAyaH nIrasa, zIta, purAne kulmASa, sArahIna, rUkhA aura maMthubera Adi kA cUrNa hI bhikSA meM grahaNa karatA hai / [221] "jo sAdhu lakSaNazAstra, svapnazAstra aura aMgavidyA kA prayoga karate haiM, unheM sAdhu nahIM kahA jAtA hai" - aisA AcAryoM ne kahA hai / [222-223] jo vartamAna jIvana ko niyaMtrita na rakha sakane ke kAraNa samAdhiyoga se bhraSTa ho jAte haiM, ve kAmabhoga aura rasoM meM Asakta asurakAya meM utpanna hote haiM / vahAM se nikala kara bhI ve saMsAra meM bahuta kAla taka paribhramaNa karate haiM / bahuta adhika karmoM se lipta hone ke kAraNa unheM bodhi dharma kI prApti atIva durlabha hai / [224-225] dhana-dhAnya Adi se pratipUrNa yaha samagra vizva bhI yadi kisI eka ko de diyA jAe, to bhI vaha usase santuSTa nahIM hogA / itanI duSpUra hai yaha lobhAbhibhUta AtmA / jaise lAbha hotA hai, vaise lobha hotA hai / lAbha se lobha bar3hatA jAtA hai / do mAzA sone se niSpanna hone vAlA kArya karor3oM svarNa mudrAoM se bhI pUrA nahIM ho sakA I / [226-227] jinake hRdaya meM kapaTa hai athavA jo vakSa meM phor3e ke rUpa stanoMvAlI haiM, jo aneka kAmanAoMvAlI haiM, jo puruSa ko pralobhana maiM pha~sA kara use dAsa kI bhA~ti nacAtI haiM, aisa rAkSasI svarUpa sAdhanAvidyA taka striyoM meM Asakti nahIM rakhanI cAhie / striyoM ko tyAganevAlA anagAra unameM Asakta na ho / bhikSu dharma ko pezala jAnakara usameM apanI AtmA ko sthApita kare / [228] vizuddha prajJAvAle kapila muni ne isa prakAra dharma kahA hai / jo isakI samyak ArAdhanA kareMge, ve saMsArasamudra ko pAra kareMge / unake dvArA hI donoM loka ArAdhita hoMge / - aisA maiM kahatA hU~ / adhyayana - 9 - namipravrajyA [229-230] devaloka se Akara nami ke jIva ne manuSya loka meM janma liyA / usakA moha upazAnta huA, to use pUrva janma kA smaraNa huA / smaraNa karake anuttara dharma meM svayaM saMbuddha bane / rAjya kA bhAra putra ko sauMpakara unhoMne abhiniSkramaNa kiyA / [231] namirAjA zreSTha antaHpura meM raha kara, devaloka ke bhogoM ke samAna sundara bhogoM ko bhogakara eka dina prabuddha hue aura unhoMne bhogoM kA parityAga kiyA / [232] bhagavAn nami ne pura aura janapadasahita apanI rAjadhAnI mithilA, senA, antaHpura aura samagra parijanoM ko chor3akara abhiniSkramaNa kiyA aura ekAntavAsI bane / [233] jisa samaya rAjarSi nami abhiniSkramaNa kara pravrajita ho rahe the, usa samaya mithilA meM bahuta kolAhala huA thA / [234-235] uttama pravrajyA - sthAna ke lie prastuta hue nami rAjarSi ko brAhmaNa ke rUpa meM Ae hue devendra ne kahA - "he rAjarSi ! Aja mithilA nagarI meM, prAsAdoM meM aura gharoM meM kolAhala pUrNa dAruNa zabda kyoM sunAI de rahe haiM ?" [236-238] devendra ke isa artha ko sunakara hetu aura kAraNa se prerita nami rAjarSi ne devendra ko kahA - " mithilA eka caitya vRkSa thA / jo zItala chAyAvAlA, manorama, patra 12 5
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 AgamasUtra - hindI anuvAda puSpa evaM phaloM se yukta, bahutoM ke lie sadaiva bahuta upakAraka thA - pracaNDa AMdhI se usa manorama vRkSa ke gira jAne para duHkhita, azaraNa aura Arta ye pakSI krandana kara rahe haiM / " [239-240] rAjarSi ke isa artha ko sunakara hetu aura kAraNa se prerita devendra ne kahA---'"yaha agni hai, yaha vAyu hai aura inase yaha ApakA rAjabhavana jala rahA hai / bhagavan ! Apa apane antaHpura kI ora kyoM nahIM dekhate ?" [241-244] devendra ke isa artha ko sunakara, hetu aura kAraNa se prerita nami rAja ne kahA - "jinake pAsa apanA jaisA kucha bhI nahIM hai, aise hama loga sukha se rahate haiM, sukha se jIte haiM / mithilA ke jalane meM merA kucha bhI nahIM jala rahA hai-putra, patnI aura gRha - vyApAra mukta bhikSu ke lie na koI vastu priya hotI hai aura na koI apriya - 'saba ora se maiM akelA hI hUM' - isa prakAra ekAntadraSTA - gRhatyAgI muni ko saba prakAra se sukha hI sukha hai / " se [245 - 246] isa artha ko sunakara, hetu aura kAraNa se prerita devendra ne kahA- "he kSatriya ! pahale tuma nagara kA parakoTA, gopura, aTTAlikAe~, durga kI khAI, zataghnI-banAkara phira jAnA, pravrajita honA / " [247- 250] isa artha ko sunakara, hetu aura kAraNa se prerita nami rAjarSi ne kahA" zraddhA ko nagara, tapa aura saMyama ko argalA, kSamA ko mana, vacana, kAya kI trigupti se surakSita, evaM ajeya majabUta prAkAra banAkara - parAkrama ko dhanuSa, IryA samiti ko usakI Dora, dhRti ko usakI mUTha banAkara, satya se use bAMdhakara tapa ke bANoM se yukta dhanuSa se karma-rUpI kavaca ko bhedakara antaryuddha kA vijetA muni saMsAra se mukta hotA hai / " [251-252] isa artha ko sunakara, hetu aura kAraNa se prerita devendra ne kahA- ' kSatriya ! pahale tuma prAsAda, vardhamAna gRha, candrazAlAe~ banAkara phira jAnA / [253-254] isa artha ko sunakara, hetu aura kAraNa se prerita nami rAjarSi ne kahA" jo mArga meM ghara banAtA hai, vaha apane ko saMzaya meM DAlatA hai, ataH jahA~ jAne kI icchA ho vahIM apanA sthAyI ghara banAnA cAhie / " [255-256 ] isa artha ko sunakara hetu aura kAraNa se prerita devendra ne kahA- "he kSatriya ! pahale tuma baTamAroM, prANaghAtaka DAkuoM, gAMTha kATane vAloM aura coroM se nagara kI rakSA karake phira jAnA / " [257-258] isa artha ko sunakara, hetu aura kAraNa se prerita nami rAjarSi ne kahA"isa loka meM manuSyoM ke dvArA aneka bAra mithyA daNDa kA prayoga kiyA jAtA hai / aparAdha na karanevAle nirdoSa pakar3e jAte haiM aura sahI aparAdhI chUTa jAte haiM / " [259-260] isa artha ko sunakara, hetu aura kAraNa se prerita devendra ne kahA - ' "he kSatriya ! jo rAjA abhI tumheM namate nahIM haiM, pahale unheM apane vaza meM karake phira jAnA / [261-264] isa artha ko sunakara, hetu aura kAraNa se prerita nami rAjarSi ne kahA" jo durjaya saMgrAma meM dasa lAkha yoddhAoM ko jItatA hai, usakI apekSA jo eka apane ko jItatA hai, usakI vijaya hI parama vijaya hai - bAhara ke yuddhoM se kyA ? svayaM apane hI yuddha karo / apane se apane ko jIkara hI saccA sukha prApta hotA hai-pA~ca indriyA~, krodha, mAna, mAyA, lobha aura mana - ye hI vAstava meM durjeya haiM / eka apane Apa ko jIta lene para sabhI
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana-9/264 67 jIta lie jAte haiM / " [265-266] isa artha ko sunakara hetu aura kAraNa se prerita devendra ne kahA-"he kSatriya ! tuma vipula yajJa karAkara, zramaNa aura brAhmaNoM ko bhojana karAkara, dAna dekara, bhoga bhogakara aura svayaM yajJa kara ke phira jAnA / " [267-268] isa artha ko sunakara, hetu aura kAraNa se prerita nami rAjarpi ne kahA"jo manuSya pratimAsa dasa lAkha gAyoM kA dAna karatA hai, usako bhI saMyama hI zreya hai / phira bhale hI vaha kisI ko kucha bhI dAna na kare / " [269-270] isa artha ko sunakara hetu aura kAraNa se prerita devendra ne kahA-'he manujAdhipa ! tuma gRhastha Azrama ko chor3akara jo dUsare saMnyAsa Azrama kI icchA karate ho, yaha ucita nahIM hai / gRhastha Azrama meM hI rahate hue pauSadhavrata meM anurata raho / " [271-272] isa artha ko sunakara, hetu aura kAraNa se prerita nami rAjarSi ne kahA"jo bAla sAdhaka mahIne-mahIne ke tapa karatA hai aura pAraNA meM kuza ke agra bhAga para Ae utanA hI AhAra grahaNa karatA hai, vaha suAkhyAta dharma kI solahavIM kalA ko bhI pA nahIM sakatA hai / " [273-274] isa artha ko sunakara hetu aura kAraNa se prerita devendra ne kahA-"he kSatriya ! tuma cAMdI, sonA, maNi, motI, kAMse ke pAtra, vastra, vAhana aura koza kI vRddhi karake phira muni bananA / " [275-277] isa artha ko sunakara hetu aura kAraNa se prerita nami rAjarSi ne kahA"sone aura cAMdI ke kailAza ke samAna asaMkhya parvata hoM, phira bhI lobhI manuSya kI unase kucha bhI tRpti nahIM hotI / kyoMki icchA AkAza samAna ananta hai / " "pRthvI, cAvala, jo, sonA aura pazu kI icchApUrti ke lie bhI paryApta nahIM hai-" yaha jAna kara sAdhaka tapa kA AcaraNa kare / " . [278-279] isa artha ko sunakara hetu aura kAraNa se prerita devendra ne kahA-"he pArthiva ! Azcarya hai, tuma pratyakSa meM prApta bhogoM ko tyAga rahe ho aura aprApta bhogoM kI icchA kara rahe ho / mAlUma hotA hai, tuma vyartha ke saMkalpoM se Thage jA rahe ho / ' [280-282] isa artha ko sunakara, hetu aura kAraNa se prerita nami rAjarSi ne kahA"saMsAra ke kAma bhoga zalya haiM, viSa haiM aura AzIviSa sarpa ke tulya haiM / jo kAma-bhogoM ko cAhate haiM, kintu unakA sevana nahIM kara pAte haiM, ve bhI durgati meM jAte haiM / krodha se adhogati meM jAnA hotA hai / mAna se adhamagati hotI hai / mAyA se sugati meM bAdhAe~ AtI haiM / lobha se donoM taraha kA bhaya hotA hai / " [283-288] devendra brAhmaNa kA rUpa chor3akara, apane vAstavika indrasvarUpa ko prakaTa karake madhura vANI se stuti karatA huA nami rAjarSi ko vandanA karatA hai : "aho, Azcarya hai tumane krodha ko jItA / mAna ko parAjita kiyA / mAyA ko nirAkRta kiyA / lobha ko vaza meM kiyA / aho ! uttama hai tumhArI saralatA / uttama hai tumhArI mRdutA / uttama hai tumhArI kSamA / aho ! uttama hai tumhArI nirlobhatA / bhagavan ! Apa isa loka meM bhI uttama haiM aura paraloka meM bhI uttama hoMge / karma-mala se rahita hokara Apa loka meM sarvottama sthAna siddhi ko
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra-hindI anuvAda prApta kareMge / isa prakAra stuti karate hue indra ne, uttama zraddhA se, rAjarSi ko pradakSiNA karate hue, aneka bAra vandanA kI / isake pazcAt nami munivara ke cakra aura aMkuza ke lakSaNoM se yukta caraNoM kI vandanA karake lalita evaM capala kuNDala aura mukuTa ko dhAraNa karane vAlA indra Upara AkAza mArga se calA gayA / [289] namirAjarSi ne AtmabhAvanA se apane ko vinata kiyA / sAkSAt devendra ke dvArA prerita hone para bhI gRha aura vaidehI kI rAjyalakSmI ko tyAga kara zrAmaNyabhAva meM susthira rahe / [290] saMbuddha, paNDita aura vicakSaNa puruSa isI prakAra bhogoM se nivRtta hote haiM, jaise ki nami rAjarSi / -aisA maiM kahatA hU~ / ( adhyayana-10-drumapatraka [291] gautama ! jaise samaya bItane para vRkSa kA sUkhA huA sapheda pattA gira jAtA hai, usI prakAra manuSya kA jIvana hai / ataH gautama ! samaya mAtra kA bhI pramAda mata kara / [292] kuza-DAbha ke agra bhAga para Tike hue osa ke bindu kI taraha manuSya kA jIvana kSaNika hai / isalie gautama ! samaya mAtra kA bhI pramAda mata kara / [293] alpakAlIna AyuSya meM, vighnoM se pratihata jIvana meM hI pUrvasaMcita karmaraja ko dUra karanA hai, gautama ! samaya mAtra kA bhI pramAda mata kara / [294] vizva ke saba prANiyoM ko cirakAla meM bhI manuSya bhava kI prApti durlabha hai| karmoM kA vipAka tIvra hai / isalie gautama ! samaya mAtra kA bhI pramAda mata kara / [295-299]pRthvIkAya meM, apakAya meM, tejas kAya meM, vAyukAya meM asaMkhyAta kAla taka rahatA hai / ataH gautama ! kSaNa bhara kA bhI pramAda mata kara / aura vanaspatikAya meM gayA huA jIva utkarSataH duHkha se samApta hone vAle ananta kAla taka rahatA hai / ataH gautama ! kSaNa bhara kA bhI pramAda mata kara / [300-302] dvIndriya...trIndriya meM...aura caturindraya meM gayA huA jIva utkarSataH saMkhyAta kAla taka rahatA hai / isalie gautama ! kSaNa bhara kA bhI pramAda mata kara / [303] paMcendriya kAya meM gayA huA jIva utkarSataH sAta ATha bhava taka rahatA hai / isalie gautama ! samaya mAtra kA bhI pramAda mata kara / / [304] deva aura naraka yoni meM gayA huA jIva utkarSataH eka-eka bhava grahaNa karatA hai / ataH gautama ! samaya mAtra kA bhI pramAda mata kara / [305] pramAdabahula jIva zubhAzubha karmoM ke kAraNa saMsAra meM paribhramaNa karatA hai / isalie gautama ! kSaNa bhara kA bhI pramAda mata kara / [306-310] durlabha manuSya jIvana pAkara bhI Aryatva pAnA durlabha hai / manuSya hokara bhI bahuta se loga dasyu aura mleccha hote hai / Aryatva kI prApti hone para bhI avikala paMcendriyatva kI prApti durlabha hai / bahuta se jIvoM ko vikalandriyatva bhI dekhA jAtA hai / avikala paMcendriyatva kI prApti hone para bhI zreSTha dharma kA zravaNa punaH durlabha hai / kutIrthikoM kI upAsanA karanevAle bhI dekhe jAte haiM / uttama dharma kI zruti milane para bhI zraddhA honA durlabha
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana- 10 / 310 69 hai / bahuta se loga mithyAtva kA sevana karate haiM / dharma zraddhA hone para bhI tadanurUpa AcaraNa honA durlabha hai / bahuta se dharmazraddhAlu bhI kAma bhogoM meM Asakta haiM / ataH gautama ! kSaNa bhara kA bhI pramAda mata kara / [311-316] tumhArA zarIra jIrNa ho rahA hai, bAla sapheda ho rahe haiM / zravaNazakti kamajora ho rahI hai / zarIra jIrNa ho rahA hai, A~khoM kI zakti kSINa ho rahI hai / ghrANa zakti hIna ho rahI hai / rasagrAhaka jihvA kI zakti naSTa ho rahI hai / sparzazakti kSINa ho rahI hai / sArI zakti hI kSINa ho rahI hai / isa sthiti meM gautama ! samaya mAtra kA bhI pramAda mata kara / [317] vAta vikAra Adi se janya cittodvega, phor3A-phunsI, visUcikA tathA anya bhI zIghra - ghAtI vividha roga se zarIra gira jAtA hai, vidhvasta ho jAtA hai / ataH gautama ! kSaNa bhara kA bhI pramAda mata kara / [318] jaise zarad kAlIna kumuda pAnI se lipta nahIM hotA, usI prakAra tU bhI apanA sabhI prakAra kA sneha kA tyAga kara, gautama ! isameM tU samaya mAtra bhI pramAda mata kara / [319] dhana aura patnI kA parityAga kara tU anagAra vRtti meM dIkSita huA hai / ataH eka bAra vamana kie gae bhogoM ko punaH mata pI, gautama ! samaya mAtra kA bhI pramAda mata kr| [320] mitra, bAndhava aura vipula dhanarAzi ko chor3akara punaH unakI gaveSaNA mata kr| he gautama ! samaya mAtra kA bhI pramAda mata kara / [321] bhaviSya meM loga kaheMge- 'Aja jina nahIM dIkha rahe haiM aura jo mArgadarzaka haiN| bhI, eka mata ke nahIM hai / ' kintu Aja tujhe nyAyapUrNa mArga upalabdha hai / ataH gautama ! samaya mAtra kA bhI pramAda mata kara / [322] kaMTakAkIrNa patha chor3akara tU sApha rAja mArga para A gayA hai / ataH dRr3ha zraddhA ke sAtha isa mArga para cala / gautama ! samaya mAtra kA pramAda mata kara / [323] kamajora bhAravAhaka viSama mArga para jAtA hai, to pazcAttApa karatA hai, gautama ! tuma usakI taraha viSama mArga para mata jAo / anyatA bAda meM pachatAnA hogA / gautama ! samaya mAtra kA bhI pramAda mata kara / [324] he gautama ! tU mahAsAgara ko to pAra kara gayA hai, aba tIra ke nikaTa pahu~ca kara kyoM khar3A hai ? usako pAra karane meM jaldI kara / gautama ! kSaNa bhara kA bhI pramAda mata kara / [325] tU dehamukta siddhatva ko prApta karAne vAlI kSapaka zreNI para ArUr3ha ho kara kSema, ziva aura anuttara siddhi loka ko prApta karegA / ataH gautama ! kSaNa bhara kA bhI pramAda mata kara / [326] buddha-tattvajJa aura upazAnta hokara pUrNa saMyatabhAva se tU gAMva evaM nagara meM vicaraNa kara / zAnti mArga ko bar3hA / gautama ! isameM samaya mAtra kA bhI pramAda mata kara / [327] artha aura pada se suzobhita evaM sukathita bhagavAna kI vANI ko sunakara, rAga dveSa kA chedana kara gautama siddhi gati ko prApta hue / aisA maiM kahatA hU~ / adhyayana - 10 - kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra-hindI anuvAda ( adhyayana-11-bahuzrutapUjA) [328] sAMsArika bandhanoM se rahita anAsakta gRhatyAgI bhikSu ke AcAra kA maiM yathAkrama kathana karUMgA, use tuma mujhase suno / [329] jo vidyAhIna hai, aura vidyAvAn hokara bhI ahaMkArI hai, ajitendriya hai, avinIta hai, bAra-bAra asaMbaddha bolatA hai-vaha abahuzruta hai / [330] ina pAMca kAraNoM se zikSA prApta nahIM hotI hai-abhimAna, krodha, pramAda, roga aura Alasya / [331-332] jo ha~sI-majAka nahIM karatA, sadA dAnta rahatA hai, kisI kA marma prakAzita nahIM karatA, azIla, na ho, vizIla na ho, rasalolupa na ho, krodha na karatA ho, satya meM anurakta ho, ina ATha sthitiyoM meM vyakti zikSAzIla hotA hai / [332-336] caudaha prakAra se vyavahAra karane vAlA saMyata-muni avinIta kahalAtA hai aura vaha nirvANa prApta nahIM karatA / jo bAra bAra krodha karatA hai, krodha ko lambe samaya taka banAye rakhatA hai, mitratA ko ThukarAtA hai, zruta prApta kara ahaMkAra karatA hai-skhalanA hone para dUsaroM kA tiraskAra karatA hai, mitroM para krodha karatA hai, priya mitroM kI bhI ekAnta meM burAI karatA hai-asaMbaddha pralApa karatA hai, drohI hai, abhimAnI hai, rasalolupa hai, ajitendriya hai, asaMvibhAgI hai aura aprItikara hai / va avinita hai / [337-340] pandaha kAraNoM se suvinIta kahalAtA hai jo namra hai, acapala hai, dambhI nahIM hai, akutUhalI hai-kisI kI nindA nahIM karatA, jo krodha ko lambe samaya taka pakar3a kara nahIM rakhatA, mitroM ke prati kRtajJa hai, zruta ko prApta karane para ahaMkAra nahIM karatA-skhalanA hone para dUsaroM kA tiraskAra nahIM karatA / mitroM para krodha nahIM karatA / jo apriya mitra ke lie bhI ekAnta meM bhalAI kI hI bAta karatA hai-vAk-kalaha aura mArapITa, nahIM karatA, abhijAta hai, lajjAzIla hai, pratisaMlIna vaha buddhimAn sAdhu vinIta hotA hai / [341] jo sadA gurukula meM rahatA hai, yoga aura upadhAna meM nirata hai, priya karanevAlA aura priyabhASI hai, vaha zikSA prApta kara sakatA hai / [342] jaisa zaMkha meM rakhA huA dUdha svayaM apane aura apane AdhAra ke guNoM ke kAraNa donoM ora se suzobhita rahatA hai, usI taraha bahuzruta bhikSu meM dharma, kIrti aura zruta bhI suzobhita hote haiM / [343] jisa prakAra kamboja deza ke azvoM meM kanthaka ghor3A jAtimAn aura vega meM zreSTha hotA hai, usI prakAra bahuzruta zreSTha hotA hai / [344] jaise jAtimAn azva para ArUDha dRDha parAkramI zUravIra yoddhA donoM tarapha hone vAle nAndI ghoSoM se suzobhita hotA hai, vaise bahuzruta bhI suzobhita hotA hai | [345] jisa prakAra hathiniyoM se ghirA huA sATha varSa kA balavAna hAthI kisI se parAjita nahIM hotA, vaise bahuzruta bhI kisI se parAjita nahIM hotA / [346] jaise tIkSNa sIMgoMvAlA, baliSTha kaMdhoM vAlA vRSabha-yUtha ke adhipati ke rUpa meM suzobhita hotA hai, vaise hI bahuzruta muni bhI gaNa ke adhipati ke rUpa meM suzobhita hotA hai /
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana-11/347 71 [347] jaise tIkSNa dAr3hoM vAlA pUrNa yuvA evaM duSparAjeya siMha pazuoM meM zreSTha hotA hai, vaise bahuzruta bhI anya tIrthakoM meM zreSTha hotA hai / [348] jaise zaMkha, cakra aura gadA ko dhAraNa karanevAlA vAsudeva aparAjita balavAlA yoddhA hotA hai, vaise bahuzruta bhI aparAjita balazAlI hotA hai / [349] jaise mahAna RddhizAlI cAturanta cakravartI caudaha ratnoM kA svAmI hotA hai, vaise hI bahuzruta bhI caudaha pUrvo kI vidyA kA svAmI hotA hai / [350] jaise sahasracakSu, vajrapANi, purandara zakra devoM kA adhipati hotA hai, vaise bahuzruta bhI hotA hai / [351] jaise andhakAra kA nAzaka udIyamAna sUrya teja se jalatA huA-sA pratIta hotA hai, usI prakAra bahuzruta bhI tejasvI hotA hai / [352] jaise nakSatroM ke parivAra se parivRta, candramA pUrNimA ko paripUrNa hotA hai, usI prakAra bahuzruta bhI jJAnAdi kI kalAoM se paripUrNa hotA hai / [353] jisa prakAra vyApArI Adi kA koSThAgAra surakSita aura aneka prakAra ke dhAnyoM se paripUrNa hotA hai, usI prakAra bahuzruta bhI nAnA prakAra ke zruta se paripUrNa hotA hai / [354] 'anAdRta' devakA 'sudarzana' nAmaka jambU vRkSa jisa prakAra saba vRkSoM meM zreSTha hotA hai, vaise hI bahuzruta saba sAdhuoM meM zreSTha hotA hai / [355] jisa prakAra nIlavaMta varSadhara parvata se nikalI huI jalapravAha se paripUrNa, samudragAminI sItA nadI saba nadiyo meM zreSTha hai, isI prakAra bahuzruta bhI sarvazreSTha hotA hai / [356] jaise ki nAnA prakAra kI auSadhiyoM se dIpta mahAn maMdara-meru parvata saba parvatoM meM zreSTha hai, aise hI bahuzruta saba sAdhuoM meM zreSTha hotA hai / [357] jisa prakAra sadaiva akSaya jala se paripUrNa svayaMbhUramaNa samudra nAnAvidha ratnoM se paripUrNa rahatA hai, usI prakAra bahuzruta bhI akSaya jJAna se paripUrNa hotA hai / 358] samudra ke samAna gambhIra, durAsada, avicalita, aparAjeya, vipula zrutajJAna se paripUrNa, trAtA-aise bahuzruta muni karmoM ko kSaya karake uttama gati ko prApta hue haiM / [359] mokSa kI khoja karane vAlA muni zruta kA Azraya grahaNa kare, jisase vaha svayaM ko aura dUsaroM ko bhI siddhi prApta karA sake / -aisA maiM kahatA hU~ / (adhyayana-12-harikezIya) [360] harikezabala-cANDAlakula meM utpanna hue the, phira bhI jJAnAdi uttama guNoM ke dhAraka aura jitendriya bhikSu the / [361] ve IryA, eSaNA, bhASA, uccAra, AdAna-nikSepa-ina pA~ca samitiyoM meM yatnazIla samAdhistha saMyamI the / [362] mana, vANI aura kAya se gupta jitendriya muni, bhikSA ke lie yajJamaNDapa meM gaye, jahA~ brAhmaNa yajJa kara rahe the / [363] tapa se unakA zarIra sUkha gayA thA aura unake upadhi evaM upakaraNa bhI prAnta the / ukta sthiti meM muni ko Ate dekhakara anArya unakA upahAsa karane lage /
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 AgamasUtra-hindI anuvAda [364] jAtimada se pratistabdha-ipta, hiMsaka, ajitendriya, abrahmacArI aura ajJAnI logoM ne isa prakAra kahA [365-366] "bIbhatsa rUpavAlA, kAlA, vikarAla, beDola moTI nAkavAlA, alpa evaM malina vastravAlA, dhUlidhUsarita hone se bhUta kI taraha dikhAI denevAlA, gale meM saMkaradUSya dhAraNa karanevAlA yaha kauna A rahA hai ?" "are adarzanIya ! tU kauna hai ? yahA~ kisa AzA se AyA hai tU ? gaMde aura dhUlidhUsarita vastra se tU adhanaMgA pizAca kI taraha dIkha rahA hai / jA, bhAga yahA~ se yahA~ kyoM khar3A hai ?" [367-369] usa samaya mahAmuni ke prati anukampA kA bhAva rakhanevAle tinduka vRkSavAsI yakSa ne apane zarIra ko chupAkara aise vacana kahe-"maiM zramaNa hU~ / maiM saMyata hU~ / maiM brahmacArI haM / maiM dhana, pacana aura parigraha kA tyAgI ha~ / bhikSA ke samaya dUsaroM ke lie niSpanna AhAra ke lie yahA~ AyA hU~ / " "yahAM pracura anna diyA, khAyA aura upabhoga meM lAyA jA rahA hai / Apako mAlUma honA cAhie, maiM bhikSAjIvI hU~ / ataH bace hue anna meM se kucha isa tapasvI ko bhI mila jAe / " [370]rudradeva-"yaha bhojana kevala brAhmaNoM ke lie taiyAra kiyA gayA hai / yaha ekapakSIya hai, ataH dUsaroM ke lie adeya hai / hama tujhe yaha yajJArthaniSpanna anna jala nahIM deNge| phira tU yahAM kyoM khar3A hai ?" [371] yakSa-"acchI phasala kI AzA se kisAna jaise UMcI aura nIcI bhUmi meM bhI bIja bote haiM / isa kRSakadRSTi se hI mujhe dAna do / maiM bhI puNyakSetra hUM, ataH merI bhI ArAdhanA karo / " [372] rudradeva-"saMsAra meM aise kSetra hameM mAlUma haiM, jahAM boye gae bIja pUrNa rUpa se uga Ate haiM / jo brAhmaNa jAti aura vidyA se sampanna haiM, ve hI puSyakSetra haiM / [373-374] yakSa-"jinameM krodha, mAna, hiMsA, jhUTha, corI aura parigraha haiM, ve brAhmaNa jAti aura vidyA se vihIna pApakSetra haiM / " "he brAhmaNo ! isa saMsAra meM Apa kevala vANI kA bhAra hI vahana kara rahe ho / vedoM ko par3hakara bhI unake artha nahIM jAnate / jo muni bhikSA ke lie samabhAvapUrvaka UMca nIca gharoM meM jAte haiM, ve hI puNya-kSetra hai / " [375] rudradeva-"hamAre sAmane adhyApakoM ke prati pratikUla bolane vAle nirgrantha ! kyA bakavAsa kara rahA hai ? yaha anna jala bhale hI sar3a kara naSTa ho jAya, para, hama tujhe nahIM deMge / " [376] yakSa-"maiM samitiyoM se susamAhita hU~, guttiyoM se gupta hUM aura jitendriya hU~ / yaha eSaNIya AhA yadi nahIM dete ho, to Aja ina yajJoM kA tuma kyA lAbha loge ?" [377-379] rudradeva-"yahAM koI haiM kSatriya, upajyotiSa-rasoiye, adhyApaka aura chAtra, jo isa nigrantha ko DaNDe se, phalaka se pITa kara aura kaNTha pakar3a kara nikAla deM / " yaha sunakara bahuta se kumAra daur3ate hue Ae aura daNDoM se, betoM se, cAbukoM se RSi ko pITane lage / rAjA kauzalika kI anindya suMdarI kanyA bhadrA ne muni ko piTate dekhakara kruddha kumAroM ko rokA / [380-382] bhadrA-"devatA kI balavatI preraNA se rAjA ne mujhe isa muni ko diyA
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana-12/382 73 thA, kintu muni ne mujhe mana se bhI nahIM cAhA / merA parityAga karane vAle yaha RSi narendroM aura devendroM se bhI pUjita haiM / " - "ye vahI ugra tapasvI, mahAtmA, jitendriya, saMyamI aura brahmacArI haiM, jinhoMne svayaM mere pitA rAjA kauzalika ke dvArA mujhe diye jAne para bhI nahIM cAhA / " - "ye RSi mahAn yazasvI, mahAnubhAga, ghorakhatI, ghora parAkramI haiM / ye avahelanA ke yogya nahIM haiM / ataH inakI avahelanA mata karo / aisA na ho ki, apane teja se kahIM yaha tuma sabako bhasma kara deM / " [383] usa ke ina subhASita vacanoM ko sunakara RSi kI sevA ke lie yakSa kumAroM ko rokane lge| (384-387] AkAza meM sthita bhayaMkara rUpa vAle asurabhAvApanna kruddha yakSa una ko pratAr3ita karane lage / kumAroM ko kSata-vikSata aura khUna kI ulTI karate dekhakara bhadrA ne punaH kahA-"jo bhikSu kA apamAna karate haiM, ve nakhoM se parvata khodate haiM, dAtoM se lohA cabAte haiM aura pairoM se agni ko kucalate haiM / " - "maharSi AzIviSa, ghora tapasvI, ghokhatI, ghora parAkramI haiM / jo loga bhikSAkAla meM muni ko vyathita karate haiM, ve pataMgoM kI bhA~ti agni meM girate haiN|" - "yadi tuma apanA jIvana aura dhana cAhate ho, to saba milakara, natamastaka hokara, inakI zaraNa lo / yaha RSi kupita hone para samUce vizva ko bhI bhasma kara sakatA hai / " [388] muni ko pratAr3ita karane vAle chAtroM ke sira pITha kI ora jhuka gaye the / bhujAe~ phaila gaI thIM / nizceSTa ho gaye the / AMkheM khulI hI raha gaI thIM / muMha se rudhira nikalane lagA thA / muMha Upara ko ho gaye the / jIbheM aura AMkheM bAhara nikala AyI thIM / [389-390] isa prakAra chAtroM ko kATha kI taraha nizceSTa dekha kara vaha udAsa aura bhayabhIta brAhmaNa apanI patnI ko sAtha lekara muni ko prasanna karane lagA-"bhante ! hamane tathA mUr3ha ajJAnI bAlakoM ne ApakI jo avahelanA kI hai, Apa unheM kSamA kareM / RSijana mahAn prasannacitta hote haiM, ataH ve kisI para krodha nahIM karate haiM / .. [391] muni-"mere mana meM na koI dveSa pahale thA, na aba hai, aura na Age hogA / yakSa sevA karate haiM, unhoMne hI kumAroM ko pratAr3ita kiyA hai / " / [392-394] rudradeva-dharma aura artha ko yathArtha rUpa se jAnanevAle bhUtiprajJa Apa krodha na kare / hama saba milakara Apake caraNoM meM Ae haiM, zaraNa le rahe haiM / "mahAbhAga ! hama ApakI arcanA karate haiM / aba Apa dadhi Adi nAnA vyaMjanoM se mizrita zAlicAvaloM se niSpanna bhojana khAie / " - "yaha hamArA pracura anna hai / hamAre anugrahArtha ise svIkAra kareM / " -purohita ke isa Agraha para mahAn AtmA muni ne svIkRti dI aura eka mAsa kI tapazcaryA ke pAraNe ke lie AhAra-pAnI grahaNa kiyA / [395-396] devoM ne vahA~ sugandhita jala, puSpa evaM divya dhana kI varSA ko aura dundubhiyA~ bajAIM, AkAza meM 'aho dAnam' kA ghoSa kiyA / pratyakSa meM tapa kI hI vizeSatAmahimA dekhI jA rahI hai, jAti kI nahIM / jisakI aisI mahAn camatkArI Rddhi hai, vaha harikeza muni-cANDAla putra hai / [397-398] muni-"brAhmaNo ! agni kA samArambha karate hue kyA tuma bAhara se-jala se zuddhi karanA cAhate ho ? jo bAhara se zuddhi ko khojate haiM unheM kuzala puruSa sudRSTa nahIM
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 AgamasUtra-hindI anuvAda kahate / ' "kuza, yUpa, tRNa, kASTha aura agni kA prayoga tathA prAtaH aura saMdhyA meM jala kA sparza-isa prakAra tuma manda-buddhi loga, prANiyoM aura bhUta jIvoM kA vinAza karate hue pApakarma kara rahe ho / " [399] "he bhikSu ! hama kaise pravRtti kareM ? kaise yajJa kareM ? kaise pApa karmoM ko dUra kareM ? he yakSapUjita saMyata ! hameM batAe~ ki tattvajJa puruSa zreSTha yajJa kauna-sA batAte haiM ?" [400-401] muni-"mana aura indriyoM ko saMyamita rakhane vAle muni pRthvI Adi chaha jIvanikAya kI hiMsA nahIM karate haiM, asatya nahIM bolate haiM, corI nahIM karate haiM; parigraha, strI, mAna aura mAyA ko svarUpataH jAnakara evaM chor3akara vicaraNa karate haiM / " -"jo pAMca saMvaroM se pUrNatayA saMvRta hote haiM, jIvana kI AkAMkSA nahIM karate, zarIra kA parityAga karate haiM, pavitra haiM, videha haiM, ve vAsanAoM para vijaya pAne vAlA mahAjayI zreSTha yajJa karate haiM / " [402] "he bhikSu ! tumhArI jyoti kaunasI hai ? jyoti sthAna kaunasA hai ? ghRtAdiprakSepaka kar3achI kyA hai ? agni ko pradIta karanevAle kaNDe kaunase haiM ? tumhArA IMdhana aura zAMtipATha kauna-sA hai ? kisa homa se Apa jyoti ko prajvalita karate haiM ?" [403] muni-"tapa jyoti hai / jIva-AtmA jyoti kA sthAna hai / mana, vacana aura kAyA kA yoga kar3achI hai / zarIra kaNDe haiM / karma Indhana hai / saMyama kI pravRtti zAMti-pATha hai / aisA maiM prazasta yajJa karatA hU~ / " [404] - "he yakSapUjita saMyata ! hameM batAie ki tumhArA draha kaunasA hai ? zAMtitIrtha kaunase haiM ? kahA~ snAna kara raja dUra karate ho ? hama Apase jAnanA cAhate haiM ?" [405-406] muni-"AtmabhAva kI prasannatArUpa akaluSa lezyAvAlA dharma merA hRda hai, jahA~ snAnakara maiM vimala, vizuddha evaM zAnta hokara karmaraja ko dUra karatA hU~ / " "kuzala puruSoM ne ise hI snAna kahA hai / RSiyoM ke lie yaha mahAn snAna hI prazasta hai / isa dharmahada meM snAna karake maharSi vimala aura vizuddha hokara uttama sthAna ko prApta hue haiM / " -aisA maiM kahatA huuN| (adhyayana-13-citrasambhUtIya) [407] jAti se parAjita saMbhUta muni ne hastinApura meM cakravartI hone kA nidAna kiyA thA / vahA~ se marakara vaha padmagulma vimAna meM deva banA / phira brahmadatta cakravartI ke rUpa meM culanI kI kukSi se janma liyA / [408] sambhUta kAmpilya nagara meM aura citra purimatAla nagara meM, vizAla zreSThikula meM, utpanna huA / aura vaha dharma sunakara pravrajita ho gayA / [409] kAmpilya nagara meM citra aura sambhUta donoM mile / unhoMne paraspara sukha aura duHkha rUpa karmaphala ke vipAka ke sambandha meM bAtacIta kI / [410] mahAn RddhisaMpanna evaM mahAn yazasvI cakravartI brahmadatta ne atIva Adara ke sAtha apane bhAI ko isa prakAra kahA [411-413] "isake pUrva hama donoM paraspara vazavartI, anurakta aura hitaiSI bhAI-bhAI the / ' - "hama donoM dazArNa deza meM dAsa, kAliMjara parvata para hariNa, mRta-gaMgA ke kinAre haMsa
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana-13/413 aura kAzI deza meM cANDAla the / " - "devaloka meM mahAna Rddhi se sampanna deva the / yaha hamArA chaThavAM bhava hai, jisameM hama eka dUsare ko chor3akara pRthak-pRthak paidA hue haiM / " / [414] - "rAjan ! tUne nidAnakRta karmoM kA vizeSa rUpa se cintana kiyA / usI karmaphala ke vipAka se hama alaga-alaga paidA hue haiM / " [415] -"citra ! pUrva janma meM mere dvArA kie gae satya aura zuddha karmoM ke phala ko Aja maiM bhoga rahA hU~, kyA tuma bhI vaise hI bhoga rahe ho ?" [416-418] muni-"manuSyoM ke dvArA samAcarita saba satkarma saphala hote haiM / kie hue karmoM ke phala ko bhoge binA mukti nahIM hai / merI AtmA bhI uttama artha aura kAmoM ke dvArA puNyaphala se yukta rahI hai / " - "sambhUta ! jaise tuma apane Apako bhAgyavAn, mahAn Rddhi se saMpanna aura puNyaphala se yukta samajhate ho, vaise citra ko bhI samajho / rAjan ! usake pAsa bhI pracura Rddhi aura dyuti rahI hai | -"sthaviroM ne janasamudAya meM alpAkSara, kintu mahArtha gAthA kahI thI, jise zIla aura guNoM se yukta bhikSu yatna se arjita karate haiM / use sunakara maiM zramaNa ho gayA / " [419-420] cakravartI uccodaya, madhu, karka, madhya aura brahmA-ye mukhya prAsAda tathA aura bhI aneka ramaNIya prAsAda hai / pAMcAla deza ke aneka viziSTa padArthoM se yukta tathA pracura evaM vividha dhana se pari-pUrNa ina gRhoM ko svIkAra karo / " - "tuma nATya, gIta aura vAdyoM ke sAtha striyoM se ghire hue ina bhogoM ko bhogo / mujhe yahI priya hai / pravrajyA nizcaya se duHkhaprada hai / " [421] usa rAjA ke hitaiSI dharma meM sthita citra muni ne pUrva bhava ke sneha se anurakta evaM kAmabhogoM meM Asakta rAjA ko isa prakAra kahA [422-423] "saba gIta-gAna vilApa haiM / samasta nATya viDambanA haiM / saba AbharaNa bhAra haiM | aura samagra kAma-bhoga duHkhaprada haiM / " - "ajJAniyoM ko sundara dikhanevAle, kintu vastutaH duHkhakara kAmabhogoM meM vaha sukha nahIM hai, jo sukha zIlaguNoM meM rata, kAmanAoM se nivRtta tapodhana bhikSuoM ko hai / " [424-426] "he narendra ! manuSyoM meM jo cANDAla jAti adhama jAti mAnI jAtI hai, usameM hama donoM utpanna ho cuke haiM, cANDAloM kI bastI meM hama donoM rahate the, jahA~ sabhI loga hamase dveSa karate the / " - "usa jAti meM hamane janma liyA thA aura vahIM hama donoM rahe the / taba sabhI hamase dhRNA karate the / ataH yahAM jo zreSThatA prApta hai, vaha pUrva janma ke zubha karmoM kA phala hai / " - "pUrva zubha karmoM ke phalasvarUpa isa samaya vaha tU aba mahAnubhAga, mahAn RddhivAlA rAjA banA hai / ataH tU kSaNika bhogoM ko chor3akara cAritra dharma kI ArAdhanA ke hetu abhiniSkramaNa kara / " [427-431] -"rAjan ! isa azAzvata mAnavajIvana meM jo vipula puNyakarma nahIM karatA hai, vaha mRtyu ke Ane para pazcAttApa karatA hai aura dharma na karane ke kAraNa paraloka meM bhI pazcAttApa karatA hai / " - "jaise ki yahA~ siMha hariNa ko pakar3akara le jAtA hai, vaise hI antakAla meM mRtyu manuSya ko le jAtA hai / mRtyu ke samaya meM usake mAta-pitA aura bhAI koI bhI mRtyuduHkha meM hissedAra nahIM hote haiM / " - "usake duHkha ko na jAti ke loga ba~TA
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra - 1 - hindI anuvAda 76 sakate haiM aura na mitra, putra tathA bandhu hI / vaha svayaM akelA hI prApta duHkhoM ko bhogatA hai, kyoMki karma kartA ke hI pIche calatA hai / " "sevaka, pazu, kheta, ghara, dhana-dhAnya Adi saba kucha chor3akara yaha parAdhIna jIva apane kRta karmoM ko sAtha lie sundara athavA asundara parabhava ko jAtA hai / " - "jIvarahita usa ekAkI tuccha zarIra ko citA meM agni se jalAkara strI, putra aura jAti-jana kisI anya AzrayadAtA kA anusaraNa karate haiM / " [432] - "rAjan ! karma kisI prakAra kA pramAda kie binA jIvana ko hara kSaNa mRtyu ke samIpa le jA rahA hai, aura yaha jarA manuSya kI kAnti kA haraNa kara rahI hai| pAMcAlarAja ! merI bAta suno / pracura apakarma mata karo / " [ 433] - 'he sAdho ! jaise ki tuma mujhe batA rahe ho, maiM bhI jAnatA hU~ ki ye kAmabhoga bandhanarUpa haiM, kintu Arya ! hamAre-jaise logoM ke lie to ye bahuta durjaya haiM / " [ 434 - 436] - "citra ! hastinApura meM mahAn Rddhi vAle cakravartI rAjA ko dekhakara bhogoM meM Asakta hokara maiMne azubha nidAna kiyA thA / " "usa kA pratikramaNa nahIM kiyA / usI karma kA yaha phala hai ki dharma ko jAnatA huA bhI maiM kAmabhogoM meM Asakta hU~," "jaise daladala meM dhaMsA hAthI sthala ko dekhakara bhI kinAre para nahIM pahu~ca pAtA hai, vaise hI hama kAmabhogoM meM Asakta jana jAnate hue bhI bhikSumAga kA anusaraNa nahIM kara pAte haiM / " [437-439] -"rAjan ! samaya vyatIta ho rahA hai, rAteM daur3atI jA rahI haiM / manuSya bhoga nitya nahIM hai / kAma bhoga kSINapuNyavAle vyakti ko vaise hI chor3a dete haiM, jaise ki kSINa phalavAle vRkSa ko pakSI / " "yadi tU kAma-bhogoM ko chor3ane meM asamartha hai, to Arya karma hI kara / dharma meM sthita hokara saba jIvoM ke prati dayA karane vAlA bana, jisase ki tU bhaviSya meM vaikriyazarIradhArI deva ho sake / " "bhogoM ko chor3ane kI terI buddhi nahIM hai / tU Arambha aura parigraha meM Asakta hai / maiMne vyartha hI tujha se itanI bAteM kI, tujhe sambodhita kiyaa| rAjan ! maiM jA rahA hU~ / " [440] pAMcAla deza kA rAjA brahmadatta muni ke vacanoM kA pAlana na kara sakA, ataH anuttara bhogoM ko bhogakara anuttara naraka meM gayA / [441] kAmabhogoM se nivRtta, ugra cAritrI evaM tapasvI maharSi citra anuttara saMyama kA pAlana karake anuttara siddhigati ko prApta hue / aisA maiM kahatA hU~ / adhyayana - 14 - iSukArIya [ 442] devaloka ke samAna suramya, prAcIna, prasiddha aura samRddhizAlI iSukAra nagara thA / usameM pUrvajanma meM eka hI vimAna ke vAsI kucha jIva devatAkA AyuSya pUrNa kara avatarita hue / [ 443] pUrvabhava meM kRta apane avaziSTa karmoM ke kAraNa ve jIva uccakuloM meM utpanna hue aura saMsArabhaya se udvigna hokara kAmabhogoM kA parityAga kara jinendramArga kI zaraNa lI / [444] puruSatva ko prApta donoM purohitakumAra, purohita, usakI patnI yazA, vizAlakIrti vAlA iSukAra rAjA aura usakI rAnI kamalAvatI-ye chaha vyakti the / [445] janma, jarA aura maraNa ke bhaya se abhibhUta kumAroM kA citta munidarzana se mokSa
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana- 14/445 kI ora AkRSTa huA, phalataH saMsAracakra se mukti pAne ke lie ve kAmaguNoM se virakta hue / [446] yajJa-yAgAdi karma meM saMlagna brAhmaNa ke ye donoM priya putra apane pUrvajanma tathA tatkAlIna sucIrNa tapa-saMyama ko smaraNa kara virakta hue / [447-448] manuSya tathA devatA-sambandhI kAma bhogoM meM anAsakta mokSAbhilASI, zraddhAsaMpanna una donoM putroM ne pitA ke samIpa Akara kahA - "jIvana kI kSaNikatA ko hamane jAnA hai, vaha vighna vAdhAoM se pUrNa hai, alpAyu hai / isalie ghara meM hameM koI Ananda nahIM mila rahA hai / ataH ApakI anumati cAhate haiM ki hama munidharma kA AcaraNa kareM / " [449-450] yaha sunakara pitA ne kumAra-muniyoM kI tapasyA meM vAdhA utpanna karane vAlI yaha bAta kI ki "putro ! vedoM ke jJAtA kahate haiM - jinako putra nahIM hotA hai, unakI gati nahIM hotI hai / " "he putro, pahale vedoM kA adhyayana karo, brAhmaNoM ko bhojana do aura vivAha kara striyoM ke sAtha bhoga bhogo / anantara putroM ko ghara kA bhAra sauMpa kara araNyavAsI prazasta - zreSTha muni bananA / " 77 [451-452] apane rAgAdi-guNarUpa indhana se pradIpta evaM moharUpa pavana se prajvalita zokAni ke kAraNa jisakA antaHkaraNa saMtapta tathA paritapta hai, jo mohagrasta hokara aneka prakAra ke bahuta adhika dInahIna vacana bola rahA hai- jo bAra-bAra anunaya kara rahA hai, dhana kA aura kramaprApta kAma bhogoM kA nimantraNa de rahA hai, usa apane pitA purohita ko kumAroM ne acchI taraha vicAra kara kahA adhika duHkha aura thor3A / " - " jo kAmanAoM [ 453 - 456 ] "par3he hue veda bhI trANa nahIM hote haiM / yajJa-yAgAdi ke rUpa meM pazuhiMsA ke upadezaka brAhmaNa bhI bhojana karAne para tamastama sthiti meM le jAte haiM / aurasa putra bhI rakSA karanevAle nahIM haiM / ataH Apake ukta kathana kA kauna anumodana karegA ?" "ye kAma - bhoga kSaNa bhara ke lie sukha, to cirakAla taka duHkha dete haiM, sukha dete haiM / saMsAra se mukta hone meM bAdhaka haiM, anarthoM kI khAna haiM se mukta nahIM hai, vaha atRpti ke tApa se jalatA huA puruSa rAta dina bhaTakatA hai aura dUsaroM ke lie pramAdAcaraNa karanevAlA vaha dhana kI khoja meM lagA huA eka dina jarA aura mRtyu ko prApta ho jAtA hai / " "yaha mere pAsa hai, yaha nahIM hai / yaha mujhe karanA hai, yaha nahIM karanA hai - isa prakAra vyartha kI bakavAsa karanevAle vyakti ko apaharaNa karane vAlI mRtyu uThA letI hai / ukta sthiti hone para bhI pramAda kaisA ?" -- [ 457] pitA - " jisakI prApti ke lie loga tapa karate haiM, vaha vipula dhana, striyAM, svajana aura indriyoM ke manojJa viSayabhoga-tumheM yahAM para hI svAdhIna rUpa se prApta haiM / phira paraloka ke ina sukhoM ke lie kyoM bhikSu banate ho ?" [ 458 ] putra- " jise dharma kI dharA ko vahana karane kA adhikAra prApta hai, use dhana, svajana tathA aindriyika viSayoM kA kyA prayojana ? hama to guNasamUha ke dhAraka, apratibaddhavihArI, zuddha bhikSA grahaNa karanevAle zramaNa baneMge / " [459] - "putro ! jaise araNi meM agni, dUdha meM ghI, tiloM meM tela asat hotA hai, usI prakAra zarIra meM jIva bhI asat hotA hai, zarIra kA nAza hone para jIva kA kucha bhI astitva nahIM rahatA / "
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra - hindI anuvAda [460-462] - " AtmA amUrta hai, ataH vaha indriyoM ke dvArA grAhya nahIM hai / jo amUrta bhAva hotA hai, vaha nitya hotA / AtmA ke Antarika rAgAdi hetu hI nizcitta rUpa se bandha ke kAraNa haiM / aura bandha ko hI saMsAra kA hetu kahA hai / " "jaba taka hama dharma ke anabhijJa the, taba taka mohavaza pApa karma karate rahe, Apake dvArA hama roke gae aura hamArA saMrakSaNa hotA rahA / kintu aba hama punaH pApa karma kA AcaraNa nahIM kareMge / " - " loka Ahata hai / cAroM tarapha se ghirA hai / amoghA A rahI haiM / isa sthiti meM hama ghara meM sukha nahIM pA rahe haiM / " 78 [463] - "putro ! yaha loka kisase Ahata hai ? kisase ghirA huA hai ? amoghA kise kahate haiM ? yaha jAnane ke lie maiM cintita hU~ / " [464-466] - "pitA ! Apa acchI taraha jAna le ki yaha loka mRtyu se Ahata hai, jarA se ghirA huA hai / aura rAtri ko amoghA kahate haiM / " - " jo jo rAtri jA rahI hai, vaha phira lauTa kara nahIM AtI / adharma karane vAle kI rAtriyAM niSphala jAtI haiM / " "jo jo rAtri jA rahI hai, vaha phira lauTa kara nahIM AtI / dharma karanevAle kI rAtriyAM saphala hotI haiM / " - [ 467 ] - "putro, pahale hama saba kucha samaya eka sAtha raha kara samyaktva aura vratoM se yukta hoM / pazcAt DhalatI Ayu meM dIkSita hokara ghara-ghara se bhikSA grahaNa karate hue vicreNge|" [ 468- 469] - jisakI mRtyu ke sAtha maitrI hai, jo mRtyu ke Ane para dUra bhAga sakatA hai, athA jo yaha jAnatA hai ki maiM kabhI marUMgA hI nahIM, vahI Ane vAle kala kI AkAMkSA kara sakatA hai / " "hama Aja hI rAga ko dUra karake zraddhA se yukta munidharma ko svIkAra kareMge, jise pAkara punaH isa saMsAra meM janma nahIM lenA hotA hai / hamAre lie koI bhI bhoga abhukta nahIM hai, kyoMki ve ananta bAra bhoge jA cuke haiM / [470-471] prabuddha purohita - " vAziSThi ! putroM ke binA isa ghara meM merA nivAsa nahIM ho sakatA / bhikSAcaryA kA kAla A gayA hai / vRkSa zAkhAoM se hI sundara lagatA hai / zAkhAoM ke kaTa jAne para vaha kevala ThUMTha hai / " "paMkhoM se rahita pakSI, senA se rahita rAjA, jalapota para dhana-rahita vyApArI jaise asahAya hotA hai vaise hI putroM ke binA maiM bhI asahAya hU~ / " [473] purohita patnI- "susaMskRta evaM susaMgRhIta kAmabhoga rUpa pracura viSayarasa jo hameM prApta haiM, unheM pahale icchAnurUpa bhoga leM / usake bAda hama munidharma ke pradhAna mArga para cleNge|" [472] purohita - " bhavati ! hama viSayarasoM ko bhoga cuke haiM / yuvAvasthA hameM chor3a rahI hai / maiM jIvana ke pralobhana meM bhogoM ko nahIM chor3a rahA hU~ / lAbha - alAbha, sukha-dukha ko samadRSTi se dekhatA huA maiM munidharma kA pAlana karUMgA / " [474] purohita-patnI- "pratisrota meM tairane vAle bUr3he haMsa kI taraha kahIM tumheM phira apane bandhuoM ko yAda na karanA par3e ? ataH mere sAtha bhogoM ko bhogo / yaha bhikSAcaryA aura yaha grAmAnugrAma vihAra kAphI duHkharUpa hai / " [475-476] purohita - " bhavati ! jaise sAMpa apane zarIra kI keMculI ko chor3akara muktamana se calatA hai, vaise hI donoM putra bhogo ko chor3a kara jA rahe haiM / ataH maiM kyoM na unakA
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana-14/476 79 anugamana karUM ?" - "rohita matsya jaise kamajora jAla ko kATakara bAhara nikala jAte haiM, vaise hI dhAraNa kie hue gurutara saMyamabhAra ko vahana karane vAle pradhAna tapasvI dhIra sAdhaka kAmaguNoM ko chor3akara bhikSAcaryA ko svIkAra karate haiM / " [477-478] purohita-patnI-"jaise krauMca pakSI aura haMsa baheliyoM dvArA prasArita jAloM ko kATakara AkAza meM svatantra uDa jAte haiM, vaise hI mere putra aura pati bhI chor3akara jA rahe haiM / maiM bhI kyoM na unakA anugamana karUM ?" - "putra aura patnI ke sAtha purohita ne bhogoM ko tyAga kara abhiniSkramaNa kiyA hai" - yaha sunakara usa kuTumba kI pracura aura zreSTha dhanasaMpatti kI cAha rakhane vAle rAjA ko rAnI kamalAvatI ne kahA [479-480] rAnI kamalAvatI-"tuma brAhmaNa ke dvArA parityakta dhana ko grahaNa karane kI icchA rakhate ho / rAjan ! vamana ko khAne vAlA puruSa prazaMsanIya nahIM hotA hai / " - "sArA jagat aura jagat kA samasta dhana bhI yadi tumhArA ho jAya, to bhI vaha tumhAre lie aparyApta hI hogA / aura vaha dhana tumhArI rakSA nahIM kara sakegA / " [481-482] -"rAjan ! eka dina ina manojJa kAma guNoM ko chor3akara jaba maroge, taba eka dharma hI saMrakSaka hogA / yahAM dharma ke atirikta aura koI rakSA karane vAlA nahIM hai / " -"pakSiNI jaise piMjare meM sukha kA anubhava nahIM karatI hai, vaise hI mujhe bhI yahA~ Ananda nahIM hai / maiM sneha ke baMdhano ko tor3akara akiMcana, sarala, nirAsakta, parigraha aura hiMsA se nivRtta hokara muni dharma kA AcaraNa karUMgI / " / 483-484] -"jaise ki vana meM lage dAvAnala meM jantuoM ko jalate dekha rAgadveSa ke kAraNa anya jIva pramudita hote haiM / " - "usI prakAra kAmabhogoM meM mUrcchita hama mUDha loga bhI rAga dveSa kI agni meM jalate hue jagat ko nahIM samajha rahe haiM / " / [485] -"AtmavAn sAdhaka bhogoM ko bhogakara aura yathAvasara unheM tyAgakara vAyu kI taraha apratibaddha hokara vicaraNa karate haiM / apanI icchAnusAra vicaraNa karanevAle pakSiyoM kI taraha prasannatApUrvaka svatantra vihAra karate haiM / " [486] -"Arya ! hamAre hastagata hue ye kAmabhoga, jinheM hamane niyantrita samajha rakhA hai, vastutaH kSaNika haiM / abhI hama kAmanAoM meM Asakta haiM, kintu jaise ki purohita-parivAra bandhanamukta huA , vaise hI hama bhI hoMge / ' [487-489] -"jisa gIdha pakSI ke pAsa mAMsa hotA hai, usI para dUsare mAMsabhakSI pakSI jhapaTate haiM / jisake pAsa mAMsa nahIM hotA hai, usa para nahIM jhapaTate haiM / ataH maiM bhI mAMsopama saba kAmabhogoM ko chor3akara nirAmiSa bhAva se vicaraNa karUMgI / " - "saMsAra ko bar3hAne vAle kAmabhogoM ko gIdha ke samAna jAnakara, unase vaise hI zaMkita hokara calanA cAhie, jaise ki garur3a ke samIpa sAMpa / " - "bandhana ko tor3akara jaise hAthI apane nivAsa sthAna meM calA jAtA hai, vaise hI hameM bhI apane vAstavika sthAna meM calanA cAhie / he mahArAja iSukAra ! yahI eka mAtra zreyaskara hai, aisA maiMne jJAniyoM se sunA hai / " [490-491] vizAla rAjya ko chor3akara, dustyaja kAmabhogoM kA parityAga kara, ve rAjA aura rAnI bhI nirviSaya, nirAmiSa, niHsneha aura niSparigraha ho gae / dharma ko samyaka rUpa se jAnakara, phalataH upalabdha zreSTha kAmaguNoM ko chor3akara, donoM hI yathopadiSTa ghora tapa ko
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra-hindI anuvAda svIkAra kara saMyama meM ghora parAkramI bane / [492-494] isa prakAra ve saba kramazaH buddha bane, dharmaparAyaNa bane, janma evaM mRtyu ke bhaya se udvigna hue, ataeva duHkha ke anta kI khoja meM laga ge / jinhoMne pUrva janma meM anitya evaM azaraNa Adi bhAvanAoM se apanI AtmA ko bhAvita kiyA thA, ve saba rAjA, rAnI, brAhmaNa purohita, usakI patnI aura unake donoM putra vItarAga arhata-zAsana meM moha ko dUra kara thor3e samaya meM hI duHkha kA anta karake mukta ho gae / -aisA maiM kahatA hU~ / (adhyayana-15-sa-bhikSuka ) [495] "dharma ko svIkAra kara munibhAva kA AcaraNa karUMgA'-ukta saMkalpa se jo jJAna darzanAdi guNoM se yukta rahatA hai, jisakA AcaraNa sarala hai, nidAnoM ko cheda diyA hai, pUrva paricaya kA tyAga karatA hai, kAmanAoM se mukta hai, apanI jAti Adi kA paricaya die binA hI jo bhikSA kI gaveSaNA karatA hai aura jo apratibaddha bhAva se vihAra karatA hai, vaha bhikSu hai / [496] jo rAga se uparata hai, saMyama meM tatpara hai, Azrava se virata hai, zAstroM kA jJAtA hai, AtmarakSaka evaM prAjJa hai, rAgadveSa ko parAjita kara sabhI ko apane samAna dekhatA hai, kisI bhI vastu meM Asakta nahIM hotA hai, vaha bhikSu hai / [497] kaThora vacana evaM vadha-ko apane pUrva-kRta karmoM kA phala jAnakara jo dhIra muni zAnta rahatA hai, saMyama se prazasta hai, Azrava se apanI AtmA ko gupta kiyA hai, AkulatA aura harSAtireka se rahita hai, samabhAva se saba kucha sahanatA hai, vaha bhikSu hai / / [498] jo sAdhAraNa se sAdhAraNa Asana aura zayana ko samabhAva se svIkAra karatA hai, sardI-garmI tathA DAMsa-macchara Adi ke upasargoM meM harSita aura vyathita nahIM hotA hai, jo saba kucha saha letA hai, vaha bhikSu hai / [499] jo bhikSu satkAra, pUjA ra vandanA taka nahIM cAhatA hai, vaha kisI se prazaMsA kI apekSA kaise karegA ? jo saMyata hai, suvratI hai, aura tapasvI hai, nirmala AcAra se yukta hai, AtmA kI khoja meM lagA hai, vaha bhikSu hai / [500] strI ho yA puruSa, jisakI saMgati se saMyamI jIvana chUTa jAye aura saba ora se pUrNa moha meM baMdha jAe, tapasvI usa saMgati se dUra rahatA hai, jo kutUhala nahIM karatA, vaha bhikSu hai / [501] jo chinna, svara-vidyA, bhauma, antarikSa, svapna, lakSaNa, daNDa, vAstu-vidyA, aMgavikAra aura svara-vijJAna ina vidyAoM se jo nahIM jItA hai, vaha bhikSu hai / [502] jo rogAdi se pIr3ita hone para bhI maMtra, mUla Adi vicAraNA, vamana, virecana, dhUmra pAna kI nalI, snAna, svajanoM kI zaraNa aura cikitsA kA tyAga kara apratibaddha bhAva se vicaraNa karatA hai, vaha bhikSu hai / [503] kSatriya, gaNa, ugra, rAjaputra, brAhmaNa, bhogika aura sabhI prakAra ke zilpiyoM kI pUjA tathA prazaMsA meM jo kabhI kucha bhI nahIM kahatA hai, kintu ise heya jAnakara vicaratA hai, vaha bhikSu hai /
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana-15/504 [504] jo vyakti pravrajita hone ke bAda athavA jo pravrajita hone se pahale ke paricita hoM, unake sAtha isa loka ke phala kI prApti hetu jo saMstava nahIM karatA hai, vaha bhikSu hai / [505] zayana, Asana, pAna, bhojana aura vividha prakAra ke khAdya evaM svAdya koI svayaM na de athavA mA~gane para bhI inkAra kara de to jo nirgrantha unake prati dveSa nahIM rakhatA hai, vaha bhikSu hai / [506] gRhasthoM se vividha prakAra ke azanapAna evaM khAdya-svAdya prApta kara jo manavacana-kAyA se anukaMpA nahIM karatA hai, apitu mana, vacana aura kAyA se pUrNa saMvRta rahatA hai, vaha bhikSu hai / 507] osAmana, jau se banA bhojana, ThaMDA bhojana, kAMjI kA pAnI, jau kA pAnIjaise nIrasa bhikSA kI jo niMdA nahIM karatA hai, apitu bhikSA ke lie sAdhAraNa gharoM meM jAtA hai, vaha bhikSu hai / [508] saMsAra meM devatA, manuSya aura tiryaMcoM ke jo anekavidha raudra, ati bhayaMkara aura adbhuta zabda hote haiM, unheM sunakara jo DaratA nahIM hai, vaha bhikSu hai / 509] lokapracalita vividha dharmaviSayaka vAdoM ko jAnakara bhI jo jJAna darzanAdi svadharma meM sthita rahatA hai, karmoM ko kSINa karane meM lagA hai, zAstroM kA paramArtha prApta hai, prAjJa hai, parISahoM ko jItatA hai, saba jIvoM ke prati samadarzI aura upazAnta hai, kisI ko apamAnita nahIM karatA hai, vaha bhikSu hai / / [510] jo zilpajIvI nahIM hai, jisakA agRhI hai, amitra haiM, jitendriya hai, parigraha se mukta hai, aNukaSAyI hai nIrasa aura parimita AhAra letA hai, gRhavAsa chor3akara ekAkI vicaraNa karatA hai, vaha bhikSu hai / -aisA maiM kahatA hU~ / adhyayana-15-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa (adhyayana-16-brahmacarya samAdhi sthAna) [511] AyuSyaman ! bhagavAn ne aisA kahA hai / sthavira bhagavantoM ne nirgrantha pravacana meM dasa brahmacarya-samAdhi-sthAna batalAe haiM jinheM suna kara, jinake artha kA nirNaya kara bhikSu saMyama, saMvara tathA samAdhi se adhikAdhika sampanna ho-gupta ho, indriyoM ko vaza meM rakhe-brahmacarya ko surakSita rakhe aura sadA apramatta hokara vihAra kare / [512] sthavira bhagavantoM ne brahmacarya-samAdhi ke ve kaunase sthAna batalAe haiM ? sthavira bhagavantoM ne brahmacarya-samAdhi ke ye dasa sthAna batalAe haiM-jo vivikta zayana aura Asana kA sevana karatA hai, vaha nirgrantha hai / jo strI, pazu aura napuMsaka se saMsakta zayana aura Asana kA sevana nahIM karatA hai, vaha nirgrantha hai / aisA kyoM ? AcArya kahate haiM-jo strI, pazu aura napuMsaka se AkIrNa zayana aura Asana sevana karatA hai, usa brahmacArI nirgrantha ko brahmacarya ke viSaya meM zaMkA, kAMkSA yA vicikitsA utpanna hotI hai yA brahmacarya kA vinAza hotA hai, yA unmAda paidA hotA hai, dIrdhakAlika roga aura AtaMka hotA hai, yA vaha kevalIprarUpita dharma se bhraSTa hotA hai / ataH strI, pazu aura napuMsaka se saMsakta zayana aura Asana kA jo sevana nahIM 126
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 AgamasUtra - hindI anuvAda karatA hai, vaha nirgrantha hai / [513] jo striyoM kI kathA nahIM karatA hai, vaha nirgrantha hai / aisA kyoM ? AcArya kahate haiM - jo striyoM kI kathA karatA hai, usa brahmacArI nirgrantha ko brahmacarya ke viSaya meM zaMkA, kAMkSA yA vicikitsA utpanna hotI hai, yAvat kevalIprarUpita dharma se bhraSTa hotA hai / ataH nirgrantha striyoM kI kathA na kare / [514] jo striyoM ke sAtha eka Asana para nahIM baiThatA hai, vaha nirgrantha hai / aisA kyoM ? - jo striyoM ke sAtha eka Asana para baiThatA hai, usa brahmacArI ko brahmacarya ke viSaya meM zaMkA hotI hai, yAvat kevalI prarUpita dharma se bhraSTa hotA hai / ataH nirgrantha striyoM ke sAtha eka Asana para na baiThe / [515] jo striyoM kI manohara evaM manorama indriyoM ko nahIM dekhatA hai aura unake viSaya meM cintana nahIM karatA hai, vaha nirgrantha hai / aisA kyoM ? jo striyoM kI manohara evaM manorama indriyoM ko dekhatA hai aura unake viSaya meM cintana karatA hai, usa brahmacArI nirgrantha ko brahmacarya ke viSaya meM zaMko hotI hai, yAvat dharma se bhraSTa ho jAtA hai / isalie nirgrantha yAvat viSaya meM cintana kare / [516] jo miTTI kI dIvAra ke antara se parade ke antara se athavA pakkI dIvAra ke antara se striyoM ke kUjana, rodana, gIta, hAsya, stanita, Akrandana yA vilApa ke zabdoM ko nahIM sunatA hai, vaha nirgrantha hai / aisA kyoM ? usa brahmacArI nirgrantha ko brahmacarya ke viSaya meM zaMkA, kAMkSA yA vicikitsA utpanna hotI hai, yAvat dharma se bhraSTa ho jAtA hai / ataH nirgrantha miTTI kI dIvAra ke antara se parade ke antara se striyoM ke kUjana, rodana, gIta, hAsya, garjana, Akrandana yA vilApa ke zabdoM ko na sune / [517] jo saMyamagrahaNa se pUrva ko rati aura krIr3A kA anusmaraNa nahIM karatA hai, vaha nirgrantha hai / aisA kyoM ? usa brahmacArI nirgrantha ko brahmacarya ke viSaya meM zaMkA. kAMkSA yA vicikitsA utpanna hotI hai, yAvat kevalI -prarUpita dharma se bhraSTa ho jAtA hai / ataH nirgrantha saMyama grahaNa se pUrva kI rati aura krIr3A kA anusmaraNa na kare / [518] jo praNIta arthAt rasayukta pauSTika AhAra nahIM karatA hai, vaha nirgrantha hai / aisA kyoM ? usa brahmacArI nirgrantha ko brahmacarya ke viSaya meM zaMkA, kAMkSA yA vicikitsA utpanna hotI hai, yAvat kevalI - prarUpita dharma se bhraSTa ho jAtA hai / ataH nirgrantha praNIta AhAra na kare / [519] jo parimANa se adhika nahIM khAtA-pItA hai, vaha nirgrantha hai / aisA kyoM ? usa brahmacArI nirgrantha ko brahmacarya ke viSaya meM zaMkA, kAMkSA yA vicikitsA utpanna hotI hai, yAvat vaha kevala prarUpita dharma se bhraSTa ho jAtA hai / ataH nirgrantha parimANa se adhika na khAe, na pIe / [520] jo zarIra kI vibhUSA nahIM karatA hai, vaha nirgrantha hai / aisA kyoM ? vaha zarIra ko sajAtA hai, phalataH use striyA~ cAhatI haiM / ataH striyoM dvArA cAhe jAne vAle brahmacArI ko brahmacarya meM zaMkA, kAMkSA yA vicikitsA utpanna hotI hai, yAvat kevalIprarUpita dharma se bhraSTa ho jAtA hai / ataH nirgrantha vibhUSAnupAtI na bane /
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana-16/521 [521] jo zabda, rUpa, rasa, gandha aura sparza meM Asakta nahIM hotA hai, vaha nirgrantha hai / aisA kyoM ? usa brahmacArI ko brahmacarya meM zaMkA, kAMkSA yA vicikitsA utpanna hotI hai, yAvat kevalIprarUpita dharma se bhraSTa ho jAtA hai / ataH nirgrantha zabada, rUpa, rasa, gandha aura sparza meM Asakta na bane / yaha brahmacarya samAdhi kA dasavA~ sthAna hai / yahA~ kucha zloka hai, jaise [522] brahmacarya kI rakSA ke lie saMyamI ekAnta, anAkIrNa ra striyoM se rahita sthAna meM rahe / [523-524] brahmacarya meM rata bhikSu mana meM AhlAda paidA karane vAlI tathA kAmarAga ko bar3hAne vAlI strI-kathA kA tyAga kare / striyoM ke sAtha paricaya tathA bAra-bAra vArtAlApa kA sadA parityAga kare / [525-526] brahmacarya meM rata bhikSu cakSu-indriya se grAhya striyoM ke aMga-pratyaMga, saMsthAna, bolane kI sundara mudrA tathA kaTAkSa ko dekhane kA parityAga kare / zrotrendriya se grAhya striyoM ke kUjana, rodana, gIta, hAsya, garjana aura krandana na sune / . [527] brahmacarya meM rata bhikSu, dIkSA se pUrva jIvana meM striyoM ke sAtha anubhUta hAsya, krIr3A, rati, abhimAna aura Akasmika trAsa kA kabhI bhI anucintana na kare / [528-529] brahmacarya meM rata bhikSu, zIghra hI kAmavAsanA ko bar3hAne vAle praNIta AhAra kA sadA-sadA parityAga kare / citta kI sthiratA ke lie, jIvana-yAtrA ke lie ucita samaya meM dharma-maryAdAnusAra prApta parimita bhojana kare, kintu mAtrA se adhika grahaNa na kare / [530-531] brahmacarya meM rata bhikSu, vibhUSA kA tyAga kare / zrRMgAra ke lie zarIra kA maNDana na kare / zabda, rUpa, gaMdha, rasa aura sparza-ina pA~ca prakAra ke kAmaguNoM kA sadA tyAga kare / [532-535] striyoM se AkIrNa sthAna, manorama strI-kathA, striyoM kA paricaya, unakI indriyoM ko dekhanA, unake kUjana, rodana, gIta aura hAsyayukta zabdoM kA sunanA, bhukta bhogoM aura sahAvasthAna ko smaraNa karanA, praNIta bhojana-pAna, mAtrA se adhika bhojana pAna, zarIra ko sajAne kI icchA, durjaya kAma bhoga-ye dasa AtmagaveSaka manuSya ke lie tAlapuTa viSa ke samAna hai / ekAgracitta vAlA muni durjaya kAmabhogoM kA sadaiva tyAga kare aura saba prakAra ke zaMkA-sthAnoM se dUra rahe / [536] jo dhairyavAna hai, dharmaratha kA cAlaka sArathi hai, dharma ke ArAma meM rata hai, dAnta hai, brahmacarya meM susamAhita hai, vaha bhikSu dharma ke ArAma meM vicaraNa karatA hai / [537] jo duSkara brahmacarya kA pAlana karatA hai, use deva, dAnava, gandharva, yakSa, rAkSasa, kinnara-sabhI namaskAra karate haiM / [538] yaha brahmacarya-dharma dhruva hai, nitya hai, zAzvata hai aura jinopadiSTa hai / isa dharma ke dvArA aneka sAdhaka siddha hue haiM, ho rahe haiM, aura bhaviSya meM bhI hoge | -aisA maiM kahatA huuN| adhyayana-16-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra-hindI anuvAda ( adhyayana-17-pApazramaNIya) [539] jo koI dharma ko sunakara, atyanta durlabha bodhilAbha ko prApta karake pahale to vinaya saMpanna ho jAtA hai, nirgrantharUpa meM pravrajita ho jAtA hai, kintu bAda meM sukha-spRhA ke kAraNa svacchanda-vihArI ho jAtA hai / [540-541) rahane ko acchA sthAna mila rahA hai / kapar3e mere pAsa haiM / khAne pIne ko mila jAtA hai / aura jo ho rahA hai, use maiM jAnatA hU~ / bhante ! zAstroM kA adhyayana karake maiM kyA karU~gA ?" jo koI pravrajita hokara nidrAzIla rahatA hai, yatheccha khA-pIkara basa ArAma se so jAtA hai, vaha 'pApazramaNa' kahalAtA hai / [542-543] jina AcArya aura upAdhyAyoM se zruta aura vinaya grahaNa kiyA hai, unhIM kI nindA karatA hai, unakI cindA nahIM karatA hai, apitu unakA anAdara karatA hai, jo DhITha hai, vaha pApa zramaNa kahalAtA hai / [544] jo prANI, bIja aura vanaspati kA saMmardana karatA rahatA hai, jo asaMyata hote hue bhI svayaM ko saMyata mAnatA hai, vaha pApazramaNa kahalAtA hai / [545] jo saMstAraka, phalaka-pATa, pITha, niSadyA-bhUmi aura pAdakambala-kA pramArjana kie binA hI una para baiThatA hai, vaha pApazramaNa hai / [546] jo jaldI-jaldI calatA hai, punaH punaH pramAdAcaraNa karatA rahatA hai, maryAdAoM kA ullaMghana karatA hai, krodhI hai vaha pApazramaNa hai / [547-548] jo pramatta hokara pratilekhana karatA hai, pAtra aura kambala jahA~-tahA~ rakha detA hai, pratilekhana meM asAvadhAna rahatA hai, jo idhara-udhara kI bAtoM ko sunatA huA pramattabhAva se pratilekhana karatA hai, jo guru kI avahelanA karatA hai, vaha pApazramaNa kahalAtA hai / [549] jo bahuta mAyAvI hai, vAcAla hai, dhITha hai, lobhI hai, anigraha hai-prApta vastuoM kA paraspara saMvibhAga nahIM karatA hai, jise guru ke prati prema nahIM hai, vaha pApazramaNa hai / [550] jo zAnta hue vivAda ko punaH ukhAr3atA hai, adharma meM apanI prajJA kA hanana karatA hai, kadAgraha tathA kalaha meM vyasta hai, vaha pApazramaNa hai / [551] jo sthiratA se nahIM baiThatA hai, hAtha-paira Adi kI caMcala evaM vikRta ceSTAe~ karatA hai, jahA~-tahA~ baiTha jAtA hai, jise Asana para baiThane kA ucita viveka nahIM hai, vaha pApazramaNa hai / [552] jo raja se lipta pairoM se so jAtA hai, zayyA kA pramArjana nahIM karatA hai, saMstAraka ke viSaya meM asAvadhAna hai, vaha pApazramaNa hai / / [553] jo dUdha, dahI Adi vikRtiyA~ bAra-bAra khAtA hai, jo tapa-kriyA meM ruci nahIM rakhatA hai, vaha pApazramaNa-kahalAtA hai / [554] jo sUryodaya se sUryAsta taka bAra-bAra khAtA rahatA hai, samajhAne para ulaTA par3atA hai-vaha pApa-zramaNa kahalAtA hai / [555] jo apane AcArya kA parityAga kara anya pASaNDa-ko svIkAra karatA hai, jo gANaMgaNika hotA hai vaha nindita pApazramaNa hai /
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana-17/556 [556] jo apane ghara ko chor3akara paraghara meM vyApRta hotA hai-zubhAzubha batalAkara dravyAdika upArjana karatA hai, vaha pApazramaNa hai / [557] jo apane jJAtijanoM se AhAra grahaNa karatA hai, sabhI gharoM se sAmudAyika bhikSA nahIM cAhatA hai, gRhastha kI zayyA para baiThatA hai, vaha pApa-zramaNa hai / [558] jo isa prakAra AcaraNa karatA hai, vaha pArzvasthAdi pA~ca kuzIla bhikSuoM ke samAna asaMvRta hai, kevala muniveSa kA hI dhAraka hai, zreSTha muniyoM meM nikRSTa hai / vaha isa loka meM viSakI taraha nindanIya hotA hai, ataH na vaha isa loka kA rahatA hai, na paraloka kA / [559] jo sAdhu ina doSoM ko sadA dUra karatA hai, vaha muniyoM meM suvrata hotA hai / isa loka meM amRta kI taraha pUjA jAtA hai / ataH vaha isa loka tathA paraloka donoM kI ArAdhanA karatA hai | -aisA maiM kahatA hU~ / ( adhyayana-18-saMjayIya) [560-562] kAmpilya nagara meM senA aura vAhana se susaMpanna 'saMjaya' nAma kA rAjA thA / eka dina mRgayA ke lie nikalA / vaha rAjA saba ora se vizAla azvasenA, gajasenA, rathasenA tathA padAti senA se parivRta thA / rAjA azva para ArUr3ha thA / vaha rasa-mUrchita hokara kAmpilya nagara ke kezara udyAna kI ora Dhakele gae bhayabhIta evaM zrAnta hiraNoM ko mAra rahA thA / [563-565] usa kezara udyAna meM eka tapodhana anagAra svAdhyAya evaM dhyAna meM lIna the, dharmadhyAna kI ekAgratA sAdha rahe the / Azrava kA kSaya karane vAle anagAra latAmaNDapa meM dhyAna kara rahe the / unake samIpa Ae hiraNoM kA rAjA ne badha kara diyA / azvArUr3ha rAjA zIghra vahA~ AyA / mRta hiraNoM ko dekhane ke bAda usane vahA~ eka ora anagAra ko bhI dekhaa| [566-568] rAjA muni ko dekhakara sahasA bhayabhIta ho gayA / usane socA-"maiM kitanA mandapuNya, ssAsakta evaM hiMsaka vRtti kA hU~ ki maiMne vyartha hI muni ko Ahata kiyA hai / " ghor3e ko chor3akara usa rAjA ne vinayapUrvaka anagAra ke caraNoM ko vandana kiyA aura kahA ki-"bhagavan ! isa aparAdha ke lie mujhe kSamA kareM / " ve anagAra bhagavAn maunapUrvaka dhyAna meM lIna the / unhoMne rAjA ko kucha bhI pratyuttara nahIM diyA, ataH rAjA aura adhika bhayAkrAnta huA / [569] --"bhagavan ! maiM saMjaya hU~ | Apa mujha se kucha to boleM / maiM jAnatA hU~kruddha anagAra apane teja se karor3oM manuSyoM ko jalA DAlate haiM / " [570-572] "pArthiva ! tujhe abhaya hai / para, tU bhI abhayadAtA bana / isa anitya jIvaloka meM tU kyoM hiMsA meM saMlagna hai ?" - "saba kucha chor3akara jaba tujhe yahA~ se avazya lAcAra hokara cale jAnA hai, to isa anitya jIvaloka meM tU kyoM rAjya meM Asakta ho rahA hai ?" "rAjan ! tU jisameM mohamugdha hai, vaha jIvana aura saundarya bijalI kI camaka kI taraha caMcala hai / tU apane paraloka ke hita ko nahIM samajha rahA hai / " . [573-574] "striyA~, putra, mitra tathA bandhujana jIvita vyakti ke sAtha hI jIte haiM / koI bhI mRta vyakti ke pIche nahIM jAtA hai-" - "atyanta du:kha ke sAtha putra apane mRta
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 AgamasUtra - hindI anuvAda pitA ko ghara se bAhara zmazAna meM nikAla dete haiM / usI prakAra putra ko pitA aura bandhu ko anya bandhu bhI bAhara nikAlate haiM / ataH rAjan ! tU tapa kA AcaraNa kara / " - [ 575-576 ] - "mRtyu ke bAda usa mRta vyakti ke dvArA arjita dhana kA tathA surakSita striyoM kA hRSTa, tuSTa evaM alaMkRta hokara anya loga upabhoga karate haiM / " - "jo sukha athavA duHkha ke karma jisa vyakti ne kie haiM, vaha apane una karmoM ke sAtha parabhava meM jAtA hai / " [577-578] anagAra ke pAsa se mahAn dharma ko sunakara, rAjA mokSa kA abhilASI aura saMsAra se vimukha ho gayA / rAjya ko chor3akara vaha saMjaya rAjA bhagavAn gardabhAli anagAra ke samIpa jinazAsana meM dIkSita ho gayA / [579] rASTra ko chor3akara pravrajita hue kSatriya muni ne eka dina saMjaya muni ko kahA" tumhArA yaha rUpa jaise prasanna hai, vaise hI tumhArA antarmana bhI prasanna hai / " [580] kSatriya muni - "tumhArA nAma kyA hai ? tumhArA gotra kyA hai ? kisa prayojana se tuma mahAn muni bane ho ? kisa prakAra AcAryoM kI sevA karate ho ? kisa prakAra vinIta kahalAte ho ? [581] saMjaya muni - " merA nAma saMjaya hai / merA gotra gautama hai / vidyA aura caraNa ke pAragAmI 'gardabhAli' mere AcArya haiM / " [582 - 583 ] kSatriya muni - "he mahAmune ! kriyA, akriyA, vinaya aura ajJAna-ina cAra sthAnoM ke dvArA kucha ekAntavAdI tattvavettA asatya tattva kI prarUpaNA karate haiM / " "buddha, upazAnta, vidyA aura caraNa se saMpanna, satyavAk aura satyaparAkramI jJAtavaMzIya bhagavAn mahAvIra ne aisA prakaTa kiyA hai / " I [584 - 586 ] - "jo manuSya pApa karate haiM, ve ghora naraka meM jAte haiM / aura jo Aryadharma kA AcaraNa karate haiM, ve divya gati ko prApta karate haiM / " " yaha kriyAvAdI Adi ekAntavAdiyoM kA saba kathana mAyApUrvaka hai, ataH mithyA vacana hai, nirarthaka hai / maiM ina mAyApUrNa vacanoM se bacakara rahatA hU~, bacakara calatA hU~ / " "ve saba mere jAne hue haiM, jo mithyAdRSTi aura anArya haiM / maiM paraloka meM rahe hue apane ko acchI taraha se jAnatA hU~ / " [587-588] - " maiM pahale mahAprANa vimAna meM varSa zatopama Ayu vAlA dyutimAn deva thA / jaise ki yahA~ sau varSa kI AyupUrNa mAnI jAtI hai, vaise hI vahA~ palyopama evaM sAgarIpama kI divya Ayu pUrNa hai / " "brahmaloka kA AyuSya pUrNa karake maiM manuSya bhava meM AyA hU~ / maiM jaise apanI Ayu ko jAnatA hU~, vaise hI dUsaroM kI Ayu ko bhI jAnatA hU~ / " [589] - " nAnA prakAra kI ruci aura chandoM kA tathA saba prakAra ke anarthaka vyApAroM kA saMyatAtmA muni ko sarvatra parityAga karanA cAhie / isa tattvajJAnarUpa vidyA kA lakSya kara saMyamapatha para saMcaraNa kare / " [590-591] -"maiM zubhAzubhasUcaka praznoM se aura gRhasthoM kI mantraNAoM se dUra rahatA hU~ / aho ! maiM dina-rAta dharmAcaraNa ke lie udyata rahatA hU~ / yaha jAnakara tuma bhI tapa kA AcaraNa karo / " -"jo tuma mujhe samyak zuddha citta se kAla ke viSaya meM pUcha rahe ho, - use sarvajJa ne prakaTa kiyA hai / ataH vaha jJAna jinazAsana meM vidyamAna hai / "
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 87 uttarAdhyayana- 18/592 [ 592] - dhIra puruSa kriyA meM ruci rakhe aura akriyA kA tyAga kare / samyak dRSTi se dRSTisaMpanna hokara tuma duzcara dharma kA AcaraNa karo / " [593-602] -"artha aura dharma se upazobhita isa puNyapada ko sunakara bharata cakravartI bhAratavarSa aura kAmabhogoM kA parityAga kara pravrajita hue the / " - " narAdhipa sAgara cakravartI sAgaraparyanta bhAratavarSa evaM pUrNa aizvarya ko chor3a kara saMyama kI sAdhanA se parinirvANa ko prApta hue / " - " mahAn Rddhi-saMpanna, yazasvI maghavA cakravartI ne bhAratavarSa ko chor3akara pravrajyA svIkAra kI / " - " mahAn Rddhi-saMpanna, manuSyendra sanatkumAra cakravartI ne putra ko rAjya para sthApita kara tapa kA AcaraNa kiyA / " - " mahAn Rddhi-saMpanna aura loka meM zAnti karane vAle zAntinAtha cakravartI ne bhAratavarSa ko chor3akara anuttara gati prApta kI / " "ikSvAku kula ke rAjAoM meM zreSTha narezvara, vikhyAtakIrtti, dhRtimAn kunthunAtha ne anuttara gati prApta kI / " - "sAgaraparyanta bhAratavarSa ko chor3a kara, karma-raja ko dUra karake narezvaroM meM zreSTha 'ara'ne anuttara gati prApta kI / " " bhAratavarSa ko chor3akara, uttama bhogoM ko tyAgakara 'mahApadma' cakravartI ne tapa kA AcaraNa kiyA / " - "zatruoM kA mAnamardana karane vAle hariSeNa cakravartI ne pRthvI para ekachatra zAsana karake phira anuttara gati prApta kI / " - " hajAra rAjAoM ke sAtha zreSTha tyAgI jaya cakravartI ne rAjya kA parityAga kara jina bhASita saMyama kA AcaraNa kiyA aura anuttara gati prApta kI / " [603-604] -"sAkSAt devendra se prerita hokara dazArNa-bhadra rAjA ne apane saba prakAra se pramudita dazArNa rAjya ko chor3akara pravrajyA lI aura muni dharma kA AcaraNa kiyA / " "videha ke rAjA nami zrAmaNya dharma meM bhalI-bhA~ti sthira hue, apane ko ati vinamra banAyA / " [605-606] - "kaliMga meM karakaNDu, pAMcAla meM dvimukha, videha meM nami rAjA aura gandhAra meM naggati - "rAjAoM meM vRSabha ke samAna mahAn the / inhoMne apane - apane putra ko rAjya meM sthApita kara zrAmaNya dharma svIkAra kiyA / " [607-610] - sauvIra rAjAoM meM vRSabha ke samAna mahAn udrAyaNa rAjA ne rAjya ko chor3akara pravrajyA lI, muni-dharma kA AcaraNa kiyA aura anuttara gati prApta kI / " - " isI prakAra zreya aura satya meM parAkramazIla kAzIrAja ne kAma-bhogoM kA parityAga kara karmarUpI mahAvana kA nAza kiyA / " - " amarakIrtti, mahAn yazasvI vijaya rAjA ne guNa - samRddha rAjya ko chor3akara pravrajyA lI / " - " anAkula citta se ugra tapazcaryA karake rAjarSi mahAbala ne ahaMkAra kA visarjana kara siddhirUpa ucca pada prApta kiyA / [611] "ina bharata Adi zUra aura dRDha parAkramI rAjAoM ne jinazAsana meM vizeSatA dekhakara hI use svIkAra kiyA thA / ataH ahetuvAdoM se prerita hokara ava koI kaise unmatta kI taraha pRthvI para vicaraNa kare ?" [ 612] - " maiMne yaha atyanta nidAnakSama - satya - vANI kahI hai / ise svIkAra kara aneka jIva atIta meM saMsAra - samudra se pAra hue haiM, vartamAna meM pAra hI rahe haiM aura bhaviSya meM pAra hoMge / " [613] - dhIra sAdhaka ekAntavAdI ahetu vAdoM meM apane Apa ko kaise lagAe ?
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra - hindI anuvAda jo sabhI saMgoM se mukta hai, vahI nIraja hokara siddha hotA hai / " aisA maiM kahatA hU~ / adhyayana- 19 - mRgAputrIya [614-616] kAnana aura udyAnoM se suzobhita 'sugrIva' nAmaka suramya nagara meM balabhadra rAjA thA / mRgA, paTarAnI thI / 'balazrI' nAma kA putra thA, jo ki 'mRgAputra' nAma se prasiddha thA / mAtA-pitA ko priya thA / yuvarAja thA aura damIzvara thA / prasanna - citta se sadA nandana prAsAda meM dogundaga devoM kI taraha striyoM ke sAtha krIDA karatA thA / [617-622] eka dina mRgAputra maNi aura ratnoM se jaDita kuTTimatala vAle prAsAda gavAkSa meM khar3A thA / nagara ke caurAhoM, tirAhoM aura cauhaTToM ko dekha rahA thA / usane vahA~ rAjapatha para jAte hue tapa, niyama evaM saMyama ke dhAraka, zIla se samRddha tathA guNoM ke AkAra eka saMyata zramaNa ko dekhA / vaha usa ko animeSa - dRSTi se dekhatA hai aura socatA hai- " maiM mAnatA hU~ ki aisA rUpa maiMne isake pUrva bhI kahIM dekhA hai / " sAdhu ke darzana tathA tadanantara pavitra adhyavasAya ke hone para, 'maiMne aisA kahIM dekhA hai - isa prakAra UhApoha ko prApta mRgAputra ko jAti-smaraNa utpanna huA / saMjJijJAna hone para vaha pUrva - jAti ko smaraNa karatA hai"devaloka se cyuta hokara maiM manuSyabhava meM AyA hU~ / " jAti - smaraNa utpanna hone para maharddhika mRgAputra apanI pUrva-jAti aura pUrvAcarita zrAmaNya ko smaraNa karatA hai / [623] viSayoM se virakta aura saMyama meM anurakta mRgAputra ne mAtA-pitA ke samIpa 88 Akara isa prakAra kahA [624] -"maiMne paMca mahAvratoM ko sunA hai / sunA hai naraka aura tiryaMca yoni meM duHkha hai / maiM saMsArarUpa mahAsAgara se nirviNNa ho gayA hU~ / maiM pravrajyA grahaNa karU~gA / mAtA ! mujhe anumati dIjie / " [625] "maiM bhogoM ko bhoga cukA hU~, ve viSaphala ke samAna anta meM kaTu vipAka vAle aura nirantara duHkha dene vAle haiM / " [626-628] -"yaha zarIra anitya hai, apavitra hai, azuci se paidA huA hai, yahA~ kA AvAsa azAzvata hai, tathA duHkha aura kleza kA sthAna hai / " " - ise pahale yA bAda meM, kabhI chor3anA hI hai / yaha pAnI ke bulabule ke samAna anitya hai / ataH isa zarIra meM mujhe Ananda nahIM mila pA rahA hai / " - " vyAdhi aura rogoM ke ghara tathA jarA aura maraNa se grasta isa asAra manuSyazarIra meM eka kSaNa bhI mujhe sukha nahIM mila rahA hai / " [ 629] - "janma duHkha hai / jarA duHkha hai / roga duHkha hai / maraNa duHkha hai / aho ! yaha samagra saMsAra hI duHkharUpa hai, jahA~ jIva kleza pate haiM / " [630] - "kSetra, vAstu, hiraNya, putra, strI, bandhujana aura isa zarIra ko chor3akara eka dina vivaza hokara mujhe cale jAnA hai / " [ 631] - jisa prakAra viSa-rUpa kimpAka phaloM kA antima pariNAma sundara nahIM hotA hai, usI prakAra bhoge hue bhogoM kA pariNAma bhI sundara nahIM hotA / " [632-633] - "jo vyakti pAtheya lie binA lambe mArga para cala detA hai, vaha calate hue bhUkha aura pyAsa se pIr3ita hotA hai / " "isI prakAra jo vyakti dharma kie binA parabhava
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana-19/633 meM jAtA hai, vaha vyAdhi aura rogoM se pIr3ita hotA hai, duHkhI hotA hai / " [634-635] - "jo vyakti pAtheya sAtha meM lekara lambe mArga para calatA hai, vaha calate hue bhUkha aura pyAsa ke duHkha se rahita sukhI hotA hai / " - " isI prakAra jo vyakti dharma karake parabhava meM jAtA hai, vaha alpakarmA vedanA se rahita sukhI hotA hai / " 89 [636 - 637] - jisa prakAra ghara ko Aga lagane para gRhasvAmI mUlyavAn sAra vastuoM ko nikAlatA hai aura mUlyahIna asAra vastuoM ko chor3a detA hai" - "usI prakAra ApakI anumati pAkara jarA aura maraNa se jalate hue isa loka meM sArabhUta apanI AtmA ko bAhara nikAlU~gA / " [ 638] - mAtA-pitA ne use kahA - " putra ! zrAmaNya - atyanta duSkara hai / bhikSu ko hajAroM guNa dhAraNa karane hote haiM / " [ 639] - "bhikSu ko jagat meM zatru aura mitra ke prati, sabhI jIvoM ke prati samabhAva rakhanA hotA hai / jIvanaparyanta prANAtipAta se nivRtta honA bhI bahuta duSkara hai / " [ 640] - sadA apramatta bhAva se mRSAvAda kA tyAga karanA, hara kSaNa sAvadhAna rahate hue hitakArI satya bolanA - bahuta kaThina hotA hai / " [641] - 'dantazodhana Adi bhI binA die na lenA aura pradatta vastu bhI anavadya aura eSaNIya hI lenA atyanta duSkara hai / " [ 642 ] - "kAma bhogoM ke rasa se paricita vyakti ke lie abrahmacarya se virakti aura ugra mahAvrata brahmacarya kA dhAraNa karanA bahuta duSkara hai / " [643 ] - "dhana-dhAnya, preSyavarga, Adi parigraha kA tyAga tathA saba prakAra ke Arambha aura mamatva kA tyAga karanA bahuta duSkara hotA hai / " [644] " - azana-pAnAdi caturvidha AhAra kA rAtri meM tyAga karanA aura kAlamaryAdA se bAhara ghRtAdi saMnidhi kA saMcaya na karanA atyanta duSkara hai / " [645 ] - "bhUkha, pyAsa, sardI, garmI, DAMsa aura maccharoM kA kaSTa, Akroza vacana, duHkha zayyA -kaSTaprada sthAna, tRNasparza tathA maila - " [646] -'tAr3anA, tarjanA, vadha aura bandhana, bhikSA-caryA, yAcanA aura alAbha - ina parISahoM ko sahana karanA duSkara hai / " [647] -"yaha kApotIvRtti samAna doSoM se sazaMka evaM satarka rahane kI vRtti, dAruNa keza- loca aura yaha ghora brahmacarya vrata dhAraNa karanA mahAn AtmAoM ke lie bhI duSkara hai / " [648] - " putra ! tU sukha bhogane ke yogya hai, sukumAra hai, sumajjita hai-ataH zrAmaNya kA pAlana karane ke lie tU samartha nahIM hai / " [ 649 ] - "putra - sAdhucaryA meM jIvanaparyanta kahIM vizrAma nahIM hai / lohe ke bhAra kI taraha sAdhu ke guNoM kA vaha mahAn gurutara bhAra hai, jise jIvanaparyanta vahana karanA atyanta kaThina hai / " [650] -'' jaise AkAza gaMgA kA srota evaM pratisrota dustara hai / sAgara ko bhujAoM se tairanA duSkara hai, vaise hI saMyama ke sAgara ko tairanA duSkara hai / " [651 ] - "saMyama bAlU reta ke kavala kI taraha svAda se rahita hai . tapa kA AcaraNa
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra-hindI anuvAda talavAra kI dhAra para calane jaisA duSkara hai / " [652] -"sA~pa kI taraha ekAgra dRSTi se cAritra dharma meM calanA kaThina hai / lohe ke jau cabAnA jaise duSkara hai, vaise hI cAritra kA pAlana duSkara hai / " [653] -"jaise prajvalita agnizikhA ko pInA duSkara hai, vaise hI yuvAvasthA meM zramaNadharma ka pAlana karanA duSkara hai / " [654] - "jaise vastra ke thaile ko havA se bharanA kaThina hai, vaise hI kAyaroM ke dvArA zramaNadharma kA pAlana bhI kaThina hotA hai / " [655] jaise meruparvata ko tarAjU se tolanA duSkara hai, vaise hI nizla aura niHzaMka bhAva se zramaNa dharma kA pAlana karanA duSkara hai / " [656] -"jaise bhujAoM se samudra ko tairanA kaThina hai, vaise hI anupazAnta vyakti ke dvArA saMyama ke sAgara ko pAra karanA duSkara hai / " [657] - "putra ! pahale tU manuSya-sambandhI zabda, rUpa Adi pA~ca prakAra ke bhogoM kA bhoga kara / pazcAt bhuktabhogI hokara dharma kA AcaraNa karanA / " [658] -mRgAputra ne mAtA-pitA ko kahA-"Apane jo kahA hai, vaha ThIka hai / kintu isa saMsAra meM jisakI pyAsa bujha cukI hai, usake lie kucha bhI duSkara nahIM hai / " [659] -"maiMne zArIrika aura mAnasika bhayaMkara vedanAoM ko ananta bAra sahana kiyA hai / aura aneka bAra bhayaMkara duHkha aura bhaya bhI anubhava kie haiM / " [660] -"maiMne naraka Adi cAra gatirUpa anta vAle jarA-maraNa rUpI bhaya ke Akara kAntAra meM bhayaMkara janma-maraNoM ko sahA hai / " [661-662] -"jaise yahA~ agni uSNa hai, usase anantaguNa adhika duHkharUpa uSNa vedanA aura jaise yahA~ zIta hai, usase anantaguNa adhika duHkharUpa zItavedanA maiMne naraka meM anubhava kI hai / " [663-665] -"maiM naraka kI kaMdu kumbhiyoM meM Upara paira aura nIcA sira karake prajvalita agni meM Akranda karatA huA ananta bAra pakAyA gayA huuN|" -"mahAbhayaMkara dAvAgni ke tulya maru pradeza meM tathA vajravAlukA meM aura kadamba vAlukA meM maiM ananta bAra jalAyA gayA huuN|" -"bandhu-bAndhAvoM se rahita asahAya rotA huA maiM kandukumbhI meM U~cA bA~dhA gayA tathA karapatra aura krakaca Adi zastroM se ananta bAra chedA gayA hU~ / " [666-668] -"atyanta tIkhe kA~ToM se vyApta U~ce zAlmali vRkSa para pAza se bA~dhakara, idhara-udhara khIMcakara mujhe asahya kaSTa diyA gayA / " - "ati bhayAnaka Akrandana karatA huA, maiM pApakarmA apane karmoM ke kAraNa, ganne kI taraha bar3e-bar3e yantroM meM ananta bAra pIlA gayA huuN|" - "maiM idhara-udhara bhAgatA aura Akrandana karatA huA, kAle tathA citakabare sUara aura kuttoM se anake bAra girAyA gayA, phAr3A gayA aura chedA gayA / " [669-670] -"pApa karmoM ke kAraNa maiM naraka meM janma lekara alasI ke phUloM ke samAna nIle raMga kI talavAroM se, bhAloM se aura loha ke daNDoM se chedA gayA, bhedA gayA aura khaNDa-khaNDa kara diyA gayA / " - "samilA se yukta jUevAle jalate lauha ke ratha meM parAdhIna maiM jotA gayA hU~, cAbuka aura rassI se hA~kA gayA hU~ tathA rojha kI bhA~ti pITa kara bhUmi para
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 91 uttarAdhyayana-19/670 girAyA gayA hU~ / " [671-672] -"pApakarmoM se ghirA huA parAdhIna maiM agni kI citAoM meM bhaiMse kI bhA~ti jalAyA aura pakAyA gayA hU~ / " "lohe ke samAna kaThora saMDAsI jaisI coMca vAle DhaMka aura gIdha pakSiyoM dvArA, maiM rotA- vilakhAtA haThAt ananta bAra nocA gayA hU~ / " [673-674] -"pyAsa se vyAkula hokara, daur3atA huA maiM vaitaraNI nadI para pahu~cA / 'jala pIU~gA' - yaha soca hI rahA thA ki chure kI dhAra jaisI tIkSNa jaladhArA se maiM cIrA gayA / " - " garmI se saMtapta hokara maiM chAyA ke lie asi patra mahAvana meM gayA / kintu vahA~ Upara se girate hu asipatroM se- talavAra ke samAna tIkSNa pattoM se aneka bAra chedA gayA / " [675] - "saba ora se nirAza hue mere zarIra ko mudgaroM, musuNDiyoM, zUloM aura musaloM se cUra-cUra kiyA gayA / isa prakAra maiMne ananta bAra duHkha pAyA hai / " [676 ] - "pAzoM aura kUTa jAloM se vivaza bane mRga kI bhA~ti maiM bhI aneka bAra chalapUrvaka pakar3A gayA hU~, bA~dhA gayA hU~, rokA gayA hU~ aura vinaSTa kiyA gayA hU~ / " [678-679] - "galoM se tathA magaroM ko pakar3ane ke jAloM se matsya kI taraha vivaza maiM ananta bAra khIMcA gayA, phAr3A gayA, pakaDA gayA aura mArA gayA / " "bAja pakSiyoM, jAloM tathA vajralepoM ke dvArA pakSI kI bhA~ti maiM ananta bAra pakar3A gayA, cipakAyA gayA, bA~dhA gayA aura mArA gayA / " [680-681] - "bar3haI ke dvArA vRkSa kI taraha kulhADI aura pharasA Adi se maiM ananta bAra kUTA gayA hU~, phAr3A gayA hU~, chedA gayA hU~, aura chIlA gayA hU~ / " - " luhAroM ke dvArA lohe kI bhA~ti maiM paramAdharmI asura kumAroM ke dvArA capata aura mukkA Adi se ananta bAra pITA gayA, kUTA gayA, khaNDa-khaNDa kiyA gayA aura cUrNa banA diyA gayA / " [682] - 'bhayaMkara Akranda karate hue bhI mujhe kalakalAtA garma tA~bA, lohA, rAMgA aura sIsA pilAyA gayA / " [683-684] -" tujhe Tukar3e-Tukar3e kiyA huA aura zUla meM piro kara pakAyA gayA mAMsa prathA - yaha yAda dilAkara mujhe mere hI zarIra kA mAMsa kATakara aura use tapA kara aneka bAra khilAyA gayA / " "tujhe surA, sIdhU, maireya aura madhu Adi madirAe~ priya thI - yaha yAda dilAkara mujhe jalatI huI carbI aura khUna pilAyA gayA / " [685-686] "maiMne nitya hI bhayabhIta, saMtrasta, duHkhita aura vyathita rahate hue atyanta duHkhapUrNa vedanA kA anubhava kiyA / " - " tIvra, pracaNDa, pragADha, ghora, atyanta duHsaha, mahAbhayaMkara aura bhISma vedanAoM kA maiMne naraka meM anubhava kiyA hai / " [ 687] - "he pitA ! manuSya-loka meM jaisI vedanAe~ dekhI jAtI haiM, unase ananta guNa adhika duHkha-vedanAe~ naraka meM haiM / " [ 688] - " maiMne sabhI janmoM meM duHkha-rUpa vedanA kA anubhava kiyA hai / eka kSaNa ke antara jitanI bhI sukharUpa vedanA ( anubhUti) vahA~ nahIM hai / " [689] mAtA-pitA ne usase kahA - " putra ! apanI icchAnusAra tuma bhale hI saMyama svIkAra karo / kintu vizeSa bAta yaha hai ki - zrAmaNya-jIvana meM niSpratikarmatA kaSTa hai / " [690] - "mAtA-pitA ! Apane jo kahA vaha satya hai / kintu jaMgaloM meM rahanevAle
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 AgamasUtra-hindI anuvAda nirIha pazu-pakSiyoM kI cikitsA kauna karatA hai ?" / [691-693] -"jaise jaMgala meM mRga akelA vicaratA hai, vaise hI maiM bhI saMyama aura tapa ke sAtha ekAkI hokara dharma kA AcaraNa karU~gA / " - "jaba mahAvana meM mRga ke zarIra meM AtaMka utpanna ho jAtA hai, taba vRkSa ke nIce baiThe hue usa mRga kI kauna cikitsA karatA hai ?" - "kauna use auSadhi detA hai ? kauna use sukha kI bAta pUchatA hai ? kauna use bhaktapAna lAkara detA hai ?" [694-695] "jaba vaha svastha ho jAtA hai, taba svayaM gocarabhUmi meM jAtA hai / aura khAne-pIne ke lie ballaroM va gahana tathA jalAzayoM ko khojatA hai / usameM khAkara-pAnI pIkara mRgacaryA karatA huA vaha mRga apanI mRgacaryA ko calA jAtA hai / " [696] - "rUpAdi meM apratibaddha, saMyama ke lie udyata bhikSu svataMtra vihA karatA huA, mRgacaryA kI taraha AcaraNa kara mokSa ko gamana karatA hai / " / [697] --"jaise mRga akelA aneka sthAnoM meM vicaratA hai, rahatA hai, sadaiva gocara-caryA se hI jIvanayApana karatA hai, vaise hI gaucarI ke lie gayA huA muni bhI kisI kI nindA aura avajJA nahIM karatA hai / " [698] -"maiM mRgacaryA kA AcaraNa karU~gA / " "putra ! jaise tumheM sukha ho, vaise karo-" isa prakAra mAtA-pitA kI anumati pAkara vaha upadhi ko chor3atA hai / [699] -"he mAtA ! maiM tumhArI anumati prApta kara sabhI duHkhoM kA kSaya karanevAlI mRgacaryA kA AcaraNa karU~gA" "putra ! jaise tumheM sukha ho, vaise calo / " [700-701] isa prakAra vaha aneka taraha se mAtA-pitA ko anumati ke lie samajhA kara mamattva kA tyAga karatA hai, jaise ki mahAnAga kaiMcula ko chor3atA hai / kapar3e para lagI huI dhUla kI taraha Rddhi, dhana, mitra, putra, kalatra aura jJAti janoM ko jhaTakakara vaha saMyamayAtrA ke lie nikala par3A / [702-707] paMca mahAvratoM se yukta, pA~ca samitiyoM se samita tIna guptiyoM se gupta, Abhyantara aura bAhya tapa meM udyata-mamattvarahita, ahaMkArarahita, saMgarahita, gaurava kA tyAgI, trasa tathA sthAvara sabhI jIvoM meM samadRSTi-lAbha, alAbha, sukha, duHkha, jIvana, maraNa, nindA, prazaMsA aura mAna-apamAna meM samattva kA sAdhaka-gaurava, kaSAya, daNDa, zalya, bhaya, hAsya aura zoka se nivRtta, nidAna aura bandhana se mukta isa loka aura paraloka meM anAsakta, basUle se kATane athavA candana lagAe jAne para bhI tathA AhAra milane aura na milane para bhI sama-aprazasta dvAroM se Ane vAle karma-pudgaloM kA sarvatobhAvena nirodhaka maharSi mRgAputra adhyAtmasambandhI dhyAnayogoM se prazasta saMyama-zAsana meM lIna huA / [708-709] isa prakAra jJAna, cAritra, darzana, tapa aura zuddha-bhAvanAoM ke dvArA AtmA ko samyaktayA bhAvita kara bahata varSoM taka zrAmaNya dharma kA pAlana kara anta meM eka mAsa ke anazana se vaha anuttara siddhi ko prApta huA / [710] saMbuddha, paNDita aura ativicakSaNa vyakti aisA hI karate haiM / ve kAma-bhogoM se vaise hI nivRtta hote haiM, jaise ki maharSi mRgAputra nivRtta huA / [711-712] mahAn prabhAvazAlI, yazasvI mRgAputra ke tapaHpradhAna, triloka-vizruta
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana-19/712 93 evaM mokSarUpagati se pradhAna - uttama cAritra ko sunakara dhana ko duHkhavardhaka tathA mamatvabandhana ko mahAbhayaMkara jAnakara nirvANa ke guNoM ko prApta karane vAlI, sukhAvaha, anuttara dharma- dhurA ko dhAraNa karo / --aisA maiM kahatA hU~ / adhyayana-20-3 - mahAnirgranthIya [ 713] siddhoM evaM saMyatoM ko bhAvapUrvaka namaskAra karake maiM mokSa aura dharma ke svarUpa kA bodha karAne vAlI tathyapUrNa anuziSTi kA kathana karatA hU~, use suno / [714-715] gaja-azva tathA maNi mANikya Adi pracura ratnoM se samRddha magadha kA adhipati rAjA zreNika maNDikukSi caitya meM vihAra- yAtrA ke lie nagara se nikalA / vaha udyAna vividha prakAra ke vRkSoM evaM latAoM se AkIrNa thA, nAnA prakAra ke pakSiyoM se parisevita thA aura vividha prakAra ke puSpoM se bhalI-bhA~ti AcchAdita thA / vizeSa kyA kahe ? vaha nandanavana ke samAna thA / [716-718] rAjA ne udyAna meM vRkSa ke nIce baiThe hue eka saMyata, samAdhi-saMpanna, sukumAra evaM sukhocita-sAdhu ko dekhA / sAdhu ke anupama rUpa ko dekhakara rAjA ko usake prati bahuta hI adhika atulanIya vismaya huA / aho, kyA varNa hai ! kyA rUpa hai ! Arya kI kaisI saumyatA hai ! kyA kSAnti hai, kyA mukti hai ! bhogoM ke prati kaisI asaMgatA hai ! [719 720] muni ke caraNoM meM vandanA aura pradakSiNA karane ke pazcAt rAjA na atidUra, na ati nikaTa khar3A rahA aura hAtha jor3akara pUchane lagA - " he Arya ! tuma abhI yuvA ho / phira bhI tuma bhogakAla meM dIkSita hue ho, zrAmaNya meM upasthita hue ho / isakA kyA kAraNa hai, maiM sunanA cAhatA hU~ / " [721] - "mahArAja ! maiM anAtha hU~ / merA koI nAtha nahIM hai / mujha para anukampA rakhanevAlA koI suhRd nahIM pA rahA hU~ / " [722-723] yaha sunakara magadhAdhipa rAjA zreNika jora se ha~sA aura bolA - "isa prakAra tuma dekhane meM Rddhi saMpanna lagate ho, phira bhI tumhArA koI kaise nAtha nahIM hai ?" "bhadanta ! maiM tumhArA nAtha hotA hU~ / he saMyata ! maiM tumhAra nAtha hotA hU~ / he saMyata ! mitra aura jJAtijanoM ke sAtha bhogoM ko bhogo / yaha manuSya jIvana bahuta durlabha hai / " [ 724] - " zreNika ! tuma svayaM anAtha ho / magadhAdhipa ! jaba tuma svayaM anAtha ho to kisI ke nAtha kaise ho sakoge ?" I -- [725-727] rAjA pahale hI vismita ho rahA thA, aba to muni se azrutapUrva vacana suna kara to aura bhI adhika saMbhrAnta evaM vismita huA / usane kahA- "mere pAsa azva, hAthI, nagara aura antaHpura hai / maiM manuSyajIvana ke sabhI sukha bhogoM ko bhoga rahA hU~ / mere pAsa zAsana aura aizvarya bhI hai / " -" isa prakAra pradhAna zreSTha sampadA, jisake dvArA sabhI kAmabhoga mujhe samarpita hote haiM, mujhe prApta haiM / isa sthiti meM bhalA maiM kaise anAtha hU~ ? Apa jhUTha na boleM / " [728-729] -"pRthvIpati- nareza ! tuma 'anAtha' ke artha aura paramArtha ko nahIM jAnate ho / - "mahArAja ! avyAkSipta cittase mujhe sunie ki yathArtha meM anAtha kaise hotA hai ? [730] - "prAcIna nagaroM meM asAdhAraNa sundara kauzAmbI nagarI hai / vahA~ mere pitA the /
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 AgamasUtra-hindI anuvAda unake pAsa pracura dhana kA saMgraha thA / " [731-733] - "mahArAja ! yuvAvasthA meM merI A~khoM meM atula vedanA utpanna huI / pArthiva ! usase mere sAre zarIra meM atyanta jalana hotI thI / " - "kRddha zatru jaise zarIra ke marmasthAnoM meM atyanta tIkSNa zastra dhoMpade aura usase jaise vedanA ho, vaise hI merI A~khoM meM bhayaMkara vedanA ho rahI thI / " - "jaise indra ke vajraprahAra se bhayaMkara vedanA hotI hai, vaise hI mere trika meM, hRdaya meM aura mastaka meM ati dAruNa vedanA ho rahI thI / " [734-735] -"vidyA aura maMtra se cikitsA karanevAle, maMtra tathA auSadhiyoM ke vizArada, advitIya zAstrakuzala, AyurvedAcArya merI cikitsA ke lie upasthita the / " - "unhoMne mere hitArtha vaidya, rogI, auSadha aura paricAraka-rUpa catuSpAda cikitsA kI, kintu ve mujhe duHkha se mukta nahIM kara sake / yaha merI anAthatA hai / " [736-737] - "mere pitA ne mere lie cikitsakoM ko sarvottama vastue~ dIM, kintu ve mujhe duHkha se mukta nahIM kara sake / " - "mahArAja ! merI mAtA putrazoka ke duHkha se bahuta pIr3ita rahatI thI, kintu vaha bhI mujhe duHkha se mukta nahIM kara kara sakI, yaha merI anAthatA hai / " [738-739] -"mahArAja ! mere bar3e aura choTe sabhI sage bhAI tathA merI bar3I aura choTI sagI bahaneM bhI mujhe duHkha se mukta nahIM kara sakI, yaha merI anAthatA hai / " [740-742] -"mahArAja ! mujha meM anurakta aura anuvrata merI patnI azrupUrNa nayanoM se mere uraHsthala ko bhigotI rahatI thI / " - "vaha bAlA mere pratyakSa meM yA parokSa meM kabhI bhI anna, pAna, snAna, gandha, mAlya aura vilepana kA upabhoga nahIM karatI thI / " - "vaha eka kSaNa ke lie bhI mujha se dUra nahIM hotI thI / phira bhI vaha mujhe duHkha se mukta nahIM kara skii| mahArAja ! yahI merI anAthatA hai / " [743-745] taba maiMne vicAra kiyA ki prANI ko isa ananta saMsAra meM bAra-bAra asahya vedanA kA anubhava karanA hotA hai / " - "isa vipula vedanA se yadi eka bAra bhI mukta ho jAU~, to maiM kSAnta, dAnta aura nirAmbha anagAravRtti meM pravrajita ho jAU~gA / " isa prakAra vicAra karake maiM so gayA / parivartamAna rAta ke sAtha-sAtha merI vedanA bhI kSINa ho gii|" [746] -"tadanantara prAtaHkAla meM nIroga hote hI maiM bandhujanoM ko pUchakara kSAnta, dAnta aura nirArambha hokara anagAra vRtti meM pravrajita ho gayA / " [747] -"taba maiM apanA aura dUsaroM kA, trasa aura sthAvara sabhI jIvoM kA nAtha ho gayA / " [748-749] -"merI apanI AtmA hI vaitaraNI nadI hai, kUTa-zAlmalI vRkSa hai, kAma-dudhAdhenu hai aura nandana vana hai / " - "AtmA hI apane sukha-duHkha kA kartA hai aura vikartA-bhoktA hai / sat pravRtti meM sthita AtmA hI apanA mitra hai / aura duSpravRtti meM sthita AtmA hI apanA zatru hai / " [750] "rAjan ! yaha eka aura bhI anAthatA hai / zAnta evaM ekAgracitta hokara use suno ! bahuta se aise kAyara vyakti hote haiM, jo nirgrantha dharma ko pAkara bhI khinna ho jAte haiM / " [751] -"jo mahAvratoM ko svIkAra kara pramAda ke kAraNa unakA samyak pAlana nahIM
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana-20/751 karatA hai, AtmA kA nigraha nahIM karatA hai, rasoM meM Asakta hai, vaha mUla se rAga-dveSa-rUpa bandhanoM kA uccheda nahIM kara sakatA hai / " [752] "jisakI IryA, bhASA, eSaNA aura AdAna-nikSepa meM aura uccAra-prasravaNa ke pariSThApana meM AyuktatA nahIM hai, vaha usa mArga kA anugamana nahIM kara sakatA, jo vIrayAta hai [753] "jo ahiMsAdi vratoM meM asthira hai, tapa aura niyamoM se bhraSTa hai-vaha cira kAla taka muNDaruci rahakara aura AtmA ko kaSTa dekara bhI vaha saMsAra se pAra nahIM ho sakatA / " [754] - "jo polI muTThI kI taraha nissAra hai, khoTe-sikke kI taraha apramANita hai, vaiDUrya kI taraha camakane vAlI tuccha kAcamaNi hai, vaha jAnane vAle parIkSakoM kI dRSTi meM mUlyahIna hai / " [755] - "jo kuzIla kA veSa aura rajoharaNAdi municinha dhAraNa kara jIvikA calAtA hai, asaMyata hote hue bhI apane-Apa ko saMyata kahatA hai, vaha cirakAla taka vinAza ko prApta hotA hai / " [756] "piyA huA kAlakUTa-viSa, ulaTA pakar3A huA zastra, aniyantrita vetAlajaise vinAzakArI hotA hai, vaise hI viSaya-vikAroM se yukta dharma bhI vinAzakArI hotA hai / " [757] -"jo lakSaNa aura svapna-vidyA kA prayoga karatA hai, nimitta zAstra aura kautuka-kArya meM atyanta Asakta hai, mithyA Azcarya ko utpanna karane vAlI kuheTa vidyAoM sejIvikA calAtA hai, vaha karmaphala-bhoga ke samaya kisI kI zaraNa nahIM pA sakatA / " 758] -"vaha zIlarahita sAdhu apane tIvra ajJAna ke kAraNa viparIta-dRSTi ko prApta hotA hai, phalataH asAdhu prakRti vAlA vaha sAdhu muni-dharma kI virAdhanA kara satata duHkha bhogatA huA naraka aura tiryaMca gati meM AvAgamana karatA rahatA hai / " [759] -"jo audezika, krIta, niyAga Adi ke rUpa meM thor3AsA-bhI aneSaNIya AhAra nahIM chor3atA hai, vaha agni kI bhA~ti sarvabhakSI bhikSu pApa-karma karake yahA~ se marane ke bAda durgati meM jAtA hai / " [760] "svayaM kI apanI duSpravRtti jo anartha karatI hai, vaha galA kATane vAlA zatru bhI nahIM kara pAtA hai / ukta tathya ko saMyamahIna manuSya mRtyu ke kSaNoM meM pazcAttApa karate hue jAna pAegA / " [761] "jo uttamArtha meM viparIta dRSTi rakhatA hai, usakI zrAmaNya meM abhiruci vyartha hai / usake lie na yaha loka hai, na paraloka hai / donoM loka ke prayojana se zUnya hone ke kAraNa vaha ubhaya-bhraSTa bhikSu nirantara cintA meM dhulatA jAtA hai / " [762] - "isI prakAra svacchanda aura kuzIla sAdhu bhI jinottama mArga kI virAdhanA kara vaise hI paritApa ko prApta hotA hai, jaise ki bhoga-rasoM meM Asakta hokara nirarthaka zoka karane vAlI kurarI pakSiNI paritApa ko prApta hotI hai / " [763-764] "medhAvI sAdhaka isa subhASita ko evaM jJAna-guNa se yukta anuzAsana ko sunakara kuzIla vyaktiyoM ke saba mArgoM ko chor3akara, mahAn nirgranthoM ke patha para cale / " -"cAritrAcAra aura jJAnAdi guNoM se saMpanna nirgrantha nirAzrava hotA hai / anuttara zuddha saMyama kA pAlana kara vaha nirAzrava sAdhaka karmoM kA kSaya kara vipula, uttama evaM zAzvata mokSa ko prApta
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra-hindI anuvAda karatA hai / " [765] isa prakAra ugra-dAnta, mahAn tapodhana, mahA-pratijJa, mahAn-yazasvI usa mahAmuni ne isa mahA-nirgranthIya mahAzruta ko mahAn vistAra se kahA / [766-767] rAjA zreNika saMtuSTa huA aura hAtha jor3akara bolA-"bhagavan ! anAtha kA yathArtha svarUpa Apane mujhe ThIka taraha samajhAyA hai / " "he maharSi ! tumhArA manuSya-janma saphala hai, upalabdhiyA~ saphala haiM, tuma sacce sanAtha aura savAndhava ho, kyoMki tuma jinezvara ke mArga meM sthita ho / " [768-769] -"he saMyata ! tuma anAthoM ke nAtha ho, saba jIvoM ke nAtha ho / maiM tumase kSamA cAhatA hU~ / maiM tuma se anuzAsita hone kI icchA rakhatA hU~ / " -"maiMne tumase prazna kara jo dhyAna meM vighna kiyA aura bhogoM ke lie nimantraNa diyA, una saba ke lie mujhe kSamA kareM / " [770] isa prakAra rAjasiMha zreNika rAjA anagAra-siMha muni kI parama bhakti se stuti kara antaHpura tathA anya parijanoM ke sAtha dharma meM anurakta ho gayA / [771] rAjA ke romakUpa Ananda se ucchvasita-ullasita ho rahe the / vaha muni kI pradakSiNA aura sira se vandanA karake lauTa gayA / [772] aura vaha guNoM se samRddha, tIna guptiyoM se gupta, tIna daNDoM se virata, mohamukta muni pakSI kI bhA~ti vipramukta hokara bhUtala para vihAra karane lage / -aisA maiM kahatA hU~ / adhyayana-20-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa ( adhyayana-21-samudrapAlIya) [773-776] campA nagarI meM 'pAlita' nAmaka eka vaNikzrAvaka thA / vaha virATa puruSa bhagavAn mahAvIra kA ziSya thA / vaha nirgrantha pravacana kA vidvAn thA / eka bAra pota se vyApAra karatA haA vaha pihaNDa nagara AyA / vahAM vyApAra karate samaya use eka vyApArI ne vivAha ke rUpa meM apanI putrI dI / kucha samaya ke bAda garbhavatI patnI ko lekara usane svadeza kI ora prasthAna kiyA / pAlita kI patnI ne samudra meM ho putra ko janma diyA / isI kAraNa usakA nAma 'samudrapAla' rakhA / [777-779] vaha vaNik zrAvaka sakuzala campA nagarI meM apane ghara AyA / vaha sukumAra bAlaka usake ghara meM Ananda ke sAtha bar3hane lagA / usane bahattara kalAe~ sIkhIM, vaha nIti-nipuNa ho gayA / vaha yuvAvasthA se sampanna huA to sabhI ko sundara aura priya lagane lgaa| pitA ne usake lie 'rUpiNI' nAma kI sundara bhAryA lA dI / vaha apanI patnI ke sAtha dogundaka deva kI bhA~ti suramya prAsAda meM krIr3A karane lgaa| [780-782] eka samaya vaha prAsAda ke Alokana meM baiThA thA / vadhya cinhoM se yukta vadhya ko bAhara vadha-sthAna kI ora le jAte hue usane dekhA / use saMvega-prApta samudrapAla ne mana meM kahA-"kheda hai ! yaha azubha karmoM kA duHkhada pariNAma hai / " isa prakAra cintana karate hue vaha mahAn AtmA saMvega ko prApta huA aura sambuddha ho gayA / mAtA-pitA ko pUcha kara usane anagAritA dIkSA grahaNa kI /
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana-21/783 [783] dIkSita hone para muni mahA klezakArI, mahAmoha aura pUrNa bhayakArI saMga kA parityAga karake paryAyadharma meM, vrata meM, zIla meM aura parISahoM meM abhiruci rakhe / [784] vidvAn muni ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura arigraha-ina pA~ca mahAvratoM ko svIkAra karake jinopadiSTa dharma kA AcaraNa kare / / [785] indriyoM kA samyak saMvaraNa karane vAlA bhikSu saba jIvoM ke prati karuNAzIla rahe, kSamA se durvacanAdi ko sahe saMyata ho, brahmacArI ho / sadaiva sAvadyayoga kA parityAga karatA huA vicare / [786] sAdhu samayAnusAra apane balAbala ko, jAnakara rASTroM meM vicaraNa kare / siMha kI bhA~ti bhayotpAdaka zabda sunakara bhI saMtrasta na ho / asabhya vacana sunakara bhI badale meM asabhya vacana na kahe / / [787] saMyamI pratikUlatAoM kI upekSA karatA huA vicaraNa kare / priya-apriya parISahoM ko sahana kare / sarvatra sabakI abhilASA na kare, pUjA aura gardA bhI na cAhe / [788] yahA~ saMsAra meM manuSyoM ke aneka prakAra ke abhiprAya hote haiM / bhikSu unheM apane meM bhI bhAva se jAnatA hai / ataH vaha devakRta, manuSyakRta tathA tiryaMcakRta bhayotpAdaka bhISaNa upasargoM ko sahana kare / [789-791] aneka asahya parISaha prApta hone para bahuta se kAyara loga kheda kA anubhava karate haiM / kintu bhikSu pariSaha prApta hone para saMgrAma meM Age rahane vAle hAthI kI taraha vyathita na ho | zIta, uSNa, DA~sa, macchara, tRNa-sparza tathA anya vividha prakAra ke AtaMka jaba bhikSu ko sparza kareM, taba vaha kutsita zabda na karate hue unheM samabhAva se sahe / pUrvakRta karmoM ko kSINa kare / vicakSaNa bhikSu satata rAga-dveSa aura moha ko chor3akara, vAyu se akampita meru kI bhA~ti Atma-gupta banakara parISahoM ko sahe / [792] pUjA-pratiSThA meM unnata aura gardA meM avanata na hone vAlA maharSi pUjA aura gardA meM lipta na ho / vaha samabhAvI virata saMyamI saralatA ko svIkAra karake nirvANa-mArga ko prApta hotA hai / [793] jo arati aura rati ko sahatA hai, saMsArI janoM ke paricaya se dUra rahatA hai, virakta hai, Atma-hita kA sAdhaka hai, saMyamazIla hai, zoka rahita hai, mamattva rahita hai, akiMcana hai, vaha paramArtha padoM meM sthita hotA hai / [794] trAyI, mahAn yazasvI RSiyoM dvArA svIkRta, lepAdi karma se rahita, asaMsRta se ekAnta sthAnoM kA sevana kare aura parISahoM ko sahana kare / [795] anuttara dharma-saMcaya kA AcaraNa karake sadjJAna se jJAna ko prApta karanevAlA, anuttara jJAnadhArI, yazasvI maharSi, antarikSa meM sUrya kI bhA~ti dharma-saMgha meM prakAzamAna hotA hai| [796] samudrapAla muni puNyapApa donoM hI karmoM kA kSaya karake saMyama meM nizcala aura saba prakAra se mukta hokara samudra kI bhA~ti vizAla saMsAra-pravAha ko taira kara mokSa meM gae / - aisA maiM kahatA huuN| adhyayana-21-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 AgamasUtra-hindI anuvAda ( adhyayana-22-rathanemIya ) [797-798] soriyapura nagara meM rAja-lakSaNoM se yukta, mahAn Rddhi se saMpanna 'vasudeva' rAjA thA / usakI rohiNI aura devakI do patniyA~ thIM / una donoM ke rAma (baladeva) aura kezava (kRSNa)-do priya putra the / [799-800] soriyapura nagara meM rAja-lakSaNoM se yukta, mahAn Rddhi se saMpanna 'samudravijaya' rAjA bhI thA / usakI zivA patnI thI, jisakA putra mahAn yazasvI, jitendriyoM meM zreSTha, lokanAtha, bhagavAn ariSTanemi thA / / [801-804] vaha ariSTanemi susvaratva evaM lakSaNoM se yukta thA / 1008 zubha lakSaNoM kA dhAraka bhI thA / usakA gotra gautama thA aura vaha varNa se zyAma thA / vaha vajraRSabha nArAca saMhanana aura samacaturastra saMsthAnavAlA thA / usakA udara machalI ke udara jaisA komala thA / rAjamatI kanyA usakI bhAryA bane, yaha yAcanA kezava ne kI / yaha mahAna rAjA kI kanyA suzIla, sundara, sarvalakSaNasaMpanna thI / usake zarIra kI kAnti vidyut kI prabhA samAna thI / usake pitA ne mahAn RddhizAlI vAsudeva ko kahA-"kumAra yahA~ Ae / maiM apanI kanyA usake lie de sakatA hU~ / " [805-808] ariSTanemi ko sarva auSadhiyoM ke jala se snAna karAyA gayA / yathAvidhi kautuka evaM maMgala kie gae / divya vastra-yugala pahanAyA gayA aura use AbharaNoM se vibhUSita kiyA gayA / vAsudeva ke sabase bar3e metta gandhahastI para ariSTanemi ArUDha hue to sira para cUDAmaNi kI bhA~ti bahata adhika suzobhita hae / ariSTanemi U~ce chatra se tathA cAmaroM se suzobhita thA / dazArha-cakra se vaha sarvataH parivRta thA / caturaMgiNI senA yathAkrama sajAI huI thI / aura vAdyoM kA gagana-sparzI divya nAda ho rahA thA / [809-813] aisI uttama Rddhi aura dhuti ke sAtha vaha vRSNi-puMgava apane bhavana se nikalA / tadanantara usane bAr3oM aura piMjaroM meM banda kie gae bhayatrasta evaM ati duHkhita prANiyoM ko dekhA / ve jIvana kI antima sthiti ke sammukha the / mAMsa ke lie khAye jAne vAle the / unheM dekhakara mahAprAjJa ariSTanemi ne sArathi ko kahA-"ye saba sukhArthI prANI kisalie ina bAr3oM aura piMjaroM meM roke hue haiM ?" sArathi ne kahA-"ye bhadra prANI Apake vivAha-kArya meM bahuta se logoM ko mAMsa khilAne ke lie haiM" | [814-816] aneka prANiyoM ke vinAza se sambandhita vacana ko sunakara jIvoM ke prati karuNAzIla, mahAprAjJa ariSTanemi cintana karate haiM-"yadi mere nimitta se ina bahuta se prANiyoM kA vadha hotA hai, to yaha paraloka meM mere lie zreyaskara nahIM hogA / " usa mahAn yazasvI ne kuNDala-yugala, sUtraka aura anya saba AbhUSaNa utAra kara sArathi ko de die / [817-820] mana meM ye pariNAma hote hI unake yathocita abhiniSkramaNa ke lie devatA apanI Rddhi aura paripad ke sAtha Ae / deva aura manuSyoM se parivRta bhagavAn ariSTanemi zibikAratna meM ArUr3ha hue / dvArakA se cala kara raivataka parvata para sthita hue / udyAna meM pahu~cakara, uttama zibikA se utarakara, eka hajAra vyaktiyoM ke sAtha, bhagavAna ne citrA nakSatra meM niSkramaNa kiyA / tadanantara samAhita-ariSTanemi ne turanta apane sugandha se suvAsita
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana-22/820 komala aura dhuMdharAle bAloM kA svayaM apane hAthoM se paMcamuSTi loca kiyA / [821-823] vAsudeva kRSNa ne luptakeza evaM jitendriya bhagavAn ko kahA-"he damIzvara ! tuma apane abhISTa manoratha ko zIghra prApta karo / " - "tuma jJAna, darzana, cAritra, kSAnti aura mukti ke dvArA Age bar3ho" / isa prakAra balarAma, kezava, dazAha yAdava aura anya bahuta se loga ariSTanemi ko vandanA kara dvArakApurI ko lauTa Ae / [824-826] bhagavAn ariSTanemi kI pravrajyA sunakara rAjakanyA rAjImatI ke hAsya aura Ananda saba samApta ho gae / aura vaha zokase mUrchita ho gaI / rAjImatI ne socA"dhikkAra hai mere jIvana ko / cU~ki maiM ariSTanemi ke dvArA parityaktA hU~, ataH merA pravajita honA hI zreya hai / " dhIra tathA kRtasaMkalpa rAjImatI ne kUrca aura kaMdhI se sa~vAre hue bhaure jaise kAle kezoM kA apane hAthoM se luMcana kiyA / [827] vAsudeva ne lupta-kezA evaM jitendriya rAjImatI ko kahA-"kanye ! tU isa ghora saMsAra-sAgara ko ati zIghra pAra kara / " [828] zIlavatI evaM bahuzruta rAjImatI ne pravrajita hokara apane sAtha bahuta se svajanoM tathA parijanoM ko bhI pravrajita karAyA / [829-831] vaha raivataka parvata para jA rahI thI ki bIca meM hI varSA se bhIga gaI / jora kI varSA ho rahI thI, andhakAra chANa huA thA / isa sthiti meM vaha guphA ke andara phuNcii| sukhAne ke lie apane vastroM ko phailAtI huI rAjImatI ko yathAjAta rUpa meM rathanemi ne dekhaa| usakA mana vicalita ho gayA / pazcAt rAjImatI ne bhI usako dekhA / vahA~ ekAnta meM usa saMyata ko dekha kara vaha Dara gaI / bhaya se kA~patI huI vaha apanI donoM bhujAoM se zarIra ko AvRta kara baiTha gaI / [832-834] taba samudravijaya ke aMgajAta usa rAjaputra ne rAjImatI ko bhayabhIta aura kA~patI huI dekhakara vacana kahA-"bhadre ! maiM sthanemi hU~ / he sundarI ! he cArubhASiNI ! tU mujhe svIkAra kara / he sutanu ! tujhe koI pIr3A nahIM hogI / " - "nizcita hI manuSya-janma atyanta durlabha hai / Ao, hama bhogoM ko bhoge / bAda meM bhuktabhogI hama jina-mArga meM dIkSita hoMge / " [835-836] saMyama ke prati bhagnodyoga tathA bhoga-vAsanA se parAjita rathanemi ko dekhakara vaha sambhrAnta na huI / usane vastroM se apane zarIra ko punaH DhaMka liyA / niyamoM aura vratoM meM susthita zreSTha rAjakanyA rAjImatI ne jAti, kula aura zIla kI rakSA karate hue rathanemi se kahA [837-839] -"yadi tU rUpa se vaizramaNa ke samAna hai, lalita kalAoM se nalakubara ke samAna hai, tU sAkSAt indra bhI hai, to bhI maiM tujhe nahIM cAhatI huuN|" ["agandhana kula meM utpanna hue sarpa dhUma kI dhvajA vAlI, prajvalita, bhayaMkara, duSpraveza agni meM praveza kara jAte haiM, kintu vanama kie hue apane viSa ko punaH pIne kI icchA nahIM karate haiM / "] -"he yazaHkAmin ! dhikkAra hai tujhe ki tU bhogI jIvana ke lie tyakta bhogoM ko punaH bhogane kI icchA karatA hai / isase to terA maranA zreyaskara hai / " - "maiM bhojarAjA kI pautrI hU~ aura tU andhaka-vRSNi kA pautra hai / hama kula meM gandhana sarpa kI taraha na baneM / tU nibhRta hokara saMyama
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 AgamasUtra-hindI anuvAda kA pAlana kara / " [840-842] "yadi tU jisa kisI strI ko dekhakara aise hI rAga-bhAva karegA, to vAyu se kampita haDa kI taraha tU asthitAtmA hogA / " -"jaise gopAla aura bhANDapAla usa dravya ke svAmI nahIM hote haiM, usI prakAra tU bhI zrAmaNya kA svAmI nahIM hogA / " - "tU krodha, mAna, mAyA aura lobha ko pUrNatayA nigraha karake, indriyoM ko vaza meM karake apane-Apa ko upasaMhAra kara [843-845] usa saMyatA ke subhASita vacanoM ko sunakara sthanemi dharma meM samyak prakAra se vaise hI sthira ho gayA, jaise aMkuza se hAthI ho jAtA hai / vaha mana, vacana aura kAyA se gupta, jitendriya aura vratoM meM dRr3ha ho gayA / jIvana-paryanta nizcala bhAva se zrAmaNya kA pAlana karatA rahA / ugra tapa kA AcaraNa karake donoM hI kevalI hue / saba karmoM kA kSaya karake unhoMne anuttara 'siddhi' ko prApta kiyA / [846] sambuddha, paNDita aura pravicakSaNa puruSa aisA hI karate haiM / puruSottama rathanemi kI taraha ve bhogoM se nivRtta ho jAte haiM / -aisA maiM kahatA hU~ / (adhyayana-23-kezigautamIya) [847-850] pArzva nAmaka jina, arhana, lokapUjita sambuddhAtmA, sarvajJa, dharma-tIrtha ke pravartaka aura vItarAga the / loka-pradIpa bhagavAn pArzva ke jJAna aura caraNa ke pAragAmI, mahAn yazasvI 'kezIkumAra-zramaNa' ziSya the / ve avadhi-jJAna aura zruta-jJAna se prabuddha the / ziSya-saMgha se parivRta grAmAnugrAma vihAra karate hue zrAvastI nagarI meM Ae / nagara ke nikaTa tinduka udyAna meM, jahA~ prAsuka nirdoSa zayyA aura saMstAraka sulabha the, Thahara gae / . [851-854] usI samaya dharma-tIrtha ke pravartaka, jina, bhagavAn varddhamAna the, jo samagra loka meM prakhyAta the / una loka-pradIpa bhagavAn varddhamAna ke vidyA aura cAritra ke pAragAmI, mahAn yazasvI bhagavAn gautama ziSya the / bAraha aMgoM ke vettA, prabuddha gautama bhI ziSya-saMgha se parivRta grAmAnugrAma vihAra karate hue zrAvastI nagarI meM Ae / nagara ke nikaTa koSThaka-udyAna meM, jahA~ prAsuka zayyA, evaM saMstAraka sulabha the, Thahara gae / [855] kumArazramaNa kezI aura mahAn yazasvI gautama-donoM vahA~ vicarate the / donoM hI AlIna aura susamAhita the / [856-859] saMyata, tapasvI, guNavAn aura SaTkAya ke saMrakSaka donoM ziSya-saMghoM meM yaha cintana utpanna haA-"yaha kaisA dharma hai ? aura yaha kaisA dharma hai ? AcAra dharma kI praNidhi-yaha kaisI hai aura yaha kaisI hai ?" - "yaha cAturyAma dharma hai, isakA pratipAdana mahAmuni pArzvanAtha ne kiyA hai / aura yaha paMca-zikSAtmaka dharma hai, isakA mahAmuni varddhamAna ne pratipAdana kiyA hai / " - "yaha acelaka dharma varddhamAna ne batAyA hai, aura yaha sAntarottara dharma pArzvanAtha ne prarUpita kiyA hai / eka hI lakSya se pravRtta donoM meM isa vizeSa bheda kA kyA kAraNa hai ?" [860] kezI aura gautama donoM ne hI ziSyoM ke pravitarkita-ko jAnakara paraspara milane kA vicAra kiyA / [861-863] kezI zramaNa ke kula ko jeSTha kula jAnakara pratirUpajJa gautama ziSya
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana- 23/863 101 saMgha ke sAtha tinduka vana meM Ae / gautama ko Ate hue dekhakara kezI kumAra zramaNa ne unakI samyak prakAra se pratirUpa pratipatti kI gautama ko baiThane ke lie zIghra hI unhoMne prAsuka payAla aura pA~cavA~ kuza-tRNa samarpita kiyA / [864] zramaNa kezIkumAra aura mahAn yazasvI gautama - donoM baiThe hue candra aura sUrya kI taraha suzobhita ho rahe the / [865-866] kautUhala kI abodha dRSTi se vahA~ dUsare sampradAyoM ke bahuta se parivrAjaka Ae aura aneka sahasra gRhastha bhI / deva, dAnava, gandharva, yakSa, rAkSasa, kinnara aura adRzya bhUtoM kA vahA~ eka taraha se samAgama sA ho gayA thA / [867-871] kezI ne gautama se kahA - "mahAbhAga ! maiM tumase kucha pUchanA cAhatA hU~ / " kezIke yaha kahane para gautama ne kahA- "bhante ! jaisI bhI icchA ho pUchie / tadanantara anujJA pAkara kezI ne gautama ko kahA - "yaha caturyAma dharma hai / isakA mahAmuni pArzvanAtha ne pratipAdana kiyA hai / yaha jo paMca - zikSAtmaka dharma hai, usakA pratipAdana mahAmuni varddhamAna ne kiyAhai / " - " medhAvin ! eka hI uddezya ko lekara pravRtta hue haiM, to phira isa bheda kA kyA kAraNa hai ? ina do prakAra ke dharmoM meM tumheM vipratyaya kaise nahIM hotA ?" taba gautama ne kahA" tattva kA nirNaya jisameM hotA hai, aise dharmatattva kI samIkSA prajJA karatI hai / " [872-873] "prathama tIrthakara ke sAdhu Rju aura jar3a hote haiM / antima tIrthakara 1. ke sAdhu vakra aura jaDa hote haiM / bIca ke tIrthaMkaro ke sAdhu Rju aura prAjJa hote haiM / ataH dharma do prakAra se kahA hai / " - " prathama tIrthakara ke muniyoM dvArA kalpa ko yathAvat grahaNa kara lenA kaThina hai / antima tIrthakara ke muniyoM dvArA kalpa ko yathAvat grahaNa karanA aura usakA. pAlana karanA kaThina hai / madhyavartI tIrthakaro ke muniyoM dvArA kalpa ko yathAvat grahaNa karanA aura usakA pAlana karanA sarala hai / " [874-876] "gautama ! tumhArI prajJA zreSTha hai / tumane merA yaha sandeha dUra kara diyaa| merA eka aura bhI saMdeha hai / gautama ! usake viSaya meM bhI mujhe kaheM / " - "yaha acelaka dharma varddhamAna ne batAyA hai, aura yaha sAntarottara dharma mahAyazasvI pArzva ne pratipAdana kiyA hai / " - " eka ho kArya se pravRtta donoM meM bheda kA kAraNa kyA hai ? medhAvI ! liMga ke ina do prakAroM meM tumheM kaise saMzaya nahIM hotA hai ?" [877-879] taba gautama ne kahA - " viziSTa jJAna se acchI taraha dharma ke sAdhanoM ko jAnakara hI unakI anumati dI gaI hai / " "nAnA prakAra ke upakaraNoM kI parikalpanA logoM kI pratIti ke lie hai / saMyamayAtrA ke nirvAha ke lie aura 'maiM sAdhu hU~, - yathAprasaMga isakA bodha rahane ke lie hI loka meM liMga kA prayojana hai / " "vAstava meM donoM tIrthakaroM kA eka hI siddhAnta hai ki mokSa ke vAstavika sAdhana jJAna, darzana aura cAritra hI haiM / " [880-881] - "gautama ! tumhArI prajJA zreSTha hai / tumane merA yaha saMdeha to dUra kara diyA / merA eka aura bhI saMdeha hai / gautama ! usa viSaya meM bhI mujhe kaheM / " - " gautama ! aneka sahasra zatruoM ke bIca meM tuma khar3e ho / ve tumheM jItanA cAhate haiM / tumane unheM kaise jItA ?" [882] gaNadhara gautama - "eka ko jItane se pA~ca jIta lie gae aura pA~ca ko jIta
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 AgamasUtra-hindI anuvAda lene se dasa jIta lie gae / dasoM ko jItakara maiMne saba zatruoM ko jIta liyA / " [883-884] - "gautama ! ve zatru kauna hote haiM ?" kezI ne gautama ko kahA / gautamane kahA-"mune ! na jItA huA eka apanA AtmA hI zatru hai / kaSAya aura indriyA~ bhI zatru haiM / unheM jItakara nIti ke anusAra maiM vicaraNa karatA huuN|" / [885-886] -"gautama ! tumhArI prajJA zreSTha hai / tumane merA yaha saMdaha dUra kiyA / merA eka aura bhI saMdeha hai ! gautama ! usa viSaya meM bhI mujhe kaheM / " - "isa saMsAra meM bahuta se jIva pAza se baddha haiM / mune ! tuma bandhana se mukta aura laghubhUta hokara kaise vicaraNa karate ho ?" [887] gaNadhara gautama-"mune ! una bandhanoM ko saba prakAra se kATa kara, upAyoM se vinaSTa kara maiM bandhanamukta aura halakA hokara vicaraNa karatA hU~ / " [888] -"gautama ! ve bandhana kaunase hai ?" kezI ne gautama ko pUchA / gautama ne kahA [889] -"tIvra rAgadveSAdi aura sneha bhayaMkara bandhana haiM / unheM kATa kara dharmanIti evaM AcAra ke anusAra maiM vicaraNa karatA hU~ / " [890-891] -"gautama ! tumhArI prajJA zreSTha hai / tumane merA yaha saMdeha dUra kiyA / merA eka aura bhI saMdeha hai, gautama ! usake viSaya meM bhI mujhe kaheM / " - "gautama ! hRdaya ke bhItara utpanna eka latA hai / usako viSa-tulya phala lagate haiM / use tumane kaise ukhAr3A?" [892] gaNadhara gautama-"usa latA ko sarvathA kATa kara evaM jar3a se ukhAr3a kara nIti ke anusAra maiM vicaraNa karatA hU~ | ataH maiM viSa-phala khAne se mukta hU~ / " [893-894] -"vaha latA kaunasI hai ?" kezI ne gautama ko kahA / gautama ne kahA-"bhavatRSNA hI bhayaMkara latA hai / usake bhayaMkara paripAka vAle phala lagate haiM / he mahAmune! use jar3a se ukhAr3akara maiM nIti ke anusAra vicaraNa karatA hU~ / " [895-896] -"gautama ! tumhArI prajJA zreSTha hai / tumane merA yaha saMdeha dUra kiyA / merA eka aura saMdeha hai / gautama ! usake viSaya meM bhI mujhe kaheM / " "ghora pracaNDa aniyA~ prajvalita haiM / ve jIvoM ko jalAtI haiM / unheM tumane kaise bujhAyA ?" [897] gaNadhara gautama-"mahAmegha se prasUta pavitra-jala ko lekara maiM una agniyoM kA nirantara siMcana karatA hU~ / ataH siMcana kI gaI agniyAM mujhe nahIM jalAtI haiM / " [898-899] -"ve kauna-sI agniyA~ haiM ?" kezI ne gautama ko kahA / gautama ne kahA-"kaSAya agniyA~ haiM / zruta, zIla aura tapa jala hai / zruta, zIla, tapa, rUpa jala-dhArA se vujhI huI aura naSTa huI agniyA~ mujhe nahIM jalAtI haiM / " [900-901] -"gautama ! tumhArI prajJA zreSTha hai / tumane merA saMdeha dUra kiyA hai / merA eka aura bhI saMdeha hai / gautama ! usake viSaya meM bhI mujhe kaheM / " -- "yaha sAhasika, bhayaMkara, duSTa azva daur3a rahA hai / gautama ! tuma usa para car3he hue ho / vaha tumheM unmArga para kaise nahIM le jAtA hai ?" [902] gaNadhara gautama-"daur3ate hue azva ko maiM zrutarazmi se vaza meM karatA hU~ / mere adhIna huA azva unmArga para nahIM jAtA hai, apitu sanmArga para hI calatA hai / "
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana- 23/903 103 [903 - 904] - azva kise kahA gayA hai ?" kezI ne gautama ko kahA / gautama ne kahA - " mana hI sAhasika, bhayaMkara, duSTa azva hai, jo cAroM tarapha daur3atA hai / use maiM acchI taraha vaza meM karatA hU~ / dharmazikSA se vaha kanthaka azva ho gayA hai / " [905-906 ] - "gautama ! tumhArI prajJA zreSTha hai / tumane merA yaha saMdeha dUra kiyA / merA eka aura bhI saMdeha hai / gautama ! usake viSaya meM bhI mujhe kaheM / " - " gautama ! loka meM kumArga bahuta haiM, jisase loga bhaTaka jAte haiM / mArga para calate hue tuma kyoM nahIM bhaTakate ho ?" [907] gaNadhara gautama - " jo sanmArga se calate haiM aura jo unmArga se calate haiM, una sabako maiM jAnatA hU~ / ataH he mune ! maiM nahIM bhaTakatA hU~ / [908- 909] - " mArga kise kahate haiM ?" kezI ne gautama ko kahA / gautama ne kahA - " mithyA pravacana ko mAnane vAle sabhI pASaNDI loga unmArga para calate haiM / sanmArga to jinopadiSTa hai, aura yahI uttama mArga hai / " [910 - 911] - " gautama ! tumhArI prajJA zreSTha hai / tumane merA yaha saMdeha dUra kiyA / merA eka aura bhI saMdeha hai / gautama ! usake viSaya meM bhI mujhe kaheM / " "mune ! mahAn jalapravAha ke vega se bahate - DUbate hue prANiyoM ke lie zaraNa, gati, pratiSThA aura dvIpa tuma kise mAnate ho ?" [912] gaNadhara gautama - " jala ke bIca eka vizAla mahAdvIpa hai / vahA~ mahAn jalapravAha ke vega kI gati nahIM hai / " [913 - 914] - vaha mahAdvIpa kauna sA hai ?" kezI ne gautama ko kahA / gautama ne kahA - " jarA-maraNa ke vega se bahate - DUbate hue prANiyoM ke lie dharma hI dvIpa, pratiSThA, gati aura uttama zaraNa hai / " [915-916] - "gautama ! tumhArI prajJA zreSTha hai / tumane merA yaha saMdeha dUra kiyA, merA eka aura bhI saMdeha hai / gautama ! usake viSaya meM bhI mujhe kaheM / " - mahApravAha vAle samudra meM naukA DagamagA rahI hai / tuma usa para car3hakara kaise pAra jA sakoge ?" [917] gaNadhara gautama - " jo naukA chidrayukta hai, vaha pAra nahIM jA sakatI hai / jo chidrarahita hai; vahI naukA pAra jAtI hai / " [918-919] "vaha naukA kauna sI hai ?" kezI ne gautama ko kahA / gautama ne kahA - " zarIra naukA hai, jIva nAvika hai aura saMsAra samudra hai, jise maharSi taira jAte haiM / " [920-921] - "gautama ! tumhArI prajJA zreSTha hai / tumane merA yaha saMdeha dUra kiyA / merA eka aura bhI saMdeha hai / gautama ! usake viSaya meM bhI mujhe kaheM / " - "bhayaMkara gADha andhakAra meM bahuta prANI raha rahe haiM / sampUrNa loka meM prANiyoM ke lie kauna prakAza karegA ?" [922] gaNadhara gautama - " sampUrNa jagat meM prakAza karane vAlA nirmala sUrya udita ho cukA hai / vaha saba prANiyoM ke lie prakAza karegA / " [923 - 924] "vaha sUrya kauna hai ?" kezI ne gautama ko kahA / gautama ne kahA" jisakA saMsAra kSINa ho gayA hai, jo sarvajJa hai, aisA jina bhAskara udita ho cukA hai / vaha
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 AgamasUtra-hindI anuvAda saba prANiyoM ke lie prakAza karegA / " [925-926] "gautama ! tumhArI prajJA zreSTha hai / tumane merA yaha saMdeha dUra kiyA / merA eka aura bhI saMdeha hai / gautama ! usake viSaya meM bhI mujhe kaheM / " - "mune ! zArIrika aura mAnasika duHkhoM se pIr3ita prANiyoM ke lie tuma kSema, ziva aura anAbAdha-kauna-sA sthAna mAnate ho ?" 927] gaNadhara gautama-"loka ke agra-bhAga meM eka aisA sthAna hai, jahA~ jarA nahIM hai, mRtyu nahIM hai, vyAdhi aura vedanA nahIM hai / parantu vahA~ pahu~canA bahuta kaThina hai / " [928-930] -"vaha sthAna kauna sA hai / " kezI ne gautama ko kahA / gautama ne kahA-"jisa sthAna ko maharSi prApta karate haiM, vaha sthAna nirvANa hai, abAdha hai, siddhi hai, lokAgra hai / kSema, ziva aura anAbAdha hai / " - "bhava-pravAha kA anta karane vAle muni jise prApta kara zoka se mukta ho jAte haiM, vaha sthAna loka ke agrabhAga meM zAzvata rUpa se avasthita hai, jahA~ pahu~ca pAnA kaThina hai / " [931] -"gautama ! tumhArI prajJA zreSTha hai / tumane merA yaha sandeha bhI dUra kiyA / he saMzayAtIta ! sarva zruta ke mahodadhi ! tumheM merA namaskAra hai / " / [932-933] isa prakAra saMzaya ke dUra hone para ghora parAkramI kezIkumAra, mahAn yazasvI gautama ko vandanA kara-prathama aura antima jinoM ke dvArA upadiSTa evaM sukhAvaha paMcamahAvratarUpa dharma ke mArga meM bhAva se praviSTa hue / [934-935] vahA~ tinduka udyAna meM kezI aura gautama donoM kA jo yaha satata samAgama huA, usameM zruta tathA zIla kA utkarSa aura mahAn tattvoM ke arthoM kA vinizcaya huA / samagra sabhA dharmacaryA se saMtuSTa huI / ataH sanmArga meM samupasthita usane bhagavAn kezI aura gautama kI stuti kI ki ve donoM prasanna raheM / -aisA maiM kahatA hU~ / ( adhyayana-24-pravacanamAtA ) [936-938] samiti aura gupti-rUpa ATha pravacanamAtAe~ haiM / samitiyA~ pA~ca haiM / guptiyA~ tIna haiM / IryA samiti, bhASA samiti, eSaNA samiti, AdAna samiti aura uccAra samiti / mano-gupti, vacana gupti aura AThavIM pravacana mAtA kAya-gupti hai / ye ATha samitiyA~ saMkSepa meM kahI gaI haiM / inameM jinendra kathita dvAdazAMga-rUpa samagra pravacana antarbhUta hai / [939-943] saMyatI sAdhaka Alambana, kAla, mArga aura yatanA-ina cAra kAraNoM se parizuddha IryA samiti se vicaraNa kare / IryA samiti kA Alambana-jJAna, darzana aura cAritra hai / kAla divasa hai / aura mArga utpatha kA varjana hai / dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA se yatanA cAra prakAra kI hai / usako maiM kahatA hU~ / suno / dravya se A~khoM se dekhe / kSetra se yugamAtra bhUmi ko dekhe / kAla se jaba taka calatA rahe taba taka dekhe / bhAva seupayogapUrvaka gamana kare / indriyoM ke viSaya aura pA~ca prakAra ke svAdhyAya kA kArya chor3akara mAtra gamana-kriyA meM hI tanmaya ho, usI ko pramukha mahattva dekara upayogapUrvaka cale / [944-945] krodha, mAna, mAyA, lobha, hAsya, bhaya, vAcAlatA aura vikathA ke prati satata upayogayukta rahe / prajJAvAn saMyatI ina ATha sthAnoM ko chor3akara yathAsamaya niravadya
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana-24/945 105 aura parimiti bhASA bole / [946-947] gaveSaNA, grahaNaiSaNA aura paribhogaiSaNA se AhAra, upadhi aura zayyA kA parizodhana kare / yatanApUrvaka pravRtti karane vAlA yati prathama eSaNA meM udgama aura utpAdana doSoM kA zodhana kare / dUsarI eSaNA meM AhArAdi grahaNa karane se sambandhita doSoM kA zodhana kare / paribhogaiSaNA meM doSa-catuSka kA zodhana kare / [948-949] muni odha-upadhi aura aupagrahika upadhi donoM prakAra ke upakaraNoM ko lene aura rakhane meM isa vidhi kA prayoga kare / yatanApUrvaka pravRtti karane vAlA yati donoM prakAra ke upakaraNoM ko A~khoM se pratilekhana evaM pramArjana karake le aura rakhe / [950-953] uccAra, prasravaNa, zleSma, siMghAnaka, jalla, AhAra, upadhi-upakaraNa, zarIra tathA anya koI visarjanayoga vastu ko vivekapUrvaka sthaNDila bhUmi meM utsarga kare / anApAta asaMloka-jahA~ logoM kA AvAgamana na ho, aura ve dUra se bhI na dIkhate hoM / anApAta saMloka-logoM kA AvAgamana na ho, kintu loga dUra se dIkhate hoM / ApAta asaMloka-logoM kA AvAgamana ho, kintu ve dIkhate na hoM / ApAta saMloka-logoM kA AvAgamana ho aura ve dikhAI bhI dete hoM / isa prakAra sthaNDila bhUmi cAra prakAra se hotI hai / jo bhUmi anApAta-asaMloka ho, paropaghAta se rahita ho, sama ho, azuSira ho tathA kucha samaya pahale nirjIva huI ho-vistRta ho, gA~va se dUra ho, bahuta nIce taka acitta ho, bila se rahita ho, tathA trasa prANI aura bIjoM se rahita ho. aisI bhUmi meM uccAra Adi kA utsarga karanA caahie| [954] ye pA~ca samitiyA~ saMkSepa se kahI gaI haiM / aba yahA~ se kramazaH tIna guptiyA~ kahU~gA / - [955-956] manogupti ke cAra prakAra haiM-satyA, mRSA, satyAmRSA aura asatyamRSA hai, jo kevala lokavyavahAra hai / yatanA-saMpanna yati saMrambha, samArambha aura Arambha meM pravRtta mana kA nirvatana kare / [957-958] vacana gupti ke cAra prakAra haiM-satyA, mRSA, satyAmRSA aura asatyAmRSA yatanA-saMpanna yati saMrambha, samArambha aura Arambha meM pravartamAna vacana kA nivartana kare / [959-960] khar3e hone meM, baiThane meM, tvagvartana meM, ullaMghana meM, pralaMghana meM, zabdAdi viSayoM meM, indriyoM ke prayoga meM saMrambha meM, sabhArambha meM aura Arambha meM pravRtta kAyA kA nivartana kare / [961] ye pA~ca samitiyA~ cAritra kI pravRtti ke lie haiM / aura tIna guptiyA~ sabhI azubha viSayoM se nivRtti ke lie haiM / [962] jo paNDita muni ina pravacanamAtAoM kA samyak AcaraNa karatA hai, vaha zIghra hI sarva saMsAra se mukta ho jAtA hai | -aisA maiM kahatA hU~ / ( adhyayana-25-yajJIya [963-965] brAhmaNa kula meM utpanna, mahAn yazasvI jayaghoSa brAhmaNa thA, jo hiMsaka yamarUpa yajJa meM anurakta yAyAjI thA / vaha indriya-samUha kA nigraha karane vAlA, mArgagAmI
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 AgamasUtra-hindI anuvAda mahAmuni ho gayA thA / eka dina grAmAnugrAma vihAra karatA huA vArANasI pahu~ca gayA / vArANasI ke bAhara manorama udyAna meM prAsuka zayyA aura saMstAraka lekara Thahara gayA / [966-967] usI samaya usa purI meM vedoM kA jJAtA, vijayaghoSa nAma kA brAhmaNa yajJa kara rahA thA / eka mAsa kI tapazcaryA ke pAraNA ke samaya bhikSA ke lie vaha jayaghoSa muni vijayaghoSa ke yajJa meM upasthita huA / [968-970] yajJakartA brAhmaNa bhikSA ke lie upasthita hue muni ko inkAra karatA hai-"maiM tumheM bhikSA nahIM dUMgA / bhikSu ! anyatra yAcanA karo / " jo vedoM ke jJAtA vipra-brAhmaNa haiM, yajJa karane vAle dvija haiM aura jyotiSa ke aMgoM ke jJAtA haiM evaM dharmazAstroM ke pAragAmI haiM"apanA aura dUsaroM kA uddhAra karane meM samartha haiM, bhikSu ! yaha sarvakAmika evaM saba ko abhISTa anna unhIM ko denA hai / " [971-972] vahA~ isa prakAra yAjaka ke dvArA inkAra kie jAne para uttama artha kI khoja karanevAlA vaha mahAmuni na kruddha huA, na prasanna huA / na anna ke lie, na jala ke lie, na jIvana-nirvAha ke lie, kintu unake vimokSaNa ke lie muni ne kahA [973-974] "tU veda ke mukha ko nahIM jAnatA hai aura na yajJoM kA, nakSatroM aura dharmoM kA jo mukha hai, use hI jAnatA hai / " "jo apanA aura dUsaroM kA uddhAra karane meM samartha haiM, unheM bhI tU nahIM jAnatA hai / yadi jAnatA hai, to batA / " [975-977] usake AkSepoM kA arthAt uttara dene meM asamartha brAhmaNa ne apanI samagra pariSadA ke sAtha hAtha jor3akara usa mahAmuni se pUchA-"tuma kaho-vedoM kA mukha kyA hai ? yajJoM kA, nakSatroM kA aura dharmoM kA jo mukha hai, use bhI khie|"-"aur apanA tathA dUsaroM kA uddhAra karane meM jo samartha haiM, ve bhI batalAo / mujhe yaha saba saMzaya hai / sAdhu ! maiM pUchatA hU~, Apa batAie / " 1978-979] jayaghoSa muni-"vedoM kA mukha agni-hotra hai, yajJoM kA mukha yajJArthI hai, nakSatroM kA mukha candra hai aura dharmoM kA mukha kAzyapa (RSabhadeva) hai / " - "jaise uttama evaM manohArI graha Adi hAtha jor3akara candra kI vandanA tathA namaskAra karate hue sthita hai, vaise hI bhagavAn RSabhadeva haiM / " [980] "vidyA brAhmaNa kI sampadA hai, yajJavAdI isase anabhijJa haiM, ve bAhara meM svAdhyAya aura tapa se vaise hI AcchAdita haiM, jaise ki agni rAkha se DhaMkI huI hotI hai / " [981] -"jise loka meM kuzala puruSoM ne brAhmaNa kahA hai, jo agni ke samAna sadA pUjanIya hai, use hama brAhmaNa kahate haiM / " [982] -"jo priya svajanAdi ke Ane para Asakta nahIM hotA aura na jAne para zoka karatA hai / jo Arya-vacana meM ramaNa karatA hai, use hama brAhmaNa kahate haiM / " [983] "kasauTI para kase hue aura agni ke dvArA dagdhamala hue jAtarUpa-sone kI taraha jo vizuddha hai, jo rAga se, dveSa se aura bhaya se mukta hai, use hama brAhmaNa kahate haiM / " [984] -"jo tapasvI hai, kRza hai, dAnta hai, jisakA mAMsa aura rakta apacita ho gayA hai / jo suvrata hai, zAMta hai, use hama brAhmaNa kahate haiM / " [985] -"jo vasa aura sthAvara jIvoM ko samyak prakAra se jAnakara unakI mana,
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana-25/985 107 vacana aura kAyA se hiMsA nahIM karatA hai, use hama brAhmaNa kahate haiM / " [986] -"jo krodha, hAsya, lobha athavA bhaya se jhUTha nahIM bolatA hai, use hama brAhmaNa kahate haiM / " [987] - "jo sacitta yA acitta, thor3A yA adhika adatta nahIM letA hai, use hama brAhmaNa kahate haiM / " [988-989] --"jo deva, manuSya aura tiryaJca-sambandhI maithuna kA mana, vacana aura zarIra se sevana nahIM karatA hai, "jisa prakAra jala meM utpanna huA kamala jala se lipta nahIM hotA, usI prakAra jo kAmabhogoM se alipta rahatA hai, use hama brAhmaNa kahate haiM / " [990] "jo rasAdi meM lolupa nahIM hai, nirdoSa bhikSA se jIvana kA nirvAha karatA hai, gRha-tyAgI hai, akiMcana hai, gRhasthoM meM anAsakta hai, use hama brAhmaNa kahate haiM / " [991] -"usa duHzIla ko pazubaMdha ke hetu sarva veda aura pApa-karmoM se kie gae yajJa bacA nahIM sakate, kyoMki karma balavAn haiM / " [992-994] "kevala sira muMDAne se koI zramaNa nahIM hotA hai, om kA japa karane se brAhmaNa nahIM hotA hai, araNya meM rahane se muni nahIM hotA hai, kuza kA banA jIvara pahanane mAtra se koI tapasvI nahIM hotA hai / " - "samabhAva se zramaNa hotA hai / brahmacarya se brAhmaNa hotA hai / jJAna se muni hotA hai / tapa se tapasvI hotA hai / " - "karma se brAhmaNa hotA hai| karma se kSatriya hotA hai / karma se vaizya hotA hai / karma se hI zUdra hotA hai / " [995] -"arhata ne ina tattvoM kA prarUpaNa kiyA hai / inake dvArA jo sAdhaka snAtaka hotA hai, saba karmoM se mukta hotA hai, use hama brAhmaNa kahate haiM / " [996] "isa prakAra jo guNa-sampanna dvijottama hote haiM, ve hI apanA aura dUsaroM kA uddhAra karane meM samartha haiM / " [997] isa prakAra saMzaya miTa jAne para vijayaghoSa brAhmaNa ne mahAmuni jayaghopa kI vANI ko samyakrUpa se svIkAra kiyA / [998-1000] saMtuSTa hue vijayaghoSa ne hAtha jor3akara kahA-"tumane mujhe yathArtha brAhmaNatva kA bahuta hI acchA upadeza diyA hai / " "tuma yajJoM ke yaSTA ho, vedoM ko jAnanevAle vidvAn ho, jyotiSa ke aMgoM ke jJAtA ho, dharmoM ke pAragAmI ho / " - "apanA aura dUsaroM kA uddhAra karane meM samartha ho / ataH bhikSuzreSTha ! bhikSA svIkAra kara hama para anugraha karo / " [1001]-"mujhe bhikSA se koI prayojana nahIM hai / he dvija ! zIghra hI abhiniSkramaNa kara / tAki bhaya ke AvartoM vAle saMsAra sAgara meM tujhe bhramaNa na karanA pdd'e|" [1002] -"bhogoM meM karma kA upalepa hotA hai / abhogI karmoM se lipta nahIM hotA hai / bhogI saMsAra meM bhramaNa karatA hai / abhogI usase vipramukta ho jAtA hai / " [1003-1004] - "eka gIlA aura eka sUkhA, aise do miTTI ke gole pheMke gye| ve donoM divAra para gire / jo gIlA thA, vaha vahIM cipaka gayA / " - "isI prakAra jo manuSya durbuddhi aura kAma-bhogoM meM Asakta hai, ve viSayoM meM cipaka jAte haiM / virakta sAdhaka sUkhe gole kI bhA~ti nahIM lagate haiM / " [1005] isa prakAra vijayaghoSa, jayaghoSa anagAra ke samIpa, anuttara dharma ko sunakara
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 AgamasUtra-hindI anuvAda dIkSita ho gayA / [1006] jayaghoSa aura vijayaghoSa ne saMyama aura tapa ke dvArA pUrvasaMcita karmoM ko kSINa kara anuttara siddhi prApta kI / -aisA maiM kahatA hU~ / adhyayana-25-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa (adhyayana-26-sAmAcArI) [1007] sAmAcArI saba duHkhoM se mukta karAne vAlI hai, jisakA AcaraNa karake nirgrantha saMsAra sAgara ko taira gae haiM / usa sAmAcArI kA maiM pratipAdana karatA hU~ [1008-1010] pahalI AvazyakI, dUsarI naiSedhikI, tIsarI ApRcchanA, cauthI pratipRcchanA pA~cavI chandanA, chaThI icchAkAra, sAtavIM mithyAkAra, AThavIM tathAkAra-nauvIM abhyutthAna aura dasavIM upasaMpadA hai / isa prakAra ye dasa aMgoM vAlI sAdhuoM kI sAmAcArI pratipAdana kI gaI hai / [1011-1013] (1) bAhara nikalate samaya "Avassiya" kahanA, 'AvazyakI' sAmAcArI hai / (2) praveza karate samaya "nissihiyaM" kahanA, 'naSedhikI' sAmAcArI hai / (3) apane kArya ke lie guru se anumati lenA, 'ApRcchanA' sAmAcArI hai / (4) dUsaroM ke kArya ke lie guru se anumati lenA 'pratipRcchanA' sAmAcArI hai / (5) pUrvagRhIta dravyoM ke lie Amantrita karanA, 'chandanA' sAmAcArI hai / (6) kArya karane ke lie dUsaroM ko unakI icchAnukUla vinamra nivedana karanA, 'icchAkAra' sAmAcArI hai / (7) doSa nivRtti ke lie AtmanindA 'mithyAkAra' sAmAcArI hai / (8) gurujanoM ke upadeza ko svIkAra karanA, 'tathAkAra' sAmAcArI hai / (9) gurujanoM kI pUjA ke lie Asana se uThakara khar3A honA, 'abhyutthAna' sAmAcArI hai / (10) prayojana se dUsare AcArya ke pAsa rahanA, 'upasampadA' sAmAcArI hai / isa prakAra dazAMga-sAmAcArI kA nirUpaNa kiyA gayA hai / [1014-1016] sUryodaya hone para dina ke prathama prahara ke prathama caturtha bhAga meM upakaraNoM kA pratilekhana kara guru ko vandanA kara-hAtha jor3akara pUche ki-"aba mujhe kyA karanA cAhie ? bhante ! maiM cAhatA hU~, mujhe Apa Aja svAdhyAya meM niyukta karate haiM, athavA vaiyAvRtya meM / " vaiyAvRtya meM niyukta kie jAne para glAni se rahita hokara sevA kare / athavA sabhI duHkhoM se mukta karane vAle svAdhyAya meM niyukta kie jAne para glAni se rahita hokara svAdhyAya kre| [1017-1018] vicakSaNa bhikSu dina ke cAra bhAga kare / una cAroM bhAgoM meM svAdhyAya Adi guNoM kI ArAdhanA kare / prathama prahara meM svAdhyAya, dUsare meM dhyAna, tIsare meM bhikSAcarI aura cauthe meM punaH svAdhyAya kare / / [1019-1021] ASAr3ha mahIne meM dvipadA pauruSI hotI hai / pauSa mahIne meM catuSpadA aura caitra evaM Azvina mahIne meM tripadA pauruSI hotI hai / sAta rAta meM eka aMgula, pakSa meM do aMgula aura eka mAsa meM cAra aMgula kI vRddhi aura hAni hotI hai / ASAr3ha, bhAdrapada, kArtika, pauSa, phAlguna aura vaizAkha ke kRSNa pakSa meM eka-eka aho rAtri kA kSaya hotA hai| [1022] jeSTha, ASAr3ha aura zrAvaNa meM chaha aMgula, bhAdrapada, Azvina aura kArtika meM ATha aMgula tathA mRgazira, pauSa aura mAgha-meM dasa aMgula aura phAlguna, caitra, vaisAkha meM ATha
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana- 26/1022 aMgula kI vRddhi karane se pratilekhana kA pauruSI samaya hotA hai / [1023-1024] vicakSaNa bhikSu rAtri ke bhI cAra bhAga kare / una cAroM bhAgoM meM uttara- guNoM kI ArAdhanA kare / prathama prahara meM svAdhyAya, dUsare meM dhyAna, tIsare meM nIMda aura cauthe meM punaH svAdhyAya kare / 109 [1025-1026] jo nakSatra jisa rAtri kI pUrti karatA ho, vaha jaba AkAza ke prathama caturtha bhAga meM A jAtA hai, taba vaha 'pradoSakAla' hotA hai, usa kAla meM svAdhyAya se nivRtta ho jAnA cAhie / vahI nakSatra jaba AkAza ke antima caturtha bhAga meM AtA hai, taba use 'vairAtrika kAla' samajhakara muni svAdhyAya meM pravRtta ho / 1 [1027-1028] dina ke prathama prahara ke prathama caturtha bhAga meM pAtrAdi upakaraNoM kA pratilekhana kara, guru ko vandanA kara, duHkha se mukta karane vAlA svAdhyAya kare / pauna pauruSI bIta jAne para guru ko vandanA kara, kAla kA pratikramaNa kie binA hI bhAjana kA pratilekhana kare / [1029-1030] mukhavastrikA kA pratilekhana kara gocchaga kA pratilekhana kare / aMguliyoM se goccha ko pakar3akara vastra kA pratilekhana kare / sarvaprathama UkaDU Asana se baiThe, phira vastra kA U~cA rakhe, sthira rakhe aura zIghratA kie binA usakA pratilekhana kare / dUsare meM vastra ko dhIre se jhaTakAe aura tIsare meM vastra kA pramArjana kare / [1031] pratilekhana ke samaya vastra yA zarIra ko na nacAe, na mor3e, vastra ko dRSTi se alakSita na kare, vastra kA divAra Adi se sparza na hone de / vastra ke chaha pUrva aura nau khoTaka kare / jo koI prANI ho, usakA vizodhana kare / [1032-1033] pratilekhana ke doSa - (1) ArabhaTA-nirdiSTa vidhi se viparIta pratilekhana karanA, (2) sammardA - pratilekhana karate samaya vastra ko isa taraha pakar3anA ki usake kone havA meM hilate raheM, (3) mosalI - pratilekhana karate hue vastra ko Upara-nIce, idhara-udhara kisI anya vastra yA padArtha se saMghaTTita karate rahanA / ( 4 ) prasphoTanA - dhUlidhUsarita vastra ko jora se jhaTakanA / (5) vikSiptA - pratilekhita vastra ko apratilekhita vastroM meM rakha denA / (6) vedikA - pratilekhanA karate hue ghuTanoM ke Upara-nIce yA donoM bhujAoM ke bIca ghuTanoM ko rakhanA / (7) prazithila - vastra ko DhIlA pakar3anA / (8) pralamba - vastra ko isa taraha pakar3anA ki usake kone nIce laTakate raheM / (9) lola - pratilekhyamAna vastra kA bhUmi se yA hAtha se saMgharSaNa karanA / (10) ekAmarzA - vastra ko bIca meM se pakar3a kara eka dRSTi meM hI samUce vastra ko dekha jAnA (11) anekarUpadhUnanA - vastra ko aneka bAra jhaTakanA / ( 12 ) pramANapramAda - prasphoTana aura pramArjana kA jo pramANa hai, usameM pramAda karanA / (13) gaNanopagaNanAprasphoTana aura pramArjana ke nirdiSTa pramANa meM zaMkA ke kAraNa hAtha kI aMguliyoM kI parva rekhAoM se ginatI karanA / [1034] prasphoTana aura pramArjana ke pramANa se anyUna, anatirikta tathA aviparIta pratilekhanA hI zuddha hotI hai / ukta tIna vikalpoM ke ATha vikalpa hote haiM, unameM prathama vikalpa hI zuddha hai / [1035-1036] pratilekhana karate samaya jo paraspara vArtAlApa karatA hai, janapada
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 AgamasUtra-hindI anuvAda kathA karatA hai, pratyAkhyAna karAtA hai, dUsaroM ko par3hAtA hai athavA svayaM par3hatA hai-vaha pratilekhanA meM pramatta muni pRthvIkAya, apakAya, tejaskAya, vAyukAya, vanaspatikAya aura trasakAya-chahoM kAyoM kA virAdhaka hotA hai / pratilekhana meM apramatta muni chahoM kAyoM kA ArAdhaka hotA hai| [1037-1038] chaha kAraNoM meM se kisI eka kAraNa ke upasthita hone para tIsare prahara meM bhaktapAna kI gaveSaNA kare / kSudhA-vedanA kI zAnti, vaiyAvRtya, IryAsamiti ke pAlana, saMyama, prANoM kI rakSA aura dharmaciMtana ke lie bhaktapAna kI gaveSaNA kare / [1039-1040] ghRti-sampanna sAdhu aura sAdhvI ina chaha kAraNoM se bhakta-pAna kI gaveSaNA na kare, jisase saMyama kA atikramaNa na ho / roga hone para, upasarga Ane para, brahmacarya gupti kI surakSA, prANiyoM kI dayA, tapa aura zarIraviccheda ke lie muni bhakta-pAna kI gaveSaNA na kare / [1041] saba upakaraNoM kA A~khoM se pratilekhana kare aura unheM lekara Avazyaka ho, to dUsare gA~va meM muni Adhe yojana kI dUrI taka bhikSA ke lie jAe / [1042-1043] caturtha prahara meM pratilekhanA kara sabhI pAtroM ko bA~dha kara rakha de / usake bAda jIvAdi saba bhAvoM kA prakAzaka svAdhyAya kare / pauruSI ke cauthe bhAga meM guru ko vandanA kara, kAla kA pratikramaNa kara zayyA kA pratilekhana kare / [1044-1048] devasika-pratikramaNa-yatanA meM prayatnazIla muni phira prasravaNa aura uccAra-bhUmikA pratilekhana kare / usake bAda sarva duHkhoM se mukta karane vAlA kAyotsarga kare / jJAna, darzana aura cAritra se sambandhita divasa-sambandhI aticAroM kA anukrama se cintana kre| kAyotsarga ko pUrNa karake guru ko vandanA kare / tadanantara anukrama meM divasasambandhI aticAroM kI AlocanA kare / pratikramaNa kara, niHzalya hokara guru ko vandanA kare / usake bAda saba duHkhoM se mukta karane vAlA kAyotsarga kare / kAyotsarga pUrA karake guru ko vandanA kare / phira stutimaMgala karake kAla kA pratilekhana kare / [1049-1050] rAtrika kRtya evaM pratikramaNa-prathama prahara meM svAdhyAya, dUsare meM dhyAna, tIsare meM nIMda aura cauthe meM punaH svAdhyAya kare / cauthe prahara meM kAlakA pratilekhana kara, asaMyata vyaktiyoM ko na jagAtA huA svAdhyAya kare / [1051-1054] caturtha prahara ke cauthe bhAga meM guru ko vandanA kara, kAla kA pratikramaNa kara, kAla kA pratilekhana kare / saba duHkhoM se mukta karane vAle kAyotsarga kA samaya hone para saba duHkhoM se mukta karane vAlA kAyotsarga kare / jJAna, darzana, cAritra aura tapa se sambandhita rAtri-sambandhI aticAroM kA anukrama se cintana kare / kAyotsarga ko pUrA kara, guru ko vandanA kare / phira anukrama se rAtrisambandhI aticAroM kI AlocanA kare / [1055-1057] pratikramaNa kara, niHzalya hokara guru ko vandanA kare / tadanantara saba duHkhoM se mukta karane vAlA kAyotsarga kare / kAyotsarga meM cintana kare ki 'maiM Aja kisa tapa ko svIkAra karUM / " kAyotsarga ko samApta kara guru ko vandanA kare / kAyotsarga pUrA hone para guru ko vandanA kare / usake bAda yathocita tapa ko svIkAra kara siddhoM kI stuti kare / [1058] saMkSepa meM yaha sAmAcArI kahI hai / isakA AcaraNa kara bahuta se jIva saMsArasAgara ko taira gaye haiM / -aisA maiM kahatA hU~ /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana- 27/1059 111 adhyayana-27 - khaluMkIya [1059] garga kula meM utpanna 'gArgya' muni sthavira, gaNadhara aura vizArada the, guNoM se yukta the / gaNi-bhAva meM sthita aura samAdhi meM apane ko jor3e hue the / I [1060] zakaTAdi vahAna ko ThIka taraha vahana karane vAlA baila jaise kAntAra ko sukhapUrvaka pAra karatA hai, usI taraha yoga meM saMlagna muni saMsAra ko pAra kara jAtA hai / [1061-1065] jo khaluMka bailoM ko jItatA hai, vaha unheM mAratA huA kleza pAtA hai, asamAdhi kA anubhava karatA hai aura antataH usakA cAbuka bhI TUTa jAtA hai / vaha kSubdha huA vAhaka kisI kI pU~cha kATa detA hai, to kisI ko bAra- bAra bIMdhatA hai / aura una bailoM meM se koI eka samilA tor3a detA hai, to dUsarA unmArga para cala par3atA hai / koI mArga ke eka ora pArzva meM gira par3atA hai, koI baiTha jAtA hai, koI leTa jAtA hai / koI kUdatA hai, koI uchalatA hai, to koI zaTha taruNa gAya ke pIche bhAga jAtA hai / koI dhUrta baila zira ko niDhAla banAkara bhUmi para gira jAtA hai / koI krodhita hokara pratipatha meM calA jAtA hai / koI mRtaka - sA par3A rahatA hai, to koI vega se daur3ane lagatA hai / koI duSTa baila rAsa ko chinna-bhinna kara detA hai / durdAnta hokara jue ko tor3a detA hai / aura sUM sUM AvAja karake vAhana ko chor3akara bhAga jAtA hai / [1066-1069] ayogya baila jaise vAhana ko tor3a dete haiM, vaise hI dhairya meM kamajora ziSyoM ko dharma- yAna meM jotane para ve bhI use tor3a dete haiM / koI Rddhi-kA gaurava karatA hai, koI rasa kA gaurava karatA hai, koI sukha kA gaurava karatA hai, to koI cirakAla taka krodha karatA hai / koI bhikSAcarI meM Alasya karatA hai, koI apamAna se DaratA hai, to koI stabdha hai / hetu aura kAraNoM se guru kabhI kisI ko anuzAsita karatA hai to vaha bIca meM hI bolane lagatA hai, AcArya ke vacana meM doSa nikAlatA hai / tathA bAra-bAra unake vacanoM ke pratikUla AcaraNa karatA hai / [1070-1071] bhikSA lAne ke samaya koI ziSya gRhasvAminI ke sambandha meM kahatA hai - vaha mujhe nahIM jAnatI hai, vaha mujhe nahIM degI / maiM mAnatA hU~ vaha ghara se bAhara gaI hogI, ataH isake lie koI dUsarA sAdhu calA jAe / kisI prayojanavizeSa se bhejane para ve vinA kArya kie lauTa Ate haiM aura apalApa karate haiM / idhara-udhara ghUmate haiM / guru kI AjJA ko rAjA ke dvArA lI jAne vAlI veSTi kI taraha mAnakara mukha para bhRkuTi tAna lete haiM / [1072] jaise paMkha Ane para haMsa vibhinna dizAoM meM ur3a jAte haiM, vaise hI zikSita evaM dIkSita kie gae, bhakta - pAna se poSita kie gaeM kuziSya bhI anyatra cale jAte haiM / [1073-1074] ina se khinna hokara dharmayAna ke sArathI AcArya socate haiM- "mujhe ina duSTa ziSyoM se kyA lAbha ? inase to merI AtmA avasanna hI hotI hai / ' jaise galirdabha hote haiM, vaise hI ye mere ziSya hai / " yaha vicAra kara gargAcArya galigardabharUpa ziSyoM ko chor3akara tA se tapasAdhanA meM laga gae / [1075] vaha mRdu aura mArdava se sampanna, gambhIra, susamAhita aura zIla-sampanna mahAn AtmA garga pRthvI para vicarane lage / aisA maiM kahatA hU~ /
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 AgamasUtra-hindI anuvAda (adhyayana-28-mokSamArgagati) [1076] jJAnAdi cAra kAraNoM se yukta, jJAnadarzana lakSaNa svarUpa, jinabhASita, samyak mokSa-mArga kI gati ko suno / [1077-1078] varadarzI jinavaroM ne jJAna, darzana, cAritra aura tapa ko mokSa kA mArga batalAyA hai / jJAna, darzana, cAritra auratapa ke mArga para ArUDha hue jIva sadgati ko prApta karate haiM / [1079-1080] una meM jJAna pAMca pracAra kA hai-zruta jJAna, Abhinibodhika jJAna, avadhi jJAna, manojJAna aura kevala jJAna / yaha pA~ca prakAra kA jJAna saba dravya, guNa aura paryAyoM kA jJAna hai, aisA jJAniyoM ne kahA hai . [1081] dravya guNoM kA Azraya hai, jo pratyeka dravya ke Azrita rahate hai, ve guNa hote haiM / paryAyoM kA lakSaNa dravya aura guNoM ke Azrita rahanA hai / [1082] varadarzI jinavaroM ne dharma, adharma, AkAza, kAla, pudgala aura jIva-yaha chaha dravyAtmaka loka kahA hai / [1083] dharma, adharma aura AkAza-ye tInoM dravya saMkhyA meM eka-eka haiM / kAla, pudgala aura jIva-ye tInoM dravya ananta-ananta haiM / [1084-1085] gati dharma kA lakSaNa hai, sthiti adharma kA lakSaNa hai, sabhI dravyoM kA bhAjana avagAhalakSaNa AkAza hai / vartanA kAla kA lakSaNa hai / upayoga jIva kA lakSaNa hai, jo jJAna, darzana, sukha aura duHkha se pahacAnA jAtA hai / / [1086-1088] jJAna, darzana, cAritra, tapa, vIrya aura upayoga-ye jIva ke lakSaNa haiM / zabda, andhakAra, udyota, prabhA, chAyA, Atapa, varNa, rasa, gandha aura sparza-ye pudgala ke lakSaNa haiM / ekatva, pRthaktva, saMkhyA, saMsthAna, saMyoga aura vibhAga-ye paryAyoM ke lakSaNa haiM . [1089-1090] jIva, ajIva, bandha, puNya, pApa Azrava, saMvara, nirjarA aura mokSa ye nau tattva haiM / ina tathyasvarUpa bhAvoM ke sadbhAva ke nirUpaNa meM jo bhAvapUrvaka zraddhA hai, use samyaktva kahate haiM / [1091] samyaktva ke dasa prakAra haiM-nisargaruci, upadeza-ruci, AjJA-ruci, sUtraruci, bIja-ruci, abhigama-ruci, vistAra-ruci, kriyA-ruci, saMkSepa-ruci aura dharma-ruci / [1092-1093] paropadeza ke binA svayaM ke hI yathArtha bodha se avagata jIva, ajIva, puNya, pApa, Azrava aura saMvara Adi tattvoM kI jo ruci hai, vaha 'nisarga ruci' hai / jina dRSTa bhAvoM meM, tathA dravya, kSetra, kAla aura bhAva se viziSTa padArthoM ke viSaya meM-'yaha aisA hI hai, anyathA nahIM hai'-aisI jo svataH sphUrta zraddhA hai, vaha 'nisargaruci' hai / [1094] jo anya chadmastha athavA arhat ke upadeza se jIvAdi bhAvoM meM zraddhAn karatA hai, vaha 'upadezaruci' jAnanA / [1095] rAga, dveSa, moha aura ajJAna jisake dUra ho gaye haiM, usakI AjJA meM ruci rakhanA, 'AjJA ruci' hai / [1096] jo aMgapraviSTa aura aMgabAhya zruta kA avagAhana karatA huA zruta se
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana- 28/1096 samyaktva kI prApti karatA hai, vaha 'sUtraruci' jAnanA / [1097] jaise jala meM tela kI bU~da phaila jAtI hai, vaise hI jo samyaktva eka pada se aneka padoM meM phailatA hai, vaha 'bIjaruci' hai / 113 [1098] jisane gyAraha aMga, prakIrNaka, dRSTivAda Adi zrutajJAna artha sahita prApta kiyA hai, vaha 'abhigamaruci' hai / [1099] samagra pramANoM aura nayoM se jo dravyoM ke sabhI bhAvoM ko jAnatA hai, vaha 'vistAraruci' hai / [1100] darzana, jJAna, cAritra, tapa, vinaya, satya, samiti aura gupti Adi kriyAoM meM jo bhAva se ruci hai, vaha 'kriyAruci' hai / [1101] jo nirgrantha-pravacana meM akuzala hai, sAtha hI mithyA pravacanoM se bhI anabhijJa hai, kintu kudRSTi kA Agraha na hone ke kAraNa alpa-bodha se hI jo tattva zraddhA vAlA hai, vaha 'saMkSeparuci' hai / [1102] jina kathita astikAya dharma meM, zruta-dharma meM aura cAritra - dharma meM zraddhA karatA hai, vaha 'dharmaruci' vAlA hai / [1103] paramArtha ko jAnanA, paramArtha ke tattvadraSTAoM kI sevA karanA, vyApannadarzana aura kudarzana se dUra rahanA, samyaktva kA zraddhAn hai / [1104 - 1105] cAritra samyaktva ke binA nahIM hotA hai, kintu samyaktva cAritra ke vinA ho sakatA hai / samyaktva aura cAritra yugapad - eka sAtha hI hote haiM / cAritra se pUrva samyaktva kA honA Avazyaka hai / samyaktva ke binA jJAna nahIM hotA hai, jJAna ke binA cAritra - guNa nahIM hotA hai / cAritra - guNa ke binA mokSa nahIM hotA aura mokSa ke binA nirvANa nahIM hotA hai / [1106 ] niHzaMkA; niSkAMkSA, nirvicikitsA, amUDha-dRSTi upabRMhaNa, sthirIkaraNa, vAtsalya aura prabhAvanA -ye ATha samyaktva ke aMga haiM / [1107-1108] cAritra ke pA~ca prakAra haiM- sAmAyika, chedopasthApanIya, parihAravizuddhi, sUkSmasamparAya aura pA~cavA~ yathAkhyAta cAritra hai, jo sarvathA kaSAyarahita hotA hai / vaha chadmastha aura kevalI - donoM ko hotA hai / ye cAritra karma ke caya ko rikta karate haiM, ataH inheM cAritra kahate haiM / [1109] tapa ke do prakAra haiM- bAhya aura Abhyantara / bAhya tapa chaha prakAra kA hai, isI prakAra Abhyantara tapa bhI chaha prakAra kA hai / [1110] AtmA jJAna se jIvAdi bhAvoM ko jAnatA hai, darzana se unakA zraddhAn karatA hai, cAritra se karma - Azrava kA nirodha karatA hai, aura tapa se vizuddha hotA hai / [1111] sarva duHkhoM se mukta hone ke lie maharSi saMyama aura tapa ke dvArA pUrva karmoM kA kSaya karake mokSa prApta karate haiM / aisA maiM kahatA hU~ / 12 8 adhyayana- 29 - samyaktvaparAkrama [1112] AyuSyaman ! bhagavAna ne jo kahA hai, vaha maiMne sunA hai / isa 'samyakatva
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 AgamasUtra-hindI anuvAda parAkrama' adhyayana meM kAzyapa gotrIya zramaNa bhagavAna mahAvIra ne jo prarUpaNA kI hai, usakI samyak zraddhA se, pratIti se, ruci se, sparza se, pAlana karane se, gaharAI pUrvaka jAnane se, kIrtana se, zuddha karane se, ArAdhanA karane se, AjJAnusAra anupAlana karane se bahuta se jIva siddha hote haiM, buddha hote haiM, mukta hote haiM, parinirvANa ko prApta hote haiM, saba duHkhoM kA anta karate haiM / [1113] usakA yaha artha hai, jo isa prakAra kahA jAtA hai / jaise ki saMvega, nirveda, dharma zraddhA, guru aura sAdharmika kI zuzrUSA, AlocanA, nindA, garhA, sAmAyika, caturviMzatistava, vandanA, pratikramaNa, kAyotsarga, pratyAkhyAna, stava-stuti-maMgala, kAlapratilekhanA, prAyazcitta, kSamApanA, svAdhyAya, vAcanA, pratipracchanA, parAvartanA, anuprekSA, dharmakathA, zruta ArAdhanA, mana kI ekAgratA, saMyama, tapa, vyavadAna, sukhazAta, apratibaddhatA, vivikta zayanAsana sevana, vinivartanA, saMbhogapratkhna, upadhi-pratyAkhyAna, AhAra-pratyAkhyAna, kaSAya-pratyAkhyAna, yoga-pratyAkhyAna, zarIra-pratyAkhyAna, sahAya-pratyAkhyAna, bhakta-pratyAkhyAna, sadbhAva-pratyAkhyAna, pratirUpatA, vaiyAvRtya, sarvaguNa-saMpannata, vItarAgatA, kSAnti, nirlobhatA, Arjava-RjutA, mArdava mRdutA, bhAva-satya, karaNa-satya, yoga-satya, manogupti, vacana gupti, kAya gupti, manaHsamAdhAraNA, vAk-samAdhAraNA, kAya-samAdhAraNA, jJAnasaMpannatA, darzanasaMpannatA, cAritrasaMpannatA, zrotra-indriyanigraha, cakSuS-indriya-nigraha, ghrANa-indriya-nigraha, jihvA-indriya-nigraha, sparzana-indriya-nigraha, krodhavijaya, mAnavijaya, mAyAvijaya, lobhavijaya, preya-dveSa-mithyAdarzana vijaya, zailezI aura akarmatA / [1114] bhante ! saMvega se jIva ko kyA prApta hotA hai ? saMvega se jIva anuttaraparama dharma-zraddhA ko prApta hotA hai / parama dharma zraddhA se zIghra hI saMvega AtA hai / anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha kA kSaya karatA hai / nae karmoM kA bandha nahIM karatA hai / mithyAtvavizuddhi kara darzana kA ArAdhaka hotA hai / darzanavizodhi ke dvArA kaI jIva usI janma se siddha hote haiM / aura kucha tIsare bhavakA atikramaNa nahIM karate haiM / [1115] bhante ! nirveda se jIva ko kyA prApta hotA hai ? nirveda se jIva deva, manuSya aura tiryaca-sambandhI kAma-bhogoM meM zIghra nirveda ko prApta hotA hai / sabhI viSayoM meM virakta hotA hai / Arambha kA parityAga karatA hai / Arambha kA parityAga kara saMsAra-mArga kA viccheda karatA hai aura siddhi mArga ko prApta hotA hai / [1116] bhante ! dharma-zraddhA se jIva ko kyA prApta hotA hai ? dharmazraddhA se jIva sAta-sukha karmajanya vaiSayika sukhoM kI Asakti se virakta hotA hai / agAra-dharma ko chor3atA hai / anagAra hokara chedana, bhedana Adi zArIrika tathA saMyogAdi mAnasika duHkhoM kA viccheda karatA hai, avyAbAdha sukha ko prApta hotA hai / [1117] bhante ! guru aura sAdhArmika kI zuzrUSA se jIva ko kyA prApta hotA hai ? guru aura sAdhArmika kI zuzrUSA se jIva vinayapratipatti ko prApta hotA hai / vinayapratipanna vyakti guru kI parivAdAdirUpa AzAtanA nahIM karatA / usase vaha nairayika, tiryag, manuSya aura deva sambandhI durgati kA nirodha karatA hai / varNa, saMjvalana, bhakti aura bahumAna se manuSya aura devasambandhI sugati kA bandha karatA hai / aura zreSThagatisvarUpa siddhi ko vizuddha karatA hai /
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana-29/1117 115 vinayamUlaka sabhI prazasta kAryoM ko sAdhatA hai / bahuta se anya jIvoM ko bhI vinayI vanAne vAlA hotA hai / [1118] bhante ! AlocanA se jIva ko kyA prApta hotA hai ? AlocanA se mokSamArga meM vighna DAlane vAle aura ananta saMsAra ko bar3hAne vAle mAyA, nidAna aura mithyAdarzana rUpa zalyoM ko nikAla pheMkatA hai / Rju-bhAva ko prApta hotA hai / jIva mAyA-rahita hotA hai / ataH vaha strI-veda, napuMsaka-veda kA bandha nahIM karatA hai aura pUrvabaddha kI nirjarA karatA hai| [1119] bhante ! nindA se jIva ko kyA prApta hotA hai ? nindA se pazcAttApa prApta hotA hai / pazcAttApa se hone vAlI virakti se karaNa-guNa-zreNi prApta hotI hai / anagAra mohanIya karma ko naSTa karatA hai / / [1120] bhante ! gardA se jIva ko kyA prApta hotA hai ? gardA se jIva ko apuraskAra prApta hotA hai / apuraskRta hone se vaha aprazasta kAryoM se nivRtta hotA hai / prazasta kAryoM se yukta hotA hai / aisA anagAra jJAna-darzanAdi ananta guNoM kA ghAta karanevAle jJAnAvaraNAdi karmoM kI paryAyoM kA kSaya karatA hai / [1121] bhante ! sAmAyika se jIva ko kyA prApta hotA hai ? sAmAyika se jIva sAvadha yogoM se-virati ko prApta hotA hai / [1122] bhante ! caturviMzatistava se jIva ko kyA prApta hotA hai ? caturvizati stava se jIva darzana-vizodhi ko prApta hotA hai / [1123] bhante ! vandanA se jIva ko kyA prApta hotA hai ? vandanA se jIva nIcagotra karma kA kSaya karatA hai / ucca gotra kA bandha karatA hai / vaha apratihata saubhAgya ko prApta kara sarvajanapriya hotA hai / usakI AjJA sarvatra mAnI jAtI hai / vaha janatA se dAkSiNya ko prApta hotA hai / [1124] bhande ! pratikramaNa se jIva ko kyA prApta hotA hai ? pratikramaNa se jIva svIkRta vratoM ke chidroM ko baMda karatA hai / AzravoM kA nirodha karatA hai, zuddha cAritra kA pAlana karatA hai, samiti-gupti rUpa ATha pravacanamAtAoM ke ArAdhana meM satata upayukta rahatA hai, saMyama-yoga meM apRthaktva hotA hai aura sanmArga meM samyak samAdhistha hokara vicaraNa karatA hai / [1125] bhante ! kAyotsarga se jIva ko kyA prApta hotA hai ? kAyotsarga se jIva atIta aura vartamAna ke prAyazcittayogya aticAroM kA vizodhana karatA hai / apane bhAra ko haTA denevAle bhAra-vAhaka kI taraha nirvRtahRdaya ho jAtA hai aura prazasta dhyAna meM lIna hokara sukhapUrvaka vicaraNa karatA hai / [1126] bhante ! pratyAkhyAna se jIva ko kyA prApta hotA hai ? pratyAkhyAnase jIva AzravadvAroM kA nirodha karatA hai / [1127] bhante ! stavastutimaMgala se jIva ko kyA prApta hotA hai ? stava-stuti maMgala se jIva ko jJAna-darzana cAritra-svarUpa bodhi kA lAbha hotA hai / jJAna-darzana cAritra svarUpa vodhi se saMpanna jIva antakriyA ke athavA vaimAnika devoM meM utpanna hone ke yogya ArAdhanA karatA hai /
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 AgamasUtra-hindI anuvAda [1128] bhante ! kAla kI pratilekhanA se jIva ko kyA prApta hotA hai ? kAla kI pratilekhanA se jIva jJAnAvaraNIya karma kA kSaya karatA hai / _ [1129] bhante ! prAyazcitta se jIva ko kyA prApta hotA hai ? prAyazcitta se jIva pApakarmoM ko dUra karatA hai aura dharma-sAdhanA ko niraticAra banatA hai / samyak prakAra se prAyazcitta karane vAlA sAdhaka mArga aura mArga-phala ko nirmala karatA hai / AcAra aura AcAraphala kI ArAdhanA karatA hai / [1130] bhante ! kSAmaNA karane se jIva ko kyA prApta hotA hai ? kSamApanA karane se jIva prahalAda bhAva ko prApta hotA hai / prahalAda bhAva sampanna sAdhaka sabhI prANa, bhUta, jIva aura sattvoM ke sAtha maitrIbhAva ko prApta hotA hai | maitrIbhAva ko prApta jIva bhAva-vizuddhi kara nirbhaya hotA hai / [1131] bhante ! svAdhyAya se jIva ko kyA prApta hotA hai ? svAdhyAya se jIva jJAnAvaraNIya karma kA kSaya karatA hai / [1132] bhante ! vAcanA se jIva ko kyA prApta hotA ? vAcanA se jIva karmoM kI nirjarA karatA hai, zruta jJAna kI AzAtanA ke doSa se dUra rahatA hai / tIrtha dharma kA avalambana karatA hai-tIrthadharma kA avalambana lekara karmoM kI mahAnirjarA aura mahAparyavasAna karatA hai / [1133] bhante ! pratipRcchanA se jIva ko kyA prApta hotA hai ? pratipRcchanA se jIva sUtra, artha aura tadubhava-donoM se sambandhita kAkSAmohanIya kA nirAkaraNa karatA hai / [1134] bhante ! parAvartanA se jIva ko kyA prApta hotA hai ? parAvartanA se vyaMjana sthira hotA hai / aura jIva padAnusAritA Adi vyaMjana-labdhi ko prApta hotA hai / [1135] bhante ! anuprekSA se jIva ko kyA prApta hotA hai ? anuprekSA se jIva AyuS karma ko chor3akara zeSa jJAnAvaraNAdi sAta karmoM kI prakRtiyoM ke pragADha bandhana ko zithila karatA hai / unakI dIrghakAlIna sthiti ko alpakAlIna karatA hai / unake tIvra rasAnubhAva ko manda karatA hai / bahukarma pradezoM ko alpa-pradezoM meM parivartita karatA hai / AyuSa karma kA bandha kadAcit karatA hai, kadAcit nahIM bhI karatA hai / asAtavedanIya karma kA punaH punaH upacaya nahIM karatA hai / jo saMsAra aTavI anAdi evaM anavadana hai, dIrgha mArga se yukta hai, jisake narakAdi gatirUpa cAra anta haiM, use zIghra hI pAra karatA hai / / [1136] bhante ! dharmakathA se jIva ko kyA prApta hotA hai ? dharma kathA se jIva karmoM kI nirjarA karatA hai aura pravacana kI prabhAvanA karatA hai / pravacana kI prabhAvanA karanevAlA jIva bhaviSya meM zubha phala dene vAle karmoM kA bandha karatA hai / [1137] bhante ! zruta kI ArAdhanA se jIva ko kyA prApta hotA hai ? zruta kI ArAdhanA se jIva ajJAna kA kSaya karatA hai aura kleza ko prApta nahIM hotA hai / [1138] bhante ! mana ko ekAgratA meM saMnivezana karane se jIva ko kyA prApta hotA hai ? mana ko ekAgratA meM sthApita karane se citta kA nirodha hotA hai / [1139] bhante ! saMyama se jIva ko kyA prApta hotA hai ? saMyama se Azrava ke nirodha ko prApta hotA hai / [1140] bhante ! tapa se jIva ko kyA prApta hotA hai ? tapa se jIva pUrva saMcita karmoM
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana-29/1140 117 kA kSaya karake vyavadAna ko prApta hotA hai / [1141] bhante ! vyavadAna se jIva ko kyA prApta hotA hai ? vyavadAna se jIva ko akriyA prApta hotI hai / akriya hone ke bAda vaha siddha hotA hai, buddha hotA hai, mukta hotA hai, parinirvANa ko prApta hotA hai aura saba duHkhoM kA anta karatA hai / [1142] bhante ! vaiSayika sukhoM kI spRhA ke nivAraNa se jIva ko kyA prApta hotA hai ? sukha-zAta se vipayoM ke prati anutsukatA hotI hai / anutsukatA se jIva anukampA karane vAlA, anubhaTa, zokarahita hokara cAritramohanIya karma kA kSaya karatA hai / [1143] bhante ! apratibaddhatA se jIva ko kyA prApta hotA hai ? apratibaddhatA se jIva nissaMga hotA hai / nissaMga hona ye jIva ekAkI hotA hai, ekAgracitta hotA hai / dina aura rAta sadA sarvatra virakta aura apratibaddha hokara vicaraNa karatA hai / [1144] bhante ! vivikta zayanAsana se jIva ko kyA prApta hotA hai ? vivikta zayanAsana se jIva cAritra kI rakSA karatA hai / cAritra kI rakSA karane vAlA viviktAhArI dRDha cAritrI, ekAntapriya, mokSa bhAva se saMpanna jIva ATha prakAra ke karmoM kI granthi kA nirjaraNa karatA hai / [1145] bhante ! vinivartanA se jIva ko kyA prApta hotA hai ? vinivartanA se mana aura indriyoM ko viSayoM se alaga rakhane kI sAdhanA se jIva pApa karma na karane ke lie udyata rahatA hai, pUrvabaddha karmoM kI nirjarA se karmoM ko nivRtta karatA hai / cAra antavAle saMsAra kAntAra ko zIghra hI pAra kara jAtA hai / [1146] bhante ! sambhoga ke pratyAkhyAna se jIva ko kyA prApta hotA hai ? sambhoga (eka-dUsare ke sAtha sahabhojana Adi ke saMparka) ke pratyAkhyAna se parAvalambana se nirAlamba hotA hai / nirAlamba hone se usake sAre prayatna AyatArtha ho jAte haiM / svayaM ke upArjita lAbha se santuSTa hotA hai / dUsaroM ke lAbha kA AsvAdana nahIM karatA hai / usakI kalpanA, spRhA, prArthanA, abhilASA nahIM karatA hai / isa prakAra dUsarI sukha-zayyA ko prApta hokara vihAra karatA hai / [1147] bhante ! upadhi ke pratyAkhyAna se jIva ko kyA prApta hotA hai ? upadhi ke pratyAkhyAna se jIva nirvaghna svAdhyAya ko prApta hotA hai / upadhirahita jIva AkAMkSA se mukta hokara upadhi ke abhAva meM kleza ko prApta nahIM hotA hai / [1148] bhante ! AhAra ke pratyAkhyAna se jIva ko kyA prApta hotA hai ? AhAra ke pratyAkhyAna se jIva jIvana kI AzaMsA ke prayatnoM ko vicchinna kara detA hai / jIvana kI kAmanA ke prayatnoM ko chor3akara vaha AhAra ke abhAva meM bhI kleza ko prApta nahIM hotA hai / [1149] bhante ! kaSAya ke pratyAkhyAna-se jIva ko kyA prApta hotA hai ? kapAya ke pratyAkhyAna se vItarAgabhAva ko prApta hotA hai / vItarAgabhAva ko prApta jIva sukha-duHkha meM sama ho jAtA hai / [1150] bhante ! yoga ke pratyAkhyAna se jIva ko kyA prApta hotA hai ? mana, vacana, kAya se sambandhita yogoM ke pratyAkhyAna se ayogatva ko prApta hotA hai / ayogI jIva nae karmoM kA vandha nahIM karatA hai, pUrvabaddha karmoM kI nirjarA karatA hai /
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 AgamasUtra-hindI anuvAda [1151] bhante ! zarIra ke pratyAkhyAna se jIva ko kyA prApta hotA hai ? zarIra ke pratyAkhyAna se jIva siddhoM ke viziSTa guNoM ko prApta hotA hai / siddhoM ke viziSTa guNoM se sampanna jIva lokAgra meM pahu~cakara parama sukha ko prApta hotA hai / [1152] bhante ! sahAya-pratyAkhyAna se jIva ko kyA prApta hotA hai ? sahAyatA ke pratyAkhyAna se jIva ekIbhAva ko prApta hotA hai / ekIbhAva prApta sAdhaka ekAgratA kI bhAvanA karatA huA vigrahakArI zabda, vAkkalahajhagar3A-TaMTA, krodhAdi kapAya tathA tU, tU, maiM, maiM Adi se mukta rahatA hai / saMyama aura saMvara meM vyApakatA prApta kara samAdhisampanna hotA hai / [1153] bhante ! bhakta pratyAkhyAna se jIva ko kyA prApta hotA hai ? bhakta-pratyAkhyAna se jIva aneka prakAra ke saikar3oM bhavoM kA, janma-maraNoM kA nirodha karatA hai / [1154] bhante ! sadbhAva pratyAkhyAna se jIva ko kyA prApta hotA hai ? sadbhAva pratyAkhyAna se jIva anivRtti ko prApta hotA hai / anivRtti ko prApta anagAra kevalI ke zeSa rahe hue vedanIya, Ayu, nAma aura gotra-ina cAra bhavopagrAhI karmoM kA kSaya karatA hai / vaha siddha hotA hai, buddha hotA hai, mukta hotA hai, parinirvANa ko prApta hotA hai, sarva duHkhoM kA anta karatA hai / [1155] bhante ! pratirUpatA se jIva ko kyA prApta hotA hai ? pratirUpatA se-jinakalpa jaise AcAra ke pAlana se jIva upakaraNoM kI laghutA ko prApta hotA hai / laghubhUta hokara jIva apramatta, prakaTa liMgavAlA, prazasta liMgavAlA, vizuddha samyakatva se sampanna, sattva aura samiti se paripUrNa, sarva prANa, bhUta jIva aura sattvoM ke lie vizvasanIya, alpa pratilekhanavAlA, jitendriya, vipulatapa aura samitiyoM kA sarvatra prayoga karanevAlA hotA hai / [1156] bhante ! vaiyAvRtya se jIva ko kyA prApta hotA hai ? vaiyAvRtya se jIva tIrthaMkara nAma-gotra kA upArjana karatA hai ? __[1157] bhante ! sarvaguNasaMpannatA se jIva ko kyA prApta hotA hai ? sarvaguNasaMpannatA se jIva apunarAvRtti ko prApta hotA hai / vaha jIva zArIrika aura mAnasika duHkhoM kA bhAgI nahIM hotA hai / [1158] bhante ! vItarAgatA se jIva ko kyA prApta hotA hai ? vItarAgatA se jIva sneha aura tRSNA ke anuvandhanoM kA viccheda karatA hai / manojJa zabda, sparza, rasa, rUpa aura gandha se virakta hotA hai / [1159] bhante ! zAnti se jIva ko kyA prApta hotA hai ? kSAnti se jIva parISahoM para vijaya prApta karatA hai / [1160] bhante ! mukti se jIva ko kyA prApta hotA hai ? mukti se jIva akiMcanatA ko prApta hotA hai / akiMcana jIva artha ke lobhI janoM se aprArthanIya ho jAtA hai / [1161] bhante ! RjutA se jIva ko kyA prApta hotA hai ? RjutA se jIva kAya, bhAva, bhApA kI saralatA aura avisaMvAda ko prApta hotA hai / avisaMvAda-sampanna jIva dharma kA ArAdhaka hotA hai / [1162] bhante ! mRdutA se jIva ko kyA prApta hotA hai ? mRdutA se jIva anuddhata bhAva ko prApta hotA hai / anuddhata jIva mRdu-mArdavabhAva se sampanna hotA hai / ATha mada-sthAnoM
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana-29/1162 119 ko vinaSTa karatA hai / [1163] bhante ! bhAva-satya se jIva ko kyA prApta hotA hai ? bhAva-satya se jIva bhAva-vizuddhi ko prApta hotA hai / bhAva-vizuddhi meM vartamAna jIva arhataprajJapta dharma kI ArAdhanA meM udyata hotA hai / arhatprajJapta dharma kI ArAdhanA meM udyata hokara paraloka meM bhI dharma kA ArAdhaka hotA hai / [1164] bhante ! karaNa satya se jIva ko kyA prApta hotA hai ? karaNa satya se jIva karaNazakti ko prApta hotA hai / karaNasatya meM vartamAna jIva 'yathAvAdI tathAkArI' hotA hai / [1165] bhante ! yoga-satya se jIva ko kyA prApta hotA hai ? yoga satya se jIva yoga ko vizuddha karatA hai / [1166] bhante ! manogupti se jIva ko kyA prApta hotA hai ? manogupti se jIva ekAgratA ko prApta hotA hai / ekAgra citta vAlA jIva azubha vikalpoM se mana kI rakSA karatA hai, aura saMyama kA ArAdhaka hotA hai / [1167] bhante ! vacanagupti se jIva ko kyA prApta hotA hai ? vacanagupti se jIva nirvikAra bhAva ko prApta hotA hai / nirvikAra jIva sarvathA vAgagupta tathA adhyAtmayoga ke sAdhanabhUtadhyAna se yukta hotA hai / [1168] bhante ! kAyagupti se jIva ko kyA prApta hotA hai ? kAyagupti se jIva saMvara ko prApta hotA hai / saMvara se kAya gupta hokara phira se honevAle pApAzraya kA nirodha karatA hai| [1169] bhante ! mana kI samAdhAraNA se jIva ko kyA prApta hotA hai ? mana kI samAdhAraNA se jIva ekAgratA ko prApta hotA hai ! ekAgratA ko prApta hokara jJAnaparyavoM ko-jJAna ke vividha tattvabodharUpa prakAroM ko prApta hotA hai / jJAnaparyavoM ko prApta hokara samyaga-darzana ko vizuddha karatA hai aura mithyA darzana kI nirjarA karatA hai / [1170] bhante ! vAk samAdhAraNA se jIva ko kyA prApta hotA hai ? vAk samAdhAraNA se jIva vANI ke viSaya bhUta darzana ke paryavoM ko vizuddha karatA hai / vANI ke viSayabhUta darzana ke paryavoM ko vizuddha karake sulabhatA se vodhi ko prApta karatA hai / bodhi kI durlabhatA ko kSINa karatA hai / [1171] bhante ! kAya samAdhAraNA se jIva ko kyA prApta hotA hai ? kAya samAdhAraNA se jIva cAritra ke paryavoM ko vizuddha karatA hai / cAritra ke paryavoM ko vizuddha karaka yathAkhyAta cAritra ko vizuddha karatA hai / yathAkhyAta cAritra ko vizuddha karake kevalisatka vedanIya Adi cAra karmoM kA kSaya karatA hai / usake bAda siddha hotA hai, buddha hotA hai, mukta hotA hai / parinirvANa ko prApta hotA hai, saba duHkhoM kA anta karatA hai / [1172-1173] bhante ! jJAna-sampannatA se jIva ko kyA prApta hotA hai ? jJAnasampannatA se jIva saba bhAvoM ko jAnatA hai / jJAna-sampanna jIva cAra gatirUpa antoM vAle saMsAra vana meM naSTa nahIM hotA hai / jisa prakAra sasUtra suI kahIM gira jAne para bhI vinaSTa nahIM hotI, usI prakAra sasUtra jIva bhI saMsAra meM vinaSTa nahIM hotA / jJAna, vinaya, tapa aura cAritra ke yogoM ko prApta hotA hai / tathA svasamaya aura paramasamaya meM, prAmANika mAnA jAtA hai / / [1174] bhante ! darzana-saMpannatA se jIva ko kyA prApta hotA hai ? darzana sampannatA
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 AgamasUtra-hindI anuvAda se saMsAra ke hetu mithyAtva kA chedana karatA hai, usake bAda samyaktva kA prakAza bujhatA nahIM hai / zreSTha jJAna-darzana se AtmA ko saMyojita kara unheM samyak prakAra se AtmasAt karatA huA vicaraNa karatA hai / [1175] bhante ! cAritra-sampannatA se jIva ko kyA prApta hotA hai ? cAritra-sampannatA se jIva zailezIbhAva ko prApta hotA hai / zailezI bhAva ko prApta anagAra cAra kevali-satka karmoM kA kSaya karatA hai / tatpazcAt vaha siddha hotA hai, buddha hotA hai, mukta hotA hai, parinirvANa ko prApta hotA hai aura saba duHkhoM kA anta karatA hai / [1176] bhante ! zrotrendriya ke nigraha se jIva ko kyA prApta hotA hai ? zrotrendriya ke nigraha se jIva manojJa aura amanojJa zabdoM meM hone vAle rAga aura dveSa kA nigraha karatA hai / phira zabdanimittaka karma kA bandha nahIM karatA hai, pUrva-baddha karmoM kI nirjarA karatA hai / [1177] bhante ! cakSuS-indriya ke nigraha se jIva ko kyA prApta hotA hai ? cakSuSindriya ke nigraha se jIva manojJa aura amanojJa rUpoM meM hone vAle rAga aura dveSa kA nigraha karatA hai / phira rUpanimittaka karma kA baMdha nahIM karatA hai, pUrvabaddha karmoM kI nirjarA karatA hai| [1178] bhante ! ghrANa-indriya ke nigraha se jIva ko kyA prApta hotA hai ? ghrANaindriya ke nigraha se jIva manojJa aura amanojJa gandhoM meM hone vAle rAga aura dveSa kA nigraha karatA hai / phira gandhanimittaka karma kA baMdha nahIM karatA hai / pUrvabaddha karmoM kI nirjarA karatA hai / [1179] bhante ! jihvA-indriya ke nigraha se jIva ko kyA prApta hotA hai ? jihvAindriya ke nigraha se jIva manojJa aura amanojJa raso meM hone vAle rAga aura dveSa kA nigraha karatA hai / phira rasanimittaka karma kA bandha nahIM karatA hai / pUrvabaddha karmoM kI nirjarA karatA hai / [1180] bhante ! sparzana-indriya ke nigraha se jIva ko kyA prApta hotA hai ? sparzanaindriya ke nigraha se jIva manojJa aura amanojJa sparzoM meM hone vAle rAga-dveSa kA nigraha karatA hai / phira sparza-nimittaka karma kA bandha nahIM karatA hai, pUrvabaddha karmoM kI nirjarA karatA hai / [1181] bhante ! krodha-vijaya se jIva ko kyA prApta hotA hai ? krodha-vijaya se jIva zAnti ko prApta hotA hai / krodha-vedanIya karma kA bandha nahIM karatA hai / pUrva-baddha karmoM kI nirjarA karatA hai / [1182] bhante ! mAna-vijaya se jIva ko kyA prApta hotA hai ? mAna-vijaya se jIva mRdutA ko prApta hotA hai / mAna-vedanIya karma kA bandha nahIM karatA hai / pUrvabaddha karmoM kI nirjarA karatA hai / [1183] bhante ! mAyA-vijaya se jIva ko kyA prApta hotA hai ? mAyAvijaya se RjutA ko prApta hotA hai / mAyA-vedanIya karma kA baMdha nahIM karatA hai / pUrvabaddha karmoM kI nirjarA karatA hai / [1184] bhante ! lobha-vijaya se jIva ko kyA prApta hotA hai ? lobha-vijaya se jIva santoSa-bhAva ko prApta hotA hai / lobha-vedanIya karma kA bandha nahIM karatA hai / pUrvabaddha karmoM kI nirjarA karatA hai / [1185] bhante ! rAga, dveSa aura mithyAdarzana ke vijaya se jIva ko kyA prApta hotA
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana-29/1185 121 hai ? rAga, dveSa aura mithyA-darzana ke vijaya se jIva jJAna, darzana aura cAritra kI ArAdhanA ke lie udyata hotA hai / ATha prakara kI karma-granthi ko kholane ke lie sarvaprathama mohanIya karma kI aTThAIsa prakRtiyoM kA kramazaH kSaya karatA hai / anantara jJAnAvaraNIya karma kI pA~ca, darzanA-varaNIya karma kI nau aura antarAya karma kI pA~ca-ina tInoM karmoM kI prakRtiyoM kA eka sAtha kSaya karatA hai / tadanantara vaha anuttara, ananta, sarvavastuviSayaka, pratipUrNa, nirAvaraNa, ajJAnatimira se rahita, vizuddha aura lokAloka ke prakAzaka kevala-jJAna aura kevala-darzana ko prApta hotA hai / jaba taka vaha sayogI rahatA hai, taba taka airyA-pathika karma kA bandha hotA hai / vaha bandha bhI sukha-sparzI hai, usakI sthiti do samaya kI hai / prathama samaya meM vandha hotA hai, dvitIya samaya meM udaya hotA hai, tRtIya samaya meM nirjarA hotI hai / vaha karma kramazaH baddha hotA hai, spRSTa hotA hai, udaya meM AtA hai, bhogA jAtA hai, naSTa hotA hai, phalataH anta meM vaha karma akarma ho jAtA hai / [1186] kevala jJAna prApta hone ke pazcAt zeSa Ayu ko bhogatA huA, jaba antarmuhUrtapariNAma Ayu zeSa rahatI hai, taba vaha yoga nirodha meM pravRtta hotA hai / taba 'sUkSma kriyApratipAti' nAmaka zukla-dhyAna ko dhyAtA huA prathama manoyoga kA nirodha karatA hai, anantara vacana yoga kA nirodha karatA hai, usake pazcAt AnApAna kA nirodha karatA hai / zvAsocchvAsa kA nirodha rake pAMca hrasvaakSaroM ke uccAraNa kAla taka 'samucchinna-kriyA-anivRtti' nAmaka zukladhyAna meM lIna huA anagAra vedanIya, AyuSya, nAma aura gotra-ina cAra karmoM kA eka sAtha kSaya karatA hai / / [1187] usake bAda vaha audArika aura kArmaNa zarIra ko sadA ke lie pUrNarUpa se chor3atA hai / phira Rju zreNi ko prApta hotA hai aura eka samaya meM aspRzadgatirUpa Urdhvagati se vinA mor3a lie sIdhe lokAgra meM jAkara sAkAropayukta-jJAnopayogI siddha hotA hai, buddha hotA hai, mukta hotA hai / sabhI duHkhoM kA anta karatA hai / [1188] zramaNa bhagavAn mahAvIra ke dvArA samyaktva-parAkrama adhyayana kA yaha pUrvokta artha AkhyAta hai, prajJApita hai, prarUpita hai, darzita hai aura upadarzita hai / -aisA maiM kahatA hUM / ( adhyayana-30-tapomArgagati) [1189] bhikSu rAga aura dveSa se arjita pApa-karma kA tapa ke dvArA jisa paddhati se kSaya karatA hai, usa paddhati ko tuma ekAgra mana se suno / _ [1190-1191] prANa-vadha, mRSAvAda, adatta, maithuna, parigraha aura rAtri bhojana kI virati se evaM pA~ca samiti aura tIna gupti se-sahita, kaSAya se rahita, jitendriya, nirabhimAnI, niHzalya jIva anAzrava hotA hai / [1192] ukta dharma-sAdhanA se viparIta AcaraNa karane para rAga-dveSa se arjita karmoM ko bhikSu kisa prakAra kSINa karatA hai, use ekAgra mana se suno / [1193-1194] kisI bar3e tAlApa kA jala, jala Ane ke mArga ko rokane se, pahale ke jala ko ulIcane se aura sUrya ke tApa se kramazaH jaise sUkha jAtA hai usI prakAra saMyamI ke karor3oM bhAvoM ke saMcita karma, pApa karma ke Ane ke mArga ko rokane para tapa se naSTa
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 AgamasUtra-hindI anuvAda hote haiM / [1195-1196] vaha tapa do prakAra kA hai-bAhya aura Abhyantara | bAhya tapa chaha prakAra kA hai | Abhyantara tapa bhI chaha prakAra kA kahA hai / anazana, UnodarikA, bhikSAcaryA, rasa-parityAga, kAya-kleza aura saMlInatA-yaha bAhya tapa hai / [1197-1199] anazana tapa ke do prakAra haiM-itvarika aura maraNakAla / itvarika sAvakAMkSa hotA hai / maraNakAla nirakhakAMkSa hotA hai / saMkSepa se itvarika-tapa chaha prakAra kA haizreNi, tapa, pratara tapa, dhana-tapa, varga-tapa-varga-varga tapa aura chaThA prakIrNa tapa / isa prakAra manovAMchita nAnA prakAra ke phala ko dene vAlA 'itvarika' anazana tapa jAnanA / [1200-1201] kAyaceSTA ke AdhAra para maraNakAlasambandhI anazana ke do bheda haiMsavicAra aura avicAra athavA maraNakAla anazana ke saparikarma aura aparikarma ye do bheda haiM / avicAra anazana ke nihA~hI aura anirhArI-ye do bheda bhI hote haiM / donoM meM AhAra kA tyAga hotA hai / [1202] saMkSepa meM avamaudarya dravya, kSetra, kAla, bhAva aura paryAyoM kI apekSA se pA~ca prakAra kA hai / [1203] jo jitanA bhojana kara sakatA hai, usameM se kama-se-kama eka siktha tathA eka grAsa Adi ke rUpa meM kama bhojana karanA, dravya se 'UNodarI' tapa hai / [1204-1207] grAma, nagara, rAjadhAnI, nigama, Akara, pallI, kher3a, karbaTa, droNamukha, pattana, maNDapa, saMbAdha-Azrama-pada, vihAra, sanniveza, samAja, ghoSa, sthalI, senA kA zibira, sArtha, saMvarta, koTa-pADA, galI aura ghara-ina kSetroM meM tathA isI prakAra ke dUsare kSetroM meM nirdhArita kSetra-pramANa ke anusAra bhikSA ke lie jAnA, kSetra se 'UNodarI' tapa hai / athavA peTA, ardha-peTA, gomUtrikA, pataMga-vIthikA, zambUkAvartA aura AyatagatvA-pratyAgatA-yaha chaha prakAra kA kSetra se 'UNodarI' tapa hai / [1208-1209] divasa ke cAra prahara hote haiM / una cAra praharoM meM bhikSA kA jo niyata samaya hai, tadanusAra bhikSA ke lie jAnA, yaha kAla se 'UNodarI' tapa hai / athavA kucha bhAganyUna tRtIya prahara meM bhikSA kI epaNA karanA, kAla kI apekSA se 'UNodarI' tapa hai / [1210-1211] strI athavA purupa, alaMkRta athavA analaMkRta, viziSTa Ayu aura amuka varNa ke vastra-athavA amuka viziSTa varNa evaM bhAva se yukta dAtA se hI bhikSA grahaNa karanA, anyathA nahIM isa prakAra kI caryA vAle muni ko bhAva se 'UNodarI' tapa hai / / [1212] dravya, kSetra, kAla aura bhAva meM jo-jo paryAya kathana kiye haiM, una sabase UNodarI tapa karane vAlA 'paryavacaraka' hotA hai / [1213] ATha prakAra ke gocarAgra, saptavidha eSaNAeM aura anya aneka prakAra ke abhigraha-'bhikSAcaryA' tapa hai / [1214] dUdha, dahI, ghI Adi praNIta (pauSTika) pAna, bhojana tathA rasoM kA tyAga, 'rasaparityAga' tapa hai / [1215] AtmA ko sukhAvaha arthAt sukhakara vIrAsanAdi ugra AsanoM kA abhyAsa, 'kAyakleza' tapa hai /
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana- 30 /1216 123 [1216] ekAnta, anApAta tathA strI- pazu Adi se rahita zayana evaM Asana grahaNa karanA, ' viviktazayanAsana' tapa hai / [1217-1218] saMkSepa meM yaha bAhya tapa kA vyAkhyAna hai / aba kramazaH Abhyantara tapa kA nirUpaNa karU~gA / prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, dhyAna aura vyutsarga- yaha Abhyantara tapa hai / [1219] AlocanArha Adi dasa prakAra kA prAyazcitta, jisakA bhikSu samyak prakAra se pAlana karatA hai, 'prAyazcitta' tapa hai / [1220] khar3e honA, hAtha jor3anA, Asana denA, gurujanoM kI bhakti tathA bhAva- pUrvaka zuzrUSA karanA, 'vinaya' tapa hai / [1221] AcArya Adi se sambandhita dasa prakAra ke vaiyAvRtya kA yathAzakti Asevana karanA, ' vaiyAvRtya' tapa hai / [1222] vAcanA, pRcchanA, parivartanA, anuprekSA aura dharmakathA - yaha paMcavidha 'svAdhyAya' tapa hai / [1223] Arta aura raudra dhyAna ko chor3akara susamAhita muni jo dharma aura zukla dhyAna dhyAtA hai, jJAnIjana use hI 'dhyAna' tapa kahate haiM / [1224] sIne, baiThane tathA khar3e hone meM jo bhikSu zarIra se vyartha kI ceSTA nahIM karatA hai, yaha zarIra kA vyutsarga-'vyutsarga' nAmaka chaThA tapa hai / [1225] jo paNDita muni donoM prakAra ke tapa kA samyak AcaraNa karatA hai, vaha zIghra hI sarva saMsAra se vimukta ho jAtA hai / aisA maiM kahatA hU~ / adhyayana - 30 - kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa adhyayana - 31 - caraNavidhi [1226] jIva ko sukha pradAna karane vAlI usa caraNa - vidhi kA kathana karU~gA, jisakA AcaraNa karake bahuta se jIva saMsAra - sAgara ko taira gae haiM / [1227] sAdhaka ko eka ora se nivRtti aura eka ora pravRtti karanI cAhie / asaMyama se nivRtti aura saMyama meM pravRtti / [1228] pApa karma ke pravartaka rAga aura dveSa haiM / ina do pApa karmoM kA jo bhikSu sadA nirodha karatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rukatA hai / [1229] tIna daNDa, tIna gaurava aura tIna zalyoM kA jo bhikSu sadaiva tyAga karatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rukatA hai / [1230] deva, tiryaca aura manuSya-sambandhI upasargoM ko jo bhikSu sadA sahana karatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rukatA hai / [1231] jo bhikSu vikathAoM kA, kapAyoM kA, saMjJAoM kA aura ArtadhyAna tathA raudradhyAna kA sadA varjana karatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rukatA hai / [1232] jo bhikSu vratoM aura samitiyoM ke pAlana meM tathA indriya-viSayoM aura kriyAoM ke parihAra meM sadA yatnazIla rahatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rukatA hai /
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 AgamasUtra-hindI anuvAda [1233] jo bhikSu chaha lezyAoM, pRthvI kAyaM Adi chaha kAyoM aura AhAra ke chaha kAraNoM meM sadA upayoga rakhatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rukatA hai / [1234] piNDAvagrahoM meM, AhAra grahaNa kI sAta pratimAoM meM aura sAta bhaya-sthAnoM meM jo bhikSu sadA upayoga rakhatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rukatA hai / [1235] mada-sthAnoM meM, brahmacarya kI guptiyoM meM aura dasa prakAra ke bhikSu-dharmoM meM jo bhikSu sadA upayoga rakhatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rukatA hai / [1236] upAsakoM kI pratimAoM meM, bhikSuoM kI pratimAoM meM jo bhikSu sadA upayoga rakhatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rukatA hai / [1237] kriyAoM meM, jIva-samudAyoM meM aura paramAdhArmika devoM meM jo bhikSu sadA upayoga rakhatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rukatA hai / [1238] gAthA-poDazaka meM aura asaMyama meM jo bhikSu sadA upayoga rakhatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rukatA hai| [1239] brahmacarya meM, jJAtaadhyayanoM meM, asamAdhi-sthAnoM meM jo bhikSu sadA upayoga rakhatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rukatA hai / [1240] ikkIsa zabala doSoM meM aura bAIsa parISahoM meM jo bhikSu sadA upayoga rakhatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rukatA hai / [1241] sUtrakRtAMga ke teIsa adhyayanoM meM, rUpAdhika arthAt caubIsa devoM meM jo bhikSu sadA upayoga rakhatA vaha saMsAra meM nahIM rukatA hai / [1242] paccIsa bhAvanAoM meM, dazA Adi (dazAzruta skandha, vyavahAra aura bRhatkalpa) ke uddezyoM meM jo bhikSu sadA upayoga rakhatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rukatA hai / [1243] anagAra-guNoM meM aura tathaiva prakalpa (AcArAMga) ke 28 adhyayanoM meM jo bhikSu sadA upayoga rakhatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rukatA hai / [1244] pApa-zruta-prasaMgoM meM aura moha-sthAnoM meM jo bhikSu sadA upayoga rakhatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rukatA hai / [1245] siddhoM ke 31 atizAyI guNoM meM, yoga-saMgrahoM meM, taiMtIsa AzAtanAoM meM jo bhikSu sadA upayoga rakhatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rukatA hai / [1246] isa prakAra jo paNDita bhikSu ina sthAnoM meM satata upayoga rakhatA hai, vaha zIghra hI sarva saMsAra se mukta ho jAtA hai / -aisA maiM kahatA hU~ / ( adhyayana-32-pramAdasthAna) [1247] ananta anAdi kAla se sabhI duHkhoM aura unake mUla kAraNoM se mukti kA upAya maiM kaha rahA hU~ / use pUre mana se suno / vaha ekAnta hitarUpa hai, kalyANa ke lie hai / [1248] sampUrNa jJAna ke prakAzana se, ajJAna aura moha kI parihAra se, rAga-dveSa ke pUrNa kSaya se-jIva ekAnta sukha-rUpa mokSa ko prApta karatA hai / [1249] gurujanoM kI aura vRddhoM kI sevA karanA, ajJAnI logoM ke samparka se dUra rahanA, svAdhyAya karanA, ekAnta meM nivAsa karanA, sUtra aura artha kA cintana karanA, dhairya
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana-32/1249 125 rakhanA, yaha duHkhoM se mukti kA upAya hai / [1250] agara zramaNa tapasvI samAdhi kI AkAMkSA rakhatA hai to vaha parimita aura eSaNIya AhAra kI icchA kare, tattvArtho ko jAnane meM nipuNa buddhivAlA sAthI khoje tathA strI Adi se viveka ke yogya ekAnta ghara meM nivAsa kare / [1251] yadi apane se adhika guNoM vAlA athavA apane samAna guNoM vAlA nipuNa sAthI na mile, to pApoM kA varjana karatA huA tathA kAma-bhogoM meM anAsakta rahatA huA akelA hI vicaraNa kare / [1252] jisa prakAra aNDe se balAkA paidA hotI hai aura balAkA se aNDA utpanna hotA hai, usI prakAra moha kA janma-sthAna tRSNA hai, aura tRSNA kA janma-sthAna moha hai / [1253] karma ke bIja rAga aura dveSa haiM / karma moha se utpanna hotA hai / vaha karma janma aura maraNa kA mUla hai aura janma evaM maraNa hI duHkha hai / / [1254] usane duHkha ko samApta kara diyA hai, jise moha nahIM hai / usane moha ko miTA diyA hai, jise tRSNA nahIM hai / usane tR,NA kA nAza kara diyA hai, jise lobha nahIM hai / usane lobha ko samApta kara diyA hai, jisake pAsa kucha bhI parigraha nahIM hai / / [1255] jo rAga, dveSa aura moha kA mUla se unmUlana cAhatA hai, use jina-jina upAyoM ko upayoga meM lAnA cAhie, unheM maiM kramazaH kahU~gA / [1256] rasoM kA upayoga prakAma nahIM karanA / rasa prAyaH manuSya ke lie daptikara hote haiM / viSayAsakta manuSya ko kAma vaise hI utpIr3ita karate haiM, jaise svAduphala vAle vRkSa ko pakSI / [1257] jaise pracaNDa pavana ke sAtha pracura Indhana vAle vana meM lagA dAvAnala zAnta nahIM hotA hai, usI prakAra prakAmabhojI kI indriyAgni zAnta nahIM hotI / brahmacArI ke lie prakAma bhojana kabhI bhI hitakara nahIM hai / [1258] jo vivikta zayyAsana se yaMtrita haiM, alpabhojI haiM, jitendriya haiM, unake citta ko rAgadveSa parAjita nahIM kara sakate haiM, jaise auSadhi se parAjita vyAdhi punaH zarIra ko AkrAnta nahIM karatI hai / [1259] jisa prakAra biDAloM ke nivAsa sthAna ke pAsa cUhoM kA rahanA prazasta nahIM hai, usI prakAra striyoM ke nivAsa-sthAna ke pAsa brahmacArI kA rahanA bhI prazasta nahIM hai / [1260-1261] zramaNa tapasvI striyoM ke rUpa, lAvaNya, vilAsa, hAsya, AlApa, iMgita aura kaTAkSa ko mana meM niviSTa kara dekhane kA prayatna na kare / jo sadA brahmacarya meM lIna haiM, unake lie striyoM kA avalokana, unakI icchA, cintana aura varNana na karanA hitakara hai, tathA samyak dhyAna sAdhanA ke lie upayukta hai / [1262] yadyapi tIna guptiyoM se gupta muni ko alaMkRta deviyA~ bhI vicalita nahIM kara sakatI, tathApi ekAnta hita kI dRSTi se muni ke lie viviktavAsa hI prazasta hai / [1263] mokSAbhikAMkSI, saMsArabhIru aura dharma meM sthita manuSya ke lie loka meM aisA kucha bhI dustara nahIM hai, jaise ki ajJAniyoM ke mana ko haraNa karane vAlI striyA~ dustara haiM / [1264] strI-viSayaka ina uparyukta saMsargoM kA samyak atikramaNa karane para zeSa
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 AgamasUtra-hindI anuvAda sambandhoM kA atikramaNa vaise hI sukhottara ho jAtA hai, jaise ki mahAsAgara ko tairane ke bAda gaMgA jaisI nadiyoM ko taira jAnA AsAna hai / [1265-1266] samasta loka ke, yahA~ taka ki devatAoM ke bhI, jo kucha bhI zArIrika aura mAnasika duHkha haiM, ve saba kAmAsakti se paidA hote haiM / vItarAga AtmA hI una duHkhoM kA anta kara pAte haiM / jaise kiMpAka phala rasa aura rUpa-raMga kI dRSTi se dekhane aura khAne meM manorama hote haiM, kintu pariNAma meM jIvana kA anta kara dete haiM, kAma-guNa bhI antima pariNAma meM aise hI hote haiM / [1267] samAdhi kI bhAvanAvAlA tapasvI zramaNa indriyoM ke zabda-rUpAdi manojJa viSayoM meM rAgabhAva na kare aura indriyoM ke amanojJa viSayoM meM mana se bhI dveSabhAva na kare / [1268-1269] cakSu kA grahaNa rUpa hai / jo rUpa rAga kA kAraNa hotA hai, use manojJa kahate haiM ra jo rUpa dvepa kA kAraNa hotA hai, use amanojJa kahate haiM / ina donoM meM jo sama rahatA hai, vaha vItarAga hai / cakSu rUpa kA grahaNa hai / rUpa cakSu kA grAhya viSaya hai / jo rAga kA kAraNa hai, use manojJa kahate haiM aura jo dveSa kA kAraNa hai, use amanojJa kahate haiM / [1270-1271]jo manojJarUpoM meM tIvra rUpa se gRddhi / Asakti rakhatA hai, vaha rAgAtura akAla meM hI vinAza ko prApta hotA hai / jaise prakAza-lolupa pataMgA prakAza ke rUpa meM Asakta hokara mRtyu ko prApta hotA hai / jo amanojJa rUpa ke prati tIvra rUpa se dveSa karatA hai, vaha usI kSaNa apane durdAnta (durdama) dveSa se duHkha ko prApta hotA hai / isameM rUpa kA koI aparAdha nahIM hai / [1272] jo sundara rUpa meM ekAnta Asakta hotA hai aura atAdRza meM dveSa karatA hai, vaha ajJAnI duHkha kI pIr3A ko prApta hotA hai / virakta muni unameM lipta nahIM hotA hai / [1273] manojJa rUpa kI AzA kA anugamana karanevAlA vyakti anekarUpa trasa aura sthAvara jIvoM kI hiMsA karatA hai / apane prayojana ko hI adhika mahattva dene vAlA kliSTa ajJAnI vividha prakAra se unhIM paritApa detA hai, pIr3A pahu~cAtA hai / [1274] rUpa meM anupAta aura parigraha ke kAraNa rUpa ke utpAdana meM, saMrakSaNa meM aura sanniyoga meM tathA vyaya aura viyoga meM use sukha kahA~ ? use upabhoga kAla meM bhI tRpti nahIM milatI / [1275] rUpa meM atRpta tathA parigraha meM Asakta aura upasakta vyakti santoSa ko prApta nahIM hotA / vaha asaMtoSa ke doSa se duHkhI evaM lobha se Avila vyakti dUsaroM kI vastue~ curAtA hai / [1276] rUpa aura parigraha meM atRpta tathA tRSNA se abhibhUta hokara vaha dUsaroM kI vastuoM kA apaharaNa karatA hai / lobha ke doSa se usakA kapaTa aura jhUTha bar3hatA hai / parantu kapaTa aura jhUTha kA prayoga karane para bhI vaha duHkha se mukta nahIM hotA hai / [1277] jhUTha bolane ke pahale, usake pazcAt aura bolane ke samaya meM bhI vaha duHkhI hotA hai / usakA anta bhI duHkharUpa hotA hai / isa prakAra rUpa se atRpta hokara vaha corI karane vAlA duHkhI aura AzrayahIna ho jAtA hai / [1278] isa prakAra rUpa meM anurakta manuSya ko kahA~, kaba aura kitanA sukha hogA?
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana-32/1278 127 jise pAne ke lie manuSya duHkha uThAtA hai, usake upabhoga meM bhI kleza aura duHkha hI hotA hai / [1279] isa prakAra rUpa ke prati dveSa karane vAlA bhI uttarottara aneka duHkhoM kI paramparA ko prApta hotA hai / upayukta citta se jina karmoM kA upArjana karatA hai, ve vipAka ke samaya meM duHkha ke kAraNa banate haiM / 1280] rUpa meM virakta manuSya zokarahita hotA hai / vaha saMsAra meM rahatA haA bhI lipta nahIM hotA hai, jaise jalAzaya meM kamala kA pattA jala se / [1281-1282] zrotra kA grahaNa zabda hai / jo zabda rAga meM kAraNa hai, use manojJa kahate haiM / jo zabda dveSa kA kAraNa hai, use amanojJa kahate haiM / zrotra zabda kA grAhaka hai, zabda zrotra kA grAhya hai / jo rAga kA kAraNa hai use manojJa kahate haiM aura jo dveSa kA kAraNa hai use amanojJa kahate haiM / [1283-1284] jo manojJa zabdoM meM tIvra rUpa se Asakta hai, vaha rAgAtura akAla meM hI vinAza ko prApta hotA hai, jaise zabda meM atRpta mugdha hariNa mRtyu ko prApta hotA hai, jo amanojJa zabda ke prati tIvra dveSa karatA hai, vaha usI kSaNa apane durdAnta dveSa se duHkhI hotA hai / isameM zabda kA koI aparAdha nahIM hai / / [1285] jo priya zabda meM ekAnta Asakta hotA hai aura apriya zabda meM dveSa karatA hai, vaha ajJAnI duHkha kI pIr3A ko prApta hotA hai / virakta muni unameM lipta nahIM hotA hai / [1286] zabda kI AzA kA anugAmI anekarUpa carAcara jIvoM kI hiMsA karatA hai| apane prayojana ko hI mukhya mAnane vAlA kliSTa ajJAnI vividha prakAra se unheM paritApa detA hai, pIr3A pahu~cAtA hai / [1287] zabda meM anurAga aura mamatva ke kAraNa zabda ke utpAdana meM, saMrakSaNa meM, sanniyoga meM tathA vyaya aura viyoga meM, usako sukha kahA~ hai ? use upabhoga kAla meM bhI tRpti nahIM milatI hai / [1288] zabda meM atRpta tathA parigraha meM Asakta aura upasakta vyakti saMtoSa ko prApta nahIM hotA / vaha asaMtoSa ke doSa se duHkhI va lobhagrasta vyakti dUsaroM kI vastue~ curAtA hai / [1289] zabda aura parigraha meM atRpta, tRSNA se parAjita vyakti dUsaroM kI vastuoM kA apaharaNa karatA hai / lobha ke doSa se usakA kapaTa aura jhUTha bar3hatA hai / kapaTa aura jhUTha se bhI vaha duHkha se mukta nahIM hotA hai / [1290] jhUTha bolane ke pahale, usake bAda aura bolane ke samaya bhI vaha duHkhI hotA hai / usakA anta bhI duHkhamaya hai / isa prakAra zabda meM atRpta vyakti corI karatA haA duHkhI aura AzrayahIna ho jAtA hai / [1291] isa prakAra zabda meM anurakta vyakti ko kahA~, kaba aura kitanA sakha hogA? jisa upabhoga ke lie vyakti duHkha uThAtA hai, usa upabhoga meM bhI kleza aura duHkha hI hotA hai / [1292] isI prakAra jo amanojJa zabda ke prati dvepa karatA hai, vaha uttarottara aneka
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 AgamasUtra-hindI anuvAda duHkhoM kI paramparA ko prApta hotA hai / dveSayukta citta se jina karmoM kA upArjana karatA hai, ve hI vipAka ke samaya meM duHkha ke kAraNa banate haiM / [1293] zabda meM virakta manuSya zokarahita hotA hai / vaha saMsAra meM rahatA huA bhI lipta nahIM hotA hai, jaise-jalAzaya meM kamala kA pattA jala se / [1294-1295] ghrANa kA viSaya gandha hai / jo gandha rAga meM kAraNa hai use manojJa kahate haiM aura jo gandha dveSa meM kAraNa hotI hai, use amanojJa kahate haiM / ghrANa gandha kA grAhaka hai / gandha ghrANa kA grAhya hai / jo rAga kA kAraNa hai, use manojJa kahate haiM / aura jo dveSa kA kAraNa hai, use amanojJa kahate haiM / [1296-1297] jo manojJa gandha meM tIvra rUpa se Asakta hai, vaha akAla meM vinAza ko prApta hotA hai / jaise auSadhi kI gandha meM Asakta rAgAnurakta sarpa bila se nikalakara vinAza ko prApta hotA hai / jo amanojJa gandha ke prati tIvra rUpa se dveSa karatA hai, vaha jIva usI kSaNa apane durdAnta dveSa se duHkhI hotA hai / isameM gandha kA koI aparAdha nahIM hai / [1298] jo surabhi gandha meM ekAnta Asakta hotA hai, aura durgandha meM dveSa karatA hai, vaha ajJAnI duHkha kI pIr3A ko prApta hotA hai / virakta muni unameM lipta nahIM hotA hai / [1299] gandha kI AzA kA anugAmI anekarUpa trasa aura sthAvara jIvoM kI hiMsA karatA hai, apane prayojana ko hI mukhya mAnanevAlA ajJAnI vividha prakAra se unheM paritApa detA hai, pIr3A pahu~cAtA hai / [1300] gandha meM anurAga aura parigraha meM mamattva ke kAraNa gandha ke utpAdana meM, saMrakSaNa meM aura sanniyoga meM tathA vyaya aura viyoga meM use sukha kahA~ ? use upabhoga kAla meM bhI tRpti nahIM milatI hai / [1301-1302] gandha meM atRpta tathA parigraha meM Asakta tathA upasakta vyakti saMtoSa ko prApta nahIM hotA hai / vaha asaMtoSa ke doSa se duHkhI, lobhagrasta vyakti dUsaroM kI vastue~ curAtA hai / dUsaroM kI vastuoM kA apaharaNa karatA hai / lobha ke doSa se usakA kapaTa aura jhUTha bar3hatA hai / kapaTa aura jhUTha se bhI vaha duHkha se mukta nahIM ho pAtA hai / [1303] jhUTha bolane ke pahale, usake bAda aura bolane ke samaya vaha duHkhI hotA hai / usakA anta bhI duHkhamaya hai / isa prakAra gandha se atRpta hokara vaha corI karanevAlA duHkhI aura AzrayahIna ho jAtA hai / [1304] isa prakAra gandha meM anurakta vyakti ko kahA~, kaba, kitanA sukha hogA ? jisake upabhoga ke lie duHkha uThAtA hai, usake upabhoga meM bhI duHkha aura kleza hI hotA hai| [1305] isI prakAra jo gandha ke prati dveSa karatA hai, vaha uttarottara duHkha kI paramparA ko prApta hotA hai / dveSayukta citta se jina karmoM kA upArjana karatA hai, ve hI vipAka ke samaya meM duHkha ke kAraNa banate haiM / [1306] gandha meM virakta manuSya zokarahita hotA hai / vaha saMsAra meM rahatA huA bhI lipta nahIM hotA hai, jaise-jalAzaya meM kamala kA pattA jala se / [1307-1308] jihvA kA viSaya rasa hai / jo rasa rAga meM kAraNa hai, use manojJa kahate haiM / aura jo rasa dveSa kA kAraNa hotA hai, use amanojJa kahate haiM / jihvA rasa kI grAhaka
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana- 32/1308 129 hai / rasa jihvA kA grAhya hai / jo rAga kA kAraNa hai, use manojJa kahate haiM aura jo dveSa kA kAraNa hai use amanojJa kahate haiM / [1309 - 1310] jo manojJa rasoM meM tIvra rUpa se Asakta hai, vaha akAla meM hI vinAza ko prApta hotA hai / jaise mAMsa khAne meM Asakta rAgAtura matsya kA~Te se bAMdhA jAtA hai / jo amanojJa rasa ke prati tIvra rUpa se dveSa karatA hai, vaha usI kSaNa apane durdAnta dveSa se duHkhI hotA hai / isa meM rasa kA koI aparAdha nahIM hai / [1311] jo manojJa rasa meM ekAnta Asakta hotA hai aura amanojJa rasa meM dveSa karatA hai, vaha ajJAnI duHkha kI pIr3A ko prApta hotA hai / virakta muni unameM lipta nahIM hotA hai / [1312] rasa kI AzA kA anugAmI aneka rUpa trasa aura sthAvara jIvoM kI hiMsA karatA hai / apane prayojana ko hI mukhya mAnanevAlA kliSTa ajJAnI vividha prakAra se unheM paritApa detA hai, pIr3A pahu~cAtA hai / [1313-1315] rasa meM anurakti aura mamattva ke kAraNa rasa ke utpAdana meM, saMrakSaNa meM aura sanniyoga meM tathA vyaya aura viyoga meM use sukha kahA~ ? use upabhoga- kAla meM bhI tRpti nahIM milatI hai / vaha saMtoSa ko prApta nahIM hotA / asantoSa ke doSa se duHkhI tathA lobha se vyAkula dUsaroM kI vastue~ curAtA hai / rasa aura parigraha meM atRpta tathA tRSNA se parAjita vyakti dUsaroM kI vastuoM kA apaharaNa karatA hai / lobha ke doSa se usakA kapaTa aura jhUTha bar3hatA hai / kapaTa aura jhUTha se bhI vaha duHkha se mukta nahIM hotA hai / [1316] jhUTha bolane ke pahale, usake bAda aura bolane ke samaya bhI vaha duHkhI hotA hai / usakA anta bhI duHkharUpa hai / isa prakAra rasa meM atRpta hokara corI karane vAlA vaha duHkhI aura AzrayahIna ho jAtA hai / [1317] isa prakAra rasa meM anurakta puruSa ko kahA~, kaba, kitanA sukha hogA jise pAne ke lie vyakti duHkha uThAtA hai, usa ke upabhoga meM bhI kleza aura duHkha hI hotA hai / [1318] isI prakAra jo rasa ke prati dveSa karatA hai, vaha uttarottara duHkha kI paramparA ko prApta hotA hai / dveSayukta citta se jina karmoM kA upArjana karatA hai, ve hI vipAka ke samaya duHkha ke kAraNa banate haiM / [1319] rasa meM virakta manuSya zokarahita hotA hai / vaha saMsAra meM rahatA huA bhI lipta nahIM hotA hai, jaise- jalAzaya meM kamala kA pattA jala se / [1320-1321] kAya kA viSaya sparza hai / jo sparza rAga meM kAraNa hai use manojJa kahate haiM / jo sparza dveSa kA kAraNa hotA hai use amanojJa kahate haiM / kAya sparza kA grAhaka hai, sparza kAya kA grAhya hai / jo rAga kA kAraNa hai use manojJa kahate haiM aura jo dveSa kA kAraNa hai, use amanojJa kahate haiM / [1322-1323] jo manojJa sparza meM tIvra rUpa se Asakta hai, vaha akAla meM hI vinAza ko prApta hotA hai / jaise - vana meM jalAzaya ke zItala sparza meM Asakta rAgAtura bheMsA magara ke dvArA pakar3A jAtA hai / jo amanojJa sparza ke prati tIvra rUpa se dveSa karatA hai, vaha jIva usI kSaNa apane durdAnta dveSa se duHkhI hotA hai / isameM sparza kA koI aparAdha nahIM hai / [1324] jo manohara sparza meM atyadhika Arakta hotA hai aura amanohara sparza meM dveSa 12 9
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 AgamasUtra - hindI anuvAda karatA hai, vaha ajJAnI duHkha kI pIr3A ko prApta hotA hai / virakta muni unameM lipta nahIM hotA hai / [1325-1326] sparza kI AzA kA anugAmI anekarUpa trasa aura sthAvara jIvoM kI hiMsA karatA hai / apane prayojana ko hI mukhya mAnanevAlA kliSTa ajJAnI vividha prakAra se unheM paritApa detA hai, pIr3A pahu~cAtA hai / sparza meM anurakti aura mamattva ke kAraNa sparza ke utpAdana meM, saMrakSaNa meM, saMniyoga meM tathA vyaya aura viyoga meM use sukha kahA~ ? use upabhoga- kAla meM bhI tRpti nahIM milatI hai / [1327-1328] sparza meM atRpta tathA parigraha meM Asakta aura upasakta vyakti saMtoSa ko prApta nahIM hotA hai / vaha asaMtoSa ke doSa se duHkhI aura lobha se vyAkula hokara dUsaroM kI vastue~ curAtA hai / dUsaroM kI vastuoM kA apaharaNa karatA hai / lobha ke doSa se usakA kapaTa aura jhUTha bar3hatA hai / kapaTa aura jhUTha se bhI vaha duHkha se mukta nahIM ho pAtA / [1329] jhUTha bolane ke pahale, usake bAda aura bolane ke samaya meM bhI vaha duHkhI hotA hai / usakA anta bhI duHkha rUpa hai / isa prakAra rUpa meM atRpta hokara vaha corI karane vAlA duHkhI aura AzrayahIna ho jAtA hai / [1330] isa prakAra sparza meM anurakta puruSa ko kahA, kaba, kitanA sukha hogA ? jise pAna ke lie duHkha uThAyA jAtA hai, usake upabhoga meM bhI kleza aura duHkha hI hotA hai / [1331] isI prakAra jo sparza ke prati dveSa karatA hai, vaha bhI uttarottara aneka duHkhoM kI paramparA ko prApta hotA hai / dveSayukta citta se jina karmoM kA upArjana karatA hai, ve hI vipAka ke samaya meM duHkha ke kAraNa banate haiM / [1332] sparza meM virakta manuSya zokarahita hotA hai / vaha saMsAra meM rahatA huA bhI lipta nahIM hotA hai / jaise jalAzaya meM kamala kA pattA jala se / I [1333 - 1334] mana kA viSaya bhAva hai / jo bhAva rAga meM kAraNa hai, use manojJa kahate haiM aura jo bhAva dveSa kA kAraNa hotA hai, use amanojJa kahate haiM / mana bhAva kA grAhaka hai / bhAva mana kA grAhya hai / jo rAga kA kAraNa hai, use manojJa kahate haiM / aura jo dveSa kA kAraNa hai, use amanojJa kahate haiM / [1335-1336] jo manojJa bhAvoM meM tIvra rUpa se Asakta hai, vaha akAla meM vinAza ko prApta hotA hai / jaise hathinI ke prati AkRSTa, kAma guNoM meM Asakta rAgAtura hAthI vinAza ko prApta hotA hai / jo amanojJa bhAva ke prati tIvrarUpa se dveSa karatA hai, vaha usI kSaNa apane durdAnta dveSa se duHkhI hotA hai / isameM bhAva kA koI aparAdha nahIM hai / [1337] jo manojJa bhAva meM ekAnta Asakta hotA hai, aura amanojJa meM dveSa karatA hai, vaha ajJAnI duHkha kI pIr3A ko prApta hotA hai / virakta muni unameM lipta nahIM hotA / [1338-1339] bhAva kI AzA kA anugAmI vyakti aneka rUpa trasa aura sthAvara jIvoM kI hiMsA karatA hai / apane prayojana ko hI mukhya mAnane vAlA kliSTa ajJAnI jIva vividha prakAra se unheM paritApa detA hai, pIr3A pahu~cAtA hai / bhAva meM anurakta aura mamatva ke kAraNa bhAva ke utpAdana meM, saMrakSaNa meM, sanniyoga meM tathA vyaya aura viyoga meM use sukha kahA~ ?
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana-32/1339 131 use upabhogakAla meM bhI tRpti nahIM milatI hai / [1340-1341] bhAva meM atRpta tathA parigraha meM Asakta aura upasakta vyakti saMtopa ko prApta nahIM hotA / vaha asaMtoSa ke doSa se duHkhI tathA lobha se vyAkula hokara dUsaroM kI vastu curAtA hai / dUsaroM kI vastuoM kA apaharaNa karatA hai / lobha ke doSa se usakA kapaTa aura jhUTha bar3hAtA hai | kapaTa aura jhUTha se bhI vaha duHkha se mukta nahIM ho pAtA hai / [1342] jhUTha bolane ke pahale, usake bAda, aura bolane ke samaya vaha duHkhI hotA hai / usakA anta bhI duHkharUpa hai / isa prakAra bhAva meM atRpta hokara vaha corI karatA hai, duHkhI aura AzrayahIna ho jAtA hai / [1343] isa prakAra bhAva meM anurakta puruSa ko kahA~, kaba aura kitanA sukha hogA? jise pAne ke lie duHkha uThAtA hai / usake upabhoga meM bhI kleza aura duHkha hI hotA hai / [1344] isI prakAra jo bhAva ke prati dvepa karatA hai, vaha uttarottara aneka duHkhoM kI paramparA ko prApta hotA hai / dvepa-yukta citta se jina karmoM kA upArjana karatA hai, ve hI vipAka ke samaya meM duHkha ke kAraNa banate haiM / [1345] bhAva meM virakta manuSya zoka-rahita hotA hai / vaha saMsAra meM rahatA huA bhI lipta nahIM hotA hai, jaise jalAzaya meM kamala kA pattA jala se / / [1346] isa prakAra rAgI manuSya ke lie indizya aura mana ke jo viSaya duHkha ke hetu haiM, ve hI vItarAga ke lie kabhI bhI kiMcit mAtra bhI duHkha ke kAraNa nahIM hote haiM / [1347] kAma-bhoga na samatA-samabhAva lAte haiM, aura na vikRti lAte haiM | jo unake prati dvepa aura mamattva rakhatA hai, vaha unameM moha ke kAraNa vikRti ko prApta hotA hai / / [1348-1349] krodha, mAna, mAyA, lobha, jugupsA, arati, rati, hAsya, bhaya, zoka, purupaveda, strI veda, napuMsaka veda tathA harSa viSAda Adi vividha bhAvoM ko-aneka prakAra ke vikAroM ko, unase utpanna anya aneka kupariNAmoM ko vaha prApta hotA hai, jo kAmaguNoM meM Asakta hai / aura vaha karuNAspada, dIna, lajjita aura apriya bhI hotA hai / [1350] zarIra kI sevArUpa sahAyatA Adi kI lipsA se kalpayogya ziSya kI bhI icchA na kare / dIkSita hone ke bAda anutapta hokara tapa ke prabhAva kI icchA na kare / indriyarUpI coroM ke vazIbhUta jIva aneka prakAra ke aparimita vikAroM ko prApta karatA hai / [1351] vikAroM ke hone ke bAda moharUpI mahAsAgara meM DubAne ke lie viSayAsevana evaM hiMsAdi aneka prayojana upasthita hote haiM / taba vaha sukhAbhilASI rAgI vyakti duHkha se mukta hone ke lie prayatna karatA hai / [1352] indriyoM ke jitane bhI zabdAdi viSaya haiM, ve sabhI virakta vyakti ke mana meM manojJatA athavA amanojJatA utpanna nahIM karate haiM / [1353] "apane hI saMkalpa-vikalpa saba doSo ke kAraNa haiM, indriyoM ke viSaya nahIM"-aisA jo saMkalpa karatA hai, usake mana meM samatA jAgRta hotI hai aura usase usakI kAma-guNoM kI tuSNA kSINa hotI hai / [1354] vaha kRtakRtya vItarAga AtmA kSaNabhara meM jJAnAvaraNa kA kSaya karatA hai / darzana ke AvaraNoM ko haTAtA hai aura antarAya karma ko dUra karatA hai /
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra - hindI anuvAda [1355] usake bAda vaha saba jAnatA hai aura dekhatA hai, tathA moha aura antarAya se rahita hotA hai / nirAzrava aura zuddha hotA hai / dhyAna-samAdhi se sampanna hotA hai / AyuSya ke kSaya hone para mokSa ko prApta hotA hai / 132 [1356] jo jIva ko sadaiva bAdhA dete rahate haiM, una samasta duHkhoM se tathA dIrghakAlIna karmoM se mukta hotA hai / taba vaha prazasta, atyanta sukhI tathA kRtArtha hotA hai / [1357] anAdi kAla se utpanna hote Ae sarva duHkhoM se mukti kA yaha mArga batAyA hai / use samyak prakAra se svIkAra kara jIva kramazaH atyanta sukhI hote haiM / aisA maiM kahatA hU~ / adhyayana-33- - karmaprakRti [1358] maiM anupUrvI ke kramAnusAra ATha karmoM kA varNana karU~gA, jinase ba~dhA huA yaha jIva saMsAra meM parivartana karatA hai / [1359-1360] jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, moha, Ayukarma-nAma-karma, gotra aura antarAya saMkSepa se ye ATha karma haiM / [1361] jJAnAvaraNa karma pA~ca prakAra kA hai- zruta-jJAnAvaraNa, Abhinibodhika- jJAnAvaraNa, avadhi-jJAnAvaraNa, mano- jJAnAvaraNa aura kevala jJAnAvaraNa / [1362-1363] niMdrA, pracalA, nidrA-nidrA, pracalApracalA aura pA~cavIM styAnagRddhi / cakSudarzanAvaraNa, acakSu - darzanAvaraNa, avadhi - darzanAvaraNa aura kevala darzanAvaraNa ye nau darzanAvaraNa karma ke vikalpa-bheda haiM / [1364] vedanIya karma ke do bheda haiM- sAtAvedanIya aura asAtA vedanIya / sAtA aura asAtAvedanIya ke aneka bheda haiM / [1365 - 1368] mohanIya karma ke bhI do bheda haiM-darzana mohanIya aura cAritra mohanIya | darzanamohanIya ke tIna aura cAritramohanIya ke do bheda haiM / samyaktva, mithyAtva aura samyaka mithyAtva - ye tIna darzana mohanIya kI prakRtiyA~ haiM / cAritramohanIya ke do bheda haiM- kaSAya mohanIya aura nokapAya mohanIya / kaSAya mohanIya karma ke solaha bheda haiM / nokaSAya mohanIya karma ke sAta athavA nau bheda haiM / [1369] Ayu karma ke cAra bheda haiM-nairayikaAyu, tiryagAyu, manuSyaAyu aura deva / [1370] nAma karma ke do bheda haiM-zubha nAma aura azubha nAma / zubha ke aneka bheda haiM / isI prakAra azubha ke bhI / [1371] gotra karma ke do bheda haiM- ucca gotra aura nIca gotra / ina donoM ke AThaATha bheda haiM / [1372] saMkSepa se antarAya karma ke pA~ca bheda haiM- dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya, upabhogAntarAya aura vIryAntarAya / [1373] ye karmoM kI mUla prakRtiyA~ aura uttara prakRtiyA~ kahI gaI haiM / isake Age unake pradezAgra- dravya, kSetra, kAla aura bhAva ko sUno /
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana- 33/1374 133 [1374- 1375] eka samaya meM baddha hone vAle sabhI karmoM kA karmapudgalarUpa dravya ananta hotA hai / vaha granthibheda na karanevAle ananta abhavya jIvoM se ananta guNa adhika aura siddhoM ke antave bhAga jitanA hotA hai / sabhI jIvoM ke lie saMgraha - karma - pudgala chahoM dizAoM meM AtmA se spRSTa sabhI AkAza pradezoM meM hai / ve sabhI karma - pudgala bandha ke samaya AtmA ke sabhI pradezoM ke sAtha baddha hote haiM / 1 [1376-1377] jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa tathA vedanIya aura antarAya karma kI utkRSTa sthiti tIsa koTi-koTi udadhi sadRza sAgaropama kI hai aura jaghanya sthiti antarmuhUrta kI hai / [1378] mohanIya karma kI utkRSTa sthiti sattara koTi-koTi sAgaropama kI hai / aura jaghanya sthiti antarmuhUrtta kI hai / [1379] Ayu-karma kI utkRSTa sthiti tetIsa sAgaropama kI hai; aura jaghanya sthiti muhUrta kI hai / [ 1380 ] nAma aura gotra - karma kI utkRSTa sthiti bIsa koTi-koTi sAgaropama kI hai aura jaghanya sthiti ATha muhUrta kI hai / [1381-1382] siddhoM ke anantaveM bhAga jitane karmoM ke anubhAga haiM / sabhI anubhAgoM kA pradeza- parimANa sabhI bhavya aura abhavya jIvoM se atikrAnta hai, adhika hai / isalie ina karmoM ke anubhAgoM ko jAnakara buddhimAna sAdhaka inakA saMvara aura kSaya karane kA prayatna kare / aisA maiM kahatA hU~ / adhyayana- 34 - lezyAdhyayana [1383-1384] maiM anupUrvI ke kramAnusAra lezyAadhyayana kA nirUpaNa karU~gA / mujhase tuma chahoM lezyAoM ke anubhAvoM ko suno / lezyAoM ke nAma, varNa, rasa, gandha, sparza, pariNAma, lakSaNa, sthAna, sthiti, gati aura AyuSya ko mujhase suno / [1385] kramazaH lezyAoM ke nAma isa prakAra haiM-kRSNa, nIla, kApota, tejas, padma aura zukla / [1386-1391] kRSNa lezyA kA varNa sajala megha, mahiSa, zrRMga, ariSTaka khaMjana, aMjana aura netra tArikA ke samAna (kAlA) hai / nIla lezyA kA varNa - nIla azoka vRkSa, cAsa pakSI ke paMkha aura snigdha vaiDUrya maNi ke samAna (nIlA) hai / kApota lezyA kA varNaalasI ke phUla, koyala ke paMkha aura kabUtara kI grIvA ke varNa ke samAna ( kucha kAlA aura kucha lAla- jaisA mizrita) hai / tejolezyA kA varNa - hiMgula, gerU, udIyamAna taruNa sUrya, tote kI coMca, pradIpa kI lau ke samAna (lAla) hotA hai / padma lezyA kA varNa - haritAla aura haldI ke khaNDa tathA saNa aura asana ke phUla ke samAna (pIlA) hai / zukla lezyA kA varNa-zaMkha, aMkaratna, kundapuSpa, dugdha-dhArA, cAMdI ke hAra ke samAna (zveta) hai / I [1392-1397] kaDuvA tUmbA, nIma tathA kar3avI rohiNI kA rasa jitanA kaDuvA hotA hai, usase ananta guNa adhika kaDuvA kRSNa lezyA kA rasa hai / trikaTu aura gajapIpala kA rasa jitanA tIkhA hai, usase ananta guNa adhika tIkhA nIla lezyA kA rasa hai / kacce Ama aura kacce kapittha kA rasa jaise kasailA hotA hai, usase ananta guNa idhaka kasailA kApota
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 AgamasUtra - hindI anuvAda lezyA kA rasa hai / pake hue Ama aura pake hue kapittha kA rasa jitanA khaTa-mIThA hotA hai, usase ananta guNa adhika khaTa-mIThA tejolezyA kA rasa hai / uttama surA, phUloM se bane vividha Asava, madhu tathA maireyaka kA rasa jitanA amla hotA hai, usase ananta guNa adhika padmazyA kA rasa hai / khajUra, mRdvIkA, kSIra, khA~Da aura zakkara kA rasa jitanA mIThA hotA hai usase ananta guNa adhika mIThA zuklalezyA kA rasa hai / [1398-1399] gAya, kutte aura sarpa ke mRtaka zarIra kI jaise durgandha hotI hai, usase ananta guNa adhika durgandha tInoM aprazasta lezyAoM kI hotI hai / sugandhita puSpa aura pIse jA rahe sugandhita padArthoM kI jaisI gandha hai, usase ananta guNa adhika sugandha tInoM prazasta lezyAoM kI hai / [1400-1401] krakaca, gAya kI jIbha aura zAka vRkSa ke patroM kA sparza jaise karkaza hotA hai, usase ananta guNa adhika karkaza sparza tInoM aprazasta lezyAoM kA hai / bUra, navanIta, sirISa ke puSpoM kA sparza jaise komala hotA hai, usase ananta guNa adhika komala sparza tInoM prazasta lezyAoM kA hai / [1402] lezyAoM ke tIna, nau, sattAIsa, ikkAsI athavA do sau teMtAlIsa pariNAma hote haiM / [1403 - 1404] jo manuSya pA~ca AzravoM meM pravRtta hai, tIna guptiyoM meM agupta hai, paTukAya meM avirata hai, tIvra Arambha meM saMlagna hai, kSudra hai, avivekI hai - niHzaMka pariNAmavAlA hai, nRzaMsa hai, ajitendriya hai - ina sabhI yogoM se yukta, vaha kRSNalezyA meM pariNata hotA hai| [1405 - 1406] jo IrSyAlu hai, amarSa hai, atapasvI hai, ajJAnI hai, mAyAvI hai, lajjArahita hai, viSayAsakta hai, dveSI hai, dhUrta hai, pramAdI hai, rasa-lolupa hai, sukha kA gaveSaka haijo Arambha se avirata hai, kSudra hai, duHsAhasI hai - ina yogoM se yukta manuSya nIlalezyA meM pavivata hotA hai / [1407 - 1408] jo manuSya vakra hai, AcAra se Ter3hA hai, kapaTa karatA hai, saralatA se rahita hai, prati kuJcaka hai- apane doSoM ko chupAtA hai, aupadhika hai - sarvatra chadma kA prayoga karatA hai / mithyAdRSTi hai, anArya hai - utprAsaka hai - duSTa vacana bolatA hai, cora hai, matsarI hai, ina sabhI yogoM se yukta vaha kApota lezyA meM pariNata hotA hai / [1409-1410] jo namra hai, acapala hai, mAyA se rahita hai, akutUhala hai, vinaya karane meM nipuNa hai, dAnta hai, yogavAn hai, upadhAna karanevAlA hai / priyadharmI hai, dRDhadharmI hai, papA - bhIru hai, hitaipI hai - ina sabhI yogoM se yukta vaha tejo lezyA meM pariNata hotA hai / [1411-1412] krodha, mAna, mAyA aura lobha jisake atyanta alpa haiM, jo prazAntacitta hai, apanI AtmA kA damana karatA hai, yogavAn hai, upadhAna karanevAlA hai - jo mitabhASI hai, upazAnta hai, jitendriya hai- ina sabhI yogoM se yukta vaha padma lezyA meM pariNata hotA hai / [1413-1414] Artta aura raudra dhyAnoM ko chor3akara jo dharma aura zukladhyAna meM lIna hai, jo prazAnta-citta aura dAnta hai, pA~ca samitiyoM se samita aura tIna guptiyoM se gupta hai - sarAga ho yA vItarAga, kintu jo upazAnta hai, jitendriya hai-ina sabhI yogoM se yukta vaha
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana- 34/1414 zukla lezyA meM pariNata hotA hai / [1415] asaMkhya avasarpiNI aura utsarpiNI kAla ke jitane samaya hote haiM, asaMkhya yojana pramANa loka ke jitane AkAzapradeza hote hai, utane hI lezyAoM ke sthAna hote haiM / [1416-1421] kRSNa-lezyA kI jaghanya sthiti muhUrttArdha hai aura utkRSTa sthiti eka muhUrta - adhika tetIsa sAgara hai / nIla lezyA kI sthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga adhika dasa sAgara hai / kApota lezyA kI sthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa palyo pama ke asaMkhyAtaveM bhAga adhika tIna sAgara hai / tejolezyA kI sthiti jaghanya antarmuhUrta hai aura utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga adhika do sAgara hai / padmalezyA kI sthiti jaghanya antarmuhUrta hai aura utkRSTa eka muhUrtta adhika dasa sAgara hai / zuklalezyA kI sthiti jaghanya antarmuhUrta hai aura utkRSTa muhUrta - adhika tetIsa sAgara hai / [1422] gati kI apekSA ke binA yaha lezyAoM kI ogha - sAmAnya sthiti hai / aba cAra gatiyoM kI apekSA se lezyAoM kI sthiti kA varNana karU~gA / 135 [1423-1425] kApota lezyA kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa hai aura utkRSTa sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga adhika tIna sAgara hai / nIla lezyA kI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga adhika tIna sAgara hai aura utkRSTa sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga adhika dasa sAgara hai / kRSNa-lezyA kI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga adhika dasa sAgara hai aura utkRSTa sthiti tetIsa sAgara hai / [1426] nairayika jIvoM kI lezyAoM kI sthiti kA yaha varNana kiyA hai / isake bAda tiryaMca, manuSya aura devoM kI lezyA sthiti kA varNana karU~gA / [1427-1428] kevala zukla lezyA ko chor3akara manuSya aura tiryaMcoM kI jitanI bhI lezyAe~ haiM, una saba kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta hai / zukla lezyA kI jaghanya sthiti antarmuhUrtta hai aura utkRSTa sthiti nau varSa nyUna eka karor3a pUrva hai [1429] manuSya aura tiryaMcoM kI lezyAoM kI sthiti kA yaha varNana hai / isase Age devoM kI lezyAoM kI sthiti kA varNana karU~gA / [1430-1432] kRSNa lezyA kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa hai aura utkRSTa sthiti palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga hai / kRSNalezyA kI jo utkRSTa sthiti hai, usase eka samaya adhika nIla lezyA kI jaghanya sthiti, aura utkRSTa palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga adhika hai / nIla lezyA kI jo utkRSTa sthiti hai, usase eka samaya adhika kApota lezyA kI jaghanya sthiti hai, aura palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga adhika utkRSTa hai / [1433] isase Age bhavanapati, vyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM kI tejolezyA kI sthiti kA nirUpaNa karU~gA / [1434-1435] tejolezyA ko jaghanya sthiti eka palyopama hai aura utkRSTa sthiti palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga adhika do sAgara hai / tejo lezyA kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa kI hai aura utkRSTa sthiti palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga adhika do sAgara hai / [1436-1437] tejolezyA kI jo utkRSTa sthiti hai, usase eka samaya adhika padma lezyA kI jaghanya sthiti hai aura utkRSTa sthiti eka muhUrtta adhika dasa sAgara hai / jo padma
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 AgamasUtra-hindI anuvAda lezyA kI utkRSTa sthiti hai, usase eka samaya adhika zukla lezyA kI jaghanya sthiti hai, aura utkRSTa sthiti eka muhUrta-adhika tetIsa sAgara hai / [1438-1439] kRSNa, nIla aura kApota-ye tInoM adharma lezyAe~ haiM / ina tInoM se jIva aneka bAra durgati ko prApta hotA hai / tejo-lezyA, padma lezyA aura zuklalezyA ye tInoM dharma lezyAe~ haiM / ina tInoM se jIva aneka bAra sugati ko prApta hotA hai / / [1440-14420 prathama samaya meM pariNata sabhI lezyAoM se koI bhI jIva dUsare bhava meM utpanna nahIM hotA / antima samaya meM pariNata sabhI lezyAoM se koI bhI jIva dUsare bhava meM utpanna nahIM hotA / lezyAoM ko pariNati hone para antar muhUrta vyatIta ho jAtA hai aura jaba antarmuharta zeSa rahatA hai, usa samaya jIva paraloka meM jAte haiM / [1443] ataH lezyAoM ke anubhAga ko jAnakara aprazasta lezyAoM kA parityAga kara prazasta lezyAoM meM adhiSThita honA cAhie / -aisA maiM kahatA hU~ / (adhyayana-35-anagAramArgagati) [1444] mujha se jJAniyoM dvArA upadiSTa mArga ko ekAgra mana se suno, jisakA AcaraNa kara bhikSu duHkhoM kA anta karatA hai / [1445] gRhavAsa kA parityAga kara pravrajita huA muni, ina saMgoM ko jAne, jinameM manuSya Asakta hote haiM / [1446] saMyata bhikSu hiMsA, jhUTha, corI, abrahmacarya, icchA-kAma aura lobha se dUra rahe | [1447-1448] manohara citroM se yukta, mAlya aura dhUpa se suvAsita, kivAr3oM tathA sapheda caMdovA se yukta-aise cittAkarSaka sthAna kI mana se bhI icchA na kare / kAma-rAga ko bar3hAne vAle isa prakAra ke upAzraya meM indriyoM kA nirodha karanA bhikSu ke lie duSkara hai / [1449-1450] ataH ekAkI bhikSu zmazAna meM, zUnya gRha meM, vRkSa ke nIce tathA parakRta ekAnta sthAna meM rahane kI abhiruci rakhe / parama saMyata bhikSu prAsuka, anAvAdha, striyoM ke upadrava se rahita sthAna meM rahane kA saMkalpa kare / / [1451-1452] bhikSu na svayaM ghara banAe aura na dUsaroM se banavAe / cU~ki gRhakarma ke samAraMbha meM prANiyoM kA vadha dekhA jAtA hai / trasa aura sthAvara tathA sUkSma aura bAdara jIvoM kA vadha hotA hai, ataH saMyata bhikSu gRha-karma ke samAraMbha kA parityAga kare / [1453-1454] isI prakAra bhakta-pAna pakAne aura pakavAne meM hiMsA hotI hai / ataH prANa aura bhUta jIvoM kI dayA ke lie na svayaM pakAe na dUsare se pakavAe / bhakta aura pAna ke pakAne meM jala, dhAnya, pRthvI aura kASTha ke Azrita jIvoM kA vadha hotA hai-ataH bhikSu na pakavAe / [1455] agni ke samAna dUsarA zastra nahIM hai, vaha sabhI ora se prANinAzaka tIkSNa dhAra se yukta hai, bahuta adhika prANiyoM kI vinAzaka hai, ataH bhikSu agni na jalAe / [1456-1458] kraya-vikraya se virakta bhikSu suvarNa aura miTTI ko samAna samajhanevAlA hai, ataH vaha sone aura cA~dI kI mana se bhI icchA na kare / vastu ko kharIdane vAlA krayika
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana-35/1458 137 hotA hai aura becane vAlA vaNik ataH kraya-vikraya meM pravRtta sAdhu 'sAdhu' nahIM hai / bhikSAvRtti se hI bhikSu ko bhi7 karanI cAhie, kraya-vikraya se nahIM / kraya-vikraya mahAn doSa hai| bhikSA-vRtti sukhAvaha hai / / [1459-1460] muni zruta ke anusAra anindita aura sAmudAyika uJcha kI eSaNA kare / vaha lAbha aura alAbha meM santuSTa rahakara bhikSA-caryA kare / alolupa, rasa meM anAsakta, rasanendriya kA vijetA, amUrcchita mahAmuni yApanArtha-jIvana-nirvAha ke lie hI khAe, rasa ke lie nahIM / [1461] muni arcanA, racanA, pUjA, Rddhi, satkAra aura sammAna kI mana se bhI prArthanA na kare / [1462] muni zukla dhyAna meM lIna rahe / nidAnarahita aura akiMcana rahe / jIvanaparyanta zarIra kI Asakti ko chor3akara vicaraNa kare / [1463] antima kAla-dharma upasthita hone para muni AhAra kA parityAga kara aura manuSya-zarIra ko chor3akara duHkhoM se muktaprabhu ho jAtA hai / [1464] nirmama, nirahaMkAra, vItarAga aura anAzrava muni kevala-jJAna ko prApta kara zAzvata parinirvANa ko prApta hotA hai / -aisA maiM kahatA hU~ / adhyayana-35-kA munidIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa ( adhyayana-36-jIvAjIvavibhakti) [1465] jIva aura ajIva ke vibhAga kA tuma ekAgra mana hokara mujhase suno, jise jAnakara bhikSu samyak prakAra se saMyama meM yatnazIla hotA hai / [1466] yaha loka jIva aura ajIvamaya kahA gayA hai aura jahA~ ajIva kA eka deza kevala AkAza hai, vaha aloka kahA jAtA hai / [1467] dravya se, kSetra se, kAla se aura bhAva se jIva aura ajIva kI prarUpaNA hotI hai / [1468] ajIva ke do prakAra haiM-rUpI aura arUpI / arUpI dasa prakAra kA hai, aura rUpI cAra prakAra kA / [1469-1470] dharmAstikAya aura usakA deza tathA pradeza / adharmAstikAya aura usakA deza tathA pradeza | AkAzAstikAya aura usakA deza tathA pradeza | aura eka addhA samaya ye dasa bheda arUpI ajIva ke haiM / [1471-1472] dharma aura adharma loka-pramANa haiM / AkAza loka aura aloka meM vyApta hai / kAla kevala samaya-kSetra meM hI hai / dharma, adharma, AkAza-ye tInoM dravya anAdi, aparyavasita aura sarvakAla hai / [1473] pravAha kI apekSA se samaya bhI anAdi ananta hai / pratiniyata vyakti rUpa eka-eka kSaNa kI apekSA se sAdi sAnta hai / [1474-1476] rUpI dravya ke cAra bheda haiM-skandha, skandha-deza, skandha-pradeza aura paramANu / paramANuoM ke ekatva hone se skandha hote haiM / skandha ke pRthak hone se paramANu hote
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 AgamasUtra-hindI anuvAda haiM / yaha dravya kI apekSA se hai / kSetra kI apekSA se ve skandha Adi loka ke eka deza se lekara sampUrNa loka taka meM bhAjya haiM-yahA~ se Age skandha aura paramANu ke kAla kI apekSA se cAra bheda kahatA hU~ / skandha Adi pravAha kI apekSA se anAdi ananta haiM aura sthiti kI apekSA se sAdi sAnta haiM / [1477] rUpI ajIvoM-pudgala dravyoM kI sthiti jaghanya eka samaya aura utkRSTa asaMkhyAta kAla kI batAI gaI hai / [1478] rUpI ajIvoM kA antara jaghanya eka samaya aura utkRSTa ananta kAla hai / [1479] varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se skandha Adi kA pariNamana pA~ca prakAra kA hai / [1480] jo skandha Adi pudgala varNa se pariNata haiM, ve pA~ca prakAra ke haiM-kRSNa, nIla, lohita, hAridra aura zukla / [1481] jo pudgala gandha se pariNata haiM, ve do prakAra ke haiM-surabhigandha aura durabhigandha / [1482] jo pudgala rasa se pariNata haiM, ve pA~ca prakAra ke haiM-tikta, kaTu, kaSAya, amla aura madhura / [1483-1484] jo pudgala sparza se pariNata haiM, ve ATha prakAra ke haiM-karkaza, mRdu, guru, laghu, zIta, uSNa, snigdha aura rUkSa / isa prakAra ye sparza se pariNata pudgala kahe gaye haiM / [1485] jo pudgala saMsthAna se pariNata haiM, ve pA~ca prakAra ke haiM-parimaNDala, vRtta, trikoNa, caukora aura dIrgha / [1486-1490] jo pudgala varNa se kRSNa hai, yA varNa se nIla hai, yA rakta hai, yA pIta hai, yA varNa se zukla haiM vaha gandha, rasa, sparza aura saMsthAna se bhAjya hai / [1491-1492] jo pudgala gandha se sugandhita hai, yA durgandhita hai, vaha varNa, rasa, sparza aura saMsthAna se bhAjya hai / [1493-1497] jo pudgala rasa se tikta hai, kaTu hai, kasailA hai, khaTTA hai yA madhura hai vaha varNa, gandha, sparza aura saMsthAna se bhAjya hai / [1498-1505] jo pudgala sparza se karkaza hai - mRdu hai - guru hai - laghu hai - zIta hai- uSNa hai - snigdha hai yA rUkSa hai vaha varNa, gandha, rasa aura saMsthAna se bhAjya hai / / [1506-1510] jo pudgala saMsthAna se parimaNDala hai-vRtta hai - trikoNa hai - catuSkoNa hai yA Ayata hai vaha varNa, gandha, rasa aura sparza se bhAjya hai / [1511] yaha saMkSepa se ajIva vibhAga kA nirUpaNa kiyA gayA hai / aba kramazaH jIvavibhAga kA nirUpaNa karU~gA / [1512] jIva ke do bheda haiM-saMsArI aura siddha / siddha aneka prakAra ke haiM / unakA kathana karatA hU~, suno / [1513] strIliMga siddha, puruSaliMga siddha, napuMsakaliMga siddha aura svaliMga siddha, anyaliMga siddha tathA gRhaliMga siddha / [1514] utkRSTa, jaghanya aura madhyama avagAhanA meM tathA Urdhva loka meM, tiryaka loka meM evaM samudra aura anya jalAzaya meM jIva siddha hote haiM /
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana-36/1515 139 [1515-1518] eka samaya meM dasa napuMsaka, bIsa striyA~ aura eka-sau ATha puruSa evaM gRhasthaliMga meM cAra, anyaliMga meM dasa, svaliMga meM eka-sau ATha evaM utkRSTa avagAhanA meM do, jaghanya avagAhanA meM cAra aura madhyama avagAhanA meM eka-sau ATha evaM Urdhva loka meM cAra, samudra meM do, jalAzaya meM tIna, adho loka meM bIsa, tiryak loka meM eka-sau ATha jIva siddha ho sakate haiM / [1519-1520] siddha kahA~ rukate haiM ? kahA~ pratiSThita haiM ? zarIra ko kahA~ chor3akara, kahA~ jAkara siddha hote haiM ? siddha aloka meM rukate haiM / loka ke agrabhAga meM pratiSThita haiM / manuSyaloka meM zarIra ko chor3akara loka ke agrabhAga meM jAkara siddha hote haiM / [1521-1523] sarvArtha-siddha vimAna se bAraha yojana Upara Ipat-prAgbhArA pRthvI hai / vaha chatrAkAra hai / usakI lambAI paiMtAlIsa lAkha yojana hai / caur3AI utanI hI hai / paridhi usase tigunI hai / madhyama meM vaha ATha yojana sthUla hai / kramazaH patalI hotI hotI antima bhAga meM makkhI ke paMkha se bhI adhika patalI ho jAtI hai / __ [1524-1525] jinavaroM ne kahA hai-vaha pRthvI arjuna svarNamayI hai, svabhAva se nirmala hai aura uttAna chatrAkAra hai / zaMkha, aMkaratna aura kunda puSpa ke samAna zveta hai, nirmala aura zubha hai / isa sItA nAma kI ISat-prAgabhArA pRthvI se eka yojana Upara loka kA anta hai / [1526-1527] usa yojana ke Upara kA jo kosa hai, usa kosa ke chaThe bhAga meM siddhoM kI avagAhanA hotI hai / bhavaprapaMca se mukta, mahAbhAga, parama gati 'siddhi' ko prApta siddha vahA~ agrabhAga meM sthita haiM / [1528] antima bhava meM jisakI jitanI U~cAI hotI hai, usase tribhAgahIna siddhoM kI avagAhanA hotI hai / [1529] eka kI apekSA se siddha sAdiananta hai / aura bahatva kI apekSA se siddha anAdi, ananta haiM / [1530] ve arUpa haiM, saghana haiM, jJAna-darzana se saMpanna haiM / jisakI koI upamA nahIM hai, aisA atula sukha unheM prApta hai / 1531] jJAna-darzana se yukta, saMsAra ke pAra pahu~ce hue, parama gati siddhi ko prApta ve sabhI siddha loka ke eka deza meM sthita haiN| [1532] saMsArI jIva ke do bheda haiM-trasa aura sthAvara / unameM sthAvara tIna prakAra ke haiM / [1533] pRthvI, jala aura vanaspati-ye tIna prakAra ke sthAvara haiM / aba unake bhedoM ko mujhase suno / [1534-1536] pRthvIkAya jIva ke do bheda haiM-sUkSma aura bAdara / punaH donoM ke paryApta aura aparyApta do-do bheda haiM / bAdara paryApta pRthvIkAya jIva ke do bheda haiM-zlakSaNa aura khara / mRdu ke sAta bheda haiM-kRSNa, nIla, rakta, pIta, zveta, pANDu aura panaka / kaThora pRthvI ke chattIsa prakAra haiM [1537-1540] zuddha pRthvI, zarkarA, bAlU, upala-patthara, zilA, lavaNa, kSArarUpa
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 AgamasUtra-hindI anuvAda naunI miTTI, lohA, tAmbA, trapuka, zIzA, cA~dI, sonA, vajra, haritAla, hiMgula, mainasila, sasyaka, aMjana, pravAla, abhra-paTala, abhrabAluka-abhraka kI par3atoM se mizrita bAlU / aura vividha maNi bhI bAdara pRthvI kAya ke antargata haiM-gomedaka, rucaka, aMka, sphaTika, lohitAkSa, marakata, masAragalla, bhujamocaka, indranIla, candana, geruka evaM haMsagarbha, pulaka, saugandhika, candraprabha, vaiDUrya, jalakAnta aura sUryakAnta / [1541] ye kaThora pRthvIkAya ke chattIsa bheda haiM / sUkSma pRthvIkAya ke jIva eka hI prakAra ke haiM, ataH ve anAnAtva haiM / [1542] sUkSma pRthvIkAya ke jIva sampUrNa loka meM aura bAdara pRthvIkAya ke jIvaloka ke eka deza meM vyApta haiM / aba cAra prakAra se pRthvIkAyika jIvoM ke kAla-vibhAga kA kathana karU~gA / [1543-1546] pRthvIkAyika jIva pravAha kI apekSA se anAdi ananta haiM aura sthiti kI apekSA se sAdi sAnta haiM / unakI 2200 varSa kI utkRSTa aura antarmuhUrta kI jaghanya sthiti hai / unakI asaMkhyAta kAlakI utkRSTa aura antarmuharta kI jaghanya kAya-sthiti hai / pRthvI ke zarIra ko na chor3akara nirantara pRthvIkAya meM hI paidA hote rahanA, kAya-sthiti hai| pRthvI ke zarIra ko ekabAra choDakara phira vApasa pRthvI ke zarIrameM utpanna hone ke bIcakA antarakAla jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa ananta kAla hai / [1547] varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna ke Adeza se to pRthvI ke hajAroM bheda hote haiM / [1548-1550] ap kAya jIva ke do bheda haiM-sUkSma aura bAdara / punaH donoM ke paryApta aura aparyApta do-do bheda haiM / bAdara paryApta apkAya jIvoM ke pA~ca bheda haiM-zuddhodaka, osa, haratanu, mahikA aura hima / sUkSma apkAya ke jIva eka prakAra ke haiM, unake bheda nahIM haiM / sUkSma apkAya ke jIva sampUrNa loka meM aura bAdara apkAyake jIva loka ke eka bhAga meM vyApta haiM / [1551-1554] apkAyika jIva pravAha kI apekSA se anAdi-ananta haiM aura sthiti kI apekSA se sAdi-sAnta haiM / unakI 7000 varSa kI utkRSTa aura antarmuhurta kI jaghanya Ayusthiti hai / unakI asaMkhyAta kAla kI utkRSTa aura antarmuhUrta kI jaghanya kAyasthiti hai / apkAya ko chor3akara nirantara apkAya meM hI paidA honA, kAya sthiti hai / apkAya ko chor3akara punaH apkAya meM utpanna hone kA antara jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa ananta-kAla kA hai / [1555] varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se apkAya ke hajAroM bheda haiM | [1556-1557] vanaspati kAya ke jIvoM ke do bheda haiM-sUkSma aura bAdara / punaH donoM ke paryApta aura aparyApta do-do bheda haiM / bAdara paryApta vanaspatikAya ke jIvoM ke do bheda haiM sAdhAraNa-zarIra aura pratyeka-zarIra / [1558-1559] pratyeka-zarIra vanaspati kAya ke jIvoM ke aneka prakAra haiM / jaisevRkSa, guccha, gulma, latA, vallI aura tRNa | latA-valaya, parvaja, kuhaNa, jalaruha, auSadhi,
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 141 uttarAdhyayana- 36/1559 dhAnya, tRNa aura haritakAya - ye sabhI pratyeka zarIrI haiM / [1560-1563] sAdhAraNazarIrI aneka prakAra ke haiM-Aluka, mUla, zrRMgavera, hirilIkanda, sirilIkanda, sissirilIkanda, jAvaIkanda, keda-kaMdalIkanda, pyAja, lahasuna, kandalI, kustumbaka, lohI, snihu, kuhaka, kRSNa, vajrakanda aura sUraNa- kanda, azvakarNI, siMhakarNI, musuMDhI aura haridrA ityAdi / [1564-1568] sUkSma vanaspati kAya ke jIva eka hI prakAra ke haiM, unake bheda nahIM haiM / sUkSma vanaspatikAya ke jIva sampUrNa loka meM aura bAdara vanaspati kAya ke jIva loka ke eka bhAga meM vyApta haiM / ve pravAha kI apekSA se anAdi ananta haiM aura sthiti kI apekSA se sAdisAnta haiM / unakI dasa hajAra varSa kI utkRSTa aura antarmuhUrta kI jaghanya Ayu-sthiti hai / unakI ananta kAla kI utkRSTa aura antarmuhUrta kI jaghanya kAya sthiti hai / vanaspati ke zarIra ko na chor3akara nirantara vanaspati ke zarIra meM hI paidA honA, kAyasthiti hai / vanaspati ke zarIra ko chor3akara punaH vanaspati ke zarIra meM utpanna hone meM jo antara hotA hai, vaha jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa asaMkhyAta kAla kA hai / [1569] varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se vanaspatikAya ke hajAroM bheda haiM / [1570] isa prakAra saMkSepa se tIna prakAra ke sthAvara jIvoM kA nirUpaNa kiyA gyaa| aba kramazaH tIna prakAra ke trasa jIvoM kA nirUpaNa karU~gA / [1571] tejas, vAyu aura udAra trasa - ye tIna trasakAya ke bheda haiM. unake bhedoM ko mujhase suno| [1572-1574] tejas kAya jIvoM ke do bheda haiM- sUkSma aura bAdara / punaH donoM ke paryApta aura aparyApta do-do bheda haiM / bAdara paryApta tejas kAya jIvoM ke aneka prakAra haiMaMgAra, murmura, agni, arci - jvAlA, ulkA, vidyut ityAdi / sUkSma tejaskAya ke jIva eka prakAra ke haiM, unake bheda nahIM haiM / [1575-1579] sUkSma tejaskAya ke jIva sampUrNa loka meM aura bAdara tejaskAya ke jIva loka ke eka bhAga meM vyApta haiM / isa nirUpaNa ke bAda cAra prakAra se tejaskAya jIvoM ke kAla vibhAga kA kathana karU~gA / ve pravAhI kI apekSA se anAdi ananta haiM aura sthiti kI apekSA se sAdisAnta haiM / tejaskAya kI Ayu-sthiti utkRSTa tIna ahorAtra kI hai aura jaghanya antarmuhUrta kI hai / tejaskAya kI kAya sthiti utkRSTa asaMkhyAta kAla kI hai aura jaghanya antarmuhUrta kI hai / tejas ke zarIra ko chor3a kara rintara tejas ke zarIra meM hI paidA honA, kAya sthiti hai / tejas ke zarIra ko chor3akara punaH tejas ke zarIra meM utpanna hone meM jo antara hai, vaha jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa ananta kAla kA hai / [1580] varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se tejas ke hajAro bheda haiM / [1581-1583] vAyukAya jIvoM ke do bheda haiM- sUkSma aura bAdara / punaH una donoM ke paryApta aura aparyApta do-do bheda haiN| bAdara paryApta vAyukAya jIvoM ke pA~ca bheda haiMutkalikA, maNDalikA, dhanavAta, guMjAvAta aura zuddhavAta / saMvartaka- vAta Adi aura bhI
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 AgamasUtra-hindI anuvAda aneka bheda haiM / sUkSma vAyukAya ke jIva eka prakAra ke haiM, unake bheda nahIM haiM / [1584-1588] sUkSma vAyukAya ke jIva sampUrNa loka meM aura bAdara vAyukAya ke jIva loka ke eka bhAga meM vyApta haiM / isa nirUpaNa ke bAda cAra prakAra se vAyukAyika jIvoM ke kAla-vibhAga kA kathana karU~gA / ve pravAha kI apekSA se anAdi ananta haiM aura sthiti kI apekSA se Adi sAnta haiM / unakI Ayu-sthiti utkRSTa tIna hajAra varSa kI hai aura jaghanya antarmuharta kI / unakI kAyasthiti utkRSTa asaMkhyAtakAla kI hai aura jaghanya antarmuhUrta kI hai / vAyu ke zarIra ko chor3akara nirantara vAyu ke zarIra meM hI paidA honA, kAyasthiti hai / vAyu ke zarIra ko chor3akara punaH vAyu ke zarIra meM utpanna hone meM jo antara hai, vaha jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa ananta kAla kA hai / [1589] varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se vAyukAya ke hajAroM bheda hote haiM / [1590] udAra trasoM ke cAra bheda haiM-dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya / [1591-1594] dvIndriya jIva ke do bheda haiM-paryApta aura aparyApta / unake bhedoM ko mujha se suno / kRmi, saumaMgala, alasa, mAtRvAhaka, vAsImukha, sIpa, zaMka, zaMkhanaka-palloya, aNullaka, varATaka, jauka, jAlaka aura candaniyA-ityAdi aneka prakAra ke dvIndriya jIva haiM / ve loka ke eka bhAga meM vyApta haiM, sampUrNa loka meM nahIM / [1595-1598] pravAha kI apekSA se ve anAdi ananta haiM aura sthiti kI apekSA ve sAdi sAnta haiM / unakI Ayu-sthiti utkRSTa bAraha varSa kI aura jaghanya sthiti antarmuharta kI hai / unakI kAya-sthiti utkRSTa saMkhyAta kAla kI aura jaghanya antarmuhUrta kI hai / dvIndriya ke zarIra ko na chor3akara niraMtara dvIndriya zarIra meM hI paidA honA, kAyasthiti hai / dvIndriya ke zarIra ko chor3akara punaH dvIndriya zarIra meM utpanna hone meM jo aMtara hai, vaha jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa anantakAla kA hai / [1599] varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se unake hajAroM bheda hote haiM / [1600-1603] trIndriya jIvoM ke do bheda haiM-paryApta aura aparyApta / unake bhedoM ko mujha se suno / kuMthu, cIMTI, khaTamala, makar3I, dImaka, tRNAhAraka, ghuma, mAluka, patrAhArakamiMjaka, tinduka, trapuSamiMjaka, zatAvarI, kAna-khajUrA, indrakAyika indragopaka ityAdi trIndriya jIva aneka prakAra ke haiM / ve loka ke eka bhAga meM vyApta haiM, sampUrNa loka meM nahIM / [1604-1607] pravAha kI apekSA se ve anAdi anaMta haiM aura sthiti kI apekSA se sAdi sAnta haiM / unakI Ayu-sthiti utkRSTa una pacAsa dinoM kI aura jaghanya antarmuhUrta kI hai / unakI kAya-sthiti utkRSTa saMkhyAta kAla kI aura jaghanya antarmuhUrta kI hai / trIndriya zarIra ko na chor3akara, niraMtara trIndriya zarIra meM hI paidA honA kAyasthiti hai / trIndriya zarIra ko chor3akara punaH trIndriya ke zarIra meM utpanna hone meM antara jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa anantakAla kA hai / [1608] varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se unake hajAroM bheda haiM / [1609-1613] caturindriya jIva ke do bheda haiM-paryApta aura aparyApta / unake bheda
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana-36/1613 143 tuma mujha se suno / andhikA, potikA, makSikA, mazakamacchara, bhramara, kITa, pataMga, DhiMkuNa, kuMkuNa-kukkuDa, zrRMgirITI, nandAvarta, bicchU, Dola, bhuMgarITaka, viralI, akSivedhaka akSila, mAgadha, akSiroDaka, vicitra, citra-patraka, ohiMjaliyA, jalakArI, nIcaka, tantavaka-ityAdi caturindriya ke aneka prakAra haiM / ve loka ke eka bhAga meM vyApta haiM, sampUrNa loka meM nahIM / [1614-1617] pravAha kI apekSA se ve anAdi-anaMta aura sthiti kI apekSA se sAdi sAnta haiM / unakI Ayu-sthiti utkRSTa chaha mAsa kI aura jaghanya antarmuharta kI hai / unakI kAya-sthiti utkRSTa saMkhyAtakAla kI aura jaghanya antarmuharta kI hai / caturindriya ke zarIra ko na chor3akara niraMtara caturindriya ke zarIra meM hI paidA hote rahanA, kAya-sthiti hai / caturindriya zarIra ko chor3akara punaH caturindriya zarIra meM utpanna hone meM antara jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa anantakAla kA hai / [1618] varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se unake hajAroM bheda haiM / [1619] paMcendriya jIva ke cAra bheda haiM-nairayika, tiryaMca, manuSya aura deva / [1620-1621] nairayika jIva sAta prakAra ke haiM-ratnAbhA, zarkarAbhA, bAlukAbhA / paMkabhA, dhUmAbhA, tamaHprabhA aura tamastamA isa prakAra sAta pRthviyoM meM utpanna hone vAlenairayika sAta prakAra ke haiM / [1622-1623] ve loka ke eka bhAga meM vyApta haiM / isa nirUpaNa ke bAda cAra prakAra se nairayika jIvoM ke kAla-vibhAga kA kathana karU~gA / ve pravAha kI apekSA se anAdi ananta haiM / aura sthiti kI apekSA se sAdisAnta hai / [1624-1630] pahalI pRthvI meM nairayika jIvoM kI Ayu-sthiti jaghanya dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa eka sAgaropama kI dUsarI pRthvI meM utkRSTa tIna sAgaropama kI aura jaghanya eka sAgaropama kI tIsarI pRthvI meM utkRSTa sAta sAgaropama aura jaghanya tIna sAgaropama / cauthI pRthvI utkRSTa dasa sAgaropama aura jaghanya sAta sAgaropama / pA~cavIM pRthvI meM utkRSTa sataraha sAgaropama aura jaghanya dasa sAgaropama hai / chaThI pRthvI meM utkRSTa bAIsa sAgaropama aura jaghanya sataraha sAgaropama hai / sAtavIM pRthvI meM nairayika jIvoM kI Ayu-sthiti utkRSTa tetIsa sAgaropama aura jaghanya bAIsa sAgaropama hai / [1631-1632] nairayika jIvoM kI jo Ayu-sthiti hai, vahI unakI jaghanya aura utkRSTa kAyasthiti hai / nairayika zarIra ko chor3akara punaH nairayika zarIra meM utpanna hone meM antara jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa anantakAla kA hai / [1633] varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se unake hajAroM bheda haiM / [1634-1635] paMcendriya-tiryaJca jIva ke do bheda haiM-sammUrchima-tiryaJca aura garbhajatiryaJca / ina donoM ke punaH jalacara, sthalacara aura khecara-ye tIna-tIna bheda haiM / unako tuma mujhase suno / [1636-1641] jalacara pA~ca prakAra ke haiM-matsya, kacchapa, grAha, makara aura suNsumaar| ve loka ke eka bhAga meM vyApta haiM, sampUrNa loka meM nahIM / isa nirUpaNa ke bAda cAra prakAra se unake kAlavibhAga kA kathana karU~gA / ve pravAha kI apekSA se anAdi-ananta haiM aura sthiti kI apekSA se sAdisAnta haiM / jalacaroM kI Ayu-sthiti utkRSTa eka karor3a pUrva kI aura
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 AgamasUtra-hindI anuvAda jaghanya antarmuharta kI hai / jalacaroM kI kAya-sthiti utkRSTa eka karor3a pUrva kI hai aura jaghanya antarmuhUrta kI hai / jalacara ke zarIra ko chor3akara punaH jalacara ke zarIra meM utpanna hone meM antara jaghanya antarmuhurta aura utkRSTa anantakAla kA hai / [1642] varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se unake hajAroM bheda haiM / [1643-1645] sthalacara jIvoM ke do bheda haiM-catuSpada aura parisarpa / catuSpada cAra prakAra ke haiM, ekakhura, dvikhura, gaNDIpada aura sanakhapada / parisarpa do prakAra ke haiM-bhujaparisarpa, uraHparisarpa ina donoM ke aneka prakAra haiM / [1646-1650] ve loka ke eka bhAga meM vyApta haiM, sampUrNa loka meM nahIM / isa nirUpaNa ke bAda cAra prakAra se sthalacara jIvoM ke kAla-vibhAga kA kathana karU~gA | pravAha kI apekSA se ve anAdi ananta haiM / sthiti kI apekSA se sAdi-sAnta haiM / unakI Ayu sthiti utkRSTa tIna palyopama kI aura jaghanya antarmuhUrta kI hai / utkRSTataH pRthaktva karor3a pUrva adhika tIna palyopama aura jaghanyataH antarmuhUrta-sthalacara jIvoM kI kAyasthiti hai / aura unakA antara jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa ananta kAla kA hai / / [1651-1656] khecara jIva ke cAra prakAra haiM-carmapakSI, roma pakSI, samudga pakSI aura vitatapakSI / ve loka ke eka bhAga meM vyApta hai, sampUrNa loka meM nahIM / isa nirUpaNa ke bAda cAra prakAra se khecara jIvoM ke kAlavibhAga kA kathana karU~gA | pravAha kI apekSA se ve anAdi ananta haiM / sthiti kI apekSA se sAdi sAnta haiM / unakI Ayu sthiti utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hai aura jaghanya antarmuhUrta hai / utkRSTataH pRthaktva karor3a pUrva adhika palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga aura jaghanyataH antarmuhUrta-khecara jIvoM kI kAyasthiti hai / aura unakA antara jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa ananta kAla kA hai / [1657] varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se unake hajAroM bheda haiM / [1658-1661] manuSya do prakAra ke haiM-saMmUrchima aura garbhotpanna / akarma-bhUmika, karma-bhUmika aura anta Ipaka ye tIna bheda garba se utpanna manuSyoM ke haiM / karma-bhUmika manuSyoM ke pandraha, akarma-bhUmika manuSyoM ke tIsa aura antarkIpaka manuSyoM ke aTThAIsa bheda haiM / sammUrchima manuSyoM ke bheda bhI isI prakAra haiM / ve saba bhI loka ke eka bhAga meM vyApta haiM / [1662-1665] ukta manuSya pravAha kI apekSA se anAdi ananta haiM, sthiti kI apekSA se sAdi sAnta haiM / manuSyoM kI Ayu-sthiti utkRSTa tIna palyopama aura jaghanya antarmuhUrta kI hai / utkRSTataH pRthaktva karor3a pUrva adhika tIna palyopama aura jaghanya antarmuhUrtamanuSyoM kI kAya-sthiti hai unakA antara jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa ananta kAla kA hai / [1666] varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se unake hajAroM bheda haiM | [1667-1668] bhavanavAsI, vyantara, jyotiSka aura vaimAnika ye devoM ke cAra bheda haiM / bhavanavAsI devoM ke dasa, vyantara devoM ke ATha, jyotiSka devoM ke pA~ca aura vaimAnika devoM ke do bheda haiM / [1669] asurakumAra, nAgakumAra, suparNakumAra, vidyutkumAra, agnikumAra, dvIpakumAra, udadhikumAra, dikkumAra, vAyukumAra aura stanitakumAra-ye dasa bhavanavAsI deva haiM / [1670] pizAca, bhUta, yakSa, rAkSasa, kinnara, kiMpuruSa, mahoraga aura gandharva-ye ATha
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana-36/1670 145 vyantara deva haiM / [1671] candra, sUrya, nakSatra, graha aura tArA-ye pA~ca jyotiSka deva haiM / ye dizAvicArI haiN| [1672] vaimAnika devoM ke do bheda haiM-kalpa se sahita aura kalpAtIta / [1673-1674] kalpopaga deva ke bAraha prakAra haiM-saudharma, IzAnaka, sanatkumAra, mAhendra, brahmaloka, lAntaka, mahAzukra, sahasrAra, Anata, prANata AraNa aura acyuta / [1675-1679] kalpAtIta devoM ke do bheda haiM-aveyaka aura anuttara / graiveyaka nau prakAra ke haiM-adhastana-adhastana, adhastana-madhyama, adhastana-uparitana, madhyama-adhastanamadhyama-madhyama, madhyama-uparitana, uparitana-adhastana, uparitana-madhyama aura uparitana-uparitanaye nau graiveyaka haiM / vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita aura sarvArthasiddhaka ye pA~ca anuttara deva haiM / isa prakAra vaimAnika deva aneka prakAra ke haiM / [1680-1681] ve sabhI loka ke eka bhAga meM vyApta haiM / isa nirUpaNa ke bAda cAra prakAra se unake kAla-vibhAga kA kathana karU~gA / ve pravAha kI apekSA se anAdiananta haiM / sthiti kI apekSA se sAdisAnta haiM / / [1682-1684] bhavanavAsI devoM kI utkRSTa Ayusthiti kiMcit adhika eka sAgaropama kI aura jaghanya dasa hajAra varSa kI hai / vyantara devoM kI utkRSTa Ayu-sthiti eka palyopama kI aura jaghanya dasa hajAra varSa kI hai / jyotiSka devoM kI utkRSTa Ayusthiti eka lAkha varSa adhika eka palyopama kI aura jaghanya palyopamaka kA AThavA~ bhAga hai / [1685-1696] saudharma devoM kI utkRSTa Ayu-sthiti do sAgaropama aura jaghanya eka palyopama / IzAna devoM kI utkRSTa kiMcit adhika sAgaropama aura jaghanya kiMcit adhika eka palyopama / sanatkumAra kI utkRSTa sAta sAgaropama aura jaghanya do sAgaropama / mAhendrakumAra kI utkRSTa kiMcit adhika sAta sAgaropama, aura jaghanya kiMcit adhika do sAgaropama / brahmaloka devoM kI utkRSTa dasa sAgaropama aura jaghanya sAta sAgaropama / lAntaka devoM kI utkRSTa caudaha sAgaropama, jaghanya dasa sAgaropama / mahAzukra devoM kI utkRSTa sataraha sAgaropama aura jaghanya caudaha sAgaropama / sahasrAra devoM kI utkRSTa aThAraha sAgaropama, jaghanya sataraha sAgaropama / Anata devoM kI utkRSTa unnIsa sAgaropama, jaghanya aThAraha sAgaropama / prANata devoM kI utkRSTa bIsa sAgaropama aura jaghanya unnIsa sAgaropama / AraNa devoM kI utkRSTa ikkIsa sAgaropama, jaghanya bIsa sAgaropama aura acyuta devoM kI Ayu-sthiti utkRSTa bAIsa sAgaropama, jaghanya ikkIsa sAgaropama hai / [1697-1715] prathama graiveyaka devoM kI utkRSTa Ayusthiti teIsa jaghanya bAIsa sAgaropama / dvitIya graiveyaka devoM kI utkRSTa caubIsa jaghanya teIsa sAgaropama / tRtIya graiveyaka devoM kI utkRSTa paccIsa, jaghanya caubIsa sAgaropama / caturtha graiveyaka devoM kI utkRSTa chabbIsa, jaghanya paccIsa sAgaropama / paMcama graiveyaka devoM kI utkRSTa sattAIsa, jaghanya chabbIsa saagropm| paSTha graiveyaka devoM kI utkRSTa aTThAIsa sAgaropama aura jaghanya sattAIsa sAgaropama / saptama graiveyaka devoM kI utkRSTa unatIsa aura jaghanya aTThAIsa sAgaropama hai / aSTama graiveyaka devoM kI utkRSTa tIsa aura jaghanya unatIsa sAgaropama hai / aura navama graiveyaka devoM kI utkRSTa Ayusthiti 12 10
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra - hindI anuvAda 146 ikattIsa sAgaropama aura jaghanya tIsa sAgaropama hai / [1706-1707] vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita devoM kI utkRSTa Ayusthiti taiMtIsa sAgaropama aura jaghanya ikattIsa sAgaropama hai / mahAvimAna sarvArthasiddha ke devoM kI ajaghanya - anutkRSTa Ayu-sthiti taiMtIsa sAgaropama hai / [1708-1709] devoM kI pUrva-kathita jo Ayu- sthiti hai, vahI unakI jaghanya aura utkRSTa kA sthiti hai / deva ke zarIra ko chor3akara punaH deva ke zarIra meM utpanna hone meM antara jaghanya antarmuhUrtta aura utkRSTa anantakAla kA hai / [ 1710] varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se unake hajAroM bheda hote haiM / [1711-1712] isa prakAra saMsArI aura siddha jIvoM kA vyAkhyAna kiyA gayA / rUpI aura arUpI ke bheda se do prakAra ke ajIvoM kA bhI vyAkhyAna ho gayA / jIva aura ajIva ke vyAkhyAna ko sunakara aura usameM zraddhA karake jJAna evaM kriyA Adi sabhI nayoM se anumata saMyama meM muni ramaNa kare / [1713-1714] tadanantara aneka varSo taka zrAmaNya kA panala karake muni isa anukrama se AtmA kI saMlekhanA - vikAroM se kSINatA kare / utkRSTa saMlekhanA bAraha varSa kI hotI hai / madhyama eka varSa kI aura jaghanya chaha mAsa kI hai / [1715-1718] prathama cAra varSoM meM dugdha Adi vikRtiyoM kA tyAga kare, dUsare cAra varSoM meM vividha prakAra kA tapa kare / phira do varSoM taka ekAntara tapa kare / bhojana ke dina AcAmla kare / usake bAda gyArahaveM varSa meM pahale chaha mahinoM taka koI bhI ativikRSTa tapa na kare / usake bAda chaha mahine taka vikRSTa tapa kare / isa pUre varSa meM parimita AcAmla kare / bArahaveM varSa meM eka varSa taka nirantara AcAmla karake phira muni pakSa yA eka mAsa kA anazana kare / [1719] kAMdarpI, AbhiyogI, kilvipikI, mohI aura AsurI bhAvanAe~ durgati dene vAlI haiM / ye mRtyu ke samaya meM saMyama kI virAdhanA karatI hai / I [1720-1722] jo marate samaya mithyA - darzana meM anurakta haiM, nidAna se yukta haiM aura hiMsaka haiM, unheM bodhi bahuta durlabha hai / jo samyag - darzana meM anurakta haiM, nidAna se rahita haiM, zuk lezyA meM avagADha- praviSTa haiM, unheM bodhi sulabha hai / jo marate samaya mithyA - darzana meM anurakta haiM, nidAna sahita haiM, kRSNa lezyA meM avagADha haiM, unheM bodhi bahuta durlabha hai / [1723-1724] jo jina-vacana meM anurakta haiM, jinavacanoM kA bhAvapUrvaka AcaraNa karate haiM, ve nirmala aura rAgAdi se asaMkliSTa hokara parItasaMsArI hote haiM / jo jIva jina-vacana se aparicita haiM, ve becAre aneka bAra bAla-maraNa tathA akAma-maraNa se marate raheMge / [1725] jo aneka zAstroM ke vettA, AlocanA karane vAloM ko samAdhi utpanna karane vAle aura guNagrAhI hote haiM, ve isI kAraNa AlocanA sunane meM samartha hote haiM / [1726 - 1729] jo kandarpa, kautkucya karatA hai, tathA zIla, svabhAva, hAsya aura vikathA se dUsaroM ko ha~sAtA hai, vaha kAMdarpI bhAvanA kA AcaraNa karatA hai / jo sukha, ghRtAdi rasa aura samRddhi ke lie maMtra, yoga aura bhUti karma kA prayoga karatA hai, vaha abhiyogI bhAvanA
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana-36/1729 147 kA AcaraNa karatA hai / jo jJAna kI, kevala-jJAnI kI, dharmAcArya kI, saMgha kI tathA sAdhuoM kI nindA karatA hai, vaha mAyAvI kilbiSikI bhAvanA kA AcaraNa karatA hai / jo nirantara krodha ko bar3hAtA rahatA hai aura nimitta vidyA kA prayoga karatA hai, vaha AsurI bhAvanA kA AcaraNa karatA hai / [1730] jo zastra se, viSabhakSaNa se, athavA agni meM jalakara tathA pAnI meM DUbakara AtmahatyA karatA hai, jo sAdhvAcAra se viruddha bhANDa rakhatA hai, vaha aneka janma-maraNoM kA bandhana karatA hai / [1731] isa prakAra bhavya-jIvoM ko abhipreta chattIsa uttarAdhyayanoM ko-uttama adhyAyoM ko prakaTa kara buddha, jJAtavaMzIya, bhagavAn mahAvIra nirvANa ko prApta hue / -aisA maiM kahatA hU~ / | 43 | uttarAdhyayana-mUlasUtra-4-hindI anuvAda pUrNa |
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 namo namo nimmaladaMsaNassa 44 nandIsUtra cUlikA-1- hindI anuvAda AgamasUtra - hindI anuvAda [9] saMsAra ke tathA jIvotpattisthAnoM ke jJAtA, jagadguru, jIvoM ke lie nandapradAtA, prANiyoM ke nAtha, vizvabandhu, loka meM pitAmaha svarUpa arihanta bhagavAn sadA jayavanta haiM / [2] samagra zrutajJAna ke mUlasrota, varttamAna avasarpiNI kAla ke caubIsa tIrthaMkaroM meM antima, lokoM ke guru mahAtamA mahAvIra sadA jayavanta haiM / [3] vizva meM jJAna kA udyota karane vAle, rAga-dveSa rUpa zatruoM ke vijetA, devoMdAnavoM dvArA vandanIya, karma-raja se vimukta bhagavAn mahAvIra kA sadaiva bhadra ho / [4] guNarUpI bhavanoM se vyApta, zruta ratnoM se pUrita, vizuddha samyaktva rUpa vIthiyoM se yukta, aticAra rahita cAritra ke parakoTe se surakSita, saMgha- nagara ! tumhArA kalyANa ho / [5] saMyama jisakI nAbhi hai / tapa Araka haiM, tathA samyaktva jisa kI paridhi hai; aise saMghacakra ko namaskAra ho, jo atulanIya hai / usa saMgha cakra kI sadA jaya ho / [6] aThAraha sahasra zIlAMga rUpa UMcI patAkA se yukta, tapa aura saMyama rUpa azva jisameM jute hue haiM, svAdhyAya kA maMgalamaya madhura ghoSa jisase nikala rahA hai, aise bhagavAn saMgha - ratha kA kalyANa ho / [7-8] jo saMgha rUpI padma, karma-raja tathA jala - rAzi se Upara uThA hu hai - jisakA dhAra zrutaratnamaya dIrgha nAla hai, pA~ca mahAvrata jisakI sudRr3ha karNikAe~ haiM, uttaraguNa jisakA parAga hai, jo bhAvuka janarUpI madhukaroM se ghirA hu hai, tIrthaMkara rUpa sUrya ke kevalajJAna rUpa teja se vikasita hai, zramaNagaNa rUpa hajAra pA~khur3I vAle usa saMgha - padma kA sadA kalyANa ho / [9] he tapa pradhAna ! saMyama rUpa mRgacihnamaya ! akriyAvAda rUpa rAhu ke mukha se sadaiva durddharSa ! niraticAra syatva cA~danI se yukta ! he saMghacandra ! pa sadA jaya prApta kareM / [10] ekAntavAdI, durnayI paravAdI rUpa grahAbhA ko nisteja karanevAle, tapa teja se sadaiva dedIpyamAna, samyagjJAna se ujAgara, upazama-pradhAna saMgha rUpa sUrya kA kalyANa ho / [11] vRddhiMgata Atmika pariNAma rUpa bar3hate hue jala kI velA se parivyApta hai, jisameM svAdhyAya aura zubha yoga rUpa magaramaccha haiM, jo karmavidAraNa meM mahAzaktizAlI hai, nizcala hai tathA samasta aizvarya se spanna evaM vistRta hai, aise saMgha samudhra kA bhadra ho / [12-17] saMghameru kI bhUpIThikA samyagdarzana rUpa zreSTha vajramayI hai / samyak-darzana sudRDha AdhAra - zilA hai / vaha zaMkAdi dUSaNa rUpa vivaroM se rahita hai / vizuddha adhyavasAyoM se ciraMtana hai / tattva abhiruci se Thosa hai, jIva Adi nava tattvoM meM nimagna hone ke kAraNa gaharA hai / usameM uttara guNa rUpa ratna aura mUla guNa svarNa mekhalA hai / usase saMgha - meru alaMkRta hai| indriya damana rUpa niyama hI ujjvala svarNamaya zilAtala haiM / udAtta citta ho unnata kUTa haiM
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ nadIsUtra - 17 evaM zIla rUpI saurabha se parivyApta saMtoparUpI manohara nandanavana hai / saMgha-sumeru meM jIva dayA hI sundara kandarAe~ haiM / ve kandarAe~ karmazatruoM ko parAjita karane vAle tejasvI munigaNa rUpI siMhoM se AkIrNa haiM aura kubuddhi ke nirAsa se saiMkar3oM hetu rUpa dhAtuoM se saMgha rUpa sumeru bhAsvara hai tathA vyAkhyAna - zAlA rUpa kandarAe~ dedIpyamAna ho rahI haiM / saMgha - meru meM saMvara rUpa jala ke satata pravahamAna jharane hI zobhAyamAna hAra haiM / tathA saMgha- sumeru ke zrAvakajana rUpI mayUroM ke dvArA Ananda-vibhora madhura dhvani se kaMdarA rUpa pravacanasthala mukharita haiM / vinaya guNa se vinamra uttama munijana rUpa vidyut kI camaka se saMgha - meru ke zikhara suzobhita ho rahe haiM / guNoM se sampanna munivara hI kalpavRkSa haiM, jo dharma rUpa phaloM aura Rddhi-rUpa phUloM se yukta haiM / aise munivaroM se gaccha-rUpa vana parivyApta haiM / meru parvata samAna saMgha kI samyakjJAna rUpa zreSTha ratna ho dedIpyamAna, manojJa, vimala vaiDUryamayI cUlikA hai / usa saMgha rUpa mahAmeru giri ke mAhAtmya ko maiM vinayapUrvaka namratA ke sAtha vandanA karatA hU~ / I 149 [18-19] RSabha, ajita, sambhava, abhinandana, sumati, padmaprabha, supArzva, candraprabha, suvidhi, zItala, zreyAMsa, vAsupUjya, vimala, ananta, dharma, zAMti, kuMthu, ara, malli, munisuvrata, nami, nemi, pArzva aura varddhamAna ko vandana karatA hU~ / [20-21] zramaNa bhagavAn mahAvIra ke gyAraha gaNadhara hue haiM, indrabhUti, agnibhUti, vAyubhUti, vyakta, sudharmA, maNDitaputra, mauryaputra, akampita, acalabhrAtA, metArya aura prabhAsa / [22] nirvANa patha kA pradarzaka, sarva bhAvoM kA prarUpaka, kudarzanoM ke ahaMkAra kA mardaka jinendra bhagavAn kA zAsana sadA jayavanta hai / [23] bhagavAn mahAvIra ke paTTadhara ziSya agnivezyAyana gotrIya zrIsudharmAsvAmI kAzyapagotrIya zrIjambUsvAmI, kAtyAyanagotrIya zrIprabhava svAmI tathA vatsagotrIya zrI zayyambhavAcArya ko maiM vandanA karatA hU~ / [24] tuMgika gotrIya gotrIya yazobhadra, mADharagotrIya bhadrabAhu tathA gautama gotrIya sthUlabhadra vandana karatA hU~ / [25] elApatya gotrIya AcArya mahAgiri aura suhastI tathA kauzika gotra vAle bahula muni ke samAna vaya vAle balissaha ko bhI vandana karatA hU~ / [26] hArIta gotrIya svAti evaM zyAmArya ko tathA kauzika gotrIya Arya jItadhara zANDilya ko vandana karatA hU~ / [27] tInoM dizAoM meM, samudra paryanta, prasiddha kIrtivAle, vividha dvIpa samudroM meM prAmANikatA prApta, akSubdha samudra samAna gaMbhIra Arya samudra ko vandana karatA hU~ / [28] adhyayana-adhyApana meM rata kriyA yukta, dhyAtA, jJAna, darzana, cAritra Adi kA udyata karane vAle tathA zruta-rUpa sAgara ke pAragAmI dhIra Arya maMgu ko vandana karatA hU~ / [29] Arya dharma, bhadragupta, tapa niyamAdi guNoM se sampanna vajravat sudRDha Arya vajra ko vandana karatA hU~ / [30] jinhoMne svayaM ke evaM anya sabhI saMyamiyoM ke cAritra sarvasva kI rakSA kI tathA jinhoMne ratnoM kI peTI ke samAna anuyoga kI rakSA kI, una kSapaNa tapasvIrAja AryarakSita ko karatA hU~ /
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 AgamasUtra-hindI anuvAda [31] jJAna, darzana, tapa aura vinayAdi guNoM meM sarvadA udyata tathA rAga-dveSa vihIna prasannamanA, aneka guNoM se sampanna Arya nandila kSapaNa ko sira namAkara vandana karatA hU~ / [32] vyAkaraNa nipuNa, karmaprakRti kI prarUpaNA karane meM pradhAna, aise Arya nandilakSapaNa ke paTTadhara ziSya Arya nAgahastI kA vAcaka vaMza mUrtimAn yazovaMza kI taraha abhivRddhi ko prApta ho / [33] uttama jAti ke aMjana dhAtu ke sadRza prabhAvotpAdaka, paripakva drAkSA aura nIla kamala ke samAna kAMtiyukta Arya revatinakSatra kA vAcaka vaMza vRddhi prApta kare / [34] jo acalapura meM dIkSita hue aura kAlika zruta kI vyAkhyA meM se dakSa tathA dhIra the, uttama vAcaka pada ko prApta aise brahmadvIpika zAkhA ke Arya siMha ko vandana karatA hU~ / [35] jinakA yaha anuyoga Aja bhI dakSiNArddha bharatakSetra meM pracalita hai, tathA anekAneka nagaroM meM jinakA suyaza phailA huA hai, una skandilAcArya ko maiM vandana karatA hU~ / [36] himavaMta ke sadRza vistRta kSetra meM vicaraNa karanevAle mahAna vikramazAlI, ananta dhairyavAn aura parAkramI, ananta svAdhyAya ke dhAraka Arya himavAn ko mastaka namAkara vandana karatA huuN| [37] kAlika sUtra sambandhI anuyoga aura utpAda Adi pUrvo ke dhAraka, aise himavanta kSamAzramaNa ko aura nAgArjunAcArya ko vandana karatA hU~ / [38] mRdu, mArdava, Arjava Adi bhAvoM se sampanna, krama se vAcaka pada ko prApta tathA oghazruta kA samAcaraNa karane vAle nAgArjuna vAcaka ko vandana karatA hU~ / [39-41] tape hue svarNa, campaka puSpa yA khile hue uttama jAtIya kamala ke garbha tulya gaura varNa yukta, bhavyoM ke hRdaya-vallabha, jana-mAnasa meM karuNA bhAva utpanna karane meM nipuNa, dhairyaguNa sampanna, dakSiNArddha bharata meM yuga pradhAna, bahuvidha svAdhyAya ke parijJAtA, saMyamI puruSoM ko yathA yogya svAdhyAya meM niyuktikartA tathA nAgendra kula kI paramparA kI abhivRddhi karane vAle, sabhI prANiyoM ko upadeza dene meM nipuNa aura bhava-bhIti ke vinAzaka nAgArjuna RSi ke ziSya bhUtadina ko maiM vandana karatA hU~ / / [2] nityAnitya rUpa se dravyoM ko samIcIna rUpa se jAnane vAle, samyak prakAra se samajhe hue sUtra ora artha ke dhAraka tathA sarvajJa-prarUpita sadbhAvoM kA yathAvidhi pratipAdana karane vAle lohityAcArya ko namaskAra karatA huuN| [43] zAstroM ke artha aura mahArtha kI khAna ke sadRza susAdhuoM ko AgamoM kI vAcanA dete samaya saMto, va samAdhi kA anubhava karane vAle, prakRti se madhura, zrI dUSyagaNI ko sammAnapUrvaka vandana karatA hU~ / [44] prazasta lakSaNoM se sampanna, sukumAra, sundara talave vAle aura saikar3oM prAtacchikoM dvArA namaskRta, pravacanakAra zrI dUSyagaNi ke pUjya caraNoM ko praNAma karatA hU~ / [45] isa anuyogadhara sthaviroM aura AcAryoM se atirikta anya jo bhI kAlika sUtroM ke jJAtA aura anuyogadhara dhIra AcArya bhagavanta hue haiM, una sabhI ko praNAma karake (maiM deva vAcaka) jJAna kI prarUpaNA karU~gA / [46] zelaghana-kuTaka, cAlanI, paripUrNaka, haMsa, mahiSa, meSa, mazaka, jauMka, billI,
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ nandIsUtra-46 151 jAhaka, gau, bherI aura AbhIrI inake samAna zrotAjana hote haiM / [47] vaha zrotAsamUha tIna prakAra kI hai / vijJapariSad avijJaparipad aura durvidagdha pariSad / vijJa-pariSad isa prakAra hai [48] jaise uttama jAti ke rAjahaMsa pAnI ko chor3akara dUdha kA pAna karate haiM, vaise hI guNasampanna zrotA doSoM ko chor3akara guNoM ko grahaNa karate haiM / he ziSya ! ise hI jJAyikA pariSad samajhanA / [49] ajJAyikA pariSad isa prakAra hai [50] jo zrotA mRga, zera aura kukkuTa ke abodha zizuoM ke sadRza svabhAva se madhura, bhadrahRdaya hote haiM, unheM jaisI zikSA dI jAe ve use grahaNa kara lete haiM / ve asaMskRta hote haiM / ratnoM ko cAhe jaisA banAyA jA sakatA hai / aise hI anabhijJa zrotAoM meM yatheSTa saMskAra DAle jA sakate haiM / he ziSya ! aise abodha janoM ke samUha ko ajJAyikA pariSad jAno / [51] durvidagdhA pariSad kA lakSaNa [52] alpajJa paMDita jJAna meM apUrNa hotA hai, kintu apamAna ke bhaya se kisI vidvAn se kucha pUchatA nahIM / phira bhI apanI prazaMsA sunakara mithyAbhimAna se vasti kI taraha phUlA huA rahatA hai / aise logo kI sabhA ko, he ziSya ! durvidagdhA sabhA samajhanA / [53] jJAna pA~ca prakAra kA hai / jaise AbhinibodhikajJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyavajJAna, kevalajJAna / [54] jJAna pAMca prakAra ke jJAna ke saMkSipta meM do prakAra hai, pratyakSa aura parokSa / [55] -pratyakSajJAna ke do bheda haiM, yathA-indriya-pratyakSa aura noindriya-pratyakSa / [56] --indriyapratyakSa pA~ca prakAra kA hai / yathA-zrotrendriya pratyakSa, cakSurindriya pratyakSa hai. ghrANendriya pratyakSa, jihvendriya pratyakSa aura sparzanendriya pratyakSa / [57] noindriyapratyakSajJAna tIna prakAra kA hai / avadhijJAna pratyakSa, manaHparyavajJAnapratyakSa, kevalajJAnapratyakSa / [58] avadhijJAna pratyakSa ke do bheda haiM-bhavapratyayika, kSAyopazamika / [59] bhavapratyayika avadhijJAna kinheM hotA hai ? vaha devoM evaM nArakoM ko hotA hai / [60] kSAyopazamika avadhijJAna manuSyoM ko tathA paMcendriya tiryaJcoM ko hotA hai / bhagavan ! kSAyopazamika avadhijJAna kI utpatti kA hetu kyA hai ? -jo karma avadhijJAna meM rukAvaTa utpanna karane vAle haiM, unameM se udayagata kA kSaya hone se tathA anudita karmoM kA upazama hone se jo utpanna hotA hai / [61] guNa-sampanna muni ko jo kSAyopazamika avadhijJAna samutpanna hotA hai, vaha saMkSepa meM chaha prakAra kA hai / yathA-AnugAmika, anAnugAmika, varddhamAna, hIyamAna, pratipAtika aura apratipAtika [62] bhagavan ! vaha AnugAmika avadhijJAna kitane prakAra kA hai ? do prakAra kA hai | antagata, madhyagata / antagata avadhijJAna tIna prakAra kA hai-purataHantagata, mArgataH antagata, pArzvataHantagata Age se antagata avadhijJAna kaisA hai / jaise koI vyakti dIpikA, ghAsaphUsa kI
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 AgamasUtra-hindI anuvAda pUlikA athavA jalate hue kASTha, maNi, pradIpa yA kisI pAtra meM prajvalita agni rakhakara hAtha athavA daNDa se use Age karake kramazaH Age calatA hai aura mArga meM sthita vastuoM ko dekhatA jAtA hai / isI prakAra purataHantagata avadhijJAna bhI Age ke pradeza meM prakAza karatA huA sAtha-sAtha calatA hai / mArgataH antagata avadhijJAna kisa prakAra kA hai ? jaise koI vyakti ulkA, tRNapUlikA, agrabhaga se jalate hue kASTha yAvat daNDa dvArA pIche karake ukta vastuoM ke prakAza se pIche-sthita padArthoM ko dekhatA huA calatA hai, usI prakAra jo jJAna pIche ke pradeza ko prakAzita karatA hai vaha mArgataH antagata avadhijJAna hai / pArzva se antagata avadhijJAna kise kahate haiM ? jaise koI puruSa dIpikA, caTulI, agrabhAga se jalate hue kATha ko, maNi, pradIpa yA agni ko pArzvabhAga se parikarSaNa karate hue calatA hai, isI prakAra yaha avadhijJAna pArzvavartI padArthoM kA jJAna karAtA huA AtmA ke sAtha-sAtha calatA hai / yaha antagata avadhijJAna kA kathana huA / bhagavan ! madhyagata avadhijJAna kauna sA hai ? bhadra ! jaise koI puruSa ulkA, tRNoM kI pUlikA, yAvat zarAvAdi meM rakhI huI agni ko mastaka para rakhakara calatA hai / isI prakAra cAroM ora ke padArthoM kA jJAna karAte hue jo jJAna jJAtA ke sAtha calatA hai vaha madhyagata avadhijJAna hai / ___ antagata aura madhyagata avadhijJAna meM kyA antara hai ? purataH avadhijJAna se jJAtA sAmane saMkhyAta athavA asaMkhyAta yojanoM meM sthita rUpI dravyoM ko jAnatA aura dekhatA hai / mArga se-pIche se antagata avadhijJAna dvArA pIche se tathA pArzvataH antagata avadhijJAna se pArzva meM sthita dravyoM ko saMkhyAta athavA asaMkhyAta yojanoM taka jAnatA va se dekhatA hai / yaha AnugAmika avadhijJAna huA / [63] bhagavan ! anAnugAmika avadhijJAna kisa prakAra kA hai ? jaise koI bhI vyakti eka bahata bar3A agni kA sthAna banAkara usameM agni ko prajvalita karake usa agni ke cAroM ora sabhI dizAvidizAoM meM ghUmatA hai tathA usa jyoti se prakAzita kSetra ko hI dekhatA hai, anyatra na jAnatA hai aura na dekhatA hai / isI prakAra anAnugAmika avadhijJAna jisa kSetra meM utpanna hotA hai, usI kSetra meM sthita hokara saMkhyAta evaM asaMkhyAta yojana taka, svAvagADha kSetra se sambandhita tathA asambadhita dravyoM ko jAnatA va dekhatA hai / anyatra jAne para nahIM dekhatA / [64] -gurudeva ! varddhamAna avadhijJAna kisa prakAra kA hai ? adhyavasAyasthAnoM yA vicAroM ke vizuddha evaM prazasta hone para aura cAritra kI vRddhi hone para tathA vizuddhamAna cAritra ke dvArA mala-kalaGka se rahita hone para AtmA kA jJAna dizAoM evaM vidizAoM meM cAroM ora bar3hatA hai use varddhamAna avadhijJAna kahate haiM / [65] tIna samaya ke AhAraka sUkSma-nigoda ke jIva kI jitanI jaghanya avagAhanA hotI hai-utane parimANa meM jaghanya avadhijJAna kA kSetra hai / [66] samasta sUkSma, bAdara, paryApta aura aparyApta agnikAya ke sarvAdhika jIva sarvadizAoM meM nirantara jitanA kSetra paripUrNa kareM, utanA hI kSetra paramAvadhijJAna kA nirdiSTa kiyA gayA hai / [67] kSetra aura kAla ke Azrita-avadhijJAnI yadi kSetra se aMgula ke asaMkhyAtaveM
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ nandIsUtra-67 153 yA-saMkhyAtaveM bhAga ko jAnatA hai to kAla se bhI AvalikA ke asaMkhyAtaveM yA saMkhyAtaveM bhAga ko jAnatA hai / yadi aMgulapramANa kSetra dekhe to kAla se AvalikA se kucha kama dekhe aura yadi sampUrNa AvalikA pramANa kAla dekhe to kSetra se aMgulapRthaktva pramANa dekhe / [68] -yadi kSetra se eka hastaparyaMta dekhe to kAla se eka muhUrta se kucha nyUna dekhe aura kAla se dina se kucha kama dekhe to kSetra se eka gavyUti parimANa dekhatA hai / yadi 7tra se yojana parimANa dekhatA hai to kAla se divasa pRthaktva dekhatA hai / yadi kAla se kiJcit nyUna pakSa dekhe to kSetra se paccIsa yojana paryanta dekhatA hai / [69] yadi kSetra se sampUrNa bharatakSetra ko dekhe to kAla se ardhamAsa parimita bhUta, bhaviSyat evaM vartamAna, tInoM kAloM ko jAne / yadi kSetra se jambUdvIpa paryanta dekhatA hai to kAla se eka mAsa se bhI adhika dekhatA hai / yadi kSetra se manuSyaloka parimANa kSetra dekhe to kAla se eka varSa paryanta bhUta, bhaviSya evaM vartamAna kAla dekhatA hai / yadi kSetra se rucaka kSetra paryanta dekhatA hai to kAla se pRthakatva bhUta aura bhaviSyat kAla ko jAnatA hai / / [70] avadhijJAnI yadi kAla se saMkhyAta kAla ko jAne to kSetra se bhI saMkhyAta dvIpa-samudra paryanta jAnatA hai aura asaMkhyAta kAla jAnane para kSetra se dvIpoM evaM samudroM kI bhajanA jAnanA / [71] kAla kI vRddhi hone para dravya, kSetra, kAla aura bhAva cAroM kI avazya vRddhi hotI hai / kSetra kI vRddhi hone para kAla kI bhajanA hai / dravya aura paryAya kI vRddhi hone para kSetra aura kAla bhajanIya hote haiM / [72] kAla sUkSma hotA hai kintu kSetra usase bhI sUkSma hotA hai, kyoMki eka aGgula mAtra zreNI rUpa kSetra meM AkAza ke pradeza asaMkhyAta avasarpiNiyoM ke samaya jitane hote haiM / [73] yaha varddhamAnaka avadhijJAna kA varNana hai / [74] bhagavan ! hIyamAna avadhijJAna kisa prakAra kA hai ? aprazasta-vicAroM meM vartane vAle avirati samyakadRSTi jIva tathA aprazasta adhyavasAya meM vartamAna dezavirati aura sarvaviraticAritra vAlA zrAvaka yA sAdhu jaba azubha vicAroM se saMkleza ko prApta hotA hai tathA usake cAritra meM saMkleza hotA hai taba saba ora se tathA saba prakAra se avadhijJAna kA pUrva avasthA se hrAsa hotA hai / isa prakAra hAni ko prApta avadhijJAna hIyamAna avadhijJAna haiM / [76] apratipAti avadhijJAna kyA hai ? jisa jJAna se jJAtA aloka ke eka bhI AkAza-pradeza ko jAnatA hai-vaha apratipAti avadhijJAna hai / [77] avadhijJAna saMkSipta meM cAra prakAra kA hai / yathA-dravya se, kSetra se, kAla se aura bhAva se | dravya se-avadhijJAnI jaghanyataH ananta rUpI dravyoM ko aura hai / utkRSTa samasta rUpI dravyoM ko jAnatA-dekhatA hai / kSetra se-avadhijJAnI jaghanyataH aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgamAtra kSetra ko aura utkRSTa aloka meM lokaparimita asaMkhyAta khaNDoM ko jAnatA-dekhatA hai / kAla se-avadhijJAnI jaghanya-eka AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga kAla ko aura utkRSTa-atIta aura anAgata-asaMkhyAta utsarpiNI avasarpiNI parimANa kAla ko jAnatA va dekhatA hai / bhAva se-avadhijJAnI jaghanyataH aura utkRSTa bhI ananta bhAvoM ko jAnatA-dekhatA hai / kintu sarva bhAvoM ke anantaveM bhAga ko hI jAnatA-dekhatA hai /
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 AgamasUtra-hindI anuvAda [78] -yaha avadhijJAna bhavapratyayika aura guNapratyayika do prakAra se hai / aura usake bhI dravya, kSetra, kAla aura bhAvarUpa se bahuta-se vikalpa haiM / / [79] nAraka, deva evaM tIrthaMkara avadhijJAna se yukta hI hote haiM aura ve saba dizAoM tathA vidizAoM meM dekhate haiM / manuSya evaM tiryaMca hI deza se dekhate haiM / [80] yahA~ pratyakSa avadhijJAna kA varNana sampUrNa / [81] bhaMte ! manaHparyavajJAna kA svarUpa kyA hai ? yaha jJAna manuSyoM ko utpanna hotA hai yA amanuSyoM ko ? he gautama ! manaHparyavajJAna manuSyoM ko hI utpanna hotA hai, amanuSyoM ko nahIM / yadi manuSyoM ko utpanna hotA hai to kyA saMmUrchima ko yA garbhavyutkrAntika ko ? gautama ! vaha garbhavyutkrAntika manuSyoM ko hI utpanna hotA hai / yadi garbhaja manuSyoM ko manaHparyavajJAna hotA hai to kyA karmabhUmija garbhaja manuSyoM kI hotA hai, akarmabhUmija garbhaja manuSyoM ko hotA hai athavA antaradvIpaja garbhaja manuSyoM ko hotA hai ? gautama ! karmabhUmija garbhaja manuSyoM ko hI hotA hai / yadi karmabhUmija manuSyoM ko manaHparyavajJAna utpanna hotA hai to kyA saMkhyAta varSa kI athavA asaMkhyAta varSa kI Ayu prApta karmabhUmija manuSyoM ko hotA hai ? gautama ! saMkhyAta varSa kI Ayu vAle garbhaja manuSyoM ko hI utpanna hotA hai / yadi saMkhyAtavarSa kI AyuvAle karmabhUmija garbhaja manuSyoM ko hotA hai to kyA paryApta0 ko yA aparyAptasaMkhyAta varSa kI AyuvAle ko hotA hai ? gautama ! paryApta saMkhyAta varSa ko AyuvAle karmabhUmija garbhaja manuSyoM ko hI hotA hai / yadi manaHparyavajJAna paryApta, saMkhyAta varSa kI Ayu vAle, karmabhUmija, garbhaja, manuSyoM ko hotA hai to kyA vaha samyakadRSTi0 yA mithyAdRSTi0 athavA mizradRSTi paryApta saMkhyeya varSa kI Ayu vAle karmabhUmija garbhaja manuSyoM ko utpanna hotA hai ? samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmija garbhaja manuSyoM ko hI hotA hai / prazna-yadi samyagdRSTi paryApta, saMkhyAtavarSa kI Ayu vAle karmabhUmija garbhaja manuSyoM ko hotA hai, to kyA saMyata0 ko hotA hai, athavA asaMyata0 ko yA saMyatAsaMyata-samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmija garbhaja manuSyoM ko hotA hai ? gautama ! saMyata samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI AyuvAle karmabhUmija garbhaja manuSyoM ko hI utpanna hotA hai / yadi saMyata samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmija garbhaja manuSyoM ko utpanna hotA hai to kyA pramatta saMyata0 ko hotA hai yA apramatta saMyata samyagdRSTi paryApta saMkhyAtavarSa-AyuSka ko ? gautama ! apramatta saMyata samyagdRSTi paryAptaka saMkhyAtavarSa kI AyuvAle karmabhUmija garbhaja manuSyoM ko hI hotA hai / -yadi apramattasaMyata samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle, karmabhUmija garbhaja manuSyoM ko manaHparyavajJAna utpanna hotA hai to kyA RddhiprApta0 ko hotA hai athavA labdhirahita apramatta saMyata samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle ko hotA hai ? gautama ! RddhiprApta apramAda samyagdRSTi paryApta saMkhyAta kI varSa AyuvAle karmabhUmija garbhaja manuSyoM ko hI manaHparyavajJAna kI prApti hotI hai / [82] manaHparyavajJAna do prakAra se utpanna hotA hai / Rjumati, vipulamati / yaha saMkSepa se cAra prakAra se hai / dravya se, kSetra se, kAla se, bhAva se / dravya se-Rjumati ananta anantapradezika skandhoM ko jAnatA va dekhatA hai, aura vipulamati unhIM skandhoM ko kucha adhika
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ nandIsUtra-82 155 vipula, vizuddha aura nirmala rUpa se jAnatA va dekhatA hai / kSetra se Rjumati jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra kSetra ko tathA utkarSa se nIce, isa ratnaprabhA pRthvI ke uparitana-adhastana kSullaka pratara ko aura U~ce jyotiSacakra ke uparitala ko aura tirache loka meM manuSya kSetra ke andara aDhAI dvIpa samudra paryaMta, pandraha karmabhUmiyoM, tIsa akarmabhUmiyoM aura chappana antaradvIpoM meM vartamAna saMjJipaMcendriya paryApta jIvoM ke manogata bhAvoM ko jAnatA va dekhatA hai / aura unhIM bhAvoM ko vipulamati ar3hAI aMgula adhika vipula, vizuddha aura timirahita kSetra ko jAnatA va dekhatA hai / kAla se-Rjumati jaghanya aura utkRSTa bhI palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga bhUta aura bhaviSyat kAla ko jAnatA va dekhatA hai / usI kAla ko vipulamati usase kucha adhika, vipula, vizuddha aura vitimira jAnatA va dekhatA hai / bhAva se-Rjumati ananta bhAvoM ko jAnatA va dekhatA hai, parantu saba bhAvoM ke anantaveM bhAga ko hI jAnatA va dekhatA hai / unhIM bhAvoM ko vipulamati kucha adhika, vipula, vizuddha aura nirmala rUpa se jAnatA va dekhatA hai / [83] manaHparyavajJAna manuSya kSetra meM rahe hue prANiyoM ke mana dvArA paricintita artha ko pragaTa karanevAlA hai / zAnti, saMyama Adi guNa isa jJAna kI utpatti ke kAraNa haiM aura yaha cAritrasampanna apramattasaMyata ko hI hotA hai / [84] yaha huA manaHparyavajJAna kA kathana / [85] bhagavan ! kevalajJAna kA svarUpa kyA hai ? gautama ! kevalajJAna do prakAra kA hai, bhavastha-kevalajJAna aura siddha-kevalajJAna / bhavastha-kevalajJAna do prakAra kA hai / yathAsayogibhavastha-kevalajJAna evaM ayogibhavastha kevalajJAna / gautama ! sayogibhavastha-kevalajJAna bhI do prakAra kA hai, prathamasamaya-sayogibhavastha kevalajJAna / ise anya do prakAra se bhI batAyA hai / caramasamaya-sayogibhavastha kevalajJAna aura acarama samaya-sayogibhavastha kevalajJAnaayogibhavastha kevalajJAna do prakAra kA hai / use sayogibhavastha ke samAna jAna lenA / [86] siddha kevalajJAna kitane prakAra kA hai ? do prakAra kA hai, anaMtarasiddha kevalajJAna aura paraMparasiddha kevalajJAna / [87] anantarasiddha kevalajJAna 15 prakAra se varNita hai / yathA-tIrthasiddha, atIrthasiddha, tIrthaMkarasiddha, atIrthaMkarasiddha, svayaMbuddha siddha, pratyekabuddhasiddha, buddhabodhitasiddha, strIliMgasiddha, puruSaliMgasiddha, napuMsakaliMgasiddha, svaliMgasiddha, anyaliMgasiddha, gRhiliMgasiddha, ekasiddha aura anekasiddha / [88] vaha paramparasiddha-kevalajJAna kitane prakAra kA hai ? aneka prakAra se hai / yathAaprathamasamayasiddha, dvisamayasiddha, trisamayasiddha, catuHsamayasiddha, yAvat dasasamayasiddha, saMkhyAtasamayasiddha, asaMkhyAtasamayasiddha aura anantasamayasiddha / isa prakAra paramparasiddha kevalajJAna kA varNana hai / [89] saMkSepa meM vaha cAra prakAra kA hai-dravya se, kSetra se, kAla se aura bhAva se / kevalajJAnI dravya se sarvadravyoM ko, kSetra se sarva lokAloka kSetra ko, kAla se bhUta, vartamAna aura bhaviSyat tInoM kAloM ko aura bhAva se sarva dravyoM ke sarva bhAvoM-paryAyoM ko jAnatA va dekhatA hai / [90] kevalajJAna sampUrNa dravyoM ko, utpAda Adi pariNAmoM ko tathA bhAva-sattA ko
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 AgamasUtra-hindI anuvAda athavA varNa, gandha, rasa Adi ko jAnane kA kAraNa hai / vaha ananta, zAzvata tathA apratipAti hai / aisA yaha kevalajJAna eka prakAra kA hI hai / [91] kevalajJAna ke dvArA saba padArthoM ko jAnakara unameM jo padArtha varNana karane yogya hote haiM, unheM tIrthaMkara deva apane pravacanoM meM pratipAdana karate haiM / vaha unakA vacanayoga hotA hai arthAt vaha apradAna dravyazruta hai / [92] kevalajJAna kA viSaya sampUrNa huA aura pratyakSa bhI samApta huA / [93] vaha parokSajJAna kitane prakAra kA hai ? do prakAra kA / yathA-Abhinibodhika jJAna aura zrutajJAna / jahA~ Abhinibodhika jJAna hai vahA~ para zrutajJAna bhI hotA hai / jahA~ zrutajJAna hai vahA~ Abhinibodhika jJAna bhI hotA hai / ye donoM hI anyonya anugata haiM / jo sanmukha Ae hue padArthoM ko pramANapUrvaka abhigata karatA hai vaha Abhinibodhika jJAna hai, kintu jo sunA jAtA hai vaha zrutajJAna hai / zrutajJAna matipUrvaka hI hotA hai kintu matijJAna zruta-pUrvaka nahIM hotA / [94] sAmAnya rUpa se mati, matijJAna aura mati-ajJAna donoM prakAra kA hai / parantu vizeSa rUpa se vahI mati samyakdRSTi kA matijJAna hai aura mithyAdRSTi kI mati, mati-ajJAna hotA hai / isI prakAra vizeSatA rahita zruta, zrutajJAna aura zruta-ajJAna ubhaya rUpa hai / vizeSatA prApta vahI samyakdRSTi kA zruta, zrutajJAna aura mithyAdRSTi kA zruta-ajJAna hotA hai / [95] bhagavan ! vaha Abhinibodhika jJAna kisa prakAra kA hai ? do prakAra kA, zrutanizrita aura azrutanizrita / azrutanizrita cAra prakAra kA hai / yathA [96] autpattikI:- sahasA jisakI utpatti ho, vainayikI:-vinaya se utpanna, karmajA, abhyAsa se utpanna, pAriNAmikI umra ke paripAka se utpanna / ye cAra prakAra kI buddhiyA~ zAstrakAroM ne varNita kI haiM / [97] jisa buddhi ke dvArA pahale binA dekhe aura binA sune hI padArthoM ke vizuddha artha ko tatkAla hI grahaNa kara liyA jAtA hai aura jisase avyAhata-phala kA yoga hotA hai, vaha autpattikI buddhi hai / [98-100] bharata, zilA, kurkuTa, tila, bAla, hasti, agaDa, vanakhaMDa, pAyasa, atima, patra, khADahila, paMcapiyara, praNitavRkSa, kSullaka, paTa, kAkIDA, kauA, uccAraparikSA, hAthI, bhAMDa, golaka, stambha, khuDDaga, mArga, strI, pati, putra, madhusiktha, mudrikA, aMka, suvarNamahora, bhikSuceTaka, nidhAna, zikSA, arthazAstra, icchAmaha, lAkha-yaha sarva autpAtikI buddhi ke dRSTAnta hai / (kathAvistAra vRttigrantho se jAnanA / ) [101] vinaya se paidA huI buddhi kArya bhAra vahana karane meM samartha hotI hai / dharma, artha, kAma kA pratipAdana karane vAle sUtra tathA artha kA pramANa-sAra grahaNa karanevAlI hai tathA vaha vinaya se utpanna buddhi isa loka aura paraloka meM phala denevAlI hotI hai / [102-103] nimitta, arthazAstra, lekha, gaNita, kUpa, azva, gardabha, lakSaNa, graMthi, agaDa, rathika, gaNikA, zItAzATI, nIvrodaka, bailoM kI corI, azva kA maraNa, vRkSa se girnaa| ye vainayikI buddhi ke udAharaNa haiM / [104] -upayoga se jisakA sAra dekhA jAtA hai, abhyAsa aura vicAra se jo vistRta
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ nandIsUtra-104 157 banatI hai aura jisase prazaMsA prApta hotI hai, vaha karmajA buddhi hai / / [105] suvarNakAra, kisAna, julAhA, darvIkAra, motI, ghI, naTa, darjI, bar3haI, halavAI, ghaTa tathA citrakAra / ina sabhI ke udAharaNa karma se utpanna buddhi ke haiM / [106] -anumAna, hetu aura daTAnta se kArya ko siddha karane vAlI, Ayu ke paripakka hone se puSTa, lokahitakArI tathA mokSarUpI phala pradAna karanevAlI buddhi pAriNAmikI hai / [107-109] abhayakumAra, seTha, kumAra, devI, uditodaya, sAdhu, nandighoSa, dhanadatta, zrAvaka, amAtya, kSapaka, amAtyaputra, cANakya, sthUlabhadra, nAsika kA sundarInanda, vajrasvAmI, caraNAhata, AMbalA, maNi, sarpa, geMDA, stUpabhedana-yaha saba pAriNAmika buddhi ke dRSTAnta hai / [110] yaha huA azrutanizrita matijJAna | [111] zrutinizrita matijJAna kitane prakAra kA hai ? cAra prakAra kA avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA / [112] -avagraha kitane prakAra kA hai ? do prakAra se hai / arthAvagraha, vyNjnaavgrh| [113] -vyaMjanAvagraha kitane prakAra kA hai ? cAra prakAra kA hai / zrotrendriyavyaMjanAvagraha, ghrANendriyavyaMjanAvagraha, jihvendriyavyaMjanAvagraha, sparzendriyavyaMjanAvagraha / [114] -arthAvagraha kitane prakAra kA hai ? chaha prakAra kA, zrotrendriyaarthAvagraha, cakSurindriyaarthAvagraha, ghrANendriyaarthAvagraha, jihvendriyaarthAvagraha, sparzendriyaarthAvagraha aura noindriyaarthAvagraha / [115] -arthAvagraha ke eka arthavAle, nAnA ghoSa tathA nAnA vyaJjana vAle pAMca nAma haiM / yathA-avagrahaNatA, upadhAraNatA, zravaNatA, avalambanatA aura medhA / [116] IhA chaha prakAra kI, zrotrendriya-IhA, cakSu-indriya-IhA, ghrANa-indriya-IhA, jihvAindriya-IhA, sparza-indriya-IhA aura noindriya-IhA / IhA ke ekArthaka, nAnAghoSa aura nAnA vyaMjana vAle pA~ca nAma haiM-AbhoganatA, mArgaNatA, gaveSaNatA, cintA tathA vimarza / [117] -avAya matijJAna kitane prakAra kA hai ? chaha prakAra kA, zrotrendriya-avAya, cakSurindriya-avAya, ghrANendriya-avAya, rasanendriya-avAya, sparzendriya-avAya, noindriy-avaay| avAya ke ekArthaka, nAnAghoSa aura nAnAvyaMjana vAle pA~ca nAma haiM-AvartanatA, pratyAvarttanatA, avAya, buddhi, vijJAna / / [118] dhAraNA chaha prakAra kI, zrotrendriya-dhAraNA, cakSurindriya-dhAraNA, ghrANendriyadhAraNA, rasanendriya-dhAraNA, sparzendriya-dhAraNA, noindriya-dhAraNA | dhAraNA ke eka arthavAle, nAnA ghopa aura nAnA vyaMjana vAle pA~ca nAma haiM-dhAraNA, sAdhAraNA, sthApanA, pratiSThA aura koSTha / [119] avagraha jJAna kA kAla eka samaya mAtra kA hai / IhA kA antarmuharta, avAya bhI antarmuharta tathA dhAraNA kA kAla saMkhyAta athavA asaMkhyAta kAla hai / [120] -cAra prakAra kA vyaMjanAvagraha, chaha prakAra kA arthAvagraha, chaha prakAra kI IhA, chaha prakAra kA avAya aura chaha prakAra kI dhAraNA, isa prakAra aTThAIsavidha matijJAna ke vyaMjana avagraha kI pratibodhaka aura mallaka ke udAharaNa se prarUpaNA karU~gA / koI vyakti kisI gupta puruSa ko-"he amuka ! he amuka !'' isa prakAra kaha kara jagAe / "bhagavan ! kyA aisA saMvodhana karane para usa puruSa ke kAnoM meM eka samaya meM praveza kie hue pudgala grahaNa karane
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 AgamasUtra-hindI anuvAda meM Ate haiM yA do samaya meM athavA dasa samayoM meM, saMkhyAta samayoM meM yA asaMkhyAta samayoM meM praviSTa pudgala grahaNa karane meM Ate haiM ?" "eka samaya meM praviSTa hue pudgala grahaNa karane meM nahIM Ate, yAvat na hI saMkhyAta samaya meM, apitu asaMkhyAta samayoM meM praviSTa hue zabda pudgala grahaNa karane meM Ate haiM / " isa taraha yaha pratibodhaka ke daTAnta se vyaMjana avagraha kA svarUpa varNita kiyA gayA / _ 'mallaka ke dRSTAnta se vyaMjanAvagraha kA svarUpa kisa prakAra hai ?' jisa prakAra koI vyakti ApAkazIrSa lekara usameM pAnI kI eka bUMda DAle, usake naSTa ho jAne para dUsarI, phira tIsarI, isI prakAra kaI bUMde naSTa ho jAne para bhI nirantara DAlatA rahe to pAnI kI koI bUMda aisI hogI jo usa pyAle ko gIlA karegI / tatpazcAt koI bU~da usameM ThaharegI aura kisI bUMda se pyAlA bhara jAegA aura bharane para kisI bUMda se pAnI bAhara girane lagegA / isI prakAra vaha vyaMjana ananta pudgaloM se kramazaH pUrita hotA hai, taba vaha puruSa huMkAra karatA hai, kintu yaha nahIM jAnatA ki yaha kisa vyakti kA zabda hai ? tatpazcAt IhA meM praveza karatA hai taba jAnatA hai ki yaha amuka vyakti kA zabda hai / tatpazcAt avAya meM praveza karatA hai, taba zabda kA jJAna hotA hai / isake bAda dhAraNA meM praveza karatA hai aura saMkhyAta athavA asaMkhyAtakAla paryaMta dhAraNa kiye rahatA hai / kisI puruSa ne avyakta zabda ko sunakara 'yaha koI zabda hai' isa prakAra grahaNa kiyA kintu vaha yaha nahIM jAnatA ki 'yaha zabda kisakA hai ?' taba vaha IhA meM praveza karatA hai, phira jAnatA hai ki 'yaha amuka zabda hai / ' phira avAya meM praveza karatA hai / tatpazcAt use upagata ho jAtA hai aura phira dhAraNA meM praveza karatA hai, aura use saMkhyAtakAla aura asaMkhyAtakAla paryanta dhAraNa kiye rahatA hai / koI vyakti aspaSTa rUpa ko dekhe, usane yaha koI 'rUpa hai' isa prakAra grahaNa kiyA, parantu yaha nahIM jAna pAyA ki 'kisakA rUpa hai ?' taba vaha IhA meM praviSTa hotA hai tathA chAnabIna karake yaha 'amuka rUpa hai' isa prakAra jAnatA hai / tatpazcAt avAya meM praviSTa hokara upagata ho jAtA hai, phira dhAraNA meM praveza karake use saMkhyAta kAla athavA asaMkhyAta taka dhAraNA kara rakhatA hai / koI puruSa avyakta gaMdha ko sUMghatA hai, usane 'koI gaMdha hai' isa prakAra grahaNa kiyA, kintu vaha yaha nahIM jAnatA ki 'kisa prakAra kI gaMdha hai ?' tadanantara IhA meM praveza karake jAnatA hai ki 'yaha amuka gaMdha hai / ' phira avAya meM praveza karake gaMdha se upagata ho jAtA hai / tatpazcAt dhAraNA karake use saMkhyAta va asaMkhyAta kAla taka dhAraNa kiye rahatA hai / koI vyakti kisI rasa kA AsvAdana karatA hai / rasa ko grahaNa karatA hai kintu yaha nahIM jAnatA ki 'kauna sA rasa hai ?' taba IhA meM praveza karake vaha jAna letA hai ki 'yaha amuka prakAra kA rasa hai / ' tatpazcAt avAya meM praveza karatA hai / taba use upagata ho jAtA hai / tadanantara dhAraNA karake saMkhyAta evaM asaMkhyAta kAla taka dhAraNa kiye rahatA hai / -koI puruSa avyakta sparza ko sparza karatA hai, 'koI sparza hai' isa prakAra grahaNa kiyA kintu 'yaha nahIM jAnA ki sparza kisa prakAra kA hai ?' taba IhA meM praveza karatA hai aura jAnatA hai ki 'amuka kA sparza hai / ' tatpazcAt avAya meM praveza karake vaha upagata hotA hai / phira
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ nadIsUtra - 120 159 dhAraNA meM praveza karane ke bAda saMkhyAta athavA asaMkhyAta kAla paryanta dhAraNa kiye rahatA hai / - koI puruSa avyakta svapna ko dekhe, 'svapna hai' isa prakAra grahaNa kiyA, parantu yaha nahIM jAnatA ki 'kaisA svapna hai ?' taba IhA meM praveza karake jAnatA hai ki 'yaha amuka svapna hai / ' usake bAda avAya meM praveza karake upagata hotA hai / tatpazcAt vaha dhAraNA meM praveza karake saMkhyAta yA asaMkhyAta kAla taka dhAraNa karatA hai / isa prakAra mallaka ke dRSTAMta se avagraha kA svarUpa huA / [121] - vaha matijJAna saMkSepa meM cAra prakAra kA hai / -dravya se, kSetra se, kAla se aura bhAva se / matijJAnI dravya se sAmAnyataH sarva dravyoM ko jAnatA hai, kintu dekhatA nahIM / kSetra se sAmAnyataH sarva kSetra ko jAnatA hai, kintu dekhatA nahIM / kAla se sAmAnyataH tInoM kAloM ko jAnatA hai, kintu dekhatA nahIM / bhAva se sAmAnyataH saba bhAvoM ko jAnatA hai, para dekhatA nahIM / [122] matijJAna ke saMkSepa meM avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA krama se ye cAra vikalpa haiM / [123] arthoM ke avagrahaNa ko avagraha, arthoM ke paryAlocana ko IhA, arthoM ke nirNayAtmaka jJAna ko avAya aura upayoga kI avicyuti, vAsanA tathA smRti ko dhAraNA kahate haiM / [124] - avagraha jJAna kA kAla eka samaya, IhA aura avAyajJAna kA samaya arddhamuhUrta tathA dhAraNA kA kAla-parimANa saMkhyAta va asaMkhyAta kAla paryanta samajhanA / [125 ] zrotrendriya ke sAtha spaSTa hone para hI zabda sunA jAtA hai, kintu netra rUpa ko vinA spRSTa hue hI dekhate haiM / cakSurindriya aprApyakArI hI hai / ghrANa, rasana aura sparzana indriyoM se baddhaspRSTa hue - pudgala jAne jAte haiM / [126] - vaktA dvArA chor3e gae jina bhASArUpa pudgala - samUha ko samazreNi meM sthita zrotA sunatA hai, unheM niyama se anya zabda dravyoM se mizrita hI sunatA hai / vizreNi meM sthita zrotA zabda ko niyama se parAghAta hone para hI sunatA hai / [127] IhA, apoha, vimarza, mArgaNA, gaveSaNA, saMjJA, smRti, mati aura prajJA, ye saba AbhinibodhikajJAna ke paryAyavAcI nAma haiM / [128] yaha Abhinibodhika jJAna - parokSa kA vivaraNa pUrNa huA / matijJAna bhI sampUrNa huA / [129] zrutajJAna- parokSa kitane prakAra kA hai ? caudaha prakAra kA, akSarazruta, anakSarazruta, saMjJizruta, asaMjJizruta, samyak zruta, mithyAzruta, sAdikazruta, anAdikazruta, saparyavasitazruta, aparyavasitazruta, gamikazruta, agamikazruta, aGgapraviSTazruta aura anaGgapraviSTazruta / [ 130] - akSarazruta kitane prakAra kA hai / tIna prakAra se hai, saMjJA- akSara, vyaJjanaakSara aura labdhi- akSara / akSara kI AkRti Adi, jo vibhinna lipiyoM meM likhe jAte haiM, ve saMjJA - akSara haiM / uccAraNa kie jAnevAle akSara vyaMjana - akSara haiM / akSara-labdhi vAle jIva ko labdhi- akSara utpanna hotA hai arthAt bhAvarUpa zrutajJAna utpanna hotA hai / jaise--zrotrendriyalabdhiakSara, yAvat sparzanendriyalabdhi - akSara aura noindriyalabdhi - akSara / isa prakAra akSarazruta kA
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 AgamasUtra-hindI anuvAda varNana hai / [131] -anakSarazruta kitane prakAra kA hai ? aneka prakAra kA, Upara zvAsa lenA, nIce zvAsa lenA, thUkanA, khA~sanA, chIMkanA, niHsiMghanA tathA anya anusvAra yukta ceSTA karanA Adi / [132] yaha sabhI anakSarazruta hai / [133] -saMjJizruta kitane prakAra kA hai ? tIna prakAra kA, kAlikA-upadeza se, hatuupadeza se aura dRSTivAda-upadeza se / kAlikA-upadeza se jise IhA, apoha, nizcaya, mArgaNA, gaveSaNA, cintA, vimarza / ukta prakAra se jisa prANI kI vicAradhArA ho, vaha saMjJI hai / jisake IhA, apAya, mArgaNA, gaveSaNA, ciMtA aura vimarza nahIM hoM, vaha asaMjJI hotA hai / saMjJI jIva kA zruta saMjJI-zruta aura asaMjJI kA asaMjJI-zruta kahalAtA hai / yaha kAlikAupadeza se saMjJI evaM asaMjJIzruta hai / hetu-upadeza se jisa jIva kI avyakta yA vyakta vijJAna ke dvArA AlocanA pUrvaka kriyA karane kI zakti hai, vaha saMjJI hai / jisa kI vicArapUrvaka kriyA karane meM pravRtti nahIM hai, vaha asaMjJI hai / dRSTivAda-upadeza kI apekSA se saMjJizruta ke kSayopazama se saMjJI hai / asaMjJizruta ke kSayopasama se 'asaMjJI' hai / yaha dRSTivAdopadeza se saMjJI hai / isa prakAra saMjJi aura asaMjJizruta huA / [134] -samyakzruta kise kahate haiM ? samyakzruta utpanna jJAna aura darzana ko dhAraNa karanevAle, trilokavartI jIvoM dvArA Adara-sanmAnapUrvaka dekhe gaye tathA yathAvasthita utkIrtita, bhAvayukta namaskRta, atIta, vartamAna aura anAgata ko jAnanevAle, sarvajJa aura sarvadarzI arhatatIrthaMkara bhagavantoM dvArA praNIta-artha se kathana kiyA huA-jo yaha dvAdazAGgarUpa gaNipiTaka hai, jaise-AcAra, sUtrakRta, sthAna, samavAya, vyAkhyAprajJapti, jJAtAdharmakathA, upAsakadazA, antakRtdazA, anuttaraupapAtikadazA, praznavyAkaraNa, vipAkazruta aura dRSTivAda, yaha samyakzruta hai / yaha dvAdazAGga gaNipiTaka caudaha pUrvadhArI kA samyakzruta hI hotA hai / sampUrNa dasa pUrvadhArI kA bhI samyakzruta hI hotA hai / usase kama arthAt kucha kama dasa pUrva aura nava Adi pUrva kA jJAna hone para vikalpa hai, arthAt samyakzruta ho aura na bhI ho / isa prakAra yaha samyakzruta kA varNana pUrA huA / [135] -mithyAzruta kA svarUpa kyA hai ? mithyAzruta ajJAnI evaM mithyAdRSTiyoM dvArA svacchaMda aura viparIta buddhi dvArA kalpita kiye hue grantha haiM, yathA-bhArata, rAmAyaNa, bhImAsurokta, kauTilya, zakaTabhadrikA, ghoTakamukha, kApAsika, nAga-sUkSma, kanakasaptati, vaizeSika, buddhavacana, trairAzika. kApilIya. lokAyata. SaSTitaMtra. mAThara. parANa. vyAkaraNa. bhAgavata. pAtaJjali. puSyadaivata, lekha, gaNita, zakuniruta, nATaka / athavA bahattara kalAeM aura cAra veda aMgopAGga sahita / ye sabhI mithyAdRSTi ke lie mithyArUpa meM grahaNa kiye hue mithyAzruta haiM / yahI grantha samyakadRSTi dvArA samyakapa meM grahaNa kie hue samyak-zruta haiM / athavA mithyAdRSTi ke lie bhI yahI grantha-zAstra samyakzruta haiM, kyoMki ye unake samyaktva meM hetu ho sakate haiM, kaI mithyAdRSTi ina granthoM se prerita hokara apane mithyAtva ko tyAga dete haiM / yaha mithyAzruta kA svarUpa hai / [136] -sAdi saparyavasita aura anAdi aparyavasitazruta kA kyA svarUpa hai ? yaha
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ nadIsUtra - 136 161 dvAdazAGgarUpa gaNipiTaka paryAyArthika naya kI apekSA se sAdi- sAnta hai, aura dravyArthika naya kI apekSA se Adi anta rahita hai / yaha zrutajJAna saMkSepa meM cAra prakAra se varNita kiyA gayA hai, jaise- dravya se, kSetra se, kAla se aura bhAva se / dravya se, eka puruSa kI apekSA se sAdisaparyavasita hai / bahuta se puruSoM kI apekSA anAdi aparyavasita hai / kSetra se pA~ca bharata aura pA~ca airAvata kSetroM kI apekSA sAdi - sAnta hai / pA~ca mahAvideha kI apekSA se anAdi - ananta hai / kAla se samyak zruta utsarpiNI aura avasarpiNI kAla kI apekSA sAdi - sAnta hai / avasthita kAla kI apekSA anAdi-ananta hai / bhAva se sarvajJa - sarvadarzI jina tIrthakaroM dvArA jo bhAva-padArtha jisa samaya sAmAnyarUpa yA vizeSa rUpa se kathana kiye jAte haiM, hetu dRSTAnta ke upadarzana se jo spaSTatara kiye jAte haiM aura upanaya tathA nigamana se jo sthApita kiye jAte haiM, taba una bhAvoM kI apekSA se sAdi- sAnta hai / kSayopazama bhAva kI apekSA se samyak zruta anAdi - ananta hai / athavA bhavasiddhika prANI kA zruta sAdi - sAnta hai, abhavasiddhika kA mithyA zruta anAdi aura ananta hai / sampUrNa AkAza-pradezoM kA samasta AkAza pradezoM ke sAtha ananta bAra guNAkAra karane se paryAya akSara niSpanna hotA hai / sabhI jIvoM ke akSara- zrutajJAna kA anantavA~ bhAga sadaiva udghATita rahatA hai / yadi vaha bhI AvaraNa ko prApta ho jAe to usase jIvAtmA ajIvabhAva ko prApta ho jAe / bAdaloM kA atyadhika paTala Upara A jAne para bhI candra aura sUrya kI kucha na kucha prabhA to rahatI hI hai / isa prakAra sAdi- sAnta aura anAdi - ananta zruta kA varNana hai / [137] gamika zruta kyA hai ? Adi, madhya yA avasAna meM kucha zabda-bheda ke sAtha usI sUtra ko bAra-bAra kahanA gamika zruta hai / dRSTivAda gamika zruta hai / gamika se bhinna AcArAGga Adi kAlikazruta aMgamika zruta haiM / athavA zruta saMkSepa meM do prakAra kA hai aGgapraviSTa aura aGgabAhya / aGgabAhya do prakAra kA hai- Avazyaka, Avazyaka se bhinna / Avazyaka - zruta chaha prakAra kA hai - sAmAyika, caturviMzatistava, vaMdanA, pratikramaNa, kAyotsarga aura pratyAkhyAna | - Avazyaka vyatirikta zruta kitane prakAra kA hai ? do prakAra kA, kAlika - jisa zruta kA rAtri va dina ke prathama aura antima prahara meM svAdhyAya kiyA jAtA hai / utkAlika - jo kAlika se bhinna kAla meM bhI par3hA jAtA hai / utkAlika zruta aneka prakAra kA hai, jaisedazavaikAlika, kalpAkalpa, cullakalpazruta, mahAkalpazruta, aupapAtika, rAjapraznIya, jIvAbhigama, prajJApanA, pramAdApramAda, nandI, anuyogadvAra devendrastava, tandulavaicArika, candravidyA, sUryaprajJapti, pauruSImaMDala, maNDalapradeza, vidyAcaraNavinizcaya, gaNividyA, dhyAnavibhakti, maraNavibhakti, Atmavizuddhi, vItarAgazruta, saMlekhanAzruta, vihArakalpa, caraNavidhi, AturapratyAkhyAna aura mahApratyAkhyAna ityAdi / yaha utkAlika zruta kA varNana huA / kAlika - zruta kitane prakAra kA hai ? aneka prakAra kA, uttarAdhyayana, dazA, kalpa, vyavahAra, nizItha, mahAnizItha, RSibhASita, jambUdvIpaprajJapti, dvIpasAgaraprajJapti, candraprajJapti, kSudrikAvimAnavibhakti, mahallikAvimAnapravibhakti, aGgacUlikA, vargacUlikA, vivAhacUlikA. aruNopapAta, varuNopapAta, garuDopapAta, dharaNopapAta, vaizramaNopapAta, velandharopapAta, devendropapAta, 12 11
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 AgamasUtra-hindI anuvAda utthAnazruta, samutthAnazruta, nAgaparijJApanikA, nirayAvalikA, kalpikA, kalpAvataMsikA, puSpitA, puSpacUlikA aura vRSNidazA Adi / 84000 prakIrNaka arhat bhagavAn zrIRSabhadeva svAmI Adi tIrthaMkara ke haiM tathA saMkhyAta sahasra prakIrNaka madhyama tIrthaMkaroM ke haiM / 14000 prakIrNaka bhagavAn mahAvIra svAmI ke haiM / inake atirikta jisa tIrthaMkara ke jitane ziSya autpattikI, vainavikI, karmajA aura pAriNAmikI buddhi se yukta haiM, unake utane hI hajAra prakIrNaka hote haiM / pratyekabuddha bhI utane hI hote haiM / yaha kAlikAzruta hai / isa prakAra Avazyaka-vyatirikta zruta aura anaGga-praviSTa zruta kA svarUpa bhI sampUrNa huA / [138] -aGgapraviSTazruta kitane prakAra kA hai ? bAraha prakAra kA AcAra, sUtrakRta, sthAna, samavAya, vyAkhyAprajJapti, jJAtAdharmakathA, upAsakadazA, antakRtdazA, anuttararaupapAtikadazA, praznavyAkaraNa, vipAkazruta aura dRSTivAda / / [139] -AcAra nAmaka aMgasUtra kA kyA svarUpa hai ? usameM bAhya-AbhyaMtara parigraha se rahita zramaNa nirgranthoM kA AcAra, gocara-bhikSA ke grahaNa karane kI vidhi, vinaya, vinaya kA phala, grahaNa aura Asevana rUpa zikSA, bolane yogya evaMtyAjya bhASA, caraNa-vratAdi, karaNapiNDavizuddhi Adi, saMyama kA nirvAha aura abhigraha dhAraNa karake vicaraNa karanA ityAdi viSayoM kA varNana hai / vaha AcAra saMkSepa meM pA~ca prakAra kA hai, jaise-jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra aura vIryAcAra | AcArazruta meM sUtra aura artha se parimita vAcanAe~ haiM, saMkhyAta anuyogadvAra, saMkhyAta veDha-chaMda, saMkhyAta zloka, saMkhyAta niyuktiyA~ aura saMkhyAta prattipattiyA~ varNita haiM / AcAra artha se prathama aMga hai / usameM do zrutaskandha haiM, paccIsa adhyayana haiM / pacyAsI uddezanakAla haiM, pacyAsI samuddezanakAla haiM / padaparimANa se aThAraha hajAra pada haiM / saMkhyAta akSara haiM / ananta gama aura ananta paryAyeM haiM / parimita trasa aura ananta sthAvara jIvoM kA varNana hai / zAzvata-dharmAstikAya Adi, kRta-prayogaja-ghaTAdi, vizrasA-svAbhAvika-sadhyA, bAdaloM Adi kA raMga, ye sabhI AcAra sUtra meM svarUpa se varNita haiM / niyukti, saMgrahaNI, hetu, udAharaNa Adi aneka prakAra se jina-prajJapta bhAva-padArtha, sAmAnya rUpa se kahe gae haiM / nAmAdi se prajJapta haiM / vistAra se kathana kiye gaye haiM / upamAna Adi se puSTa kiye gae haiM | AcAra ko grahaNa karane vAlA, usake anusAra kriyA karane vAlA, AcAra kI sAkSAt mUrti bana jAtA hai / vaha bhAvoM kA jJAtA aura vijJAtA ho jAtA hai / isa prakAra AcArAMga sUtra meM caraNa-karaNa kI prarUpaNA kI gaI hai / yaha AcAra sUtra kA svarUpa hai / / [140] -sUtrakRta meM kisa viSaya kA varNana hai ? sUtrakRta meM SaDdravyAtmaka loka, kevala AkAza dravyamaya aloka, lokAloka donoM sUcita kiye jAte haiM / isI prakAra jIva, ajIva aura jIvAjIva kI sUcanA hai / svamata, paramata aura sva-paramata kI hai / sUtrakRta meM 180 kriyAvAdiyoM ke, 84 akriyAvAdiyoM ke, 67 ajJAnavAdiyoM aura 32 vinayavAdiyoM ke, isa prakAra 363 pAkhaMDiyoM kA nirAkaraNa karake svasiddhAMta kI sthApanA kI jAtI hai / sUtrakRta meM parimita vAcanAe~ haiM, saMkhyAta anuyogadvAra, saMkhyAta chanda, saMkhyAta zloka, saMkhyAta niyuktiyA~ saMkhyAta saMgrahaNiyA~ aura saMkhyAta pratipattiyA~ haiM / yaha aGga artha kI dRSTi se dUsarA hai / isameM do zrutaskaMdha aura teIsa adhyayana haiM / tetIsa uddezanakAla aura tetIsa samuddezanakAla
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ nandIsUtra-140 163 haiM / pada-pariNAma 3600 hai / isameM saMkhyAta akSara, ananta gama, ananta paryAya, parimita trasa aura ananta sthAvara haiM / dharmAstikAya Adi zAzvata, prayatnajanya, yA prakRtijanya, nivaddha evaM hetu Adi dvArA siddha kie gae jina-praNIta bhAva kahe jAte haiM tathA inakA prajJApana, prarUpaNa, nidarzana aura upadarzana kiyA gayA hai / sUtrakRta kA adhyayana karane vAlA tadrUpa arthAt sUtragata viSayoM meM tallIna hone se tadAkAra AtmA, jJAtA evaM vijJAtA ho jAtA hai / isa prakAra se isa sUtra meM caraNa-karaNa kI prarUpaNA kahI jAtI hai / [141] -bhagavan ! sthAnAGgazruta kyA hai ? sthAna meM athavA sthAna ke dvArA jIva, ajIva aura jIvAjIva kI sthApanA kI jAtI hai / svasamaya, parasamaya evaM ubhaya pakSoM kI sthApanA kI jAtI hai / loka, aloka aura lokAloka kI sthApanA kI jAtI hai / sthAna meM yA sthAna ke dvArA TaGka, parvata, kUTa, parvata, zikhara vAle parvata, parvata ke Upara hastikumbha kI AkRti sadRzya kubja, kuNDa, hRda, nadiyoM kA kathana hai / sthAna meM eka se lekara dasa taka vRddhi karate hue bhAvoM kI prarUpaNA hai / sthAna sUtra meM parimita vAcanAeM, saMkhyAta anuyogadvAra, saMkhyAta veDha-chanda, saMkhyAta zloka, saMkhyAta niyuktiyA~, saMkhyAta saMgrahaNiyA~ aura saMkhyAta pratipattiyA~ haiM | vaha tRtIya aGga hai / isameM eka zrutaskaMdha aura dasa adhyayana haiM tathA ikkIsa uddezanakAla aura ikkIsa hI samuddezanakAla haiM / padoM kI saMkhyA 72000 hai / saMkhyAta akSara tathA ananta gama haiM / ananta paryAya, parimita-trasa aura ananta sthAvara haiM / zAzvata-kRtanibaddha-nikAcita jinakathita bhAva kahe jAte haiM / unakA prajJApana, prarUpaNa, darzana, nidarzana aura upadarzana kiyA gayA hai / sthAnasUtra kA adhyayana karanevAlA tadAtmarUpa, jJAtA evaM vijJAtA ho jAtA hai / isa prakAra ukta aGga meM caraNa-karaNAnuyoga kI prarUpaNA kI gaI hai / [142] -samavAyazruta kA viSaya kyA hai ? samavAya sUtra meM yathAvasthita rUpa se jIvoM, ajIvoM aura jIvAjIvoM kA AzrayaNa kiyA gayA hai / svadarzana, paradarzana aura svaparadarzana kA AzrayaNa kiyA gayA hai / loka aloka aura lokAloka AzrayaNa kiye jAte haiM / samavAya meM eka se lekara sau sthAna taka bhAvoM kI prarUpaNA hai aura dvAdazAGga gaNipiTaka kA saMkSepa meM paricaya-AzrayaNa hai / samavAya meM parimita vAcanA, saMkhyAta anuyogadvAra, saMkhyAta zloka, saMkhyAta niyuktiyA~, saMkhyAta saMgrahaNiyA~ tathA saMkhyAta pratipattiyA~ haiM / yaha cauthA aGga hai / eka zrutaskaMdha, eka adhyayana, eka uddezanakAla aura eka samuddezanakAla hai / isakA padaparimANa 144000 hajAra hai / saMkhyAta akSara, ananta gama, ananta paryAya, parimita trasa, ananta sthAvara tathA zAzvata-kRta-nibaddha-nikAcitta jina-prarUpita bhAva, prarUpaNa, darzana, nidarzana aura upadarzana se spaSTa kiye gae haiM / samavAya kA adhyayana karane vAlA tadAtmarUpa, jJAtA aura vijJAtA ho jAtA hai / isa prakAra samavAya meM caraNa-karaNa kI prarUpaNA hai / [143] vyAkhyAprajJapti meM kyA varNana hai ? vyAkhyAprajJapti meM jIvoM kI, ajIvoM kI tathA jIvAjIvoM kI vyAkhyA hai / svasamaya, parasamaya aura sva-para-ubhaya siddhAntoM kI tathA loka aloka aura lokAloka ke svarUpa kA vyAkhyAna hai / parimita vAcanAe~, saMkhyAta anuyogadvAra, saMkhyAta veDha-zloka vizeSa, saMkhyAta niyuktiyAM, saMkhyAta saMgrahaNiyAM aura saMkhyAta pratipattiyAM haiM / yaha pA~cavA~ aMga hai / eka zrutaskaMdha, kucha adhika eka sau adhyayana haiM / 10000 uddeza, 10000 samuddeza, 36000 praznottara aura 228000 pada parimANa hai /
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 AgamasUtra-hindI anuvAda saMkhyAta akSara, ananta gama aura ananta paryAya haiM / parimita trasa, ananta sthAvara, zAzvatakRt-nivaddha-nikAcita jinaprajJapta bhAvoM kA kathana, prajJApana, prarUpaNa, darzana, nidarzana tathA upadarzana kiyA gayA hai / vyAkhyAprajJapti kA adhyetA tadAtmarUpa evaM jJAtA-vijJAtA bana jAtA hai / isa prakAra isameM caraNa-karaNa kI prarUpaNA kI gaI hai / [144] bhagavan ! jJAtAdharmakathA sUtra meM kyA varNana hai ? jJAtAdharmakathA meM jJAtoM ke nagaroM, udyAnoM, caityoM, vanakhaNDoM va bhagavAn ke samavasaraNoM kA tathA rAjA, mAtA-pitA, dharmAcArya, dharmakathA, ihaloka aura paraloka saMbaMdhI Rddhi vizeSa, bhogoM kA parityAga, dIkSA, paryAya, zrata kA adhyayana, upadhAna-tapa, saMlekhanA. bhakta-pratyAkhyAna. pAdapopagamana. devalokagamana, punaH uttamakula meM janma, punaHsamyaktva kI prApti, tatpazcAt antakriyA kara mokSa kI upalabdhi ityAdi viSayoM kA varNana hai / dharmakathA ke dasa varga haiM aura eka-eka dharmakathA meM pA~ca-pA~ca sau AkhyAyikAe~ haiM / eka-eka AkhyAyikA meM pA~ca-pA~ca sau upAkhyAyikAe~ aura eka-eka upAkhyAyikA meM pA~ca-pA~ca sau AkhyAyikA-upAkhyAyikAe~ haiM / isa prakAra pUrvApara kula sAr3he tIna karor3a kathAnaka haiM / parimita vAcanA, saMkhyAta anuyogadvAra, saMkhyAta veDha, saMkhyAta zloka, saMkhyAta niyuktiyA~, saMkhyAta saMgrahaNiyA~ aura saMkhyAta pratipattiyA~ haiM / chaThA aMga hai / isameM do zrutaskandha, 19 adhyayana, 19 uddezanakAla, 19 samuddezanakAla tathA saMkhyAta sahasrapada haiM / saMkhyAta akSara, ananta gama, ananta paryAya, parimita trasa aura ananta sthAvara haiM / zAzvata-kRta-nibaddha-nikAci jina-pratipAdita bhAva, kathana, prajJApana, prarUpaNA, darzana, nidarzana aura upadarzana se spaSTa kie gae haiM / prastuta aGga kA pAThaka tadAtmarUpa, jJAtA aura vijJAtA ho jAtA hai / isa prakAra jJAtAdharmakathA meM caraNa-karaNa kI viziSTa prarUpaNA kI [145] -vaha upAsakadazA nAmaka aMga kisa prakAra kA hai ? upAsakadazA meM zramaNopAsakoM ke nagara, udyAna, vyantarAyatana, vanakhaNDa, samavasaraNa, rAjA, mAtA-pitA, dharmAcArya, dharmakathA, ihaloka aura paraloka kI RddhivizeSa, bhoga-parityAga, dIkSA, saMyama kI paryAya, zruta kA adhyayana, upadhAnatapa, zIlavrata-guNavrata, viramaNavrata-pratyAkhyAna, pauSadhopavAsa kA dhAraNa karanA, pratimAoM kA dhAraNa karanA, upasarga, saMlekhanA, anazana, pAdapopagamana, devaloka-gamana, punaH sukula meM utpatti, punaH bodhi-samyaktva kA lAbha aura antakriyA ityAdi viSayoM kA varNana hai / parimita vAcanAe~, saMkhyAta anuyogadvAra, saMkhyAta veDha (chanda vizeSa) saMkhyAta zloka, saMkhyAta niyuktiyA~, saMkyAta saMgrahaNiyA~ aura saMkhyAta pratipattiyA~ haiM / yaha sAtavA~ aMga hai / usameM eka zrutaskaMdha, dasa adhyayana, dasa uddezanakAla aura dasa samuddezanakAla haiM / pada-parimANa se saMkhyAta-sahasra pada haiM / saMkhyAta akSara, ananta gama, ananta paryAya, parimita trasa tathA ananta sthAvara haiM / zAzvata-kRta-nibaddha-nikAcita jina pratipAdita bhAvoM kA sAmAnya aura vizeSa rUpa se kathana, prarUpaNa, pradarzana, nidarzana aura upadarzana kiyA hai / isakA samyakrUpeNa adhyayana karane vAlA tadpa-Atma jJAtA aura vijJAtA bana jAtA hai / upAsakadazAMga meM caraNa-karaNa kI prarUpaNA kI gaI hai / [146] -antakRddazA-zruta kisa prakAra kA hai ? antakRddazA meM antakRt mahApuruSoM ke nagara, udyAna, caitya, vanakhaNDa, samavasaraNa, rAjA, mAtA-pitA, dharmAcArya, dharmakathA, isa
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ nandIsUtra-146 165 loka aura paraloka kI Rddhi vizeSa, bhogoM kA parityAga, pravrajyA aura dIkSAparyAya, zruta kA adhyayana, upadhAnatapa, saMlekhanA, bhakta-pratyAkhyAna, pAdapopagamana, antakriyA-zailezI avasthA Adi viSayoM kA varNana hai / parimita vAcanAe~, saMkhyAta anuyogadvAra, saMkhyAta chanda, saMkhyAta zloka, saMkhyAta niyuktiyA~, saMkhyAta saMgrahaNiyA~ aura saMkhyAta pratipattiyA~ haiM / yaha AThavA~ aMga hai / isameM eka zrutaskaMdha, ATha uddezanakAla aura ATha samuddezana kAla haiM / pada parimANa se saMkhyAta sahasra pada haiM / saMkhyAta akSara, ananta gama, ananta paryAya tathA parimita trasa aura ananta sthAvara haiM / zAzvata-kRta-nibaddha-nikAcita jina prajJapta bhAva haiM tathA prajJApana, prarUpaNa, darzana, nidarzana aura upadarzana haiM / isa sUtra kA adhyayana karanevAlA tadAtmarUpa, jJAtA aura vijJAtA ho jAtA hai / isa taraha prastuta aGga meM caraNa-karaNa kI prarUpaNA kI gaI hai / [147] bhagavan ! anuttaraupapAtika-dazA sUtra meM kyA varNana hai ? anuttaraupapAtika dazA meM anuttara vimAnoM meM utpanna honevAle AtmAoM ke nagara, udyAna, vyantarAyana, vanakhaNDa, samavasaraNa, rAjA, mAtA-pitA, dharmAcArya, dharmakathA, RddhivizeSa, bhogoM kA parityAga, dIkSA, saMyamaparyAya, zruta kA adhyayana, upadhAnatapa, pratimAgrahaNa, upasarga, aMtima saMlekhanA, bhaktapratyAkhyAna, pAdapopagamana tathA anuttara vimAnoM meM utpatti / punaH vahA~ se cavakara sukula kI prApti, phira bodhilAbha aura antakriyA ityAdi kA varNana hai / parimita vAcanA, saMkhyAta anuyogadvAra, saMkhyAta veDha, saMkhyAta zloka saMkhyAta niyuktiyA~, saMkhyAta saMgrahaNiyA~ aura saMkhyAta pratipattiyA~ haiM / yaha navamA aMga hai / isameM eka zrutaskandha, tIna varga, tIna uddezanakAla aura tIna samuddezanakAla haiM / padAgra parimANa se saMkhyAta sahasra pada haiM / saMkhyAta akSara, ananta gama, ananta paryAya, parimita trasa tathA ananta sthAvaroM kA varNana hai / zAzvata-kRta-nibaddha-nikAcita jina praNIta bhAva haiM / prajJApana, prarUpaNa, darzana, nidarzana aura upadarzana se suspaSTa kie gae haiM | isakA samyak rUpeNa adhyayana karane vAlA tadpa AtmA, jJAtA evaM vijJAtA ho jAtA hai / isa prakAra caraNa-karaNa kI prarUpaNA ukta aMga meM kI gaI hai / [148] praznavyAkaraNa kisa prakAra hai ? praznavyAkaraNa sUtra meM 108 prazna haiM, 108 aprazna haiM, 108 praznAprazna haiM / aMguSThaprazna, bAhuprazna tathA Adarzaprazna / inake atirikta anya bhI vicitra vidyAtizaya kathana haiM / nAgakumAroM aura suparNakumAroM ke sAtha hue muniyoM ke divya saMvAda bhI haiM / parimita vAcanAe~ haiM / saMkhyAta anuyogadvAra, saMkhyAta veDha, saMkhyAta zloka, saMkhyAta niyuktiyA~ aura saMkhyAta saMgrahaNiyA~ tathA pratipattiyA~ haiM / yaha dasavAM aMga hai / inameM eka zrutaskaMdha, 45 adhyayana, 45 uddezanakAla aura 45 samuddezanakAla haiM / pada parimANa se saMkhyAta sahasra pada haiM / saMkhyAta akSara, ananta arthagama, ananta paryAya, parimita trasa aura ananta sthAvara haiM / zAzvata-kRta-nibaddha-nikAcita, jina pratipAdita bhAva haiM, prajJApana, prarUpaNa, darzana, nidarzana tathA upadarzana dvArA spaSTa kie gaye haiM / praznavyAkaraNa kA pAThaka tadAtmakarUpa evaM jJAtA, vijJAtA ho jAtA hai / isa prakAra ukta aMga meM caraNa-karaNa kI prarUpaNA kI gaI hai / [149] bhagavan ! vipAkazruta kisa prakAra kA hai ? vipAkazruta meM zubhAzubha karmoM ke phala-vipAka haiM / usa vipAkazruta meM dasa duHkhavipAka aura dasa sukhavipAka adhyayana haiM / duHkhavipAka meM duHkharUpa phala bhogane vAloM ke nagara, udyAna, vanakhaMDa caitya, rAjA, mAtA-pitA,
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 AgamasUtra-hindI anuvAda dharmAcArya, dharmakathA, iha-paralaukika Rddhi, narakagamana, bhavabhramaNa, duHkhaparamparA, duSkula meM janma tathA durlabhabodhitA kI prarUpaNA hai / sukhavipAka zruta meM sukharUpa phala bhoganevAle ke nagara, udyAna, vanakhaNDa, vyantarAyatana, samavasaraNa, rAjA, mAtA-pitA, dharmocArya, dharmakathA, Rddhi vizeSa bhogoM kA parityAga, pravajyA, dIkSAparyAya, zruta grahaNa, upadhAnatapa, saMlekhanA, bhaktapratyAkhyAna, pAdapopagamana, devalokagamana, sukhoM kI paramparA, punaH bodhilAbha, antakriyA ityAdi viSayoM hai / isa meM parimita vAcanA, saMkhyAta anuyogadvAra, saMkhyAta veDha, saMkhyAta zloka, saMkhyAta niyuktiyAM saMkhyAta saMgrahaNiyA~ aura saMkhyAta pratipattiyAM haiM / vaha gyArahavA~ aMga hai / isake do zrutaskaMdha, bIsa adhyayana, bIsa uddezanakAla aura bIsa samuddezanakAla haiM / pada parimANa se saMkhyAta sahasra pada haiM, saMkhyAta akSara, ananta gama, ananta paryAya, parimita trasa, ananta sthAvara, zAzvata-kRta-nibaddha-nikAcita jinaprarUpita bhAva hetu Adi se nirNIta, prarUpita, nidarzita aura upadarzita kie gae haiM / vipAkazruta kA adhyayana karanevAlA evaMbhUta AtmA, jJAtA tathA vijJAtA bana jAtA hai / isa taraha se caraNa-karaNa kI prarUpaNA kI gaI hai / [150] dRSTivAda kyA hai ? dRSTivAda-saba nayadRSTiyoM kA kathana karane vAle zruta meM samasta bhAvoM kI prarUpaNA hai / saMkSepa meM pA~ca prakAra kA hai / parikarma, sUtra, pUrvagata, anuyoga aura cUlikA / parikarma sAta prakAra kA hai, siddha-zreNikAparikarma, manuSya-zreNikAparikarma, puSTazreNikAparikarma, avagADha-zreNikAparikarma, upasampAdana-zreNikAparikarma, viprajahat zreNikAparikarma aura cyutAcyutazreNikA-parikarma / siddhazreNikA parikarma caudaha prakAra kA hai / yathA-mAtRkApada, ekArthapada, arthapada, pRthagAkAzapada, ketubhUta, rAzibaddha, ekaguNa, dviguNa, triguNa, ketubhUta, pratigraha, saMsArapratigraha, nandAvarta, siddhAvarta / manuSyazreNikA parikarma caudaha prakAra kA hai, jaise-mAtRkApada, ekArthaka pada, arthapada, pRthagAkAzapada, ketubhUta, rAzibaddha, eka guNa, dviguNa, triguNa, ketubhUta, pratigraha, saMsArapratigraha, nandAvarta aura manuSyAvarta / pRSTazreNikA parikarma gyAraha prakAra kA hai, pRthagAkAzapada, ketubhUta, pratigraha, saMsArapratigraha, nandAvarta aura avagADhAvarta / upasampAdana zreNikA parikarma gyAraha prakAra kA hai / pRthagAkAzapada, ketubhUta, rAzibaddha, ekaguNa, dviguNa, triguNa, ketubhUta, pratigraha, saMsAra pratigraha, nandAvarta aura upasampAdanAvarta / viprajahatzreNikA parikarma gyAraha prakAra kA hai / pRthakAkAzapada, ketubhUta, rAzibaddha, ekaguNa, dviguNa, triguNa, ketubhUta, pratigraha, saMsArapratigraha, naMdAvarta, viprajahadAvartta / cyutAcyuta zreNikA parikarma gyAraha prakAra kA hai, pRthagAkAzapada, ketubhUta, rAzibaddha, ekaguNa, dviguNa, triguNa, ketubhUta, pratigraha, saMsAra-pratigraha, nandAvarta aura cyutAcyutAvarta / ina myAraha bhedoM meM se prArambha ke chaha parikarma cAra nayoM ke Azrita haiM aura aMtima sAta meM trairAzika mata kA digdarzana karAyA gayA hai / sUtra rUpa dRSTivAda bAIsa prakAra se hai / RjusUtra, pariNatApariNata, bahubhaMgika, vijayacarita, anantara, parampara, AsAna, saMyUtha, sambhinna, yathAvAda, svastikAvarta, nandAvarta, bahula, pRSTApRSTa,
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ nandIsUtra-150 167 vyAvartta, evaMbhUta, dvikAvarta, vartamAnapada, samabhirUr3ha, sarvatobhadra, praziSya, duSpratigraha / ye bAIsa sUtra chinnaccheda-nayavAle, svasamaya sUtra paripATI ke Azrita haiM / yaha hI bAIsa sUtra AjIvika gozAlaka ke darzana kI dRSTi se acchinnaccheda naya vAle haiM / isI prakAra se ye hI sUtra trairAzika sUtra paripATI se tIna naya vAle haiM, svasamayasiddhAnta kI dRSTi se catuSka naya vAle haiM / isa prakAra pUrvApara sarva milakara 88 sUtra ho jAte haiM / yaha kathana tIrthaMkara aura gaNadharoM ne kiyA hai / pUrvagata-dRSTivAda caudaha prakAra kA hai, utpAdapUrva, agrAyaNIyapUrva, vIryapravAdapUrva, astinAsti pravAdapUrva, jJAnapravAdapUrva, satyapravAdapUrva, AtmapravAdapUrva, karmapravAdapUrva, pratyAkhyAnapravAdapUrva, vidyAnuvAdapravAdapUrva, abadhyapUrva, prANAyupUrva, kriyAvizAlapUrva aura lokabindusArapUrva / utpAdapUrva meM dasa vastu aura cAra cUlikA vastu, agrAyaNIya meM caudaha vastu aura bAraha cUlikA vastu, vIryapravAda meM ATha vastu aura ATha cUlikA vastu, astinAstipravAda meM aThAraha vastu aura dasa cUlikA vastu, jJAnapravAda meM bAraha vastu, satyapravAda meM do vastu haiM, AtmapravAda meM solaha vastu, karmapravAda meM tIsa vastu, pratyAkhyAna meM bIsa vastu, vidyAnuvAda meM pandraha vastu, annadhya meM bAraha vastu, prANAyu meM teraha vastu, kriyAvizAla meM tIsa vastu aura lokabindusArapUrva meM paccIsa vastu hai / / [151-153] pahale meM 10, dUsare meM 14, tIsare meM 8, cauthe meM 18, pA~caveM meM 12, chaThe meM 2, sAtaveM meM 16, AThaveM meM 30, navameM meM 20, dasaveM meM 15, gyArahaveM meM 12, bArahaveM meM 13, terahaveM meM 30 aura caudahaveM meM 25 vastu haiM / Adi ke cAra pUrvo meM krama seprathama meM 4, dvitIya meM 12, tRtIya meM 8 aura caturtha pUrva meM 10 cUlikAe~ haiM / zeSa pUrvo meM cUlikAe~ nahIM haiM / [154] bhagavan ! anuyoga kitane prakAra kA hai ? do prakAra kA hai, mUlaprathamAnuyoga aura gaNDikAnuyoga / mUlaprathamAnuyoga meM arihanta bhagavantoM ke pUrva bhavoM, devaloka meM jAnA, AyuSya, cyavanakara tIrthaMkara rUpa meM janma, janmAbhiSeka tathA rAjyAbhiSeka, rAjyalakSmI, pravrajyA, ghora tapazcaryA, kevalajJAna kI utpatti, tIrtha kI pravRtti, ziSya-samudAya, gaNa, gaNadhara, AryikAe~, pravartinIe~, caturvidha saMgha kA parimANa, jina, manaHparyavajJAnI, avadhijJAnI evaM samyakzrutajJAnI, vAdI, anuttaragati aura uttaravaikriyadhArI muni yAvanmAtra muni siddha hue, mokSa-mArga jaise dikhAyA, jitane samaya taka pAdapopagamana saMthArA kiyA, jisa sthAna para jitane bhaktoM kA chedana kiyA, ajJAna aMdhakAra ke pravAha se mukta hokara jo mahAmuni mokSa ke pradhAna sukha ko prApta hue ityaadi| inake atirikta anya bhAva bhI mUla prathamAnuyoga meM pratipAdita kiye gae haiM / . gaNDikAnuyoga meM kulakaragaNDikA, tIrthaMkaragaNDikA, cakravartIgaNDikA, dazAragaMDikA, baladevagaMDikA, vAsudevagaNDikA, gaNadharagaNDikA, bhadrabAhugaNDikA, tapaHkarmagaNDikA, harivaMzagaNDikA, utsarpiNIgaNDikA, avasarpiNIgaNDikA, citrAntaragaNDikA, deva, manuSya, tiryaMca, narakagati, inameM gamana aura vividha prakAra se saMsAra meM paryaTana ityAdi gaNDikAe~ haiM / cUlikA kyA hai ? Adi ke cAra pUrvo me cUlikAe~ haiM, zepa pUrvo meM cUlikAe~ nahIM haiN| dRSTivAda kI saMkhyAta vAcanAeM, saMkhyAta anuyogadvAra, saMkhyAta veDha, saMkhyAta pratipattiyA~,
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 AgamasUtra - hindI anuvAda saMkhyAta niyuktiyA~ aura saMkhyAta saMgrahaNiyA~ haiM / vaha bArahavA~ aMga hai / eka zrutaskandha hai aura caudaha pUrva haiM / saMkhyAta vastu, saMkhyAta cUlikAvastu, saMkhyAta prAbhRta, saMkhyAta prAbhRtaprAbhRta, saMkhyAta prAbhRtikAeM, saMkhyAta prAbhRtikAprAbhRtikAeM haiM / saMkhyAta sahasrapada haiM / saMkhyAta akSara aura ananta gama haiM / ananta paryAya, parimita trasa tathA ananta sthAvaroM kA varNana hai / zAzvata, kRta-nibaddha, nikAcita jina-praNIta bhAva kahe gae haiM / prajJApana, prarUpaNa, darzana, nidarzana aura upadarzana se spaSTa kie gae haiM / dRSTivAda kA adhyetA tadrUpa AtmA aura bhAvoM kA samyak jJAtA tathA vijJAtA bana jAtA hai / isa prakAra caraNa-karaNa kI prarUpaNA isa aGga meM kI gaI hai / [155] isa dvAdazAGga gaNipiTaka meM ananta jIvAdi bhAva, ananta abhAva, ananta hetu, ananta ahetu, ananta kAraNa, ananta akAraNa, ananta jIva, ananta ajIva, ananta bhavasiddhika, ananta abhavasiddhika, ananta siddha aura ananta asiddha kathana haiM / [156] bhAva aura abhAva, hetu aura ahetu, kAraNa-akAraNa, jIva- ajIva, bhavyaabhavya, siddha- asiddha, viSayoM kA varNana hai / [157] isa dvAdazAGga gaNipiTaka kI bhUtakAla meM ananta jIvoM ne virAdhanA karake cAra gatirUpa saMsAra kAntAra meM bhramaNa kiyA / isI prakAra vartamAnakAla meM parimita jIva AjJA se virAdhanA karake cAra gatirUpa saMsAra meM bhramaNa kara rahe haiM- isI prakAra dvAdazAGga gaNipiTaka kI AgAmI kAla meM ananta jIva AjJA se virAdhanA karake cAra gatirUpa saMsAra kAntAra meM bhramaNa kareMge / isa dvAdazAGga gaNipiTaka kI bhUtakAla meM AjJA se ArAdhanA karake ananta jIva saMsAra rUpa aTavI ko pAra kara gae / vartamAna kAla meM parimita jIva saMsAra ko pAra karate haiM / isa dvAdazAGga rUpa gaNipiTaka kI AjJA se ArAdhanA karake ananta jIva cAra gati rUpa saMsAra ko pAra kareMge / yaha dvAdazAGga gaNipiTaka na kadAcit nahIM thA arthAt sadaivakAla thA, na vartamAna kAla meM nahIM hai arthAt varttamAna meM hai, na kadAcit na hogA arthAt bhaviSya meM sadA hogA / bhUtakAla meM thA, vartamAna kAla meM hai aura bhaviSya meM rahegA / yaha dhruva hai, niyata hai, zAzvata aura akSaya hai, avyaya hai / avasthita nitya hai / kabhI nahIM the, aisA nahIM hai, kabhI nahIM hai, aisA nahIM hai aura kabhI nahIM hoMge, aisA bhI nahIM hai / isI prakAra yaha dvAdazAGgarUpa gaNipiTaka - kabhI na thA, vartamAna meM nahIM hai, bhaviSya meM nahIM hogA, aisA nahIM hai / bhUtakAla meM thA, vartamAna meM hai aura bhaviSya meM bhI rahegA / yaha dhruva hai, niyata hai, zAzvata hai, akSaya hai, avyaya hai, avasthita hai aura nitya hai / vaha saMkSepa meM cAra prakAra kA hai, dravya se, kSetra se, kAla se aura bhAva se / zrutajJAnI upayoga lagAkara dravya se saba dravyoM ko jAnatA aura dekhatA hai / kSetra se saba kSetra ko jAnatA aura dekhatA hai / kAla se sarva kAla ko jAnatA va dekhatA hai / bhAva se saba bhAvoM ko jAnatA aura dekhatA hai / [158-163] akSara, saMjJI, samyak, sAdi, saparyavasita, gamika aura aGgapraviSTa, ye sAta aura inake sapratipakSa sAta milakara zrutajJAna ke caudaha bheda ho jAte haiM / buddhi ATha guNoM se Agama zAstroM kA adhyayana evaM zrutajJAna kA lAbha dekhA gayA hai, ve isa prakAra
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ nandIsUtra-158 169 haiM-vinayayukta ziSya guru ke mukhAravinda se nikale hue vacanoM ko sunanA cAhatA hai / java zaMkA hotI hai taba guru ko prasanna karatA huA pUchatA hai / guru ke dvArA kahe jAne para samyak prakAra se zravaNa karatA hai, sunakara usake artha ko grahaNa karatA hai / anantara pUrvApara avirodha se paryAlocana karatA hai, tatpazcAt yaha aise hI hai jaisA gurujI pharamAte haiM, yaha mAnatA hai / isake bAda nizcita artha ko hRdaya meM samyak rUpa se dhAraNa karatA hai / phira jaisA guru ne pratipAdana kiyA thA, usake anusAra AcaraNa karatA hai / ziSya mauna rahakara sune, phira huMkAra-aisA kahe / usake bAda 'yaha aise hI hai jaisA gurudeva pharamAte haiN| isa prakAra zraddhApUrvaka mAne / agara zaMkA ho to pUche phira mImAMsA kare / taba uttarottara guNaprasaMga se ziSya pAragAmI ho jAtA hai / tatpazcAt vaha cintana-manana Adi ke bAda guruvat bhASaNa aura zAstra kI prarUpaNA kare / ye guNa zAstra sunane ke kathana kie gae haiM / prathama vAcanA meM sUtra aura artha kahe / dUsarI meM sUtrasparzika niyukti kahe / tIsarI vAcanA meM sarva prakAra naya-nikSepa Adi se pUrNa vyAkhyA kare / isa taraha anuyoga kI vidhi zAstrakAroM ne pratipAdana kI hai / yahAM zrutajJAna kA viSaya, zruta kA varNana, parokSajJAna kA varNana huA / isa prakAra zrInandI sUtra bhI parisamApta huA / pariziSTha-1-anujJAnandI [1] vaha anujJA kyA hai ? anujJA chaha prakAra se hai-nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva / vaha nAma anujJA kyA hai ? jisakA jIva yA ajIva, jIvo yA ajIvo, tadubhaya yA tadubhayo anujJA aisA nAma ho vaha nAma anujJA / vaha sthApanA anujJA kyA hai ? jo bhI koI kASTha, patthara, lepa, citra, graMthima, veSTima, pUrima, saMghAtima aise eka yA aneka akSa Adi meM sadbhAva yA asadbhAva sthApanA karake anujJA hotI hai, vaha sthApanA anujJA / nAma aura sthApanAmeM kyA vizeSatA hai ? nAma yAvatkathita hai, sthApanA itvarakAlika yA yAvatkathita dono hotI hai / vaha dravyAnujJA kyA hai ? dravyAnujJA Agama se aura noAgama se hai / vaha Agama dravyAnujJA kyA hai ? jisakA anujJA aisA pada zikSA, sthita, jIta, mita, parijita, nAmasama, ghopasama, ahinAkSara, analpAkSara, avyAdhiakSara, askhalita, amilita, avaccAmilita, pratipUrNa, pratipUrNaghopa, kaMThauSThavipramukta, guruvacanaprApta, aise vAcanA, pRcchanA, parAvartanA, dharmakathA aura anuprekSA se anuvayoga dravya aise karake naigama nayAnusAra eka dravyAnujJA, do, tIna aise jitanI bhI anupadezIta ho utanI dravyAnujJA hotI hai / isI taraha vyavahAranaya se eka yA aneka dvArA anupadiSTa vaha Agama se eka dravyAnujJA ko koI koI mAnya nahIM karate hai / tIno zabda naya se jo jAnatA hai vaha Agama se dravyAnujJA samajhanA / ___ no Agama se dravyAnujJA ke tIna bheda hai / jJazarIra se, bhavya zarIra se aura ubhaya se vyatirikta / vaha jJazarIra dravyAnujJA kyA hai ? pada meM rahe hue avikAra ko jo jJAnarUpI zarIra se jAne vaha jJazarIradravyAnujJA / bhavya zarIra dravyAnujJA kyA hai ? jaise ki-kise patAM ki yaha madhukumma hai ghRtakumma ? ubhayavyatirikta dravyAnujJA kyA hai ? vaha tIna prakAra se hai / laukika,
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 AgamasUtra-hindI anuvAda kuprAvacanika aura lokottara / laukika dravyAnujJA tIna prakAra se hai-sacitta, acitta aura mizrA rAjA, yuvarAja Adi jo hAthI vagaireha ke jo dete hai vaha sacitta dravyAnujJA, Asana-chatrAdi deve to vaha huI acitta anujJA aura ambADI sahita hAthI yA cAmara sahita azva Adi deve to vaha haI mizra anujJA / IsI taraha kuprAvacanika aura lokottara dravyAnujJA ke bhI sacitta-acitta evaM mIzra yaha tIno bheda samajha lenA / vaha kSetrAnujJA kyA hai ? kSetra kA jo avagraha detA hai vaha kSetrAnujJA huI / IsI taraha kAla se dI jAtI anujJA kAlAnujJA hai / bhAva se anujJA ke tIna bheda hai - laukika, kuprAvacanika aura lokottara / pahele do bheda maiM krodhAdi bhAva Ate hai aura lokottara meM AcAra Adi kI zIkSA samAviSTa hotI hai / [2-4] RSabhasena nAmaka AdinAtha prabhu ke ziSyane anujJA viSayaka kathana kiyA usakA anujJA, urImaNI, namaNI...ityAdi bIsa nAma hai / pariziSTha-2-joganandI jJAna ke pAMca bheda hai-Abhinibodhika, zruta, avadhi, manaHparyava aura kevala / usameM cAra jJAno kI sthApanA, uddeza, samuddeza evaM anujJA nahIM hai / zrutajJAna ke uddeza, samuddeza aura anujJA ke anuyoga pravartamAna hai / yadi zrutajJAna kA uddeza Adi hai to vaha aMgapraviSTa ke hai yA aMgabAhya ke ? dono ke uddeza Adi hote hai / jo aMgabAhya ke uddeza Adi hai to vaha kAlika ke hai yA utkAlika ke ? dono ke uddeza Adi hai / kyA Avazyaka ke uddezaka Adi hai yA Avazyaka vyatirikta ke ? dono ke uddeza Adi hai / Avazyaka meM bhI sAmAyika Adi chaha uddeza-samuddeza aura anujJA hai / arthAt "dazaveyAliya se lekara "mahApaccakkhANa' paryaMta ke utkAlika sUtra aura "uttarajjhayaNaM" se lekara "teyagginisaggANaM" taka ke kAlika sUtro ke uddeza, samuddeza, anujJA prarvattamAna hai / IsI taraha aMgapraviSTa meM bhI "AyAra" se "dRSTivAda' taka ke sUtra ke uddeza-samuddeza aura anujJA hotI hai / kSamAzramaNa arthAt sAdhu ke pAsa se sUtra-artha evaM tadubhava ke uddeza-samuddeza evaM anujJA ke lie maiM sAdhu-sAdhvI ko sUcita karatA hu~ / 44 naMdIsUtra-cUlikA-1-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 171 namo namo nimmaladasaNassa 45 anuyogadvAra cUlikAsUtra-2-hindI anuvAda [1] jJAna ke pAMca prakAra haiM / AbhinibodhikajJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyavajJAna, kevalajJAna / [2] ina jJAnoM meM se cAra jJAna sthApya haiM, sthApanIya haiM / kyoMki ye cAroM jJAna (guru dvArA) upadiSTa nahIM hote haiM, samupadiSTa nahIM hote haiM aura na inakI AjJA dI jAtI hai / kintu zrutajJAna kA uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga hotA hai / [3] yadi zrutajJAna meM uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga kI pravRtti hotI hai to vaha uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga kI pravRtti aMgapraviSTa zruta meM hotI hai / athavA aMgabAhya meM hotI hai ? aMgapraviSTa tathA aMgabAhya dono Agama meM uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga pravartita hote haiM / [4] bhagavan ! yadi aMgabAhya zruta meM uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga kI pravRtti hotI hai to kyA vaha kAlikazruta meM hotI hai athavA utkAlika zruta meM ? kAlikazruta aura utkAlika zruta dono meM uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga pravRtta hote haiM, kintu yahA~ utkAlika zruta kA uddeza yAvat anuyoga prArambha kiyA jAyegA | [5] yadi utkAlika zruta ke uddeza Adi hote haiM to kyA ve Avazyaka ke hote haiM athavA Avazyakavyatirikta ke hote haiM ? AyuSyaman ! yadyapi Avazyaka aura Avazyaka se bhinna donoM ke uddeza Adi hote haiM parantu yahA~ Avazyaka kA anuyoga prArambha kiyA jA rahA hai / [6] yadi yaha anuyoga Avazyaka kA hai to kyA vaha eka aMga rUpa hai yA aneka aMga rUpa ? eka zrutaskandha rUpa hai yA aneka zrutaskandha rUpa ? eka adhyayana rUpa hai yA aneka adhyayana rUpa ? eka uddezaka rUpa hai yA aneka uddezaka rUpa ? AvazyakasUtra eka yA aneka aMga rUpa nahIM hai / eka zrutaskandha rUpa hai / aneka adhyayana rUpa hai / yA aneka uddezaka rUpa nahIM hai / [7] Avazyaka kA nikSepa karUMgA / isI taraha zruta, skandha evaM adhyayana zabdoM kA nikSepa karUMgA / [8] yadi nikSeptA jisa vastu ke samasta nikSepoM ko jAnatA ho to use una sabakA nirUpaNa karanA cAhiye aura yadi na jAnatA ho to cAra nikSepa to karanA hI cAhiye / [9] Avazyaka kA svarUpa kyA hai ? Avazyaka cAra prakAra kA hai / nAma-Avazyaka, sthApanA-Avazyaka, dravya-Avazyaka, bhAva-Avazyaka | [10] nAma-Avazyaka kA svarUpa kyA hai ? jisa kisI jIva yA ajIva kA athavA
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 AgamasUtra-hindI anuvAda jIvoM yA ajIvoM kA, tadubhava kA athavA tadubhayoM kA 'Avazyaka' aisA nAma rakha liyA jAtA hai, use nAma-Avazyaka haiM / [11] sthApanA-Avazyaka kyA hai ? kASThakarma, citrakarma, pustakarma, lepyakarma, graMthima, veSTima, pUrima, saMghAtima, akSa athavA varATaka meM eka athavA aneka Avazyaka rUpa se jo sadbhAva athavA asadbhAva rUpa sthApanA kI jAtI hai, vaha sthApanA-Avazyaka hai / [12] nAma aura sthApanA meM kyA bhinnatA hai ? nAma yAvatkathika hotA hai, kintu sthApanA itvarika aura yAvatkathika, donoM prakAra kI hotI hai / [13] dravya-Avazyaka kyA hai ? dravyAvazyaka do prakAra kA hai / AgamadravyAvazyaka, noAgamadravyAvazyaka / [14] Agamadravya-Avazyaka kyA hai ? jisa ne 'Avazyaka' pada ko sIkha liyA hai, sthita kara liyA hai, jita kara liyA hai, mita kara liyA hai, parijita kara liyA hai, nAmasama kara liyA hai, ghoSasama kiyA hai, ahInAkSara kiyA hai, anatyakSara kiyA hai, vyatikramarahita uccAraNa kiyA hai, askhalita kiyA hai, padoM ko mizrita karake uccAraNa nahIM kiyA hai, eka zAstra ke bhinna-bhinna sthAnagata ekArthaka sUtroM ko ekatrita karake pATha nahIM kiyA hai, pratipUrNa kiyA hai, pratipUrNaghopa kiyA hai, kaMThAdi se spaSTa uccAraNa kiyA hai, guru ke pAsa vAcanA lI hai, jisase vaha usa zAstra kI vAcanA, pRcchanA, parAvartanA, dharmakathA se bhI yukta hai / kintu anuprekSA se rahita hone se vaha Agamadravya-Avazyaka hai / kyoMki Avazyaka ke upayogarahita hone Agamadravya-Avazyaka kahA jAtA hai / [15] naigamanaya kI apekSA eka anupayukta AtmA eka Agamadravya-Avazyaka hai / do anupayukta AtmAe~ do Agamadravya-Avazyaka haiM / isI prakAra jitanI bhI anupayukta AtmAe~ haiM, ve sabhI utanI hI naigamanaya kI apekSA Agamadravya-Avazyaka haiM / isI prakAra vyavahAranaya bhI jAnanA / saMgrahanaya eka anupayukta AtmA eka dravya-Avazyaka aura aneka anupayukta AtmAe~ aneka dravya-Avazyaka haiM, aisA svIkAra nahIM karatA hai / vahI sabhI AtmAoM ko eka dravya-Avazyaka hI mAnatA hai / RjusUtranaya bhI bhedoM ko svIkAra nahIM karatA / tInoM zabdanaya jJAyaka yadi anupayukta ho to use avastu mAnate haiM / kyoMki jo jJAyaka hai vaha upayogazUnya nahIM hotA hai aura jo upayogarihata hai use jJAyaka nahIM kahA jA sakatA / [16] noAgamadravya-Avazyaka kyA hai ? vaha tIna prakAra kA hai / jJAyakazarIradravyAvazyaka, bhavyazarIradravyAvazyaka, jJAyakazarIra-bhavyazarIra-vyatiriktadravyAvazyaka / [17] jJAyakazarIradravyAvazyaka kyA hai ? Avazyaka isa pada ke arthAdhikAra ko jAnane vAle ke caitanya se rahita, Ayukarma ke kSaya hone se prANoM se rahita, AhAra-pariNatijanita vRddhi se rahita, aise jIvavipramukta zarIra ko zaiyAgata, saMstArakagata athavA siddhazilAgata dekhakara koI kahe-'aho ! isa zarIrarUpa pudgalasaMghAta ne jinopadiSTa bhAva se Avazyaka pada kA adhyayana kiyA thA, prajJApita kiyA thA, samajhAyA thA, dikhAyA thA, nidarzita kiyA thA, upadirzata karAyA thA / ' aisA zarIra jJAyakazarIradravya-Avazyaka hai / isakA samarthaka koI dRSTAnta hai ? yaha madhu kA ghar3A thA, yaha ghI kA ghar3A thA / yaha jJAyakazarIradravyAvazyaka kA svarUpa hai / [18] bhavyazarIradravyAvazyaka kyA hai ? samaya pUrNa hone para jo jIva janmakAla meM
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvAra-18 173 yonisthAna se bAhara nikalA aura usI prApta zarIra dvArA jinopadiSTa bhAvAnusAra bhaviSya meM Avazyaka pada ko sIkhegA, kintu abhI sIkha nahIM rahA hai, aise usa jIva kA vaha zarIra bhavyazarIradravyAvazyaka hai / isakA koI dRSTAnta hai ? yaha madhukuMbha hogA, yaha ghRtakuMbha hogA / yaha bhavyazarIradravyAvazyaka kA svarUpa hai / [19] jJAyakazarIra-bhavyazarIravyatiriktadravyAvazyaka kyA hai ? vaha tIna prakAra kA hai / laukika, kuprAvacanika, lokottarika / [20] bhagavan ! laukika dravyAvazyaka kyA hai ? jo ye rAjA, Izvara, talavara, mADaMbika, kauTumbika, ibhya, zreSThI, senApati, sArthavAha Adi rAtri ke vyatIta hone se prabhAtakAlIna kiMcinmAtra prakAza hone para, pahale kI apekSA adhika sphuTa prakAza hone, vikasita kamalapatroM evaM mRgoM ke nayanoM ke ISad unmIlana se yukta, prabhAta ke hone tathA rakta azokavRkSa, palAzapuSpa, tote ke mukha aura guMjA ke ardha bhAga ke samAna rakta, sarovaravartI kamalavanoM ko vikasita karane vAle aura apanI sahasra razmiyoM se divasavidhAyaka teja se dedIpyamAna sUrya ke udaya hone para mukha ko dhonA, daMtaprakSAlana, telamAliza karanA, snAna, kaMdhI Adi se kezoM ko saMvAranA, maMgala ke lie sarasoM, puSpa, dUrvA Adi kA prakSepaNa, darpaNa meM mukha dekhanA, dhUpa jalAnA, puSpoM aura puSpamAlAoM ko lenA, pAna, khAnA, svaccha vastra pahananA Adi karate haiM aura usake bAda rAjasabhA, devAlaya, ArAmagRha, udyAna, sabhA athavA prapA kI ora jAte haiM, vaha laukika dravyAvazyaka hai / [21] kuprAvacanika dravyAvazyaka kyA hai ? jo ye caraka, cIrika, carmakhaMDika, bhikSoNDaka, pAMDuraMga, gautama, govratika, gRhIdharmA, dharmacintaka, aviruddha, viruddha, vRddhazrAvaka Adi pASaMDastha rAtri ke vyatIta hone ke anantara prabhAta kAla meM yAvat sUrya ke jAjvalyamAna teja se dIpta hone para indra, skandha, rudra, ziva, vaizramaNa athavA deva, nAga, yakSa, bhUta, mukunda, AyadeivI, koTTakriyAdevI Adi kI upalepana, samArjana, snapana, dhUpa, puSpa, gaMdha, mAlA Adi dvArA pUjA karane rUpa dravyAvazyaka karate haiM, vaha kuprAvacanika dravyAvazyaka hai / [22] lokottarika dravyAvazyaka kyA hai ? jo zramaNa ke guNoM se rahita hoM, chaha kAya ke jIvoM ke prati anukampA na hone ke kAraNa azva kI taraha uddAma hoM, hastivat niraMkuza hoM, snigdha padArthoM ke lepa se aMga-pratyaMgoM ko komala, salaunA banAte hoM, zarIra ko dhote hoM, athavA kezoM kA saMskAra karate hoM, oThoM ko mulAyama rakhane ke liye makkhana lagAte hoM, pahanane ke vastroM ko dhone meM Asakta hoM aura jinendra bhagavAn kI AjJA kI upekSA kara svacchaMda vicaraNa karate hoM, kintu ubhayakAla Avazyaka karane ke liye tatpara hoM to unakI vaha kriyA lokottarika dravyAvazyaka hai / isa prakAra yaha jJAyakazarIra-bhavyazarIravyatirikta dravyAvazyaka kA svarUpa jAnanA cAhiye / [23] bhAvAvazyaka kyA hai ? do prakAra kA hai-AgamabhAvAvazyaka aura noAgamabhAvAvazyaka / [24] AgamabhAvAvazyaka kyA hai ? jo Avazyaka pada kA jJAtA ho aura sAtha hI upayoga yukta ho, vaha AgamabhAvAvazyaka hai / [25] noAgamabhAvAvazyaka kise kahate haiM ? tIna prakAra kA hai / laukika, kuprAvacanika
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 AgamasUtra-hindI anuvAda [26] lAkara aura lokottarika / [26] laukika bhAvAvazyaka kyA hai ? dina ke pUrvArdha meM mahAbhArata kA aura uttarArdha meM rAmAyaNa kA vAcana karane, zravaNa karane ko laukika noAgamabhAvAvazyaka kahate haiM / [27] kuprAvacanika bhAvAvazyaka kyA hai | jo ye caraka, cIrika yAvat pASaNDastha yajJa, aMjali, havana, jApa, dhUpaprakSepa yA baila jaisI dhvani, vaMdanA Adi bhAvAvazyaka karate haiM, vaha kuprAvacanika bhAvAvazyaka hai / [28] lokottarika bhAvAvazyaka kyA hai ? dattacitta aura mana kI ekAgratA ke sAtha, zubha lezyA evaM adhyavasAya se sampanna, yathAvidhi kriyA ko karane ke liye tatpara adhyavasAyoM se sampanna hokara, tIvra AtmotsAhapUrvaka usake artha meM upayogayukta hokara evaM upayogI karaNoM ko niyojita kara, usakI bhAvanA se bhAvita hokara jo ye zramaNa, zramaNI, zrAvaka, zrAvikAyeM anyatra mana ko saMyojita kiye binA ubhayakAla Avazyaka karate haiM, vaha lokottarika bhAvAvazyaka hai / [29-32] usa Avazyaka ke nAnA ghoSa aura aneka vyaMjana vAle ekArthaka aneka nAma isa prakAra haiM-Avazyaka, avazyakaraNIya, dhravanigraha, vizodhi, adhyayana-SaTkavarga, nyAya, ArAdhanA aura mArga / zramaNoM aura zrAvakoM dvArA dina eva rAtri ke anta meM avazya karane yogya hone ke kAraNa isakA nAma Avazyaka hai / yaha Avazyaka kA svarUpa hai / . [33] zruta kyA hai ? zruta cAra prakAra kA hai-nAmazruta, sthApanAzruta, dravyazruta, bhaavshrut| [34] nAmazruta kyA hai ? jisa kisI jIva yA ajIva kA, jIvoM yA ajIvoM kA, ubhaya kA athavA ubhayoM kA 'zruta' aisA nAma rakha liyA jAtA hai, vaha nAmazruta haiM / / [35] sthApanAzruta kyA hai ? kASTha yAvat kaur3I Adi meM 'yaha zruta hai', aisI jo sthApanA kI jAtI hai, vaha sthApanAzruta hai / nAma aura sthApanA meM kyA vizeSatA hai ? nAma yAvatkathika hotA hai, jabaki sthApanA itvarika aura yAvatkathika donoM prakAra kI hotI hai / [36] dravyazruta kyA hai ? do prakAra kA hai / jaise-Agamadravyazruta, noaagmdrvyshrut| __[37] Agama kI apekSA dravyazruta kA kyA svarUpa hai ? jisa sAdhu Adi ne zruta yaha pada sIkhA hai, sthira, jita, mita, parijita kiyA hai yAvat jo jJAyaka hai vaha anupayukta nahIM hotA hai Adi / yaha Agama dravyazruta kA svarUpa hai / [38] noAgamadravyazruta kyA hai ? tIna prakAra kA hai / jJAyakazarIradravyazruta, bhavyazarIradravyazruta, jJAyakazarIra-bhavyazarIvyatiriktadravyazruta / [39] jJAyakazarIra-dravyazruta kyA hai ? zrutapada ke arthAdhikAra ke jJAtA ke vyapagata, cyuta, cyAvita, tyakta, jIvarahita zarIra ko zayyAgata, saMstArakagata athavA siddhAzilA dekhakara koI kahe-aho ! isa zarIrarUpa pariNata pudgalasaMghAta dvArA jinopadezita bhAva se 'zruta' isa pada kI guru se vAcanA lI thI, prajJApita, prarUpita, darzita, nidarzita, upadarzita kiyA thA, usakA vaha zarIra jJAyakazarIradravyAvazyaka hai / isakA dRSTAnta ? yaha madhu kA ghar3A hai, yaha ghI kA ghar3A hai / isI prakAra nirjIva zarIra bhUtakAlIna zrutaparyAya kA AdhArarUpa hone se jJAyakazarIradravyazruta kahalAtA hai / [40]bhavyazarIradravyazruta kyA hai ? samaya pUrNa hone para jo jIva yoni meM se nikalA
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvAra- 40 175 aura prApta zarIrasaMghAta dvArA bhaviSya meM jinopadiSTa bhAvAnusAra zrutapada ko sIkhegA, kintu vartamAna meM sIkha nahIM rahA hai, aise usa jIva kA vaha zarIra bhavyazarIra- dravyazruta hai / isakA dRSTAnta ? 'yaha madhughaTa hai, yaha ghRtaghaTa hai' aisA kahA jAtA hai / [41] jJAyakazarIra bhavyazarIravyatirikta dravyazruta kyA hai ? tAr3apatroM athavA patroM ke samUharUpa pustaka meM likhita zruta jJAyakazarIra - bhavyazarIravyatiriktadravyazruta hai / athavA vaha pAMca prakAra kAhai- aMDaja boMDaja, kITaja, vAlaja, balkaja / aMDaja kise kahate haiM ? haMsagarbhAdi se bane sUtra ko aMDaja kahate haiM / boMDaja kise kahate ? kapAsa yA ruI se banAye gaye sUtra ko kahate haiM / kITasUtra kise kahate haiM / vaha pAMca prakAra kA hai-paTTa, malaya, azuka, cInAMzuka, kRmirA / vAlaja sUtra ke pAMca prakAra haiM-aurNika, auSTrika, mRgalomika, kautava, kiTTisa / valkaja kise kahate haiM ? sana Adi se nirmita sUtra ko kahate haiM / [42] bhAvazruta kyA hai ? do prakAra kA hai / yathA - AgamabhAvazruta aura noAgama bhaavshrut| [43] AgamabhAvazruta kyA hai ? jo zruta kA jJAtA hone ke sAtha usake upayoga se bhI sahita ho, vaha AgamabhAvazruta hai / [44] noAgama kI apekSA bhAvazruta kyA hai ? do prakAra kA hai / laukika, lokottarika / [45] laukika (noAgama) bhAvazruta kyA hai ? ajJAnI mithyAdRSTiyoM dvArA apanI svacchanda buddhi aura mati se racita mahAbhArata, rAmAyaNa, bhImAsurokta, arthazAstra, ghoTakamukha, zaTakabhadrikA, kArpAsika, nAgasU7ma, kanakasaptati, vaizekizAstra, bauddhazAstra, kAmazAstra, kapilazAstra, lokAyatazAstra, SaSThitaMtra, mATharazAstra, purANa, vyAkaraNa, nATaka Adi athavA bahattara kalAyeM aura sAMgopAMga cAra veda laukika noAgamabhAvazruta haiM / [46] lokottarika ( noAgama) bhAvazruta kyA hai ? utpanna kevalajJAna aura kevaladarzana ko dhAraNa karanevAle, bhUta-bhaviSyat aura vartamAna kAlika padArthoM ko jAnane vAle, sarvajJa, sarvadarzI, trilokavartI jIvoM dvArA avalokita, pUjita, apratihata zreSTha jJAna - darzana ke dhAraka arihaMta bhagavantoM dvArA praNIta AcArAMga, sUtrakRtAMga, sthAnAMga, samavAyAMga, vyAkhyAprajJapti, jJAtAdharmakathA, upAsakadazAMga, antakRddazAMga, anuttaropapAtikadazAMga, praznavyAkaraNa, vipAkazruta,. dRSTivAda rUpa dvAdazAMga, gaNipiTaka lokottarika noAgama bhAvazruta haiM / [47-49] udAttAdi vividha svagaM tathA kakArAdi aneka vyaMjanoM se yukta usa zruta ekArthavAcaka nAma isa prakAra haiM-zruta, sUtra, grantha, siddhAnta, zAsana, AjJA, vacana, upadeza, prajJApanA, Agama, ye sabhI zruta ke ekArthaka paryAya haiM / isa prakAra se zruta kI vaktavyatA samApta huii| [50 ] skandha kyA hai ? skandha ke cAra prakAra haiM / nAmaskandha, sthApanAskandha, dravyaskandha, bhAvaskandha / [51] nAmaskandha kyA hai ? jisa kisI jIva yA ajIva kA yAvat skandha yaha nAma rakhA jAtA hai, vaha nAmaskandha haiN| sthApanAskandha kyA hai ? kASThAdi meM 'yaha skandha hai' isa prakAra kA jo Aropa kiyA jAtA hai, vaha sthApanAskandha hai / nAma aura sthApanA meM kyA antara hai ? nAma yAvatkathika hotA hai parantu sthApanA itvarika aura yAvatkathika donoM hotI hai /
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra - hindI anuvAda [52] dravyaskandha kyA hai ? do prakAra kA hai / Agamadravyaskandha aura noAgamadravyaskandha / Agamadravyaskandha kyA hai ? jisane skandhapada ko guru se sIkhA hai, sthita kiyA hai, jita, mita kiyA hai yAvat naigamanaya kI apekSA eka anupayukta AtmA Agama se eka dravyaskandha hai, do anupayukta AtmAyeM do, isa prakAra jitanI bhI anupayukta AtmAyeM haiM, utane hI Agamadravyaskandha jAnanA / isI taraha vyavahAranaya ko bhI jAnanA / saMgrahanaya eka anupayukta AtmA eka dravyaskandha aura aneka anupayukta AtmAyeM aneka Agamadravyaskandha aisA svIkAra nahIM karatA, kintu sabhI ko eka hI Agamadravyaskandha mAnatA hai / RjusUtranaya se eka anupayukta AtmA eka Agamadravyaskandha hai / vaha bhedoM ko svIkAra nahIM karatA hai / tInoM zabdana jJAyaka yadi anupayukta ho to use avastu mAnate haiM / kyoMki jo jJAyaka hai vaha anupayukta nahIM hotA hai / 176 no Agamadravyaskandha kyA hai ? tIna prakAra kA hai / jJAyaka zarIradravyaskandha, bhavyazarIradravyaskandha aura jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktadravyaskandha / jJAyakazarIradravyaskandha kyA hai ? skandhapada ke arthAdhikAra ko jAnane vAle yAvat jisane skandha pada kA adhyayana kiyA thA, pratipAdana kiyA thA Adi pUrvavat / bhavyazarIradravyaskandha kyA hai ? samaya pUrNa hone para yathAkAla koI yonisthAna se bAhara nikalA aura vaha yAvat bhaviSya meM 'skandha' isa pada ke artha ko sIkhegA, usa jIva kA zarIra bhavyazarIdravyaskandha hai / isakA dRSTAnta ? bhaviSya meM yaha madhukuMbha hai, yaha ghRtakuMbha hai / jJAyakazarIra bhavyazarIravyatiriktadravyaskandha kyA hai ? usake I tIna prakAra haiM / sacitta, acitta aura mizra / [ 53 ] sacittadravyaskandha kyA hai ? usake aneka prakAra haiM haya, skandha, gaja, skandha, kinnaraskandha, kiMpuruSaskandha, mahoragaskandha, vRSabha, skandha / yaha sacittadravyaskandha kA svarUpa hai / [54] acittadravyaskandha svarUpa hai ? aneka prakAra kA hai / dvipradezika skandha, tripradezika skandha yAvat dasapradezika skandha, saMkhyAtapradezika skandha, asaMkhyAtapradezika skandha, anantapradezika skandha / yaha acittadravyaskandha kA svarUpa hai / [ 55 ] mizradravyaskandha kyA hai ? aneka prakAra kA hai / senA kA agrima skandha, senA kA madhyaskandha, senA kA aMtima skandha | yaha mizradravyaskandha kA svarUpa hai / [ 56 ] athavA jJAyakazarIra-bhavyazarIravyatiriktadravyaskandha ke tIna prakAra haiM / kRtsnaskandha, akRtsnaskandha, anekadravyaskandha / [ 57 ] kRtsnaskandha kyA hai ? hayaskandha, gajaskandha yAvat vRSabhaskandha jo pUrva meM kahe, vahI kRtsnaskandha haiM / yahI kRtsnaskandha kA svarUpa hai / [ 58 ] akRtsnaskandha kyA hai ? pUrva meM kahe gaye dvipradezika skandha Adi yAvat anantapradezika skandha haiM / [ 59 ] anekadravyaskandha kyA hai ? ekadeza apacitta aura ekadeza upacitta bhAga milakara unakA jo samudAya banatA hai, vaha anekadravyaskandha hai / [60 ] bhAvaskandha kyA hai ? do prakAra kA kahA hai / AgamabhAvaskandha, noAgama bhAvaskandha /
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvAra-61 999 [61] AgamabhAvaskandha kyA hai ? skandha pada ke artha kA upayogayukta jJAtA AgamabhAvaskandha hai / [62] noAgamabhAvaskandha kyA hai ? paraspara-saMbandhita sAmAyika Adi chaha adhyayanoM ke samudAya ke milane se niSpanna Avazyakazrutaskandha noAgamabhAvaskandha hai / [63-65] usa bhAvaskandha ke vividha ghoSoM evaM vyaMjanoM vAle ekArthaka nAma isa prakAra haiM-gaNa, kAya, nikAya, skandha, varga, rAzi, puMja, piMDa, nikara, saMghAta, Akula aura samUha ye sabhI bhAvaskandha ke paryAya haiM / [66-69] Avazyaka ke adhikAroM ke nAma isa prakAra haiM-sAvadyayogavirati, utkIrtana, guNavatpratipatti, skhalitanindA, vraNacikitsA aura guNadhAraNA / isa prakAra se AvazyakazAstra ke samudAyArtha kA saMkSepa meM kathana karake aba eka-eka adhyayana kA varNana karUMgA / unake nAma yaha haiM-sAmAyika, caturvizatistava, vaMdanA, pratikramaNa, kAyotsarga aura pratyAkhyAna / ina meM se prathama sAmAyika adhyayana ke cAra anuyogadvAra haiM-upakrama, nikSepa, anugama, naya / [70] upakrama kyA hai ? upakrama ke chaha bheda haiM / nAma-upakrama, sthApanA-upakrama, dravya-upakrama, kSetra-upakrama, kAla-upakrama, bhAva-upakrama / nAma aura sthApanA-upakrama kA svarUpa nAma evaM sthApanA Avazyaka ke samAna jAnanA / dravya-upakrama kyA hai ? do prakAra kA hai-Agamadravya-upakrama, noAgamadravya-upakrama ityAdi pUrvavat jAnanA yAvat jJAyakazarIrabhavyazarIvyatirikta dravya-upakrama ke tIna prakAra haiM / sacittadravya-upakrama, acittadravya-upakrama, mizrazarIradravya-upakrama / [71] sacittadravyopakrama kyA hai ? tIna prakAra kA hai / dvipada, catuSpada aura apada / ye pratyeka upakrama bhI do-do prakAra ke haiM-parikarmadravyopakrama, vastuvinAzadravyopakrama / [72] dvipada-upakrama kyA hai ? naToM, nartakoM, jalloM, malloM, mauSTikoM, velabakoM. kathakoM, plavakoM, tairane vAloM, lAsakoM, AkhyAyakoM, laMkhoM, maMkhoM, tUNikoM, tuMbavINakoM, kAvaDiyAoM tathA mAgadhoM Adi do paira vAloM kA parikarma aura vinAza karane rUpa upakrama dvipadadravyopakrama hai / [73] catuSpadopakrama kyA hai ? cAra paira vAle azva, hAthI Adi pazuoM ke upakrama catuSpadopakrama haiM / [74] apada-dravyopakrama kyA hai ? Ama, AmrAtaka Adi binA paira vAloM se saMbandhita upakrama apada-upakrama haiM / [75] acittadravyopakrama kyA hai ? khAMDa, gur3a, mizrI athavA rAba Adi padArthoM meM upAyavizeSa se madhuratA kI vRddhi karane aura inake vinAza karane rUpa upakrama acittadravyopakrama haiM / [76] mizradravyopakrama kyA hai ? sthAsaka, darpaNa Adi se vibhUpita evaM maMDita azvAda sambandhI upakrama mizradravyopakrama haiM / [77] kSetropakrama kyA hai ? hala, kulika Adi ke dvArA jo kSetra ko upakrAnta kiyA jAtA hai, vaha kSetropakrama hai / [78] kAlopakrama kyA hai ? nAlikA Adi dvArA jo kAla kA yathAvat jJAna hotA 12|12|
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 AgamasUtra-hindI anuvAda hai, vaha kAlopakrama hai / [79] bhAvopakrama kyA hai ? do prakAra haiM / AgamabhAvopakrama, noAgamabhAvopakrama / bhagavan ! AgamabhAvopakrama kyA hai ? upakrama ke arta ko jAnane ke sAtha jo usake upayoga se bhI yukta ho, vaha AgamabhAvopakrama hai / noAgamabhAvopakrama do prakAra kA hai / prazasta aura aprazasta / aprazasta bhAvopakrama kyA hai ? DoDaNI brAhmaNI, gaNikA aura amAtyAdi kA anya ke bhAvoM ko jAnane rUpa upakrama aprazasta noAgamabhAvopakrama hai / prazasta bhAvopakrama kyA hai ? guru Adi ke abhiprAya ko yathAvat jAnanA prazasta noAgamabhAvopakrama hai / [80] athavA upakrama ke chaha prakAra haiM / AnupUrvI, nAma, pramANa, vaktavyatA, arthAdhikAra aura samavatAra / [81] AnupUrvI kyA hai ? dasa prakAra kI hai / nAmAnupUrvI, sthApanAnupUrvI, dravyAnupUrvI, kSetrAnupUrvI, kAlAnupUrvI, utkIrtanAnupUrvI, gaNanAnupUrvI, saMsthAnAnupUrvI, sAmAcAryanupUrvI, bhAvAnupUrvI / [82] nAma (sthApanA) AnupUrvI kyA hai ? nAma aura sthApanA AnupUrvI kA svarUpa nAma aura sthApanA Avazyaka jaisA jAnanA / dravyAnupUrvI kA svarUpa bhI jJAyakazarIrabhavyazarIvyatirikta dravyAnupUrvI ke pahale taka sabheda dravyAvazyaka ke samAna jAnanA cAhiye / jJAyakazarIra-bhavyazarIravyatirikta dravyAnupUrvI kyA hai ? do prakAra kI hai / aupanidhikI aura anaupanidhikI dravyAnapUrvI / inameM se aupanidhikI dravyAnupUrvI sthApya hai / tathA anaupanidhikI dravyAnupUrvI ke do prakAra haiM-naigama-vyavahAranayasaMmata, saMgrahanayasaMmata / [83] naigamanaya aura vyavahAranaya dvArA mAnya anaupanidhikI dravyAnupUrvI kyA hai ? usake pAMca prakAra haiM / arthapadaprarUpaNA, bhaMgasamutkIrtanatA, bhaMgopadarzanatA, samavatAra aura anugm| [84] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasaMmata arthapada kI prarUpaNA kyA haiM ? tryaNukaskandha AnupUrvI hai / isI prakAra catuSpradezika AnupUrvI yAvat dasapradezika, saMkhyAtapradezika, asaMkhyAtapradezika aura anantapradezika skandha AnupUrvI hai / kintu paramANu pudgala anAnupUrvI rUpa hai / dvipradezika skandha avaktavya hai / aneka tripradezika skandha yAvat aneka anantapradezika skandha AnupUrviyA~-aneka AnupUrvI rUpa haiM / aneka pRthak-pRthak pudgala paramANu aneka anAnupUrvI rUpa haiM / aneka dvipradezika skandha aneka avaktavya haiM / / [85] naigama-vyavahAranayasaMmata isa arthapadaprarUpaNA rUpa AnupUrvI se kyA prayojana siddha hotA hai ? inase bhaMgasamutkIrtanA kI jAtI hai / [86] naigama-vyavahAranayasaMmata bhaMgasamutkIrtana kyA hai ? vaha Isa prakAra hai-AnupUrvI hai, anAnupUrvI hai, avaktavya hai, AnupUrviyAM haiM, anAnupUrviyAM haiM, (aneka) avaktavya haiM / athavAAnupUrvI aura anAnupUrvI hai, AnupUrvI aura anAnupUrviyAM haiM, AnupUrviyAM aura anAnupUrvI hai, AnupUrviyAM aura anAnupUrviyAM haiM / athavA-AnupUrvi aura avaktavyaka hai, AnupUrvI aura (aneka) avaktavya haiM, AnupUrviyAM aura avaktavya hai, AnupUrviyAM aura (aneka) avaktavya haiM / athavA anAnupUrvI aura avaktavya hai, anAnupUrvI aura (aneka avaktavya haiM, anAnupUrviyAM aura (eka) avaktavya hai, anAnupUrviyAM aura aneka avaktavya haiM / athavA- AnapUrvI, anAnupUrvI aura avaktavya hai, AnupUrvI, anAnupUrvI aura aneka avaktavya haiM, AnupUrvI, anAnupUrviyAM aura
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvAra-86 179 avaktavya hai, AnupUrvI, anAnupUrviyAM aura aneka avaktavya haiM, AnupUrviyAM, anAnupUrvI aura avaktavya hai, AnupUrviyAM, anAnupUrvI aura aneka avaktavya haiM, AnupUrviyAM, anAnupUrviyAM aura avaktavya haiM, AnupUrviyAM, anAnupUrviyAM aura aneka avaktavya haiM, isa prakAra yaha ATha bhaMga haiM / saba milakara chabbIsa bhaMga hote haiM / [87] isa naigama-vyavahAranayasammata bhaMgasamutkIrtanatA kA kyA prayojana hai ? usake dvArA bhaMgopadarzana kiyA jAtA hai / / [88] naigama-vyavahAranayasaMmata bhaMgopadarzanatA kyA hai ? vaha isa prakAra hai-tripradezika skandha AnupUrvI hai, paramANupudgala anAnupUrvI hai, dvipradezika skandha avaktavya hai, tripradezika aneka skandha AnupUviyA~ haiM, aneka paramANu pudgala anAnupUrviyA~ haiM, aneka dvipradezika skandha avaktavyaka haiM / tripradezika skandha aura paramANupudgala AnupUrvI aura anAnupUrvI rUpa hai, tripradezika skandha aura aneka paramANupudgala AnupUrvI aura anAnupUrviyoM kA vAcyArtha hai, aneka tripradezika skandha aura paramANupudgala AnupUrviyAM aura anAnupUrvI hai, aneka tripradezika skandha aura aneka paramANupudgala AnupUrviyoM aura anAnupUrviyoM kA rUpa haiM / athavAtripradezika skandha aura dvipradezika skandha AnupUrvI-avaktavya rUpa hai, tripradezika skandha aura aneka dvipradezika skandha AnupUrvI avaktavyaka rUpa haiM, aneka tripradezika skandha aura dvipradezika skandha AnupUrviyA~ aura avaktavya rUpa haiM, aneka tripradezika skandha aura aneka dvipradezika skandha AnupUrviyoM aura avaktavyako rUpa haiM / athavA paramANupudgala aura dvipradezika skandha anAnupUrvI avaktavyaka rUpa hai, paramANupudgala aura aneka dvipradezika skandha anAnupUrvI avaktavyako rUpa hai, aneka paramANupudagala aura dvipradezika skandha anAnupUrviyoM aura avaktavya rUpa hai, aneka paramANupudgala aura aneka dvipradezika skandha anAnupUrviyoM aura avaktavyakoM rUpa haiM / athavA-tripradezika skandha, paramANupudgala aura dvipradezika skandha AnupUrvI-anAnupUrvI-avaktavyaka rUpa hai, tripradezika skandha, paramANupudgala aura aneka dvipradezika skandha AnupUrvI, anAnupUrvI aura avaktavyakoM rUpa hai, tripradezika skandha, aneka paramANupudgala aura dvipradezika skandha AnupUrvI, anAnupUrviyoM aura avaktavyaka rUpa hai, tripradezika skandha, aneka paramANupudgala aura aneka dvipradezika skandha AnupUrvI, anAnupUrviyoM aura avaktavyakoM rUpa hai, aneka tripradezika skandha, paramANupudgala aura dvipradezikaskandha AnupUrviyoM, anAnupUrvI aura avaktavyaka rUpa hai, aneka tripradezika skandha, paramANupudgala aura aneka dvipradezika skandha AnupUrviyoM, anAnupUrvI aura avaktavyakoM rUpa hai, aneka tripradezika skandha aneka paramANupudgala aura dvipradezika skandha AnupUrviyoM, anAnupUrviyoM aura avaktavyaka rUpa hai, aneka tripradezikaskandha, aneka paramANupudgala aura aneka dvipradezikaskandha anupUrviyoM-anAnupUrviyoM-avaktavyakoM rUpa haiM / [89] samavatAra kyA hai ? naigama-vyavahAranayasammata AnupUrvIdravya kahA~ samavatarita hote haiM ? kyA AnupUrvIdravyoM meM samavatarita hote haiM, anAnupUrvIdravyoM meM athavA avaktavyakadravyoM meM samavatarita hote haiM ? AyuSman ! naigama-vyavahAranayasammata AnupUrvIdravya kevala AnupUrvIdravyoM meM samavatarita hote haiM / naigama-vyavahAranayasammata anAnupUrvIdravya kahA~ samavatarita hote haiM ? kyA AnupUrvI dravyoM meM samavatarita hote haiM ? anAnupUrvIdravyoM meM yA avaktavyakadravyoM meM samavatarita
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 AgamasUtra-hindI anuvAda hote haiM ? anAnupUrvIdravya kevala anAnupUrvIdravyoM meM hI samavatarita hote haiM / naigama-vyavahAranayamAnya avaktavyadravya kahA~ samavatarita hote haiM ? kyA AnupUrvIdravyoM meM athavA anAnupUrvIdravyoM meM yA avaktavyakadravyoM meM samavatarita hote haiM ? avaktavyakadravya kevala avaktavyakadravyoM meM hI samavatarita hote haiM / [90-91] anugama kyA hai ? nau prakAra hai, satpadaprarUpaNA, dravyapramANa, kSetra, sparzanA, kAla, antara, bhAga, bhAva aura alpabahutva / [92] naigama-vyavahAranaya kI apekSA AnupUrvI dravya haiM athavA nahIM haiM ? avazya haiM / IsI prakAra anAnupUrvI aura avaktavyakadravya ko bhI jAnanA / [93] naigama-vyavahAranaya kI apekSA AnupUrvI dravya kyA saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM, athavA ananta haiM ? ve ananta hI haiM / isI prakAra zeSa donoM bhI ananta haiM / [94] naigama-vyavahAranayasaMmata AnupUrvI dravya (kSetra ke) kitane bhAga meM avagADha haiM ? kyA loka ke saMkhyAtaveM bhAga meM avagADha haiM ? asaMkhyAtaveM bhAga meM avagADha haiM ? kyA saMkhyAta bhAgoM meM avagADha haiM ? asaMkhyAta bhAgoM meM avagADha haiM ? athavA samasta loka meM avagADha haiM ? kisI eka AnupUrvIdravya kI apekSA koI loka ke saMkhyAtaveM bhAga meM, koI loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM tathA koI eka AnupUrvI dravya loka ke saMkhyAta bhAgoM meM rahatA hai aura koI eka AnupUrvI dravya asaMkhyAta bhAgoM meM rahatA hai aura koI eka dravya samasta loka meM avagADha hokara rahatA hai / kintu aneka dravyoM kI apekSA to ve niyamataH samasta loka meM avagADha haiM / naigamavyavahAranayasammata anAnupUrvIdravya kyA loka ke saMkhyAta bhAga meM avagADha haiM ? asaMkhyAta bhAga meM avagADha haiM ? saMkhyAta bhAgoM meM haiM yA asaMkhyAta bhAgoM meM haiM athavA samasta loka meM avagADha haiM ? eka anAnupUrvIdravya kI apekSA vaha loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM hI avagADha hai, kintu aneka anAnupUrvIdravyoM kI apekSA niyamataH sarvaloka meM avagADha hai| isI prakAra avaktavyadravya meM bhI jAnanA / [95] naigama-vyavahAranayasaMmata AnupUrvIdravya kyA loka ke saMkhyAtaveM bhAga kA athavA asaMkhyAtaveM bhAga kA yA saMkhyAta bhAgoM kA athavA asaMkhyAta bhAgoM kA athavA samasta loka kA sparza karate haiM ? naigama-vyavahAranaya kI apekSA eka AnupUrvIdravya loka ke saMkhyAtaveM bhAga kA yAvat athavA sarvaloka kA sparza karatA hai, kintu aneka (AnupUrvI) dravya to niyamataH sarvaloka kA sparza karate haiM / naigama-vyavahAranaya kI apekSA anAnupUrvI dravya kyA loka ke saMkhyAtaveM bhAga kA sparza karate haiM ? ityAdi prazna / eka eka anAnupUrvI kI apekSA loka ke asaMkhyAtaveM bhAga kA hI sparza karate haiM, kintu aneka anAnupUrvI dravyoM kI apekSA to niyamataH sarvaloka kA sparza karate haiM / avaktavya dravyoM kI sparzanA bhI isI prakAra smjhnaa| [96] naigama-vyavahAranayasaMmata AnupUrvIdravya kAla kI apekSA kitane kAla taka rahate haiM ? eka AnupUrvIdravya jaghanya eka samaya evaM utkRSTa asaMkhyAta kAla taka usI svarUpa meM rahatA hai aura vividha AnupUrvIdravyoM kI apekSA niyamataH sthiti sArvakAlika hai / isI prakAra anAnupUrvI aura avaktavya dravyoM kI sthiti bhI jAnanA / [97] naigama-vyavahAranayasammata AnupUrvIdravyoM kA kAlApekSayA aMtara kitanA hotA hai ? eka AnupUrvIdravya kI apekSA jaghanya eka samaya aura utkRSTa ananta kAla kA, kintu aneka
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvAra-97 181 dravyoM kI apekSA virahakAla nahIM hai / naigama-vyavahAranayasaMmata anAnupUrvIdravyoM kA kAla kI apekSA aMtara kitanA hotA hai ? eka anAnupUrvIdravya kI apekSA antarakAla jaghanya eka samaya aura utkRSTa asaMkhyAta kAla pramANa tathA aneka anAnupUrvIdravyoM kI apekSA aMtara nahIM hai / naigama-vyavahAranayasaMmata avaktavyadravyoM kA kAlopekSayA antara kitanA hai ? eka avaktavyadravya kI apekSA aMtara jaghanya eka samaya aura utkRSTa ananta kAla hai, kintu aneka dravyoM kI apekSA antara nahIM hai / [98] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasaMmata samasta AnupUrvIdravya zeSa dravyoM ke kitaneveM bhAga haiM ? kyA saMkhyAta bhAga haiM ? asaMkhyAta bhAga haiM athavA saMkhyAta bhAgoM yA asaMkhyAta bhAgoM rUpa haiM ? AnupUrvIdravya zeSa dravyoM ke niyamataH asaMkhyAta bhAgoM rUpa haiM / naigamavyavahAranayasaMmata anAnupUrvIdravya zeSa dravyoM ke kitane bhAga hote haiM ? kyA saMkhyAta bhAga hote haiM ? asaMkhyAta bhAga hote haiM ? saMkhyAta bhAgoM rUpa hote haiM ? athavA asaMkhyAta bhAgoM rUpa hote haiM ? anAnupUrvIdravya zeSa dravyoM ke asaMkhyAta bhAga hI hote haiM / avaktavya dravyoM saMbandhI kathana bhI asaMkhyAta bhAga jAnanA / / [99] naigama-vyavahAranayasammata AnupUrvIdravya kisa bhAva meM vartate haiM ? kyA audayika bhAva meM, aupazamika bhAva se, kSAyika bhAva meM, kSayopazamika bhAva meM, pAriNAmika bhAva meM athavA sAnnipAtika bhAva meM vartate haiM ? samasta AnupUrvIdravya sAdi pAriNAmika bhAva meM hote haiM / anAnupUrvIdravyoM aura avaktavyadravyoM bhI sAdipAriNAmika bhAva meM haiM / [100] naigama-vyavahAranayasaMmata AnupUrvIdravyoM, anAnupUrvIdravyoM aura avaktavyadravyoM meM se dravya, pradeza aura dravyapradeza kI apekSA kauna dravya kina dravyoM kI apekSA alpa, adhika, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? gautama ! dravya kI apekSA naigama-vyavahAranayasammata avaktavyadravya sabase stoka haiM, avaktavyadravyoM kI apekSA anAnupUrvIdravya, dravya kI apekSA vizeSAdhika haiM aura dravyApekSA AnupUrvIdravya anAnupUrvI dravyoM se asaMkhyAtaguNe hote haiM / pradeza kI apekSA naigama-vyavahAranayasaMmata anAnupUrvIdravya apradezI hone se sarvastoka haiM, pradezoM kI apekSA avaktavyadravya anAnupUrvI dravyoM se vizeSAdhika aura AnupUrvIdravya avaktavya dravyoM meM anantaguNe haiM / dravya aura pradeza se alpabahutva naigama-vyavahAranayasammata avaktavyadravya-dravya kI apekSA sabase alpa haiM / dravya aura apradezArthatA kI apekSA anAnupUrvIdravya vizeSAdhika haiM, pradeza kI apekSA avaktavyadravya vizeSAdhika hai, AnupUrvIdravya dravya kI apekSA asaMkhyAtaguNa aura vahI pradeza kI apekSA anantaguNa haiM | [101] saMgrahanayasammata anaupanidhikI dravyAnupUrvI kyA hai ? vaha pAMca prakAra kI hai| -arthapadaprarUpaNatA, bhaMgasamutkIrtanatA, bhaMgopadarzanatA, samavatAra, anugama / [102] saMgrahanayasammata arthapadaprarUpaNatA kyA hai ? vaha Isa prakAra hai-tripradezika skandha, catuSpradezI skandha, yAvat dasapradezika skandha AnupUrvI hai, saMkhyAtapradezika skandha AnupUrvI hai, asaMkhyAtapradezika skandha AnupUrvI hai, anantapradezika skandha AnupUrvI hai / paramANupudgala anAnupUrvI haiM aura dvipradezika skandha avaktavyaka hai / [103] saMgrahanayasammata isa arthapadaprarUpaNatA kA kyA prayojana hai ? Isake dvArA saMgrahanayasammata bhaMgasamutkIrtanatA kI jAtI hai / saMgrahanayasammata bhaMgasamutkIrtanatA kyA hai ?
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra - hindI anuvAda usakA svarUpa isa prakAra hai- AnupUrvI, anAnupUrvI hai, avaktavyaka hai / athavA AnupUrvI aura anAnupUrvI hai, AnupUrvI aura avaktavyaka hai, anAnupUrvI aura avaktavyaka hai / athavA AnupUrvI - anAnupUrvI - avaktavyaka hai / isa prakAra ye sAta bhaMga hote haiM / isa saMgrahanayasammata bhaMgasamutkIrtanatA kA kyA prayojana hai ? isa ke dvArA bhaMgopadarzana kiyA jAtA hai / 182 [104] saMgrahanayasammata bhaMgopadarzanatA kyA hai ? usakA svarUpa isa prakAra haitriprAdezika skandha AnupUrvI zabda ke vAcyArtha rUpa meM, paramANupudgala anAnupUrvI zabda ke vAcyArtha rUpa meM aura dvipradezika skandha avaktavyaka zabda ke vAcyArtha rUpa meM vivakSita hote haiM / athavA - tripradezika skandha aura paramANupudgala AnupUrvI anAnupUrvI zabda ke vAcyArtha rUpa meM, tripradezika aura dvipradezika skandha AnupUrvI - avaktavyaka zabda ke vAcyArtha rUpa meM tathA paramANupudgala aura dvipradezika skandha, anAnupUrvI - avaktavyaka zabda ke vAcyArtha rUpa meM vivakSita hote haiM / athavA - tripradezika skandha- paramANupudgala - dvipradezika skandha AnupUrvI - anAnupUrvI - avaktavyaka zabda ke vAcyArtha rUpa meM vivakSita hote haiM / [105] bhagavan ! samavatAra kyA hai ? kyA saMgrahanayasammata AnupUrvIdravya AnupUrvIdravyoM meM samAviSTa hote haiM ? athavA anAnupUrvIdravyoM meM samAviSTa hote haiM ? yA avaktavyakadravyoM meM samAviSTa hote haiM ? saMgrahanayasammata AnupUrvIdravya, AnupUrvIdravyoM meM hI samavatarita hote haiM / isI prakAra anAnupUrvIdravya aura avaktavyakadravya bhI svasthAna meM hI samavatarita hote haiM / [106-107] saMgrahanayasammata anugama kyA hai ? vaha ATha prakAra kA hai / satpadaprarUpaNA, dravyapramANa, kSetra, sparzanA, kAla, antara, bhAga aura bhAva | isameM alpabahutva nahIM hotA hai / [108] saMgrahanayasammata AnupUrvIdravya haiM athavA nahIM haiM ? niyamataH haiM / isI prakAra donoM dravyoM ke liye bhI samajhanA / saMgrahanayasammata AnupUrvIdravya saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiN| yA ananta haiM ? vaha niyamataH eka rAzi rUpa haiM / isI prakAra donoM dravyoM ke liye bhI jAnanA / saMgrahanayasammata AnupUrvIdravya loka ke kitane bhAga meM haiM ? kyA saMkhyAta bhAga meM haiM ? asaMkhyAta bhAga meM haiM ? saMkhyAta bhAgoM meM ? asaMkhyAta bhAgoM meM haiM ? athavA sarvaloka meM haiM ? vaha niyamataH sarvaloka meM haiM / isI prakAra kA kathana donoM dravyoM ke lie bhI samajhanA / saMgrahanayasaMmata AnupUrvIdravya kyA loka ke saMkhyAta bhAga kA, asaMkhyAta bhAga kA, saMkhyAta bhAgoM yA asaMkhyAta bhAgo yA sarvaloka kA sparza karate haiM ? AnupUrvIdravya niyama se sarvaloka kA sparza karate haiM / isI prakAra kA kathana donoM dravyoM ke lie bhI samajhanA / saMgrahanayasammata AnupUrvIdravya kAla kI apekSA kitane kAla taka rahate haiM ? vaha sarvakAla rahate haiM / isI prakAra kA kathana zeSa donoM dravyoM ke liye bhI samajhanA / saMgrahanayasaMmata AnupUrvIdravyoM kA kAlApekSayA kitanA virahakAla hotA hai / kAlApekSayA AnupUrvIdravyoM meM aMtara nahIM hotA hai / isI prakAra zeSa donoM dravyoM ke liye samajhanA / saMgrahanayasammata AnupUrvIdravya zepa dravyoM ke kitaneveM bhAga pramANa hote haiM ? kyA saMkhyAta bhAga pramANa hote haiM yA asaMkhyAta bhAga pramANa hote haiM ? saMkhyAta bhAgoM pramANa athavA asaMkhyAta bhAgoM pramANa hote haiM ? vaha zeSa dravyoM ke niyamataH tIsare bhAga pramANa hote
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvAra-108 183 haiM / isI prakAra donoM dravyoM meM bhI samajhanA / saMgrahanayasaMmata AnupUrvIdravya kisa bhAva meM hote haiM ? AnupUrvIdravya niyama se sAdipAriNAmika bhAva meM hote haiM / yahI kathana zeSa donoM dravyoM ke liye bhI samajhanA / rAzigata dravyoM meM alpabahutva nahIM hai / yaha anugama kA varNana hai / [109] aupanidhikI dravyAnupUrvI kyA hai ? usake tIna prakAra kahe haiM, pUrvAnupUrvI, pazcAnupUrvI aura anAnupUrvI / [110] bhagavan ! pUrvAnupUrvI kyA hai ? vaha isa prakAra hai-dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, jIvAstikAya, pudgalAstikAya, addhAkAla / isa prakAra anukrama se nikSepa karane ko pUrvAnupUrvI kahate haiM / pazcAnupUrvI kyA hai ? vaha isa prakAra hai-addhAsamaya, pudgalAstikAya, jIvAstikAya, AkAzAstikAya, adharmAstikAya aura dharmAstikAya / isa prakAra ke vilomakrama se nikSepaNa karanA pazcAnupUrvI haiM / anAnupUrvI kyA hai ? eka se prAraMbha kara eka-eka kI vRddhi karane para chaha paryanta sthApita zreNI ke aMkoM meM paraspara guNAkAra karane se jo rAzi Aye, usameM se Adi aura aura aMta ke do rUpoM ko kama karane para anAnupUrvI banatI hai / [111] athavA aupanidhikI dravyAnupUrvI tIna prakAra kI hai / pUrvAnupUrvI, pazcAnupUrvI aura anAnupUrvI / pUrvAnupUrvI kyA hai ? vaha isa prakAra hai-paramANupudgala, dvipradezika skandha, tripradezika skandha, yAvat dazapradezika skandha, saMkhyAtapradezika skandha, asaMkhyAtapradezika skandha, anantapradezika skandha rUpa kramAtmaka AnupUrvI ko pUrvAnupUrvI kahate haiM / pazcAnupUrvI kyA hai ? anantapradezika skandha, asaMkhyAtapradezika skandha, saMkhyAtapradezika skandha yAvat dazapradezika skandha yAvat tripradezika skandha, dvipradezika skandha, paramANupudgala / isa prakAra kA viparIta krama se kiyA jAne vAlA nyAsa pazcAnupUrvI hai / anAnupUrvI kyA hai ? eka se prAraMbha karake eka-eka kI vRddhi karane ke dvArA nirmita anantapradezika skandha paryanta kI zreNI kI saMkhyA ko paraspara guNita karane se niSpanna anyonyAbhyasta rAzi meM se Adi aura aMta rUpa do bhaMgoM ko kama karane para anAnupUrvI banatI hai / [112] kSetrAnupUrvI kyA hai ? do prakAra kI hai / aupanidhikI kSetrAnupUrvI aura anaupanidhikI kSetrAnupUrvI / [113] ina do bhedoM meM se aupanidhikI kSetrAnupUrvI sthApya hai / anaupanidhikI kSetrAnupUrvI do prakAra kI hai / naigama-vyavahAranayasaMmata aura saMgrahanayasaMmata / [114] naigama-vyavahAranayasammata anaupanidhikI kSetrAnupUrvI kyA hai ? isa ke pAMca prakAra haiM / -arthapadaprarUpaNatA, bhaMgasamutkIrtanatA, bhaMgopadarzanatA, samavatAra, anugama / naigamavyavahAranayasammata arthapadaprarUpaNatA kyA hai ? tIna AkAzapradezoM meM avagADha dravyaskandha AnupUrvI hai yAvat dasa pradezAvagADha dravyaskandha AnupUrvI hai yAvat saMkhyAta AkAzapradezoM meM avagADha dravyaskandha AnupUrvI hai, asaMkhyAta pradezoM meM avagADha dravyaskandha AnupUrvI hai / AkAza ke eka pradeza meM avagADha dravya se lekara yAvat asaMkhyAtapradezI skandha taka kSetrApekSayA anAnupUrvI hai / do AkAzapradezoM meM avagADha dravya kSetrApekSayA avaktavyaka hai / tIna AkAzapradezAvagAhI aneka-bahuta dravyaskandha AnupUrviyA haiM yAvat dasapradezAvagAhI dravyaskandha AnupUrviyAM haiM yAvat saMkhyAtapradezAvagADha dravyaskandha AnupUrviyAM haiM, asaMkhyAta pradezAvagADha dravyaskandha AnupUrviyAM
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 AgamasUtra-hindI anuvAda haiM / eka pradezAvagAhI pudgalaparamANu Adi dravya anAnupUrviyAM haiM / do AkAzapradezAvagAhI vyaNukAdi dravyaskandha avaktavyaka haiM / - isa naigama-vyavahAranayasammata arthapadaprarUpaNatA kA kyA prayojana hai ? Inake dvArA naigamavyavahAra-nayasammata bhaMgasamutkIrtanatA kI jAtI hai / naigama-vyavahAranayasammata bhaMgasamutkIrtanatA kyA hai ? vaha isa prakAra hai-AnupUrvI, anAnupUrvI, avaktavyaka hai ityAdi dravyAnupUrvI ke pATha kI taraha kSetrAnupUrvI ke bhI vahI chabbIsa bhaMga haiM / naigama-vyavahAranayasammata bhaMgasamutkIrtanatA kA kyA prayojana hai ? isa ke dvArA naigama-vyavahAranayasammata bhaMgopadarzanatA kI jAtI hai / naigama-vyavahAranayasammata bhaMgopadarzanatA kyA hai ? tIna AkAzapradezAvagADha tryaNukAdi skandha AnupUrvI pada kA vAcya haiM haiM / eka AkAzapradezAvagAhI paramANusaMghAta anAnupUrvI tathA do AkAzapradezAvagAhI vyaNukAdi skandha kSetrApekSA avaktavyaka hai / tIna AkAzapradezAvagAhI aneka skandha 'AnupUrviyAM' isa bahuvacanAnta pada ke vAcya haiM, eka eka AkAzapradezAvagAhI aneka paramANusaMghAta 'anAnupUrviyAM' pada ke tathA dvi AkAzapradezAvagAhI vyaNuka Adi aneka dravyaskandha 'avaktavyaka' pada ke vAcya haiM / athavA tripradezAvagADhaskandha aura eka pradezAvagADhaskandha eka AnupUrvI aura eka anAnupUrvI hai / isa prakAra dravyAnupUrvI ke pATha kI taraha chabbIsa bhaMga yahA~ bhI jAnanA / samavatAra kyA hai ? naigama-vyavahAranayasaMmata AnupUrvI dravyoM kA samAveza kahA~ hotA hai ? kyA AnupUrvI dravyoM meM, anAnupUrvI dravyoM meM athavA avaktavyaka dravyoM meM samAveza hotA hai ? AnupUrvI dravya AnupUrvI dravyoM meM hI samAviSTa hote haiM / isa prakAra tInoM sva-sva sthAna meM hI samAviSTa hote haiM / anugama kyA hai ? nau prakAra kA hai / yathA [115] satpadaprarUpaNatA, dravyapramANa, kSetra, sparzanA, kAla, aMtara, bhAga, bhAva aura alpabahutva / [116] satpadaprarUpaNatA kyA hai ? naigama-vyavahAranayasaMmata kSetrAnupUrvIdravya haiM yA nahIM ? niyamataH haiM / isI prakAra anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM ke liye bhI samajhanA / naigamavyavahAranayasammata AnupUrvI dravya kyA saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM, athavA ananta haiM ? vaha niyamataH asaMkhyAta haiM / isI prakAra donoM dravyoM ke liye bhI samajhanA / naigama-vyavahAranayasaMmata kSetrAnupUrvI dravya loka ke kitaneveM bhAga meM rahate haiM ? kyA saMkhyAtaveM bhAga meM, asaMkhyAtaveM bhAga meM yAvat sarvaloka meM rahate haiM ? eka dravya kI apekSA loka ke saMkhyAtaveM bhAga meM, asaMkhyAtaveM bhAga meM, saMkhyAtabhAgoM meM, asaMkhyAtabhAgoM meM athavA dezona loka meM rahate haiM, kintu vividha dravyoM kI apekSA niyamataH sarvalokavyApI haiM / naigamavyavahAranayasaMmata anAnupUrvI dravya ke viSaya meM bhI yahI prazna hai / eka dravya kI apekSA saMkhyAtaveM bhAga meM, saMkhyAta bhAgoM meM, asaMkhyAta bhAgoM meM athavA sarvaloka meM avagADha nahIM hai kintu asaMkhyAtaveM bhAga meM hai tathA aneka dravyoM kI apekSA sarvaloka meM vyApta haiM / avaktavyaka dravyoM ke liye bhI isI prakAra jAnanA / _ naigama-vyavahAranayasammata AnupUrvI dravya kyA (loka ke) saMkhyAtaveM bhAga kA sparza karate haiM ? yA asaMkhyAtaveM bhAga kA, saMkhyAtaveM bhAgoM kA athavA asaMkhyAtaveM bhAgoM kA athavA sarvaloka kA sparza karate haiM ? eka dravya kI apekSA saMkhyAtaveM bhAga kA, yAvat dezona sarva
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvAra-116 185 loka kA sparza karate haiM kintu aneka dravyoM kI apekSA to niyamataH sarvaloka kA sparza karate haiM / anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM kI sparzanA kA kathana pUrvokta kSetra dvAra ke anurUpa samajhanA, vizeSatA itanI hai ki kSetra ke badale yahA~ sparzanA kahanA / naigama-vyavahAranayasammata AnupUrvI dravya kAla kI apekSA kitane samaya taka rahate haiM / eka dravya kI apekSA jaghanya eka samaya aura utkRSTa asaMkhyAta kAla taka rahate haiM / vividha dravyoM kI apekSA niyamataH sArvakAlika hai / isI prakAra donoM dravyoM kI bhI sthiti jaannaa| naigama-vyavahAranayasammata AnupUrvI dravyoM kA kAla kI apekSA antara kitane samaya kA hai ? tInoM kA antara eka dravya kI apekSA jaghanya eka samaya aura utkRSTa asaMkhyAta kAla kA hai kintu aneka dravyoM kI apekSA antara nahIM hai / naigama-vyavahAranayasaMmata AnupUrvI dravya zeSa dravyoM ke kitaneveM bhAga pramANa hote haiM ? dravyAnupUrvI jaisA hI kathana yahA~ bhI samajhanA / naigamavyavahAranayasaMmata AnupUrvIdravya kisa bhAva meM vartate haiM ? tInoM hI dravya niyamataH sAdi pAriNAmika bhAva meM vartate haiM / ina naigama-vyavahAranayasaMmata AnupUrvI dravyoM, anAnupUrvI dravyoM aura avaktavyaka dravyoM meM kauna dravya kina dravyoM se dravyArthatA, pradezArthatA aura dravyArtha-pradezArthatA kI apekSA alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM ? gautama ! naigama-vyavahAranayasaMmata avaktavyaka dravya dravyArthatA kI apekSA saba se alpa haiM / dravyArthatA kI apekSA anAnupUrvI dravya avaktavyaka dravyoM se vizeSAdhika haiM aura AnupUrvI dravya dravyArthatA kI apekSA anAnupUrvI dravyoM se asaMkhyAtaguNa haiM / pradezArthatA kI apekSA naigama-vyavahAranayasaMmata anAnupUrvIdravya apradezI hone ke kAraNa sarvastoka haiM / pradezArthatA kI apekSA avaktavyaka dravya anAnupUrvI dravyoM se vizeSAdhika haiM aura AnupUrvI dravya pradezArthatA kI apekSA avaktavyaka dravyoM se asaMkhyAtaguNa haiM / dravyArthapradezArthatA kI apekSA meM naigama-vyavahAranayasaMmata avaktavyaka dravya dravyArtha se sabase alpa hai, dravyArthatA aura apradezArthatA kI apekSA anAnupUrvI dravya avaktavyaka dravyoM se vizeSAdhika haiN| avaktavyaka dravya pradezArthatA kI apekSA vizeSAdhika haiM | AnupUrvI dravya dravyArthatA kI apekSA asaMkhyAtaguNa hai aura usI prakAra pradezArthatA kI apekSA bhI asaMkhyAtaguNa haiM / [117-119] saMgrahanayasaMmata anaupanidhikI kSetrAnupUrvI kyA hai ? saMgrahanayasaMmata anaupanidhikI dravyAnupUrvI kI taraha hI yahAM dravyAnupUrvI aMtargat tIno sUtro kA artha samajha lenA / [120] aupanidhikI kSetrAnupUrvI kyA hai ? Isake tIna bheda haiM / pUrvAnupUrvI, pazcAnupUrvI aura anAnupUrvI / pUrvAnupUrvI kyA hai ? adholoka, tiryakloka aura Urdhvaloka, isa krama se nirdeza karanA pUrvAnupUrvI haiM / pazcAnupUrvI kyA hai ? pUrvAnupUrvI ke krama ke viparIta-Urdhvaloka, tiryakloka, adholoka kA krama pazcAnupUrvI hai / anAnupUrvI kise kahate haiM ? eka se prArambha kara ekottara vRddhi dvArA nirmitta tIna paryanta kI zreNI meM paraspara guNA karane para niSpanna anyonyAbhyasta rAzi meM se Adya aura aMtima do bhaMgoM ko cor3akara jo rAzi utpanna ho vaha anAnupUrvI hai / __adholokakSetrAnupUrvI tIna prakAra kI hai / pUrvAnupUrvI, pazcAnupUrvI, anAnupUrvI / adholokakSetrapUrvAnupUrvI kyA hai ? ratnaprabhA, zarkarAprabhA, bAlukAprabhA, paMkaprabhA, dhUmaprabhA,
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 AgamasUtra-hindI anuvAda tamaHprabhA, tamastamaHprabhA, isa krama se upanyAsa karanA adholokakSetrapUrvAnupUrvI haiM / adholokakSetrapazcAnupUrvI kyA hai ? tamastamaHprabhA se lekara yAvat ratnaprabhA paryanta vyutkrama se upanyAsa karanA adholokapazcAnupUrvI hai / adholokakSetraanAnupUrvI kyA hai ? Adi meM eka sthApita kara sAta paryanta ekottara vRddhi dvArA nirmita zreNI meM paraspara guNA karane se niSpanna rAzi meM se prathama aura antima do bhaMgoM ko kama karane para yaha anAnupUrvI banatI hai / tiryag lokakSetrAnupUrvI ke tIna bheda haiM / pUrvAnupUrvI, pazcAnupUrvI, anAnupUrvI / madhyalokakSetrapUrvAnupUrvI kyA hai ? vaha isa prakAra hai [121-124] jambUdvIpa, lavaNasamudra, dhAtakIkhaMDadvIpa, kAlodadhisamudra, puSkaradvIpa, (puSkaroda) samudra, varuNadvIpa, varuNodasamudra, kSIradvIpa, kSIrodasamudra, ghRtadvIpa, ghRtodasamudra, ikSuvaradvIpa, ikSuvarasamudra, nandIdvIpa, nandIsamudra, aruNavaradvIpa, aruNavarasamudra, kuNDaladvIpa, kuNDalasamudra, rucakadvIpa, rucakasamudra / jambUdvIpa se lekara ye sabhI dvIpa-samudra binA kisI antara ke eka dUsare ko ghere hue sthita haiM / inake Age asaMkhyAta-asaMkhyAta dvIpa-samudroM ke anantara bhujagavara tathA isake anantara asaMkhyAta dvIpa-samudroM ke pazcAt kuzavaradvIpa samudra hai aura isake bAda bhI asaMkhyAta dvIpa-samudroM ke pazcAt krauMcavara dvIpa hai / punaH asaMkhyAta dvIpasamudroM ke pazcAt AbharaNoM Adi ke sadRza zubha nAma vAle dvIpasamudra haiM | yathA-AbharaNa, vastra, gaMdha, utpala, tilaka, padma, nidhi, ratna, varSadhara, hrada, nadI, vijaya, vakSaskAra, klpendr| kuru, maMdara, AvAsa, kUTa, nakSatra, candra, sUryadeva, nAga, yakSa, bhUta Adi ke paryAyavAcaka nAmoM vAle dvIpa-samudra asaMkhyAta haiM aura anta meM svayaMbhUramaNadvIpa evaM svayaMbhUramaNasamudra hai / yaha tIrthAloka kSetrAnupUrvI huI / [125] madhyalokakSetrapazcAnupUrvI kyA hai ? svayaMbhUramaNasamudra, bhUtadvIpa Adi se lekara jambUdvIpa paryanta vyutkrama se dvIpa-samudroM ke upanyAsa karanA madhyalokakSetrapazcAnupUrvI haiM / madhyalokakSetraanAnupUrvI kyA hai ? vaha isa prakAra hai-eka se prArambha kara asaMkhyAta paryanta kI zreNI sthApita kara unakA paraspara guNAkAra karane para niSpanna rAzi meM se Adya aura antima ina do bhaMgoM ko chor3akara madhya ke samasta bhaMga madhyalokakSetraanAnupUrvI haiM / ____ UrdhvalokakSetrAnupUrvI tIna prakAra kI hai / pUrvAnupUrvI, pazcAnupUrvI, anAnupUrvI / UrdhvalokakSetraviSayaka pUrvAnupUrvI kyA hai ? saudharma, IzAna, sanatkumAra, mAhendra, brahmaloka, lAntaka, mahAzukra, sahasrAra, Anata, prANata, AraNa, acyuta, graiveyakavimAna, anuttaravimAna, ISatprAgbhArApRthvI, isa krama se Urdhvaloka ke kSetroM kA upanyAsa karanA UrdhvalokakSetrapUrvAnupUrvI haiM / UrdhvalokakSetrapazcAnupUrvI kyA hai ? ISatprAgabhArAbhUmi se saudharma kalpa taka ke kSetroM kA vyutkrama se upanyAsa karanA UrdhvalokakSetrapazcAnupUrvI haiM / UrdhvalokakSetraanAnupUrvI kise kahate haiM ? Adi meM eka rakhakara ekottaravRddhi dvArA nirmitta pandraha paryanta kI zreNI meM paraspara guNA karane para prApta rAzi meM se Adi aura aMta ke do bhaMgoM ko kama karane para zeSa bhaMgoM ko UrdhvalokakSetraanAnupUrvI kahate haiM / athavA aupanidhikI kSetrAnupUrvI tIna prakAra kI hai / pUrvAnupUrvI, pazcAnupUrvI aura anAnupUrvI / aupanidhikI kSetrAnupUrva saMbandhI pUrvAnupUrvI kyA hai ? ekapradezAvagADha, dvipradezAvagADha yAvat dasapradesAvagADha yAvat asaMkhyAtapradezAvagADha ke krama se kSetra ke upanyAsa ko pUrvAnupUrvI
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvAra-125 187 kahate haiM / pazcAnupUrvI kyA hai ? asaMkhyAtapradezAvagADha yAvat ekapradezAvagADha rUpa meM vyutkrama se kSetra kA upanyAsa pazcAnupUrvI hai / anAnupUrvI kyA hai ? eka se prAraMbha kara ekottara vRddhi dvArA asaMkhyAta pradeza paryanta kI sthApita zreNI kA paraspara guNA karane se niSpanna rAzi meM se Adya aura aMtima ina do rUpoM ko kama karane para kSetraviSayaka anAnupUrvI banatI hai / [126-127] kAlAnupUrvI kyA hai ? do prakAra haiM, aupanidhikI aura anaupnidhikii| inameM se aupanidhikI kAlAnupUrvI sthApya hai / tathA anaupanidhikI kAlAnupUrvI do prakAra kI hai-naigama-vyavahAranayasaMmata aura saMgrahanayasammata / [128] naigama-vyavahAranayasaMmata anaupanidhikI kAlAnupUrvI kyA hai ? usake pAMca prakAra haiM / -arthapadaprarUpaNatA, bhaMgasamutkIrtanatA, bhaMgopadarzanatA, samavatAra, anugama / [129] naigama-vyavahAranayasaMmata arthapadaprarUpaNatA kyA hai ? vaha isa prakAra hai-tIna samaya kI sthiti vAlA dravya AnupUrvI hai yAvat dasa samaya, saMkhyAta samaya, asaMkhyAta samaya kI sthitivAlA dravya AnupUrvI hai / eka samaya kI sthiti vAlA dravya anAnupUrvI hai / do samaya kI sthiti vAlA dravya avaktavyaka hai / tIna samaya kI sthiti vAle aneka dravya AnupUrviyAM haiM yAvat saMkhyAtasamayasthitika, asaMkhyAtasamayasthitika dravya AnupUrviyAM haiM / eka samaya kI sthiti vAle anake dravya aneka anAnupUrviyAM haiM / do samaya kI sthiti vAle aneka dravya aneka avaktavyaka rUpa haiM / isa naigama-vyavahAranayasaMmata arthapadaprarUpaNatA ke dvArA yAvat bhaMgasamutkIrtanatA kI jAtI hai / [130] naigama-vyavahAranayasaMmata bhaMgasamutkIrtanatA kyA hai ? AnupUrvI hai, anAnupUrvI hai, avaktavyaka hai, isa prakAra dravyAnupUrvIvat kAlAnupUrvI ke bhI 26 bhaMga jAnanA / isa naigamavyavahAranayasaMmata yAvat (bhaMgasamutkIrtanatA kA) kyA prayojana hai ? Inase bhaMgopadarzanatA kI jAtI hai| [131] naigama-vyavahAranayasammata bhaMgopadarzanatA kyA hai ? vaha isa prakAra haitrisamayasthitika eka-eka paramANu Adi dravya AnupUrvI hai, eka samaya kI sthitivAlA ekaeka paramANu Adi dravya anAnupUrvI hai aura do samaya kI sthitivAlA paramANu Adi dravya avaktavyaka hai / tIna samaya kI sthiti vAle aneka dravya 'AnupUrviyAM' isa pada ke vAcya haiM / eka samaya kI sthiti vAle aneka dravya 'anAnupUrviyAM' tathA do samaya kI sthiti vAle dravya 'avaktavya' pada ke vAcya haiM / isa prakAra yahA~ bhI dravyAnupUrvI ke pAThAnurUpa chabbIsa bhaMgoM ke nAma jAnanA, yAvat yaha bhaMgopadarzanatA kA Azaya hai / [132] samavatAra kyA hai ? naigama-vyavahAranayasaMmata aneka AnupUrvI dravyoM kA kahA~ samavatAra hotA hai ? yAvat-tInoM hI sva-sva sthAna meM samavatarita hote haiM / [133-134] anugama kyA hai ? anugama nau prakAra kA hai / satpadaprarUpaNA yAvat alpabahutva / [135] naigama-vyavahAranayasaMmata AnupUrvI dravya haiM yA nahIM haiM ? niyamataH ye tInoM dravya haiM / naigama-vyavahAranayasammata AnupUrvI Adi dravya saMkhyAta haiM, asaMkhyAta hai yA ananta haiM ? tInoM dravya asaMkhyAta hI haiM / naigama-vyavahAranayasammata aneka AnupUrvI dravya kyA loka ke saMkhyAta bhAga meM rahate haiM ? ityAdi prazna hai / eka dravya kI apekSA loka ke saMkhyAta bhAga
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 AgamasUtra-hindI anuvAda meM rahate haiM yAvat dezona loka meM rahate haiM / kintu aneka dravyoM kI apekSA niyamataH sarvaloka meM rahate haiM / samasta anAnupUrvI dravyoM aura avaktavya dravyoM kI vaktavyatA bhI naigamavyavahAranayasammata kSetrAnupUrvI ke samAna hai / isa kAlAnupUrvI meM sparzanAdvAra kA kathana tathaiva kSetrAnupUrvI jaisA hI jAnanA / naigama-vyavahAranayasammata AnupUrvIdravya kAlApekSayA kitane kAla taka rahate haiM / eka AnupUrvIdravya kI apekSA jaghanya sthiti tIna samaya kI aura utkRSTa asaMkhyAta kAla kI hai / aneka AnupUrvIdravyoM kI apekSA sthiti sarvakAlika hai / naigama-vyavahAranayasaMmata anAnupUrvIdravya kAlApekSA kitane kAla taka rahate haiM ? eka dravyApekSayA to ajaghanya anutkRSTa sthiti eka samaya kI tathA aneka dravyoM kI apekSA sarvakAlika hai / naigama-vyavahAranayasammata avaktavyakadravya kAlApekSayA kitane kAla rahate haiM ? eka dravya kI apekSA ajaghanya-anutkRSTa sthiti do samaya kI hai aura aneka dravyoM kI apekSA sarvakAlika hai / naigama-vyavahAranayasammata AnupUrvI dravyoM kA kAlApekSayA antara kitane samaya kA hotA hai ? eka dravya kI apekSA jaghanya antara eka samaya aura utkRSTa anara do samaya hai / kintu aneka dravyoM kI apekSA antara nahIM hai / kAlApekSayA naigama-vyavahAranayasammata anAnupUrvI dravyoM kA antara kitane samaya kA hotA hai ? eka dravya kI apekSA jaghanya antara do samaya kA aura utkRSTa asaMkhyAta kAla kA hai / aneka dravyoM kI apekSA antara nahIM hai / anAnupUrvIdravyoM kI taraha naigama-vyavahAranayasammata avaktavyakadravyoM ke viSaya meM bhI prazna hai / eka dravya kI apekSA avaktavyakadravyoM kA antara eka samaya kA aura utkRSTa asaMkhyAta kAla pramANa hai / aneka dravyoM kI apekSA antara nahIM hai / ___ naigamavyavahAra naya sammata AnupUrvI dravya zepa dravyo ke kitane veM bhAga pramANa hai ? tInoM dravyo ke lie kSetrAnupUrvI jaisA hI samajhanA / [136] saMgrahanaya sammata anaupadhikI kAlAnupUrvI kyA hai ? vaha pAMca prakAra kI hai / arthapadaprarUpaNatA, bhaMga samutkIrtanatA, bhaMgopadarzanatA, samavatAra aura anugama / [137] saMgrahanayasammata arthapadaprarUpaNatA kyA hai ? ina pAMcoM dvAroM saMgrahanayasammata kSetrAnupUrvI samAna jAnanA / vizeSa yaha ki 'pradezAvagADha' ke badale 'sthiti' kahanA / [138] aupanidhikI kAlAnupUrvI kyA hai ? usake tIna prakAra haiM-pUrvAnupUrvI, pazcAnupUrvI aura anAnupUrvI / pUrvAnupUrvI kyA hai ? vaha isa prakAra hai-eka samaya kI sthiti vAle, do samaya kI sthiti vAle, tIna, samaya kI sthiti vAle yAvat dasa samaya kI sthiti vAle yAvat saMkhyAta samaya kI sthiti vAle, asaMkhyAta samaya kI sthiti vAle dravyoM kA anukrama se upanyAsa karane ko pUrvAnupUrvI kahate haiM / pazcAnupUrvI kyA hai ? asaMkhyAta samaya kI sthiti vAle se lekara eka samaya paryanta kI sthiti vAle dravyoM kA vyutkrama se upanyAsa karanA pazcAnupUrvI hai | anAnupUrvI kyA hai ? vaha isa prakAra jAnanA ki eka se lekara asaMkhyAta paryanta eka-eka kI vRddhi dvArA niSpanna zreNI meM paraspara guNAkAra karane se prApta mahArAzi meM se Adi aura aMta ke do bhaMgoM se nyUna bhaMga anAnupUrvI haiM / ___athavA aupanidhikI kAlAnupUrvI tIna prakAra kI hai / pUrvAnupUrvI, pazcAnupUrvI, anAnupUrvI / pUrvAnupUrvI kyA hai ? samaya, AvalikA, AnaprANa, stoka, lava, muhUrta, divasa,
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvAra-138 189 ahorAtra, pakSa, mAsa, Rtu, ayana, saMvatsara, yuga, varSazata, varSasahasra, varSazatasahasra, pUrvAMga, pUrva, truTitAMga, truTita, aDaDAMga, aDaDa, avavAMga, avava, huhukAMga, huhuka, utpalAMga, utpala, padmAMga, padma, nalinAMga, nalina, arthanipurAMga, arthanipura, ayutAMga, ayuta, nayutAMga, nayuta, prayutAMga, prayuta, cUlikAMga, cUlikA, zIrSaprahelikAMga, zIrSaprahelikA, palyopama, sAgaropama, avasarpiNI, utsarpiNI, pudgalaparAvarta, atItAddhA, anAgatAddhA, sarvAddhA rUpa krama se padoM kA upanyAsa karanA kAla saMbandhI pUrvAnupUrvI hai / pazcAnupUrvI kyA hai ? sarvAddhA, anAgatAddhA yAvat samaya paryanta vyutkrama se padoM kI sthApanA karanA pazcAnupUrvI hai / anAnupUrvI kyA hai ? inhIM kI eka se prAraMbha kara ekottara vRddhi dvArA sarvAddhA paryanta kI zreNI sthApita kara paraspara guNAkAra se niSpanna rAzi meM se Adya aura aMtima do bhaMgoM ko kama karane ke bAda bace zeSa bhaMga anAnupUrvI haiM / [139] utkIrtanAnupUrvI kyA hai ? usake tIna prakAra haiM / pUrvAnupUrvI, pazcAnupUrvI, anAnupUrvI / pUrvAnupUrvI kyA hai ? isa prakAra hai-RSabha, ajita, saMbhava, abhinandana, sumati, padmaprabha, supArzva, candraprabha, suvidhi, zItala, zreyAMsa, vAsupUjya, vimala, ananta, dharma, zAMti, kunthu, ara, malli, munisuvrata, nami, ariSTanemi, pArzva, vardhamAna, isa krama se nAmoccAraNa karane ko pUrvAnupUrvI kahate haiM / pazcAnupUrvI kyA hai ? vardhamAna, pArzva se prAraMbha karake prathama RSabha paryanta nAmoccAraNa karanA pazcAnupUrvI hai / anAnupUrvI kyA hai ? inhIM kI eka se lekara ekaeka kI vRddhi karake caubIsa saMkhyA kI zreNI sthApita kara paraspara guNAkAra karane se jo rAzi banatI hai usameM se prathama aura aMtima bhaMga ko kama karane para zeSa bhaMga anAnupUrvI haiM / [140] gaNanAnupUrvI kyA hai ? usake tIna prakAra haiM / pUrvAnupUrvI, pazcAnupUrvI, anAnupUrvI / pUrvAnupUrvI kyA hai ? eka, dasa, sau, sahasra, dasa sahasra, lAkha, dasa lAkha, karor3a, dasa koTi, koTizata, dasa koTizata, isa prakAra se ginatI karanA pUrvAnupUrvI hai / pazcAnupUrvI kyA hai ? dasa araba se lekara vyutkrama se eka paryanta kI ginatI karanA pazcAnupUrvI hai / anAnupUrvI kyA hai / inhIM ko eka se lekara dasa araba paryanta kI eka-eka vRddhi vAlI zreNI meM sthApita saMkhyA kA paraspara guNA karane para jo bhaMga hoM, unameM se Adi aura aMta ke do bhaMgoM ko kama karane para zeSa rahe bhaMga anAnupUrvI haiN| [141] saMsthAnApUrvI kyA hai ? unake tIna prakAra haiM-pUrvAnupUrvI, pazcAnupUrvI, anAnupUrvI / pUrvAnupUrvI kise kahate haiM ? samacaturasrasaMsthAna, nyagrodhaparimaMDalasaMsthAna, sAdisaMsthAna, kubjasaMsthAna, vAmanasaMsthAna, huMDasaMsthAna ke krama se saMsthAnoM ke vinyAsa karane ko pUrvAnupUrvI kahate haiM / pazcAnupUrvI kyA hai ? huMDasaMsthAna se lekara samacaturasrasaMsthAna taka saMsthAnoM kA upanyAsa karanA pazcAnupUrvI hai / anAnupUrvI kyA hai ? eka se lekara chaha taka kI ekottara vRddhi vAlI zreNI meM sthApita saMkhyA kA paraspara guNAkAra karane para niSpanna rAzi meM se Adi aura anta rUpa do bhaMgoM ko kama karane para zeSa bhaMga anAnupUrvI haiM / [142] samAcArI-AnupUrvI kyA hai ? vaha tIna prakAra kI hai-pUrvAnupUrvI, pazcAnupUrvI, anAnupUrvI / pUrvAnupUrvI kyA hai / vaha isa prakAra hai [143-144] icchAkAra, mithyAkAra, tathAkAra, AvazyakI, naiSedhikI, ApracchanA, pratipracchanA, chaMdanA, nimaMtraNA, upasaMpad / yaha isa prakAra kI sAmAcArI hai / pazcAnupUrvI kyA
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 AgamasUtra-hindI anuvAda hai ? upasaMpad se lekara icchAkAra paryanta sthApanA karanA pazcAnupUrvI hai / anAnupUrvI kyA hai ? eka se lekara dasa paryanta eka-eka kI vRddhi dvArA zreNI rUpa meM sthApita saMkhyA kA paraspara guNAkAra karane se prApta rAzi meM se prathama aura antima bhaMga ko kama karane para zeSa rahe bhaMga anAnupUrvI haiM / [145] bhAvAnupUrvI kyA hai ? tIna prakAra kI hai / pUrvAnupUrvI, pazcAnupUrvI, anaanupuurvii| pUrvAnupUrvI kyA hai ? audayikabhAva, aupazamikabhAva, kSAyikabhAva, kSAyopazamikabhAva, pAriNAmikabhAva, sAnnipAtikabhAva, isa krama se bhAvoM kA upanyAsa pUrvAnupUrvI hai / pazcAnupUrvI kyA hai ? sAnnipAtikabhAva se lekara audayikabhAva paryanta bhAvoM kI sthApanA karanA pazcAnupUrvI hai / anAnupUrvI kyA hai ? eka se lekara ekottara vRddhi dvArA chaha paryanta kI zreNI meM sthApita saMkhyA kA paraspara guNAkAra karane para prApta rAzi meM se prathama aura aMtima bhaMga ko kama karane para zeSa rahe bhaMga anAnupUrvI haiM / [146] nAma kyA hai ? nAma ke dasa prakAra haiM / eka nAma, do nAma, tIna nAma, cAra nAma, pAMca nAma, chaha nAma, sAta nAma, ATha nAma, nau nAma, dasa nAma / [147-149] ekanAma kyA hai ? dravyoM, guNoM evaM paryAyoM ke jo nAma loka meM rUr3ha haiM, una sabakI 'nAma' aisI eka saMjJA Agama rUpa nikaSa meM kahI gaI hai / yaha ekanAma hai / [150] dvinAma kyA hai ? dvinAma ke do prakAra haiM-ekAkSarika aura anekAkSarika / ekAkSarika dvinAma kyA hai ? usake aneka prakAra haiM / jaise ki hrI, zrI, dhI, strI Adi ekAkSarika nAma haiM / anekAkSarika dvinAma kA kyA svarUpa hai ? usake aneka prakAra haiM / yathA-kanyA, vINA, latA, mAlA Adi anekAkSarika dvinAma haiM / athavA dvinAma ke do prakAra haiM / jIvanAma aura ajIvanAma / jIvanAma kyA hai ? usake aneka prakAra haiM / devadatta, yajJadatta, viSNudatta, somadatta ityAdi / ajIvanAma kyA hai ? usake aneka prakAra haiM / ghaTa, paTa, kaTa, ratha ityAdi / athavA apekSAdRSTi se dvinAma ke aura bhI do prakAra haiM / yathA-vizeSita aura avizeSita / dravya yaha avizeSita nAma hai aura jIvadravya evaM ajIvadravya ye vizeSita nAma hai / jIvadravya ko avizeSita nAma mAne jAne para nAraka, tiryaMcayonika, manuSya aura deva ye vizeSita nAma haiM / nAraka avizeSita nAma hai aura ratnaprabhA kA nAraka, zarkarAprabhA kA nAraka yAvat tamastamaHprabhA kA nAraka yaha vizeSita dvinAma haiM / ratnaprabhA kA nAraka isa nAma ko avizeSita mAnA jAe to ratnaprabhA kA paryApta nAraka aura aparyApta nAraka vizeSita nAma hoMge yAvat tamastamaHprabhApRthvI ke nAraka ko avizeSita mAnane para usake paryApta aura aparyApta ye vizeSita nAma kahalAe~ge / tiryaMcayonika isa nAma ko avizeSita mAnA jAe to ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, paMcendriya ye pAMca vizeSita nAma haiM / __ekendriya ko avizeSita nAma mAnA jAye to pRthvIkAya, apkAya, tejaskAya, vAyukAya, vanaspatikAya ye vizeSita nAma haiM / yadi pRthvIkAya nAma ko avizeSita mAnA jAye to sUkSmapRthvIkAya aura bAdarapRthvIkAya yaha vizeSita nAma haiM / sUkSmapRthvIkAya nAma ko avizeSita mAnane para paryApta aura aparyApta sUkSmapRthvIkAya yaha vizeSita nAma haiM / bAdarapRthvIkAya nAma avizeSita hai to paryApta aura aparyApta bAdarapRthvIkAya yaha vizeSita nAma haiM / isI prakAra
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvAra-150 191 apkAya, tejaskAya, vAyukAya, vanaspatikAya ina nAmoM ko avizeSita nAma mAne jAne para anukrama se unake paryApta aura aparyApta ye vizeSita nAma haiM / yadi dvIndriya ko avizeSita nAma mAnA jAye to paryApta dvIndriya aura aparyApta dvIndriya vizeSita nAma haiM / isI prakAra trIndriya aura caturindriya ke liye bhI jAnanA / paMcendriya tiryaMcayonika ko avizeSita nAma mAnane para jalacara paMcendriyatiryaMcayonika, sthalacara, paMcendriyatiryaMcayonika, khecara paMcendriyatiryaMcayonika vizeSita nAma haiM | jalacara paMcendriyatiryaMcayonika avizeSita nAma hai to sammUrchima0 aura garbhavyatkrAntika jalacara paMcendriyatiryaMcayoki yaha vizeSita nAma hai / saMmUrchima jalacara paMcendriyatiryaMcayonika avizeSita nAma hai to usake paryApta0 aura aparyApta saMmUrchima jalacara paMcendriyatiryaMcayonika ye do bheda vizeSita nAma haiM / garbhavyutkrAntika jalacara paMcendriyatiryaMcayonika yaha nAma avizeSita hai aura paryApta tathA aparyApta garbhavyutkrAntika jalacara paMcendriyatiryaMcayonika nAma vizeSita haiM / thalacara paMcendriyatiryaMcayonika ko avizeSita nAma mAne jAne para catuSpada0 aura parisarpa thalacara paMcendriyatiryaMcayonika vizeSita nAma haiM / yadi catuSpada thalacara paMcendriyatiryaMcayonika ko avizeSita mAnA jAye to sammUrchima0 aura garbhavyutkrAntika catuSpada thalacara paMcendriyatiryaMcayonika ye bheda vizeSita nAma haiM / sammUrchima catuSpada thalacara paMcendriyatiryaMcayonika yaha avizeSita nAma ho to paryApta0 aura aparyApta sammUrchima catuSpada thalacara paMcendriyatiryaMcayonika vizeSita nAma haiM / yadi garbhavyutkrAntika catuSpada thalacara paMcendriyatiryaMcayonika nAma ko avizeSita mAnA jAye to paryApta0 aura aparyApta garbhavyutkrAntika catuSpada thalacara paMcendriya tiryaMcayonika ye vizeSita nAma haiM / yadi parisarpa sthalacara paMcendriya tiryaMcayonika yaha avizeSita nAma hai to uraparisarpa0 aura bhujaparisarpa thalacara paMcendriyatiryaMcayonika nAma vizeSita nAma haiM / isI prakAra saMmUrchima paryApta aura aparyApta tathA garbhavyutkrAntika paryApta, aparyApta kA kathana kara lenA / khecara paMcendriya tiryaMcayonika avizeSita nAma hai to samUrchima0 aura garbhavyutkrAntika khecara paMcendriyatiryaMcayonika vizeSita nAma rUpa haiM / yadi saMmUrchima khecara paMcendriya tiryaMcayonika nAma ko avizeSita nAma mAnA jAye to paryApta0 aura aparyApta samUrchima khecara paMcendriya tiryaMcayonika rUpa usake bheda vizeSita nAma haiM / isI prakAra garbhavyutkrAntika khecara meM bhI samajha lenA / manuSya isa nAma ko avizepita mAnA jAye to samUrchima manuSya aura garbhavyutkrAntika manuSya yaha nAma vizeSita kahalAyeMge / saMmUrchima manuSya ko avizeSita nAma mAnane para paryApta0 aura aparyApta saMmUrchima manuSya yaha do nAma vizeSita nAma haiM / garbhavyutkrAntika meM bhI IsI taraha samajha lenA / deva nAma ko avizeSita mAnane para usake bhavanavAsI, vANavyaMtara, jyotiSka aura vaimAnika yaha devanAma vizeSita kahalAyeMge | yadi bhavanavAsI nAma ko avizeSita mAnA jAye to asurakumarA, nAgakumAra, yAvat stanitakumAra ye nAma vizeSita haiM / ina saba nAmoM meM se bhI pratyeka ko yadi avizeSita mAnA jAye to una sabake paryApta aura aparyApta bheda vizeSita nAma kahalAe~ge / vANavyaMtara isa nAma ko avizeSita mAnane para pizAca, bhUta, yAvat gaMdharva, ye
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 AgamasUtra - hindI anuvAda nAma vizeSita nAma haiM / ina sabameM se bhI pratyeka ko avizeSita nAma mAnA jAye to unake paryApta aparyApta bheda vizeSita nAma kahalAyeMge / yadi jyotiSka nAma ko avizeSita mAnA jAye to caMdra, sUrya, graha, nakSatra aura tArArUpa nAma vizepita kahe jAyeMge / inameM se bhI pratyeka ko avizepita nAma mAnA jAye to unake paryApta, aparyApta bheda vizeSita nAma haiM / yadi vaimAnika devapada ko avizeSita nAma mAnA jAye to usake kalpopanna aura kalpAtIta yaha do prakAra vizeSita nAma haiM / kalpopapanna ko avizeSita nAma mAnane para saudharma, IzAna yAvat acyuta vimAnavAsI deva nAma vizeSita nAma rUpa haiM / yadi inameM se pratyeka ko avizeSita nAma mAnA jAye to unake paryApta, aparyApta rUpa bheda vizeSita nAma kahalAyeMge / yadi kalpAtIta ko avizeSita nAma mAnA jAye to graiveyakavAsI aura anuttaropapAtika deva vizeSita nAma ho jAe~ge / graiveyakavAsI ko avizeSita nAma mAnane para adhastana0, madhyama0, uparitanagreveyaka ye nAma vizeSita nAma rUpa hoMge / jaba adhastanagraiveyaka ko avizeSita nAma mAnA jAyegA taba adhastana - adhastana graiveyaka, yAvat adhastana - uparitana graiveyaka nAma vizeSita nAma kahalAyeMge | avizeSita nAma ke rUpa meM madhyamagraiveyaka aura uparima graiveyaka ko bhI IsI taraha jAnanA / ina sabako bhI avizeSita nAma mAnA jAye to unake paryApta aura aparyApta ye vizeSita nAma kahalAyeMge / yadi anuttaropapAtika deva nAma ko avizeSita nAma kahA jAye to vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita, sarvArthasiddhavimAnadeva vizeSita nAma kahAlAyeMge / ina sabako bhI avizeSita nAma kI koTi meM grahaNa kiyA jAe to pratyeka ke paryApta aura aparyApta bheda vizeSita nAma rUpa haiM / yadi ajIvadravya ko avizeSita nAma mAnA jAye to dharmAstikAya, adarmAstikAya, AkAzAstikAya, pudgalAstikAya aura addhAsamaya, ye vizeSita nAma hoMge / yadi pudgalastikAya ko bhI avizepita nAma mAnA jAye to paramANupudgala, dvipradezika yAvat anantapradezika skandha, yaha nAma vizeSita kahalAyeMge / [151] trinAma kyA hai ? trinAma ke tIna bheda haiM / ve isa prakAra - dravyanAma, guNanAma aura paryAyanAma / dravyanAma kyA hai ? dravyanAma chaha prakAra kA hai / dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, jIvAstikAya, pudgalAstikAya, addhAsamaya / guNanAma kyA hai ? pA~ca prakAra se haiM / varNanAma, gaMdhanAma, rasanAma, sparzanAma, saMsthAnanAma | varNanAma kyA hai ? pAMca bheda haiM / kRSNavarNanAma nIlavarNanAma, lohita varNanAma, hAridra varNanAma, zuklavarNanAma / gaMdhanAma kyA hai ? do prakAra haiM / surabhigaMdhanAma, durabhigaMdhanAma / rasanAma kyA hai pAMca bheda haiM / tiktarasanAma, kaTukarasanAma, kaSAyarasanAma, AmlarasanAma, madhurarasanAma / sparzanAma kyA hai ? ATha prakAra haiM / karkazasparzanAma, mRdusparzanAma, gurusparzanAma, laghusparzanAma, zItasparzanAma, uSNasparzanAma, snigdhasparzanAma, rUkSasparzanAma / saMsthAnanAma kyA hai ? pAMca prakAra haiM / parimaNDalasaMsthAnanAma, vRttasaMsthAnanAma, tryastrasaMsthAnanAma, caturasrasaMsthAnanAma, AyatasaMsthAnanAma | paryAyanAma kyA hai ? aneka prakAra haiM / ekaguNa kAlA, dviguNakAlA yAvat anantaguNakAlA, ekaguNanIlA, dviguNanIlA yAvat anantaguNanIlA tathA isI prakAra lohita, hAridra aura zuklavarNa kI paryAyoM ke nAma bhI samajhanA / ekaguNasurabhigaMdha, dviguNasurabhigaMdha
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvAra - 151 yAvat anantaguNasurabhigaMdha, isI prakAra durabhigaMdha ke viSaya meM bhI kahanA / ekaguNatikta, dviguNatikta yAvat anantaguNatikta, isI prakAra kaTuka, kaSAya, evaM madhura rasa kI paryAyoM ke liye bhI kahanA / ekaguNakarkaza, dviguNakarkaza yAvat anantaguNakarkaza, isI prakAra mRdu, guru, laghu, zIta, uSNa, snigdha, rUkSa sparza kI paryAyoM kI vaktavyatA hai / 193 [152-158] usa trinAma ke punaH tIna prakAra haiM / strInAma, puruSanAma aura napuMsakanAma / ina tInoM prakAra ke nAmoM kA bodha unake atyAkSaroM dvArA hotA hai / puruSanAmoM ke aMta meM 'A, I, U, o' ina cAra meM se koI eka varNa hotA hai tathA strInAmoM ke aMta meM 'o' kI chor3akara zeSa tIna varNa hote haiM / jina zabdoM ke anta meM aM. iM yA uM varNa ho, unako napuMsakaliMga vAlA samajhanA / aba ina tInoM ke udAharaNa kahate haiM / AkArAnta puruSa nAma kA udAharaNa rAyA hai / IkArAnta kA girI tathA siharI haiM / UkArAnta kA viNhU aura okArAnta kA duma hai / strInAma meM 'mAlA' yaha pada AkArAnta kA, sirI pada IkArAnta, jambU, ukArAnta nArI jAti ke udAharaNa haiM / dhanna yaha prAkRtapada aMkArAnta napuMsaka nAma kA udAharaNa hai / acchiM yaha iMkArAnta napuMsakanAma kA tathA pIluM ye uMkArAnta napuMsakanAma ke pada haiM / isa prakAra yaha trinAma kA svarUpa hai / [159] caturnAma kyA hai ? cAra prakAra haiM / AgamaniSpannanAma lopaniSpannanAma, prakRtiniSpannanAma, vikAraniSpannanAma / AgamaniSpannanAma kyA hai ? padmAni payAMsi kuNDAni Adi ye saba AgamaniSpannanAma haiM / lopaniSpannanAma kyA hai ? te + atra - te'tra, paTo+atrapaTo'tra, ghaTo + atra - ghaTo'tra, ratho + atra - ratho'tra, ye lopaniSpannanAma haiM / prakRtiniSpannanAma kyA hai ? agnI etau paTU, imau zAle ete, mAle ime ityAdi prayoga prakRtiniSpanna nAma haiM / vikAraniSpannanAma kyA hai ? daNDa + agraM - daNDAgram, sA+AgatA - sA''gatA, dadhi + idaM - dadhIdaM, nadI+Ihate--nadIhate, madhu+udaka -- madhUdakaM, bahu + Uhate - bahUhate, ye saba vikAraniSpannanAma haiM / [160] paMcanAma kyA hai ? pAMca prakAra kA hai / nAmika, naipAtika, AkhyAtika, aupasargika aura mizra / jaise 'azva' yaha nAmikanAma kA, 'khalu' naipAtikanAma kA, 'dhAvati' AkhyAtikanAma kA, 'pari' aupasargika aura 'saMyata' yaha mizranAma kA udAharaNa hai / [161] chahanAma kyA hai ? chaha prakAra haiM / audayika, aupazamika, kSAyika, kSApoyazamika, pAriNAmika aura sAnnipAtika / audayikabhAva kyA hai ? do prakAra kA hai / audayika aura udayaniSpanna / audayika kyA hai ? jJAnAvaraNAdika ATha karmaprakRtiyoM ke udaya se hone vAlA audayikabhAva hai / udayaniSpanna audayikabhAva kyA hai ? do prakAra haiMjIvodayaniSpanna, ajIvodayaniSpanna / jIvodayaniSna audayikabhAva kyA hai ? aneka prakAra kA hai / yathA - nairayika, tiryaMcayonika, manuSya, deva, pRthvIkAyika yAvat vanaspatikAyika, trasakAyika, krodhakaSAyI yAvat lobhakaSAyI, strIvedI, puruSavedI, napuMsakavedI, kRSNalezyI, nIla- kApota-teja-padmazuklalezyI, mithyAdRSTi, avirata, ajJAnI, AhAraka, chadmastha, sayogI, saMsArastha, asiddha | ajIvodaya niSpanna audayikabhAva kyA hai ? caudaha prakAra kA hai / audArikazarIra, audArikazarIra ke vyApAra se pariNAmitagRhIta dravya, vaikriyazarIra, vaiyikrazarIra ke prayoga se pariNAmita dravya, isI prakAra, AhArakazarIra aura AhArakazarIra ke vyApAra se pariNAmita dravya, taijasazarIra aura 12 13
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 AgamasUtra-hindI anuvAda taijasazarIra ke vyApAra se pariNAmita dravya, kArmaNazarIra aura kArmaNazarIra ke vyApAra se pariNAmita dravya tathA pAMcoM zarIroM ke vyApAra se pariNAmita varNa, gaMdha, rasa, sparza dravya / aupazamikabhAva kyA hai ? do prakAra kA hai / upazama aura upazamaniSpanna / upazama kyA hai ? mohanIyakarma ke upazama se hone vAle bhAva upazama bhAva haiM / upazamaniSpanna aupazamikabhAva kyA hai ? aneka prakAra haiM / upazAMtakrodha yAvat upazAMtalobha, upazAMtarAga, upazAMtadveSa, upazAMtadarzanamohanIya, upazAMtacAritramohanIya, upazAMtamohanIya, aupazamika samyaktvalabdhi, aupazamika cAritralabdhi, upazAMtakaSAyachadmasthavItarAga Adi upazamaniSpanna aupazamikabhAva haiM / kSAyikabhAva kyA hai ? do prakAra kA kahA gayA hai / kSaya aura kSayaniSpanna / kSayakSAyikabhAva kise kahate haiM ? ATha karmaprakRtiyoM ke kSaya se hone vAlA bhAva kSAyika hai / kSayaniSpanna kSAyikabhAva kyA hai ? aneka prakAra kA hai / yathA-utpannajJAnadarzanadhArI, arhat, jina, kevalI, kSINaAbhinibodhikajJAnAvaraNavAlA, kSINazrutajJAnAvaraNavAlA, kSINaavadhijJAnAvaraNavAlA, kSINanaHparyavajJAnAvaraNa vAlA, kSINakevalajJAnAvaraNa vAlA, avidyamAna AvaraNa vAlA, nirAvaraNa vAlA, kSINavaraNa vAlA, jJAnAvaraNIyakarmavipramukta, kevaladarzI, sarvadarzI, kSINanidra, kSINanidrAnidra, kSINapracala, kSINapracalApracala, kSINastyAnagRddhi, kSINacakSudarzanAvaraNa vAlA, kSINaacakSudarzanAvaraNa vAlA, kSINaavadhidarzanAvaraNa vAlA, kSINakevaladarzanAvaraNa vAlA, anAvaraNa, nirAvaraNa, kSINAvaraNa, darzanAvaraNIyakarmavipramukta, kSINasAtAvedanIya, kSINaasAtAvedanIya, avedana, nirvedana, kSINavedana, zubhAzubha-vedanIyakarmavipramukta, kSINakrodha yAvat kSINalobha, kSINarAga, kSINadveSa kSINadarzanamohanIya, kSINacAritramohanIya, amoha, nirmoha, kSINamoha, mohanIyakarmavipramukta, kSINanarakAyuSka, kSINatiryaMcAyuSka, kSINamanuSyAyuSka, kSINadevAyuSka, anAyuSka, nirAyuSka, kSINAyuSka, Ayukarmavipramukta, gati-jAti-zarIra-aMgopAMga-baMdhana-saMghAtakasaMhanana-aneka-zarIravRndasaMghAtavipramukta, kSINa-zubhanAma, kSINa-subhaganAma, anAma, nimi, kSINanAma, zubhAzubha nAmakarmavipramukta, kSINa-uccagotra, kSINa-nIcagotra, agotra, nirgotra, kSINagotra, zubhAzubhagotrakarmavipramukta, kSINa-dAnAntarAya, kSINa-lAbhAntarAya, kSINa-bogAntarAya, kSINaupabhogAntarAya, kSINavIryAntarAya, anantarAya, niraMtarAya, kSINAntarAya, aMtarAyakarmavipramukta, siddha, buddha, mukta, parinirvRtta, aMtakRta, sarvaduHkhaprahINa / yaha kSayaniSpanna kSAyikabhAva kA svarUpa hai| isa prakAra se kSAyikabhAva kI vaktavyatA jAnanA / kSAyopazamikabhAva kyA hai ? do prakAra kA hai / kSayopazama aura kSayopazamaniSpanna / kSayopazama kyA hai ? jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanayI aura antarAya, ina cAra ghAtikarmoM ke kSayopazama ko kSayopazamabhAva kahate haiM / kSayopazamaniSpanna kSAyopazamikabhAva kyA hai ? aneka prakAra kA hai / kSAyopazamikI AbhinibodhikajJAnalabdhi yAvat kSAyopazamikI manaHparyAyajJAnalabdhi, kSAyopazamikI mati-ajJAnalabdhi, kSAyopazamikI zruta-ajJAnalabdhi, kSAyopazamikI vibhaMgajJAnalabdhi, kSAyopazamikI cakSudarzanalabdhi, isI prakAra acakSudarzanalabdhi, avadhidarzanalabdi, samyagdarzanalabdhi, mithyAdarzanalabdhi, samyagamithyAdarzanalabdhi, kSAyopazamikI sAmAyikacAritralabdhi, chedopasthApanAlabdhi, parihAravizuddhilabdhi, sUkSmasaMparAyikalabdhi, cAritrAcAritralabdhi, kSAyopazamikI dAna-lAbha-bhoga-upabhoga-labdhi, kSAyopazamikI vIryalabdhi,
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvAra - 161 195 paMDitavIryalabdhi, bAlavIryalabdhi, bAlapaMDitavIryalabdhi, kSAyopazamikI zrotrendriyalabdhi yAvat kSAyopazamikI sparzanendriyalabdhi, kSAyopazamika AcArAMgadhArI, sUtrakRtAMgadhArI, sthAnAMgadhArI, samavAyAMgadhArI, vyAkhyAprajJaptidhArI, jJAtAdharmakathAMgadhArI, upAsakadazAMgadhArI, antakRddazAMgadhArI, anuttaropapAtikadazAMgadhArI, praznavyAkaraNadhArI, kSAyopazamika vipAkazrutadhArI, kSAyopazamika dRSTivAdadhArI, kSAyopazamika navapUrvadhArI yAvat caudahapUrvadhArI, kSAyopazamika gaNI, kSAyopazamika vAcaka | ye saba kSayopazamaniSpannabhAva haiM / pAriNAmika bhAva kise kahate haiM ? do prakAra haiM / sAdipAriNAmika, anAdipAriNAmika / sAdipAriNAmikabhAva kyA hai ? aneka prakAra haiM / [162] jIrNa surA, jIrNa gur3a, jIrNa ghI, jIrNa taMdula, abhra, abhravRkSa, saMdhyA, gaMdharvanagara / [163] ulkApAta, digdAha, meghagarjanA, vidyuta, nirghAt, yUpaka, yakSAdipta, dhUmikA, mahikA, rajoddhAta, candragrahaNa, sUryagrahaNa, candrapariveSa, sUryapariveSa, praticandra, pratisUrya, indradhanuSa, udakamatsya, kapihasita, amogha, varSa, varSadhara parvata, grAma, nagara, ghara, parvata, pAtAlakalaza, bhavana, naraka, ratnaprabhA, zarkarAprabhA, bAlukAprabhA, paMkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaH prabhA, tamastamaH prabhA, saudharma, IzAna, yAvat Anata, prANata, AraNa, acyuta, graiveyaka, anuttaropapAtika devavimAna, ISatprAgbhArA pRthvI, paramANupudgala, dvipradezika skandha se lekara ananta pradezika skandha AsAdipAriNAmikabhAva rUpa haiM / anAdipAriNAmikabhAva kyA hai ? dharmAstikAya, adharmAstikAya, jIvAstikAya, pudgalAstikAya, addhAsamaya, loka, aloka, bhavasiddhika, abhavasiddhika, ye anAdi pAriNAmika haiM / sAnnipAtikabhAva kyA hai ? audayika, aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika aura pAriNAmika, ina pAMcoM bhAvoM ke dvikasaMyoga, trikasaMyoga, catuHsaMyoga aura paMcasaMyoga se jo bhAva niSpanna hote haiM ve saba sAnnipAtikabhAva nAma haiM / unameM se dvikasaMyogaja dasa, trikasaMyogaja dasa, catuH saMyogaja pAMca aura paMcasaMyogaja eka bhAva haiM / isa prakAra saba milAkara ye chabbIsa sAnnipAtikabhAva haiM / do-do ke saMyoga se niSpanna dasa bhaMgoM ke nAma isa prakAra haiM--audayikaaupazamika ke saMyoga se niSpanna bhAva, audayika- kSAyika ke saMyoga se niSpanna bhAva, audayikakSAyopasamika ke saMyoga se niSpanna bhAva, audayika-pAriNAmika ke saMyoga se niSpanna bhAva, aupazamika kSAyika ke saMyoga se niSpanna bhAva, aupazamika kSAyopazamika ke saMyoga se niSpanna bhAva, aupazamika-pAriNAmika ke saMyoga se niSpanna bhAva, kSAyika kSAyopazamika ke saMyoga se niSpanna bhAva, kSAyika-pAriNAmika ke saMyoga se niSpanna bhAva tathA kSAyopazamikapAriNAmika ke saMyoga se niSpanna bhAva / bhagavan ! audAyika-aupazamikabhAva ke saMyoga se niSpanna bhaMga kyA hai ? audayikabhAva meM manuSyagati aura aupazamikabhAva meM upazAMtakaSAya ko grahaNa karane rUpa audayika - aupazamikabhAva hai / audayikabhAva meM manuSyagati aura kSAyikabhAva meM kSAyika samyaktva kA grahaNa audayikakSAyikabhAva hai / audayikabhAva meM manuSyagati aura kSAyopazamikabhAva meM indriyAM jAnanA / yaha audayika kSAyopazamikabhAva kA svarUpa hai / audayika-pAriNAmikabhAva ke saMyoga se niSpanna bhaMga kyA hai ? audayikabhAva meM
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 AgamasUtra - hindI anuvAda manuSyagati aura pAriNAmikabhAva meM jIvatva ko grahaNa karanA audayika - pAriNAmikabhAva kA svarUpa hai / upazAMtakapAya aura kSAyika samyaktva yaha aupazamika kSAyikasaMyogaja bhAva kA svarUpa hai / aupazamikabhAva meM upazAMtakapAya aura kSayopazamaniSpanna meM indriyAM yaha aupazamikakSayopazamaniSpannabhAva kA svarUpa hai / aupazamikabAva meM upazAMtakapAya aura pAriNAmikabhAva meM jIvatva yaha aupazamika-pAriNAmikaniSpannabhAva kA svarUpa hai / kSAyika samyaktva aura kSAyopazamika indriyAM yaha kSAyika kSAyopazamikaniSpannabhAva kA svarUpa jAnanA / kSAyikabhAva meM kSAyika samyaktva aura pAriNAmikabhAva meM jIvatva kA grahaNa kSAyika - pAriNAmikaniSpannabhAva kA svarUpa hai / kSAyopazamikabhAva meM indriyAM aura pAriNAmikabhAva meM jIvatva ko grahaNa kiyA jAye to yaha kSAyopazamika-pAriNAmikabhAva kA svarUpa hai / sAnnipAtikabhAva meM trikasaMyogaja dasa bhaMga haiM- audayika aupazamika kSAyikaniSpannabhAva, audayika aupazamika kSAyopazamikaniSpannabhAva, audayika aupazapika-pAriNAmikaniSpannabhAva, audayika kSAyika kSAyopazamikaniSpannabhAva, audayikakSAyika - pAriNAmikaniSpannabhAva, audayikakSAyopazamika-pAriNAmikaniSpannabhAva, aupazamikakSAyika- kSAyopazamikaniSpannabhAva, aupazamikakSAyika-pAriNAmikaniSpannabhAva, aupazamikakSAyopazamika-pAriNAmikaniSpannabhAva, kSAyikakSAyopazamika-pAriNAmikaniSpannabhAva / audayika aupazamika kSAyikaniSpannabhAva kyA hai ? manuSyagati audayikabhAva, upazAMtakaSAya aupazamikabhAva aura kSAyikasamyaktva kSAyikabhAva yaha audayika aupazamikakSAyika niSpannabhAva kA svarUpa hai / manuSyagati audayikabhAva, upazAMtakaSAya aupazamika aura indriyAM kSAyopazamikabhAva, isa prakAra audayika aupazamika- kSAyopazamikaniSpannabhAva kA svarUpa jAnanA cAhiye / manuSyagati audayika, upazAMtakaSAya aupazamika aura jIvatva pAriNAmika bhAva, isa prakAra se audayika- aupazamika-pAriNAmikaniSpannabhAva kA svarUpa hai / manuSyagati audayika, kSAyika samyaktva kSAyikabhAva aura indriyAM kSAyopazamikabhAva yaha audayika kSAyikakSAyopazamikaniSpanna sAnnipAtikabhAva kA svarUpa hai / manuSyagati audayikabhAva, kSAyika samyaktva kSAyikabhAva aura jIvatva pAriNAmikabhAva isa prakAra kA audayika - kSAyikapAriNAmikabhAvaniSpanna sAnnipAtikabhAva kA svarUpa hai / manuSyagati audayika, indriyAM kSAyopazamika aura jIvatva pAriNAmika, yaha audayika - kSAyopazamika-pAriNAmikabhAvaniSpanna sAnnipAtikabhAva kA svarUpa jAnanA / upazAMtakaSAya aupazamikabhAva, kSAyikasamyaktva kSAyikabhAva, indriyAM kSAyopazamikabhAva, yaha aupazamika kSAyika kSAyopazamikaniSpanna sAnnipAtikabhAva hai / upazAMtakaSAya aupazamikabhAva, kSAyikasamyaktva kSAyikabhAva, jIvatva pAriNAmikabhAva, yaha aupazamika kSAyika-pAriNAmikabhAvaniSpanna sAnnipAtikabhAva kA svarUpa jAnanA cAhiye / upazAMtakaSAya aupazamikabhAva, indriyAM kSAyopazamika aura jIvatva pAriNAmika, isa prakAra se yaha aupazamika kSAyopazamika-pAriNAmikabhAvaniSpannasAnnipAtikabhAva kA svarUpa jAnanA / kSAyikasamyaktva kSAyikabhAva, indriyAM kSAyopazamikabhAva aura jIvatva pAriNAmikabhAva, isa prakAra kA kSAyika kSAyopazamika-pAriNAmikabhAvaniSpanna sAnnipAtikabhAva kA svarUpa hai / cAra bhAvoM ke saMyoga se niSpanna sAnnipAtikabhAva ke pAMca bhaMgo ke nAma isa prakAra haiMaudayika aupazamika kSAyika kSAyopazamika niSpannabhAva, audayika aupazamika -
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvAra - 163 kSAyikapAriNAmikaniSpannabhAva, audayika- aupazamika kSAyopazamika-pAriNAmikaniSpannabhAva, audayikakSAyika kSAyopazamika-pAriNAmikaniSpannabhAva, aupazamika kSAyika kSAyopazamikapAriNAmikaniSpannabhAva / audayika - aupazamika kSAyika kSAyopazamikaniSpanna sAnnipAtikabhAva kyA hai ? audayikabhAva meM manuSya, aupazamikabhAva meM upazAMtakaSAya, kSAyikabhAva meM kSAyikasamyaktva aura kSAyopasamikabhAva meM indriyAM, yaha audayika-aupazamikakSAyikakSAyopazamikabhAvaniSpanna sAnnipAtikabhAva kA svarUpa hai / audayikabhAva meM manuSyagati, aupazamikabhAva meM upazAMtakaSAya, kSAyikabhAva meM kSAyikasamyaktva aura pAriNAmikabhAva meM jIvatva, yaha audayika aupazamika kSAyikapAriNAmikabhAvaniSpanna sAnnipAtikabhAva kA svarUpa hai / audayikabhAva meM manuSyagati, aupazamikabhAva meM upazAMtakapAya, kSAyopazamikabhAva meM indriyAM aura pAriNAmikabhAva meM jIvatva, isa prakAra se audayika - aupazamikakSAyopazamikapAriNAmikabhAvaniSpanna sAnnipAtikabhAva ke tRtIya bhaMga kA svarUpa jAnanA / audayikabhAva meM manuSyagati, kSAyikabhAva meM kSAyikasamyaktva, kSAyopazamikabhAva meM indriyAM aura pAriNAmikabhAva meM jIvatva, yaha audayika kSAyika kSAyopazamikapAriNAmikabhAvaniSpanna sAnnipAtikabhAva kA svarUpa hai / aupazamikabhAva meM upasAMtakaSAya, kSAyikabhAva meM kSAyikasamyaktva, kSAyopazamikabhAva meM indriyAM aura pAriNAmikabhAva meM jIvatva, yaha aupazamika - kSAyikakSAyopazamika-pAriNAmikabhAvaniSpanna sAnnipAtikabhAva kA svarUpa hai / paMcasaMyogaja sAnnipAtikabhAva kA eka bhaMga isa prakAra hai- audayika - aupazamikakSAyikakSAyopazamika-pAriNAmikaniSpannabhAva / audayika - aupazamika- 7yika kSAyopazamikapAriNAmikabhAvaniSpanna sAnnipAtikabhAva kyA hai ? audayikabhAva meM manuSyagati, aupazamikabhAva meM upazAMtakapAya, kSAyikabhAva meM kSAyikasamyaktva, 7yopazamikabhAva meM indriyAM aura pAriNAmikabhAva meM jIvatva, yaha audayika aupazamika kSAyika kSAyopazamikapAriNAmikabhAvaniSpanna sAnnipAtikabhAva kA svarUpa hai / isa prakAra se sAnnipAtikabhAva aura hAtha hI par3anAma kA varNa' samApta huA / [164-165] saptanAma kyA hai ? sAta prakAra ke svara rUpa hai / SaDja, RSabha, gAMdhAra, madhyama, paMcama, dhaivata aura niSAda, ye sAta svara jAnanA | 197 [166-168] ina sAta svaroM ke sAta svara sthAna haiM / jihvA ke agrabhAga se SaDjasvara kA, vakSasthala se RSabhasvara, kaMTha se gAMdhArasvara, jihvA ke madhyabhAga se madhyamasvara, nAsikA se paMcamasvara kA, daMtoSTha- saMyoga se dhaivatasvara kA aura mUrdhA se niSAda svara kA uccAraNa karanA cAhie / [169-171] jIvanizrita - saptasvaroM kA svarUpa isa prakAra hai-- mayUra SaDjasvara meM, kukkuTa RSabhasvara, haMsa gAMdhArasvara meM, gavelaka madhyamasvara meM, koyala puSpotpattikAla meM paMcamasvara meM, sArasa aura krauMca pakSI dhaivatasvara meM tathA - hAthI niSAda svara meM bolatA hai / [172 - 174] ajIvanizrita - mRdaMga se SaDjasvara, gomukhI se RSabhasvara, zaMkha se gAMdhArasvara, jhAlara se madhyamasvara, cAra caraNoM para sthita godhikA se paMcamasvara, ADaMbara se dhaivatasvara tathA mahAbherI se niSAdasvara nikalatA hai / [175-182] ina sAta svaroM ke sAta svaralakSaNa haiM / SaDjasvara vAlA manuSya vRtti
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 AgamasUtra-hindI anuvAda AjIvikA prApta karatA hai / usakA prayatna vyartha nahIM jAtA hai / use godhana, putra-pautrAdi aura sanmitroM kA saMyoga milatA hai / vaha striyoM kA priya hotA hai / RSabhasvaravAlA manuSya aizvaryazAlI hotA hai / senApatitva, dhana-dhAnya, vastra, gaMdha-sugaMdhita padArtha, AbhUSaNa-alaMkAra, strI, sayanAsana Adi bhogasAdhanoM ko prApta karatA hai / gAMdhArasvara vAlA zreSTha AjIvikA prApta karatA hai / vAditravRtti vAlA hotA hai kalAvidoM meM zreSTha hai / kavi hotA hai / prAjJa-catura tathA aneka zAstroM meM pAraMgata hotA hai madhyamasvarabhASI sakhajIvI hote hai / ruci ke anarUpa khAtepIte aura jIte haiM tathA dUsaroM ko bhI khilAte-pilAte tathA dAna dete haiM / paMcamasvaravAlA vyakti bhUpati, zUravIra, saMgrAhaka aura aneka guNoM kA nAyaka hotA hotA hai / dhaivatasvaravAlA puruSa kalahapriya, zAkunika, vAgurika, zaukarika aura matsyabaMdhaka hotA hai / niSAdasvara vAlA puruSa cAMDAla, vadhika, mukkebAja, goghAtaka, cora aura isI prakAra ke dUsare-dUsare pApa karane vAlA hotA hai / [183-189] ina sAta svaroM ke tIna grAma haiM / SaDjagrAma, madhyamagrAma, gaaNdhaargraam| paDjagrAma kI sAta mUrcchanAe~ haiM / maMgI, kauravIyA, harit, rajanI, sArakAntA, sArasI aura zuddhapaDja / madhyamagrAma kI sAta mUrcchanAe~ haiM / uttaramaMdA, rajanI, uttarA, uttarAyatA, azvakrAntA, sauvIrA, abhirudgatA / gAMdhAyAma kI sAta mUrcchanAe~ haiM / nandI, kSudrikA, pUrimA, zuddhagAMdhArA, uttaragAMdhArA, suSTutara-AyAmA aura uttarAyatA [190-192]-saptasvara kahA~ se utpanna hote haiM ? gIta kI yoni kyA hai ? isake ucchvAsakAla kA samayapramANa kitanA hai ? gIta ke kitane AkAra hote haiM ? sAtoM svara nAbhi se utpanna hote haiM / rudana gIta kI yoni hai / pAdasama-utanA usakA ucchvAsakAla hotA hai / gIta ke tIna AkAra hote haiM Adi meM mRdu, madhya meM tIvra aura aMta meM maMda / isa prakAra se gIta ke tIna AkAra jAnanA / [193] saMgIta ke chaha doSoM, ATha guNoM, tIna vRttoM aura do bhaNitiyoM ko yathAvat jAnane vAlA suzikSita vyakti raMgamaMca para gAyegA / [194] gIta ke chaha doSa haiM-bhItadoSa, drutadoSa, utpicchadoSa, uttAladoSa, kAkasvaradoSa aura anunAsadoSa / [195] gIta ke ATha guNa haiM-pUrNaguNa, raktaguNa, alaMkRtaguNa, vyaktaguNa, avighuSTaguNa, madhuraguNa, samaguNa, sulalitaguNa / [196] gIta ke ATha guNa aura bhI haiM, urovizuddha, kaMThavizuddha, zirovizuddha, mRduka, ribhita, padabaddha, samatAlapratyutkSepa aura saptasavarasIbhara [197] (prakArAntara se) saptasvarasIbhara kI vyAkhyA isa prakAra hai-akSarasama, padasama, tAlasama, layasama, grahasama, nizvasitocchvasitasama aura saMcArarasama- isa prakAra gIta svara, taMtrI Adi ke sAtha saMbandhita hokara sAta prakAra kA ho jAtA hai / [198] geya padoM ke ATha guNa haiM-nirdoSa, sAravaMta, hetuyukta, alaMkRta, upanIta, sopacAra, mita aura madhura / [199] gIta ke vRtta-chanda tIna prakAra ke haiM-sama, ardhasama aura sarvaviSama / inake atirikta cauthA prakAra nahIM hai /
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 199 anuyogadvAra - 200 [200 ] bhaNatiyAM do prakAra kI haiM - saMskRta aura prAkRta / ye donoM prazasta evaM RSibhASita haiM aura svaramaMDala meM pAI jAtI hai / [201 - 202] kauna strI madhura svara meM gIta gAtI hai ? puruSa aura rUkSa svara meM kauna gAtI hai ? caturAI se kauna gAtI hai ? vilaMbita svara meM kauna gAtI hai ? druta svara meM kauna gAtI hai ? tathA vikRta svara meM kauna gAtI hai ? zyAmA strI madhura svara meM gIta gAtI hai, kRSNavarNA strI khara aura rUkSa svara meM, gauravarNA strI caturAI se, kAnI strI vilaMbita svara meM, aMdhI strI zIghratA se aura piMgalA vikRta svara meM gIta gAtI hai / [203-204] isa prakAra sAta svara, tIna grAma aura ikkIsa mUrcchanAyeM hotI haiM / pratyeka svara sAta tAnoM se gAyA jAtA hai, isaliye unake unapacAsa bheda ho jAte haiM / isa prakAra svaramaMDala kA varNana samApta huA / [205- 207] aSTanAma kyA hai ? ATha prakAra kI vacanavibhaktiyoM aSTanAma haiM / vacanavibhakti ke ve ATha prakAra yaha haiM-nirdeza artha meM prathamA, upadezakriyA ke pratipAdana meM dvitIyA, kriyA ke prati sAdhakatama kAraNa meM tRtIyA, saMpradAna meM caturthI, apAdAna meM paMcamI, sva-svAmitvapratipAdana meM paSThI sannidhAna meM saptamI aura saMbodhita, artha meM aSTamI vibhakti hotI hai / [208 - 212] nirdeza meM prathamA vibhakti hotI hai / jaise - vaha, yaha athavA maiM / upadeza meM dvitIyA vibhakti hotI hai / --jaise isako kaho, usako karo Adi / karaNa meM tRtIyA vibhakti hotI hai / jaise- usake aura mere dvArA kahA gayA athavA usake ora mere dvArA kiyA gayA / saMpradAna, namaH tathA svAhA artha meM caturthI vibhakti hotI hai / apAdAna meM paMcamI hota hai / jaise - yahAM se dUra karo athavA isase le lo / svasvAmIsambandha batalAne meM SaSThI vibhakti hotI hai / jaise- usakI athavA isakI yaha vastu hai / AdhAra, kAla aura bhAva meM saptamI vibhakti hotI hai / jaise ( vaha) isameM hai / AmaMtraNa artha meM aSTamI vibhakti hotI hai| jaise - he yuvan ! 1 [213-214] navanAma kyA hai ? kAvya ke nau rasa navanAma kahalAte haiM / jinake nAma haiM - vIrarasa, zrRMgArarasa, adbhutarasa, raudrarasa, vrIDanakarasa, bIbhatsarasa, hAsyarasa, kAruNyarasa aura prazAMtarasa / [215-216] ina nava rasoM meM 9. parityAga karane meM garva yA pazcAttApa na hone, 2. tapazcaraNa meM dhairya aura 3. zatruoM kA vinAza karane meM parAkrama hone rUpa lakSaNa vAlA vIrarasa hai / rAjya-vaibhava kA parityAga karake jo dIkSita huA aura dIkSita hokara kAma-krodha Adi rUpa mahAzatrupakSa kA jisane vighAta kiyA, vahI nizcaya se mahAvIra hai / [217-218] zrRMgArarasa rati ke kAraNabhUta sAdhanoM ke saMyoga kI abhilASA kA janaka hai tathA maMDana, vilAsa, vibboka, hAsya-lIlA aura ramaNa ye saba zrRMgArarasa ke lakSaNa haiM / kAmaceSTAoM se manohara koI zyAmA kSudra ghaMTikAoM se mukharita hone se madhura tathA yuvakoM ke hRdaya ko unmatta karane vAle apane koTisUtra kA pradarzana karatI hai / [219-220] pUrva meM kabhI anubhava meM nahIM Aye athavA anubhava meM Aye kisI vismayakArI AzcaryakAraka padArtha ko dekhakara jo Azcarya hotA hai, vaha adbhutarasa hai / harSa aura
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 AgamasUtra - hindI anuvAda vipAda kI utpatti adbhutarasa kA lakSaNa hai / isa jIvaloka meM isase adhika adbhuta aura kyA ho sakatA hai ki jinavacana dvArA trikAla saMbandhI samasta padArtha jAna liye jAte haiM / [221-222] bhayotpAdaka rUpa, zabda athavA aMdhakAra ke cintana, kathA, darzana Adi se raudrarasa utpanna hotA hai aura saMmoha, saMbhrama, viSAda evaM maraNa usake lakSaNa haiM / bhRkRTiyoM se terA mukha vikarAla bana gayA hai, tere dAMta hoThoM ko cabA rahe haiM, terA zarIra khUna se lathapatha ho rahA hai, tere mukha se bhayAnaka zabda nikala rahe haiM, jisase tU rAkSasa jaisA ho gayA hai aura pazuoM kI hatyA kara rahA hai / isalie atizaya raudrarUpadhArI tU sAkSAta raudrarasa hai / [223-224] vinaya karane yogya mAtA-pitA Adi gurujanoM kA vinayana karane se, gupta rahasyoM ko prakaTa karane se tathA gurupatnI Adi ke sAtha maryAdA kA ullaMghana karane se vrIDanakarasa utpanna hotA hai / lajjA aura zaMkA utpanna honA, isa rasa ke lakSaNa haiM / isa laukika vyavahAra se adhika lajjAspada anya bAta kyA ho sakatI hai - maiM to isase bahuta lajAtI hU~ ki vara-vadhU kA prathama samAgama hone para sAsa Adi vadhU dvArA pahane vastra kI prazaMsA karate haiM / [225-226] azuci, zava, mRta zarIra, durdarzana, ko bAraMbAra dekhane rUpa abhyAsa se yA usakI gaMdha se bIbhatsarasa utpanna hotA hai / nirveda aura avihiMsA bIbhatsarasa ke lakSaNa haiM / apavitra mala se bhare hue jharanoM se vyApta aura sadA sarvakAla svabhAvataH durgandhayukta yaha zarIra sarva kalahoM kA mUla hai / aisA jAnakara jo vyakti usakI mUrcchA kA tyAga karate haiM, ve dhanya haiM / [227-228] rUpa, vaya, veSa aura bhASA kI viparItatA se hAsyarasa utpanna hotA hai / hAsyarasa mana ko harSita karanevAlA hai aura prakAza -mukha, netra Adi kA vikasita honA, aTTahAsa Adi usake lakSaNa haiM / prAtaH sokara uThe, kAlimA se - kAjala kI rekhAoM se maMDita devara ke mukha ko dekhakara stanayugala ke bhAra se namita madhyabhAga vAlI koI yuvatI hI - hI karatI ha~satI hai / [229-230] priya ke viyoga, baMdha, vadha, vyAdhi, vinipAta, putrAdi - maraNa evaM saMbhrama-paracakrAdi ke bhaya Adi se karuNarasa utpanna hotA hai / zoka, vilApa, atizaya mlAnatA, rudana Adi karuNarasa ke lakSaNa haiM / he putrike ! priyatama ke viyoga meM usakI vAraMvAra atizaya cintA se klAnta-murjhAyA huA aura AMsuoM se vyApta netroMvAlA terA mukha durbala ho gayA hai / [231-232] nirdoSa, mana kI samAdhi se aura prazAnta bhAva se jo utpanna hotA hai tathA avikAra jisakA lakSaNa hai, use prazAntarasa jAnanA cAhiye / sadbhAva ke kAraNa nirvikAra, rUpAdi viSayoM ke avalokana kI utsukatA ke parityAga se upazAnta evaM krodhAdi doSoM ke parihAra se prazAnta, saumya dRSTi se yukta muni kA mukhakamala vAstava meM atIva zrIsampanna hokara suzobhita ho rahA hai / [233] gAthAoM dvArA kahe gaye ye nava kAvyarasa alIkatA Adi sUtra ke battIsa doSoM se utpanna hote haiM aura ye rasa kahIM zuddha bhI hote haiM aura kahIM mizrita bhI hote haiM / [234] navanAma kA nirUpaNa pUrNa huA / [235] dasanAma kyA hai ? dasa prakAra ke nAma dasa nAma haiM / gauNanAma, nogauNanAma, AdAnapadaniSpannanAma, pratipakSapadaniSpannanAma, pradhAnapadaniSpannanAma, anAdisiddhAntaniSpannanAma,
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 201 anuyogadvAra-235 nAmaniSpannanAma, avayavaniSpannanAma, saMyoganiSpannanAma, pramANaniSpannanAma / gauNa- kyA hai ? jo kSamAguNa se yukta ho usakA 'kSamaNa' nAma honA, jo tape use tapana (sUrya), prajvalita ho use jvalana (agni), jo bahe use pavana kahanA / nogauNanAma kyA hai ? vaha isa prakAra jAnanA-kunta se rahita hone para bhI pakSI ko 'sakunta' kahanA / mUMga dhAnya se rahita hone para bhI DiviyA ko 'samudga' kahanA / isI taraha samudra, palAla, sakuli, palAza, mAtRvAhaka 'bIjavApaka' 'indragopa' Adi samajhanA / AdAnapadaniSpannanAma kyA hai ? AvaMtI, cAturaMgijaM, asaMkhayaM, ahAtatthijaM addaijaM, jaNNaijaM, purisaijjaM (usukArija), elaijaM, vIriyaM, dhamma, magga, samosaraNaM, jamaIyaM Adi AdAnapadaniSpannanAma haiM / pratipakSapada se niSpannanAma kyA hai ? isa prakAra hai-navIna grAma, Akara, nagara, kheTa, karbaTa, maDaMba, droNamukha, paTTana, Azrama, saMbAha aura saniveza Adi meM nivAsa karane para azivA ko 'zivA' zabda se uccArita karanA / agni ko zItala aura viSa ko madhura, kalAla ke ghara meM 'Amla' ke sthAna para 'svAdu' zabda kA vyavahAra honA / isI prakAra rakta varNa kA ho use alaktaka, lAbu ko alAbu, suMbhaka ko kusuMbhaka aura viparItabhASaka ko 'abhApaka' kahanA / yaha saba pratipakSapadaniSpannanAma jAnanA / pradhAnapadaniSpannanAma kyA hai ? isa prakAra hai, azokavana, saptaparNavana, caMpakavana, Amravana, nAgavana, punnAgavana, ikSuvana, drAkSAvana, zAlavana, ye saba pradhAnapadaniSpannanAma haiM / anAdisiddhAntaniSpannAma kyA hai ? isa prakAra hai-dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, jIvAstikAya, pudgalAstikAya, addhAsamaya / nAmaniSpannanAma kyA hai ? isa prakAra hai-pitA yA pitAmaha athavA pitA ke pitAmaha ke nAma se niSpanna nAma nAmaniSpannanAma hai / avayavaniSpannanAma kyA hai ? isa prakAra jAnanA [236-238] zrRMgI, zikhI, viSANI, daMSTrI, pakSI, khurI, nakhI, vAlI, dvipada, catuSpada, bahupada, lAMgUlI, kezarI, kakudI Adi / parikarabaMdhana-viziSTa racanA yukta vastroM ke pahanane sekamara kasane se yoddhA paricAnA jAtA hai, viziSTa prakAra ke vastroM ko pahanane se mahilA pahicAnI jAtI hai, eka kaNa pakane se droNaparimita anna kA pakanA aura eka hI gAthA ke sunane se kavi ko pahicAnA jAtA hai / yaha saba avayavaniSpannanAma haiM / ___ saMyoganiSpannanAma kyA hai ? saMyoga cAra prakAra kA hai-dravyasaMyoga, kSetrasaMyoga, kAlasaMyoga, bhAvasaMyoga / dravyasaMyoga tIna prakAra kA hai, sacittadravyasaMyoga, acittadravyasaMyoga, mishrdrvysNyog| sacittadravya ke saMyoga se niSpanna nAma kA svarUpa isa prakAra hai-gAya ke saMyoga se gomAn, mahiSI ke saMyoga se mahiSImAn, meSiyoM ke saMyoga se meSImAn aura UMTaniyoM ke saMyoga se uSTrIpAla nAma honA Adi sacittadravyasaMyoga se niSpanna nAma haiM / acitta dravya ke saMyoga se niSpanna nAma kA yaha svarUpa hai-chatra ke saMyoga se chatrI, daMDa ke saMyoga se daMDI, paTa ke saMyoga se paTI, ghaTa ke saMyoga se ghaTI, kaTa ke saMyoga se kaTI Adi nAma acittadravyasaMyoganiSpanna nAma haiM / mizradravyasaMyoganiSpanna nAma kA svarUpa isa prakAra jAnanA-hala ke saMyoga se hAlika, zakaTa ke saMyoga se zAkaTika, ratha ke saMyoga se rathika, nAva ke saMyoga se nAvika Adi nAma mizradravyasaMyoganiSpannanAma haiM / kSetrasaMyoga se niSpanna nAma kyA hai ? isa prakAra hai-yaha bharatakSetrIya hai, airAvatakSetrIya
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra - hindI anuvAda hai, hemavatakSetrIya hai, airaNyavatakSetrIya hai, yAvat yaha uttarakurukSetrIya hai / athavA yaha mAgadhIya hai, mAlavIya hai, saurASTrIya hai, mahArASTrIya hai, Adi nAma kSetrasaMyoganiSpannanAma haiM / kAlasaMyoga se niSpanna nAma kyA hai ? isa prakAra hai- suSamasuSama kAla meM utpanna hone se yaha 'suSama- suSamaja' hai, suSamakAla meM utpanna hone se 'suSamaja' hai / isI prakAra se suSamaduSamaja, duSamasuSamaja, duSamaja, duSamaduSamaja nAma bhI jAnanA / athavA yaha prAvRSika hai, yaha varSArAtrika hai, yaha zArada hai, hemantaka hai, vAsantaka hai, grISmaka hai Adi sabhI nAma kAlasaMyoga se niSpanna nAma haiM / bhAvasaMyoganiSpannanAma kyA hai ? do prakAra haiM / prazastabhAvasaMyogaja, aprazastabhAvasaMyogaja / prazastabhAvasaMyoganiSpannanAma kyA hai ? jJAna ke saMyoga se jJAnI, darzana ke saMyoga se darzanI, cAritra ke saMyoga se cAritrI nAma honA prazastabhAvasaMyoganiSpanna nAma hai| aprazasta bhAvasaMyoganiSpanna nAma kyA hai ? krodha se saMyoga se krodhI, mAna ke saMyoga se mAnI, mAyA ke saMyoga se mAyI aura lobha ke saMyoga se lobhI nAma honA aprazastabhAvasaMyoganiSpanna nAma haiM / isI prakAra se bhAvasaMyogajanAma kA svarUpa aura sAtha hI saMyoganiSpanna nAma kI vaktavyatA jAnanA pramANa se niSpanna nAma kyA hai ? cAra prakAra haiM / nAmapramANa se niSpanna nAma, sthApanApramANa se niSpanna nAma, dravyapramANa se niSpanna nAma, bhAvapramANa se niSpanna nAma / nAma pramANaniSpanna nAma kyA hai ? isa prakAra hai-kisI jIva yA ajIva kA athavA jIvoM yA ajIvoM kA, tadubhava kA athavA tadubhayoM kA 'pramANa' aisA jo nAma rakha liyA jAtA hai, vaha nAmapramANa aura usase niSpanna nAma nAmapramANa niSpannanAma hai / sthApanApramANaniSpanna nAma kyA hai ? sAta prakAra kA hai / [239] nakSatranAma, devanAma, kulanAma, pApaMDanAma, gaNanAma, jIvitanAma aura AbhiprAyikanAma / [240] nakSatranAma - kyA hai ? vaha isa prakAra hai-kRtikA nakSatra meM janme kA kRttika, kRttikAdatta, kRttikAdharma, kRttikAzarma, kRttikAdeva, kRttikAdAsa, kRttikAsena, kRttikArakSita Adi nAma rakhanA / rohiNI nakSatra meM utpanna hue kA rauhiNeya, rohiNIdatta, rohiNIdharma, rohiNIzarma, rohiNIdeva, rohiNIdAsa, rohiNIsena, rohiNIrakSita nAma rakhanA / isI prakAra anya saba nakSatroM meM janme huoM ke una-una nakSatroM ke AdhAra se rakkhe nAmoM ke viSaya meM jAnanA cAhiye / nakSatranAmoM kI saMgrAhaka gAthAyeM isa prakAra haiM 202 [ 241 - 244] kRttikA, rohiNI, mRgazirA, ArdrA, punarvasu, puSya, azleSA, madhA, pUrvaphAlgunI, uttaraphAlgunI, hasta, citrA, svAti, vizAkhA, anurAdA, jyeSThA, mUlA, pUrvASADhA, uttarASADhA, abhijita, zravaNa, dhaniSThA, zatabhi,, pUrvAbhAdrapadA, uttarAbhAdrapadA, revatI, azvinI, bhariNI, yaha nakSatroM ke nAmoM kI paripATI / isa prakAra nakSatranAma kA svarUpa hai / devanAma kyA hai ? yathA - agni devatA se adhiSThita nakSatra meM utpanna hue kA Agnika, agnidatta, agnidharma, agnizarma, agnidAsa, agnisena, agnirakSita Adi nAma rakhanA / isI prakAra se anya sabhI nakSatra - devatAoM ke nAma para sthApita nAmoM ke liye bhI jAnanA cAhiye / devatAoM ke nAmoM kI bhI saMgrAhaka gAthAyeM haiM, yathA [245 - 247] agni, prajApati, soma, rudra, aditi, bRhaspati, sarpa, pitA, bhaga, aryamA, savitA, tvaSTA, vAyu, indrAgni, mitra, indra, nirRti, ambha, vizva, brahmA, viSNu, vasu,
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvAra-247 203 varuNa, aja, vivarddhi, pUSA, azva aura yama, yaha aTThAIsa devatAoM ke nAma jAnanA caahiye| yaha devanAma kA svarUpa hai / kulanAma kise kahate haiM ? jaise ugra, bhoga, rAjanya, kSatriya, ikSvAku, jJAta, kauravya ityAdi / yaha kulanAma kA svarUpa hai / bhagavan ! pASaNDanAma kyA hai ? zramaNa, pANDurAMga, bhikSu, kApAlika, tApasa, parivrAjaka yaha pApaNDanAma jAnanA / bhagavan ! gaNanAma kyA hai ? gaNa ke AdhAra se sthApita nAma gaNanAma haiM / -malla, malladatta, malladharma, mallazarma, malladeva, malladAsa, mallasena, mallarakSita Adi gaNa-sthAnAniSpannanAma haiM / jIvitahetunAma kyA hai ? jIvita rakhane ke nimitta nAma rakhane jIvitahetunAma haiM / utkuruTaka, ujjhitaka, kacavaraka, sUrpaka Adi / AbhiprAyikanAma kyA hai ? jaise-aMbaka, nimbaka, bakulaka, palAzaka, snehaka, pIluka, karIraka Adi AbhiprAyika nAma jAnanA caahiye| dravyapramANaniSpannanAma kyA hai ? chaha prakAra kA hai / dharmAstikAya yAvat addhAsamaya / bhAvapramANa kise kahate haiM ? bhAvapramANa, sAmAsika, taddhitaja, dhAtuja aura niruktija ke bheda se cAra prakAra kA hai / sAmAsikabhAvapramANa kise kahate haiM ? sAmAsikanAmaniSpannatA ke hetubhUta samAsa sAta haiN| [248] dvandva, bahuvrIhi, karmadhAraya, dvigu, tatpuruSa, avyayIbhAva aura ekazeSa / [249] dvandvasamAsa kyA hai ? 'daMtAzca oSThau ca iti daMtoSTham', 'stanau ca udaraM ca iti stanodaram', 'vastraM ca pAtraM ca vastrapAtram,' ye sabhI zabda dvandvasamAsa rUpa haiM / bahubrIhisamAsa kA lakSaNa yaha hai-isa parvata para puSpita kuTaja aura kadaMba vRkSa hone se yaha parvata phullakuTajakadaMba hai / yahA~ 'phullakuTajakadaMba' para bahubrIhisamAsa hai / 'dhavalo vRSabhaH dhavalavRSabhaH', 'kRSNo mRgaH kRSNamRgaH', 'zvetaH paTaH zvetapaTa:' 'raktapaTa:' yaha karmadhArayasamAsa hai / dvigusamAsa kA rUpa isa prakAra kA hai-tIna kaTuka vastuoM kA samUha-trikaTuka, tIna madhuroM kA samUha-trimadhura, tIna guNoM kA samUha-triguNa, tIna svaroM kA samUha-trisvara, dasa grAmoM kA samUha-dasagrAma, dasa puroM kA samUha-dasapura, yaha dvigusamAsa hai / tatpuruSasamAsa kA svarUpa isa prakAra jAnanA-tIrtha meM kAka tIrthakAka, vana meM hastI vanahastI, yaha tatpuruSasamAsa hai / avyayIbhAvasamAsa isa prakAra jAnanA-grAma ke samIpa-'anugrAma', nadI ke samIpa-'anunadikam', isI prakAra anusparzam, anucaritam Adi avyayIbhAvasamAsa ke udAharaNa haiM | jisameM eka zeSa rahe, vaha ekazeSasamAsa hai / vaha isa prakAra jaisA eka puruSa vaise aneka puruSa aura jaise aneka puruSa vaisA eka puruSa jaisA eka kArSApaNa vaise oka kArSApaNa aura jaise aneka kArSApaNa vaisA eka kArSApaNa, ityAdi ekazeSasamAsa ke udAharaNa haiM / taddhita se niSpanna nAma kyA hai ? [250] karma, zilpa, zloka, saMyoga, samIpa, saMyUtha, aizvarya, apatya, isa prakAra taddhitaniSpannanAma ATha prakAra kA hai / [251] karmanAma kyA hai ? dauSyika, sautrika, kAsika, sUtravaicArika, bhAMDavaicAri, kaulAlika, ye saba karmanimittaja nAma haiM / taunika tAntuvAyika, pATTakArika, auvRttika vAlaMTika maujakArika, kASThakArika chAtrakArika vAhyakArika, paustakArika caitrakArika dAntakArika laipyakArika zailakArika kauTiTamakArika / yaha zilpanAma haiM / sabhI ke atithi zramaNa, brAhmaNa zlokanAma ke udAharaNa haiM / saMyoganAma kA rUpa isa prakAra samajhanA-rAjA kA sasura-rAjakIya
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 AgamasUtra-hindI anuvAda sasura, rAjA kA sAlA-rAjakIya sAlA, rAjA kA sADhU-rAjakIya sADhU, ityAdi saMyoganAma haiN| ___ samIpanAma kise kahate haiM ? samIpa arthaka taddhita pratyaya-niSpannanAma-giri ke samIpa kA nagara girinagara, vidizA ke samIpa kA nagara vaidiza, Adi rUpa jAnanA / taraMgavatIkAra, malayavatIkAra, AtmAnuSaSThikAra, bindukAra Adi nAma saMyUthanAmake udAharaNa haiM / aizvarya dyotaka zabdoM se taddhita pratyaya karane para niSpanna aizvaryanAma rAjezvara, talavara, mADaMbika, kauTumbika, ibhya, zreSThI, sArthavAha, senApati Adi rUpa haiM / yaha aizvaryanAma kA svarUpa hai / apatya-putra se vizepita hone artha meM taddhita pratyaya lagAne se niSpannanAma isa prakAra haiM-tIrthaMkaramAtA, cakravartImAtA. baladevanamAtA, vAsudevamAtA, rAjamAtA, gaNimAtA, vAcakamAtA Adi ye saba apatyanAma haiM / dhAtujanAma kyA hai ? parasmaipadI sattArthaka bhU dhAtu, vRddhyarthaka edha dhAtu, saMgharSArthaka sparddha dhAtu, pratiSThA, lipsA yA saMcaya arthaka gAdha aura viloDanArthaka bAdhR dhAtu Adi se niSpanna bhava, edhamAna Adi nAma dhAtujanAma haiM / nirukti se niSpannanAma niruktijanAma haiM / jaise-mahyAMzete mahiSaH-pRthvI para jo zayana kare vaha mahiSa, bhramati rauti iti bhramaraH-bhramaNa karate hue jo zabda kare vaha bhramara, muharmuhurlasati iti musala-jo bAraMbAra UMcA-nIcA ho vaha mUsala, ityAdi niruktijataddhitanAma haiM / .. [252] bhagavan ! pramANa kyA hai ? pramANa cAra prakAra kA hai / dravyapramANa, kSetrapramANa, kAlapramANa aura bhAvapramANa / [253] dravyapramANa kyA hai ? do prakAra kA hai, yathA-pradezaniSpanna aura vibhAganiSpanna / pradezaniSpanna dravyapramANa kyA hai ? paramANu pudgala, dvipradezoM yAvat dasa pradezoM, saMkhyAta pradezoM, asaMkhyAta pradezoM aura ananta pradezoM se jo niSpanna-siddha hotA hai / vibhAganiSpanna dravyapramANa pA~ca prakAra kA hai / mAnapramANa, unmAnapramANa, avamAnapramANa, gaNimapramANa aura prtimaanprmaann| mAnapramANa kyA hai ? do prakAra kA hai-dhAnyamAnapramANa aura rasamAnapramANa / dhAnyamAnapramANa kyA hai ? do asati kI eka prasRti hotI hai, do prasRti kI eka setikA, cAra setikA kA eka kuDaba, cAra kuDaba kA eka prastha, cAra prasthoM kA eka ADhaka, cAra ADhaka kA eka droNa, sATha ADhaka kA eka jaghanya kuMbha, assI ADhaka kA eka madhyama kuMbha, sau ADhaka kA eka utkRSTa kuMbha aura ATha sau ADhakoM kA eka bAha hotA hai / dhanyamAnapramANa kA kyA prayojana hai ? Isake dvArA mukha, iDDara, aliMda aura apacAri meM rakhe dhAnya ke pramANa kA parijJAna hotA hai / ise hI dhAnyamAnapramANa kahate haiM / samAnapramANa kyA hai ? rasamAnapramANa dhAnyamAnapramANa se caturbhAga adhika aura abhyantara zikhAyukta hotA hai / cAra pala kI eka catuHSaSThikA hotI hai / isI prakAra ATha palapramANa dvAtriMzikA, solaha palapramANa SoDazikA, battIsa palapramANa aSTabhAgikA, causaTha palapramANa caturbhAgikA, 128 palapramANa ardhamAnI aura 256 palapramANa mAnI hotI hai / isa rasamAnapramANa kA kyA prayojana hai ? isa se vAraka, ghaTa, karaka, kikkiri, dRti, karoDikA, caur3A hotA hahai, kuMDikA, Adi meM bhare hue rasoM ke parimANa kA jJAna hotA hai / unmAnapramANa kyA hai ? jisakA unmAna kiyA jAye athavA jisake dvArA unmAna kiyA jAtA hai, unheM unmAnapramANa kahate haiM / usakA pramANa nimna prakAra hai-ardhakarSa, karSa, ardhapala,
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvAra-253 205 pala, ardhatulA, tulA, ardhabhAra aura bhAra / ina pramANoM kI niSpatti isa prakAra hotI hai-do ardhakarSoM kA eka karSa, do karSoM kA eka ardhapala, do ardhapaloM kA eka pala, eka sau pAMca athavA pAMca sau paloM kI eka tulA, dasa tulA kA eka ardhabhAra aura bIsa tulA-do ardhabhAroM kA eka bhAra hotA hai / unmAnapramANa kA kyA prayojana hai ? isa se patra, agara, tagara, coyaka, kuMkuma, khAMDa, gur3a, mizrI Adi dravyoM ke parimANa kA parijJAna hotA hai / / avamAna (pramANa) kyA hai ? jisake dvArA avamAna kiyA jAye athavA jisakA avamAna kiyA jAye, use avamAnapramANa kahate haiM / vaha isa prakAra-hAtha se, daMDa se, dhanuSa se, yuga se, nAlikA se, akSa se athavA mUsala se nApA jAtA hai / [254] daMDa, dhanupa yuga, nAlikA, akSa aura mUsala cAra hAtha pramANa hote haiM / dasa nAlikA kI eka rajjU hotI hai / ye sabhI avamAna kahalAte haiM / [255] vAstu, ko hAtha dvArA, kSetra, daMDa dvArA, mArga, ko dhanuSa dvArA aura khAI ko nAlikA dvArA nApA jAtA hai / ina bako 'avamAna' isa nAma se jAnanA / / [256] avamAnapramANa kA kyA prayojana hai ? isa se khAta, kuA Adi, IMTa, patthara Adi se nirmita prAsAda, pITha, krakacita, Adi, kaTa, paTa, bhIta, parikSepa, athavA nagara kI parikhA Adi meM saMzrita dravyoM kI laMbAI-caur3AI, gaharAI aura U~cAI ke pramANa kA parijJAna hotA hai / gaNimapramANa kyA hai ? jo ginA jAe athavA jisake dvArA gaNanA kI jAe, use gaNimapramANa kahate haiM / -eka, dasa, sau, hajAra, dasa hajAra, lAkha, dasa lAkha, karor3a ityaadi| gaNimapramANa kA kyA prayojana hai ? isa se bhRtya, karmacArI Adi kI vRtti, bhojana, vetana ke Aya-vyaya se sambandhita dravyoM ke pramANa kI niSpatti hotI hai / pratimAna (pramANa) kyA hai ? jisake dvArA athavA jisakA pratimAna kiyA jAtA hai, use pratimAna kahate haiM / guMjA, kAkaNI, niSpAva, karmamASaka, maMDalaka, suvarNa ! pAMca guMjAoM kA, kAkaNI kI apekSA cAra kAkaNiyoM kA athavA tIna niSpAva kA eka karmamASaka hotA hai / isa prakAra karmamASaka cAra prakAra se niSpanna hotA hai / bAraha karmamASakoM kA eka maMDalaka hotA hai / isI prakAra ar3atAlIsa kAkaNiyoM ke barAbara eka maMDalaka hotA hai / solaha karmamASaka athavA causaTha kAkaNiyoM kA eka svarNa (mohara) hotA hai / pratimanapramANa kA kyA prayojana hai ? isa se suvarNa, rajata, maNi, motI, zaMkha, zilA, pravAla Adi dravyoM kA parimANa jAnA jAtA hai / ise hI pratimAnapramANa kahate haiM / 257] kSetrapramANa kyA hai ? do prakAra kA hai / pradezaniSpanna aura vibhAganiSpanna / pradezaniSpannakSetrapramANa kyA hai ? eka pradezAvagADha, do pradezAvagADha yAvat saMkhyAta pradezAvagADha, asaMkhyAta pradezAvagADha kSetrarUpa pramANa ko pradezaniSpanna kSetrapramANa kahate haiM / vibhAganiSpannakSetrapramANa kyA hai ? [258] aMgula, vitasti, ratni, kukSi, dhanuSa gAU, yojana, zreNi, pratara, loka aura aloka ko vibhAganiSpannakSetrapramANa jAnanA / [259] aMgula kyA hai ? aMgula tIna prakAra kA hai-AtmAMgula, utsedhAMgula aura pramANAMgula / AtmAMgula kise kahate haiM ? jisa kAla meM jo manuSya hote haiM unake aMgula
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 AgamasUtra-hindI anuvAda AtmAMgula haiM / unake apane-apane aMgula se bAraha aMgula kA eka mukha hotA hai / nau mukha pramANa vAlA puruSa pramANayukta mAnA tA hai, droNika puruSa mAnayukta mAnA jAtA hai aura ardhabhArapramANa taula vAlA puruSa unmAnayukta hotA hai / [260-262] jo puruSa mAna-unmAna aura pramANa se saMpanna hote haiM tathA lakSaNoM evaM vyaMjano se aura mAnavIya guNoM se yukta hote haiM evaM uttama kuloM meM utpna hote haiM, aise puruSoM ko uttama puruSa samajhanA / ye uttama puruSa apane aMgula se 108 aMgula pramANa UMce hote haiM / adhama puruSa 96 aMgula aura madhyama purupa 104 aMgula UMce hote haiM / ye hIna UMcAI vAle athavA usase adhika UMcAI vAle (madhyama puruSa) janopAdeya evaM prazaMsanIya svara se, sattva se tathA sAra se hIna aura uttama puruSoM ke dAsa hote haiM / [263] isa AtmAMgula se chaha aMgula kA eka pAda hotA hai / do pAda kI eka vitasti, do vitasti kI eka ratni aura do ratni kI eka kukSi hotI hai / do kukSi kA eka daMDa, dhanuSa, yuga, nAlikA akSa aura mUsala jAnanA / do hajAra dhanuSa kA eka gavyUta aura cAra gavyUta kA eka yojana hotA hai / AtmAMgulapramANa kA kyA prayojana hai ? isa se kuA, taDAga, draha, vApI, puSkariNI, dIrghikA, guMjAlikA, sara, sarapaMkti, sara-sarapaMkti, vilapaMkti, ArAma, udyAna, kAnana, vana, vanakhaMDa, vanarAji, devakula, sabhA, prapA, stUpa, khAtikA, parikhA, prAkAra, aTTAlaka, dvAra, gopura, toraNa, prAsAda, ghara, zaraNa, layana, ApaNa, zrRMgATaka, trika, catuSka, catvara, caturmukha, mahApatha, patha, zakaTa, ratha, yAna, yugya, gilli, thilli, zibikA, syaMdamAnikA, lohI, lohakaTAha, kuDachI, Asana, zAyana, stambha, bhAMDa, miTTI, kAMse Adi se bane bhAjana gRhopayogI bartana, upakaraNa Adi vastuoM evaM yojana Adi kA mApa kiyA jAtA hai / AtmAMgula sAmAnya se tIna prakAra kA hai-sUcyaMgula, pratarAMgula, ghanAMgula, eka aMgula lambI aura eka pradeza caur3I AkAza-pradezoM kI zreNi-paMkti kA nAma sUcyaMgula hai / sUcyaMgula ko sUcyaMgula se guNA karane para pratarAMgula banatA hai / pratarAMgula ko sUcyaMgula se guNita karane para ghanAMgula hotA hai / bhagavan ! ina sUcyaMgula, pratarAMgula aura ghanAMgula meM se kauna kisase alpa, kauna kisase adhika, tulya athavA vizeSAdhika hai ? inameM sUcyaMgula sabase alpa hai, usase pratarAMgula asaMkhyAtaguNA hai aura use ghanAMgula asaMkhyAtaguNA hai / utsedhAMgula kyA hai ? aneka prakAra kA hai / [264] paramANu, trasareNu, rathareNu, bAlAgra, likSA, yUkA aura yava, ye sabhI kramazaH uttarottara ATha guNe jAnanA / [265-266] bhagavan ! paramANu kyA hai ? do prakAra kA sUkSma paramANu aura vyavahAra prmaannu| inameM se sUkSma paramANu sthApanIya hai / anantAnaMta sUkSma paramANuoM ke samudAya eka vyAvahArika paramANu niSpanna hotA hai / vyAvahArika paramANu talavAra kI dhAra yA chure kI dhAra ko avagAhita kara sakatA hai ? hA~, kara sakatA hai / to kyA vaha usa se chinna-bhinna ho sakatA hai ? yaha artha samartha nahIM / zastra isakA chedana-bhedana nahIM kara sakatA / kyA vaha vyAvahArika paramANu agnikAya ke madhya bhAga se hokara nikala jAtA hai ? hA~, nikala jAtA hai / taba kyA vaha usase jala jAtA hai ?
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvAra - 266 yaha artha samartha nahIM hai / kyA vyAvahArika paramANu puSkarasaMvartaka nAmaka mahAmegha ke madhya meM se hokara nikala sakatA hai ? hA~, nikala sakatA hai / to kyA vaha vahA~ pAnI se gIlA ho jAtA hai ? nahIM, yaha artha samartha nahIM hai / 207 kyA vaha vyAvahArika paramANau gaMgA mahAnadI ke pratisrota meM zIghratA se gati kara sakatA hai ? hA~, kara sakatA hai / to kyA vaha usameM pratiskhalanA prApta karatA hai ? yaha artha samartha nahIM hai / kyA vaha vyAvahArika paramANu udakAvarta aura jalabindu meM avagAhana kara sakatA hai ? hA~, kara sakatA hai / to kyA vaha sar3a jAtA hai ? yaha yathArtha nahIM hai / [267] atyanta tIkSNa zastra se bhI koI jisakA chedana-bhedana karane meM samartha nahIM hai, usako jJAnasiddha kevalI bhagavAn paramANu kahate haiM / vaha sarva pramANoM kA Adi pramANa hai / usa anantAnta vyAvahArika paramANuoM ke samudayasamitisamAgama se eka utzla - kSNlakSNikA, zlakSNazlakSNikA, UrdhvareNu, trasareNu aura rathareNu utpna hotA hai / ATha utzlakSNazlakSNakA kI eka zlakSNazlakSNikA hotI hai / ATha zlakSNazlakSNikA kA eka UrdhvareNu / ATha UrdhvareNuoM kA eka trasareNu, ATha trasareNuoM kA eka rathareNu, ATha rathareNuoM kA eka devakuru - uttarakuru ke manuSyoM kA bAlAgra, ATha devakuru- uttarakuru ke manuSyoM ke bAlAgroM kA eka harivarSa- ramyakvarSa ke manuSyoM kA bAlAgra hotA hai / ATha harivarSa - ramyakva ke manuSyoM ke bAlAgroM ke barAbara haimavata aura hairaNyavata kSetra ke manuSyoM kA eka bAlAgra hotA hai / haimavata aura hairaNyavata kSetra ke manuSyoM ke ATha bAlAgroM ke barAbara pUrva mahAvideha aura apara mahAvideha ke manuSyoM kA eka bAlAgra hotA hai / ATha pUrvavideha - aparavideha ke manuSyoM ke bAlAgroM ke barAbara bharata- erAvata kSetra ke manuSyoM kA eka bAlAgra hotA hai / bharata aura erAvata kSetra ke manuSyoM ke ATha bAlAgroM kI eka likSA hotI hai / ATha likSAoM kI eka jU~, ATha juoM kA eka yavamadhya aura ATha yavamadhyoM kA eka utsedhAMgula hotA hai / isa aMgulapramANa se chaha aMgula kA eka pAda hotA hai / bAraha aMgula kI eka vitasti, caubIsa aMgula kI eka rani, ar3atAlIsa aMgula kI eka kukSi aura chiyAnave aMgula kA eka daMDa, dhanuSa, yuga, nAlikA, akSa athavA mUsala hotA hai / isa dhanuSapramANa se do hajAra dhanuSa kA eka gavyUta aura cAra gavyUta kA eka yojana hotA hai / isa utsedhAMgula se kyo prayojana hai ? isa se nArakoM, tiryaMco, manuSyoM aura devoM ke zarIra kI avagAhanA mApI jAtI hai / nArakoM ke zarIra kI kitanI avagAhanA hai ? gautama ! do prakAra se hai -- bhavadhAraNIya aura uttaravaikriya / unameM se bhavadhAraNIya kI avagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa aura utkRSTa pAMca sau dhanuSapramANa hai / uttaravaikriya zarIra kI avagAhanA jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga evaM utkRSTa 1000 dhanuSapramANa hai / ratnaprabhApRthvI ke nArakoM kI zarIrAvagAhanA do prakAra kI hai - bhavadhAraNIya aura uttaravaikriya / bhavadhAraNIya zarIrAvagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa sAta dhanuSa, tIna ratni tathA chaha aMgulapramANa hai / uttaravaikriya zarIrAvagAhanA jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAgapramANa aura utkRSTa pandraha dhanuSa, ar3hAI ratni hai| zarkarAprabhApRthvI ke nArakoM kI zarIrAvagAhanA kitanI hai ? gautama ! unakI avagAhanA do prakAra se hai / bhavadhAraNIya aura uttaravaikriya / bhavadhAraNIya avagAhanA to jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTa pandraha dhanuSa do ratni aura bAraha aMgula pramANa hai /
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 AgamasUtra-hindI anuvAda uttaravaikriya avagAhanA jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa ikatIsa dhanuSa aura eka rali hai / bAlukAprabhApRthvI ke nArakoM kI zarIrAvagAhanA do prakAra se haiM / bhavadhAraNIya aura uttaravaikriya / bhavadhAraNIya zarIrAvagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa ikatIsa dhanupa tathA eka ratni pramANa hai / uttaravaikriya zarIrAvagAhanA jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa bAsaTha dhanuSa aura do ratni pramANa hai / ___paMkaprabhApRthvI meM bhavadhAraNIya jaghanya avagAhanA aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga aura utkRSTa bAsaTha dhanuSa aura do rani pramANa hai / uttaravaikriya zarIrAvagAhanA jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga evaM utkRSTa eka sau paccIsa dhanuSa pramANa hai / dhUmaprabhApRthvI meM bhavadhAraNIya jaghanya (zarIrAvagAhanA) aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga tathA utkRSTa eka sau paccIsa dhanuSa pramANa hai / uttarakriyA zarIrAvagAhanA jaghanyataH aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa DhAI sau dhanuSa pramANa hai / tamaHprabhApRthvI meM bhavadhAraNIya zarIra kI avagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa DhAI sau dhanuSa pramANa hai / uttaravaikriya zarIrAvagAhanA jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa pAMca sau dhanuSa hai / tamastamaHpRthvI ke nairayikoM kI zarIrAvagAhanA do prakAra kI hai-bhavadhAraNIya aura uttaravaikriya rUpa / unameM se bhavadhAraNIya zarIra kI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa pAMca sau dhanuSa kI hai tathA uttaravaikriya zarIra kI jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa 1000 dhanuSa pramANa hai / bhagavana ! asurakumAra devoM kI kitanI zarIrAvagAhanA hai ? do prakAra kI hai, bhavadhAraNIya aura uttaravaikraya | bhavadhAraNIya zarIrAvagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa sAta rani pramANa hai / uttaravaikriya jaghanya avagAhanA aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga evaM utkRSTa eka lAkha yojana pramANa hai / asurakumAroM kI avagAhanA ke anurUpa hI stanitakumAroM paryanta donoM prakAra kI avagAhanA kA pramANa jAnanA / pRthvIkAyika jIvoM kI zarIrAvagAhanA kitanI kahI hai ? gautama ! jaghanya aura utkRSTa bhI aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai / isI prakAra sAmAnya rUpa se sUkSma pRthvIkAyika jIvoM kI aura (vizeSa rUpa se) sUkSma aparyApta aura paryApta pRthvIkAyika jIvoM kI tathA sAmAnyataH bAdara pRthvIkAyikoM evaM vizeSataH aparyApta aura paryApta pRthvIkAyiko kI yAvat paryApta bAdara vAyukAyika jIvoM kI zarIrAvagAhanA jAnanA / vanaspatikAyika jIvoM kI zarIrAvagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa kucha adhika 1000 yojana hai| sAmAnya rUpa meM sUkSma vanaspatikAyika aura (vizeSa rUpa meM) aparyApta tathA paryApta sUkSma vanaspatikAyika jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramaNa hai / audhika rUpa se bAdara vanaspatikAyika jIvoM kI avagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa aura utkRSTa sAdhika 1000 yojana pramANa hai / vizeSa-aparyApta bAdara vanaspatikAyika jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai / paryApta kI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa aura utkRSTa sAdhika 1000 yojana pramANa hotI hai / dvIndriya jIvoM kI avagAhanA kinatI hai ? gautama ! dvIndriya jIvoM kI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa bAraha yojana pramANa hai / aparyApta kI jaghanya aura
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvAra - 267 209 utkRSTa avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai / paryApta ( dvIndriya jIvoM) kI jaghanya gavagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa bAraha yojana pramANa hai / trIndriya jIvoM kI avagAhanA kA mAna kitanA hai ? gautama ! sAmAnyataH trIndriya jIvoM kI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai aura utkRSTa avagAhanA tIna kosa kI hai / aparyAptaka trIndriya jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai / trIndriya paryAptakoM kI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTa avagAhanA tIna gavyUta pramANa hai / caturindriya jIvoM kI avagAhanA audhika rUpa se caturindriya jIvoM kI jaghanya zarIrAvagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa cAra gavyUta pramANa hai / aparyApta kI jaghanya evaM utkRSTa avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra hai / paryAptakoM kI jaghanyataH aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga evaM utkRSTataH cAra gavyUta pramANa hai / tiryaMca paMcendriya jIvoM kI avagAhanA kitanI hai ? gautama ! jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa 1000 yojana pramANa hai / jalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI avagAhanA isI prakAra hai / saMmUrcchima jalacaratiryaMcayonikoM kI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa avagAhanA 1000 yojana kI jAnanA / aparyApta saMmUrcchima jalacaratiryaMcayonikoM kI jaghanya aura utkRSTa avagAhanA bhI aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga hai / paryApta saMmUrcchima jalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI avagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa 1000 yojana pramANa hai / garbhavyutkrAMtajalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI avagAhanA jaghanyataH aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTataH yojanasahasra kI hai / aparyApta garbhavyutkrAMtajalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI avagAhanA jaghanya aura utkRSTa bhI aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai / paryAptaka garbhajajalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI zarIrAvagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa 1000 yojanapramANa hai / catuSpadasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI avagAhanA ? gautama ! sAmAnya rUpa meM jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga evaM utkRSTa chaha gavyUti kI hai / saMmUrcchima catuSpadasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI avagAhanA ? jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa gavyUtipRthaktva pramANa hai / aparyApta saMmUrcchima catuSpadasthalacarapaMcendriya tiryaMcoM kI avagAhanA jaghanya evaM utkRSTa aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hai / paryApta saMmUrcchima catuSpadasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI zarIrAvagAhanA hai / jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa gavyUtipRthaktva hai / gabhUvyUtkrAntika catuSpadasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI avagAhanA / jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa chaha gavyUti pramANa hai / aparyApta garbhavyutkrAnta catuSpadasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI zarIrAvagAhanA jaghanya aura utkRSTa bhI aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai / paryAptaka garbhaja catuSpadasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI zarIrAvagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa aura utkRSTa chaha gavyUti pramANa hai / khecarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI zarIrAvagAhanA kitanI hai ? gautama ! jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa dhanuSapRthaktva pramANa hai tathA sAmAnya saMmUrcchima khecarapaMcendriya tiryaMca jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa zarIrAvagAhanA saMmUrcchima janmavAle bhujaparisarpa paMcendriya 12 14
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 AgamasUtra-hindI anuvAda tiryaMcoM ke tIna avagAhanA sthAnoM ke barAbara samajha lenA / garbhavyutkrAnta khecarapaMcendriya - tiryaMcayonika kI zarIrAvagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa aura utkRSTa dhanuSapRthaktva pramANa hai / aparyApta garbhavyutkrAnta khecarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI avagAhanA jaghanya aura utkRSTa aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai / paryApta garbhaja khecarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI zarIrAvagAhanA jaghanya aMgula kA asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa dhanuSapRthaktva hai / ukta samagra kathana kI saMgrAhaka gAthAeM isa prAra haiM [268-269] saMmUrchima jalacaratiryaMcapaMcendriya jIvoM kI utkRSTa avagAhanA 1000 yojana, catuSpadasthalacara kI gavyUtipRthaktva, uraparirpasthalacara kI yojanapRthaktva, bhujaparisarpasthalacara kI evaM khecaratiryaMcapaMcendriya kI dhanuSapRthaktva pramANa hai / garbhaja tiryaMca paMcendriya jIvoM meM se jalacaroM kI 1000 yojana, catuSpadasthalacaroM kI chaha gavyUti uraparisarpasthalacaroM kI 1000 yojana, bhujaparisarpasthalacaroM kI gavyUtipRthaktva aura pakSiyoM kI dhanuSapRthaktva pramANa utkRSTa zarIrAvagAhanA jAnanA / [270] manuSyoM kI zarIrAvagAhanA kitanI hai ? gautama ! jaghanya aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga aura utkRSTa tIna gavyUti hai / saMmUrchima manuSyoM kI jaghanya aura utkRSTa avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtave bhAga pramANa hai / garbhaja manuSyoM kI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa tIna gavyUti pramANa hai / aparyApta garbhavyutkrAnta manuSyoM kI avagAhanA jaghanya aura utkRSTa aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai / paryApta garbhavyutkrAntika manuSyoM kI avagAhanA jaghanya aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga aura utkRSTa tIna gavyUti pramANa hai / vANavyaMtaroM kI bhavadhAraNIya evaM uttara vaikriyazarIra kI avagAhanA asurakumAroM ke samAna jAnanA / isI prakAra jyotiSka bhI samajha lenA / / saudharmakalpa ke devoM kI zarIrAvagAhanA kitanI hai ? gautama ! do prakAra kI haibhavadhAraNIya aura uttaravaikriya / inameM se bhavadhAraNIya zarIra kI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTa sAta rani hai / uttaravaikriya zarIra kI jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa eka lAkha yojana pramANa hai / isI taraha izAna kalpa meM bhI jAnanA / sanatkumArakalpa meM bhavadhAraNIya jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa chaha rani pramANa hai, uttaravaikriya saudharmakalpa ke barAbara hai / sanatkumArakalpa jitanI avagAhanA mAhendrakalpa meM jAnanA / brahmaloka aura lAMtaka meM bhavadhAraNIya zarIra kI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa pAMca rani pramANa hai tathA uttaravaikriya kA pramANa saudharmakalpavat hai / mahAzukra aura sahasrAra kalpoM meM bhavadhAraNIya avagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa cAra ratni pramANa hai tathA uttaravaikriya saudharmakalpa ke samAna hai / Anata, prANata, AraNa aura acyuta meM bhavadhAraNIya avagAhanA jaghanya aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga aura utkRSTa tIna ratni kI hai / uttaravaikriya saudharmakalpa ke samAna hai / graiveyakadevoM kI zarIrAvagAhanA kitanI hai ? gautama ! graiveyakadevoM kI ekamAtra bhavadhAraNIya zarIra hI hotA hai / usa kI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa do hAtha hai / anuttaravimAnavAsI devoM ke ekamAtra bhavadhAraNIya zarIra hI hai / usakI avagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa eka hAtha hai /
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvAra-270 211 vaha utsedhAMgula saMkSepa se tIna prakAra kA hai / sUcyaMgula, pratarAMgula aura ghanAMgula / eka aMgula lambI tathA eka pradeza caur3I AkAzapradezoM kI zreNI ko sUcyaMgula kahate haiM / sUcI se sUcI ko guNita karane para pratarAMgula niSpanna hotA hai, sUcyugala se guNita pratarAMgula ghanAMgula kahalAtA hai / bhagavan ! ina sUcyaMgula, pratarAMgula aura ghanAMgula meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika hai ? inameM sarvastoka sUcyaMgula hai, usase pratarAMgula asaMkhyAtaguNA aura pratarAMgula se ghanAMgula asaMkhyAtaguNA hai / pramANAMgula kyA hai ? bharatakSetra para zAsana karane vAle cakravartI ke aSTa svarNapramANa, chaha tala vAle, bAraha koTiyoM aura ATha karNikAoM se yukta adhikaraNa saMsthAna kAkaNIratna kI eka-eka koTi utsedhAMgula pramANa viSkaMbha vAlI hai, usakI vaha eka koTi zramaNa bhagavAn mahAvIra ke ardhAMgula pramANa hai / usa ardhAMgula se hajAra guNA eka pramANAMgula hai / isa aMgula se chaha aMgula kA eka pAda, do pAda athavA bAraha aMgula kI eka vitasti, do vitastiyoM kI rali, do rani kI eka kukSi, do kukSiyoM kA eka dhanuSa, do hajAra dhanuSa kA eka gavyUta aura cAra gavyUta kA eka yojana hotA hai / pramANAMgula se kaunasA prayojana siddha hotA hai ? isa se pRthviyoM kI, kAMDoM kI, pAtAlakalazoM kI, bhavanoM kI, bhavanoM ke prastaroM kI, narakAvAsoM kI, narakapaMktiyoM kI, naraka ke prastaroM kI, kalpoM kI, vimAnoM kI, vimAnapaMktiyoM kI, vimAnaprastaroM kI, TaMkoM kI, kUToM kI, parvatoM kI, zikhara vAle parvatoM kI, prAgbhAroM kI, vijayoM kI, vakSAroM kI, kSetroM kI, varSadhara parvatoM kI, samudroM kI, velAoM kI, vedikAoM kI, dvAroM kI, toraNoM kI, dvIpoM kI tathA samudroM kI laMbAI, caur3AI, UMcAI, gaharAI aura paridhi nApI jAtI hai / vaha (pramANAMgula) saMkSepa meM tIna prakAra kA kahA gayA hai-zreNyaMgula, pratarAMgula, ghnaaNgul| (pramANAMgula se niSpanna) asaMkhyAta koDAkoDI yojanoM kI eka zreNI hotI hai / zreNI ko zreNI se guNita karane para pratarAMgula aura pratarAMgula ko zreNI ke sAtha guNA karane se (eka) loka hotA hai / saMkhyAta rAzi se guNita loka 'saMkhyAtaloka', asaMkhyAta rAzi se guNita loka 'asaMkhyAtaloka' aura ananta rAzi se guNita loka 'anantaloka' kahalAtA hai / ina zreNyaMgula, pratarAMgula aura ghanAMgula meM kauna kisase alpa, adhika, tulya athavA vizeSAdhika hai ? zreNyaMgula sarvastoka hai, usase pratarAMgula asaMkhyAta guNA hai aura pratarAMgula se ghanAMgula asaMkhyAta guNA hai / [271] kAlapramANa kyA hai ? do prakAra kA hai-pradezaniSpanna, vibhAganiSpanna / [272] pradezaniSpanna kAlapramANa kyA hai ? eka samaya kI sthitivAlA, do samaya kI sthiti vAlA, tIna samaya kI sthiti vAlA, yAvat dasa samaya kI sthitivAlA, saMkhyAta samaya kI sthitivAlA, asaMkhyAta samaya kI sthitivAlA (paramANu yA skandha) pradezaniSpanna kAlapramANa hai / isa prakAra se pradezaniSpanna kAlapramANa kA svarUpa jAnanA / [273-274] vibhAganiSpanna kAlapramANa kyA hai ? samaya, AvalikA, muhUrta, divasa, ahorAtra, pakSa, mAsa, saMvatsara, yuga, palyopama, sAgara, avasarpiNI (utsarpiNI) aura (pudgala) parAvartana rUpa kAla ko vibhAganiSpanna kAlapramANa kahate haiM / [275] samaya kise kahate haiM ? samaya kI prarUpaNA karUMgA / jaise koI eka taruNa,
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 AgamasUtra - hindI anuvAda balavAn, yugotpanna, nIroga, sthirahastAgra, sudRr3ha vizAla hAtha-paira, pRSThabhAga, pRSThAnta aura uru vAlA, dIrghatA, saralatA evaM pInatva kI dRSTi se samAna, samazreNI meM sthita tAlavRkSayugala athavA kapATa- argalA tulya do bhujAoM kA dhAraka, carmeSTaka, mudgara muSTika ke vyAyAmoM ke abhyAsa, AghAta-pratighAtoM se sudRr3ha, sahaja balasampanna, kUdanA, tairanA, daur3anA Adi vyAyAmoM se arjita sAmarthya se sampanna, cheka, dakSa, pratiSThapravINa, kuzala, medhAvI, nipuNa, apanI zilpakalA meM niSNAta, tunnavAyadAraka eka bar3I sUtI athavA rezamI zATikA ko lekara atizIghratA se eka hAtha pramANa phAr3a detA hai / bhagavan ! to jitane kAla meM usa darjI ke putra ne zIghratA se usa sUtI athavA rezamI zATikA ko eka hAtha pramANa phAr3a diyA hai, kyA utane kAla ko 'samaya' kahate haiM ? yaha artha samartha nahIM hai / kyoMki saMkhyAta taMtuoM ke samudAya rUpa samiti ke saMyoga se eka zATikA niSpanna hotI hai / ataeva jaba taka Upara kA tantu chinna na ho taba taka nIce kA tantu chinna nahIM ho sakatA / ataH Upara ke tantu ke chidane kA kAla dUsarA hai aura nIce ke tantu ke chidane kA kAla dUsarA hai / bhadanta ! jitane kAla meM darjI ke putra ne usa sUtI zATikA Upara ke tantu kA chedana kiyA, kyA utanA kAla samaya hai ? nahIM hai / kyoMki saMkhyAta pakSmoM ke samudAya rUpa samiti ke samyak samAgama se eka tantu niSpanna hotA / isaliye Upara ke pakSma ke chinna na hone taka nIce kA pakSma chinna nahIM ho sakatA hai / anya kAla meM Upara kA pakSma aura anya kAla meM nIce kA pakSma chinna hotA hai / jisa kAla meM usa darjI ke putra ne usa tantu ke uparivartI pakSma kA chedana kiyA to kyA utane kAla ko samaya kahA jAe ? nahIM / kyoMki ananta saMghAtoM ke samudAya rUpa samiti ke saMyoga se pakSma nirmita hotA hai, ataH jaba taka uparivartI saMghAta pRthak na ho, taba taka adhovartI saMghAta pRthak nahIM hotA hai / uparivartI saMghAta ke pRthaka hone kA kAla anya hai aura adhovartI saMghAta ke pRthak hone kA kAla anya hai / AyuSman ! samaya isase bhI atIva sUkSmatara hai / asaMkhyAta samayoM ke samudAya samiti ke saMyoga se eka AvalikA hotI hai / saMkhyAta AvalikAoM kA eka ucchvAsa aura saMkhyAta AvalikAoM kA eka niHzvAsa hotA hai / [276-279] hRSTa, vRddhAvasthA se rahita, vyAdhi se rahita manuSya Adi ke eka ucchvAsa aura niHzvAsa ke 'kAla' ko prANa kahate haiM / aise sAta prANoM kA eka stoka, sAta stokoM kA eka lava aura lavoM kA eka muhUrta jAnanA / athavA - sarvajJa 3773 ucchvAsanizvAsoM kA eka muhUrtta kahA hai / isa muhUrta pramANa se tIsa muhUrtoM kA eka ahorAtra hotA hai, pandraha ahorAtra kA eka pakSa, do pakSoM kA eka mAsa, do mAsoM kI eka Rtu, tIna RtuoM kA eka ayana, do ayanoM kA eka saMvatsara, pAMca saMvatsara kA eka yuga aura bIsa yuga kA varSazata hotA hai / dasa sau varSoM kA eka sahasra varSa, sau sahasra varSoM kA eka lakSa varSa, caurAsI lAkha varSoM kA eka pUrvAMga, caurAsI lAkha pUrvAMgoM kA pUrva, caurAsI lAkha pUrvo kA truTitAMga, caurAsI lAkha truTitAMgoM kA eka truTita, caurAsI lAkha truTitoM kA eka aDaDAMga, caurAsI lAkha aDaDAMgoM kA eka aDaDa, caurAsI lAkha aDDoM kA eka avavAMga, caurAsI lAkha avavAMgoM kA eka avava, caurAsI lAkha avavoM kA eka huhuaMga caurAsI lAkha hUhuaMgoM kA eka hUhU, isI prakAra utpalAMga, utpala, padmAMga, padma, nalinAMga, nalina, acchanikurAMga, acchanikura, ayutAMga,
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvAra-279 213 ayuta, nayutAMga, nayuta, prayutAMga, prayuta, cUlikAMga, cUlikA, caurAsI lAkha cUlikAoM kI eka zIrSaprahelikAMga hotA hai evaM caurAsI lAkha zIrSaprahelikAMgoM kI eka zIrSaprahelikA hotI hai / etAvanmAtra hI gaNita hai / itanA hI gaNita kA viSaya hai, isake Age upamA kAla kI pravRtti hotI hai / [280] aupamika (kAla) pramANa kyA hai ? vaha do prakAra kA hai / palyopama aura sAgaropama | palyopama ke tIna prakAra haiM-uddhArapalyopama, addhApalyopama aura kSetrapalyopama / uddhArapalyopama do prakAra se hai, sUkSma aura vyAvahArika uddhArapalyopama / ina donoM meM sUkSma uddhArapalyopama abhI sthApanIya hai / vyAvahArika uddhArapalyopama kA svarUpa-utsedhAMgula se eka yojana lambA, eka yojana caur3A aura eka yojana UMcA evaM kucha adhika tigunI paridhi vAlA eka palya ho / usa palya ko eka dina, do dina, tIna dina yAvat adhika se adhika sAta dina ke uge hae bAlAnoM se isa prakAra ThasAThasa bharA jAe ki phira una bAlAroM ko agni jalA na sake, vAyu ur3A na sake, na ve sar3a-gala sakeM, na unakA vidhvaMsa ho, na unameM durgandha utpanna ho / tatpazcAt ekaeka samaya meM eka-eka bAlAgra kA apaharaNa kiyA jAe to jitane kAla meM vaha palya kSINa, nIraja nirlepa aura niSThita ho jAe, utane kAla ko vyAvahArika uddhArapalyopama kahate haiM / [281] aise dasa koDAkoDI palyopamoM kA eka vyAvahArika uddhAra sAgaropama hotA hai / [282] vyAvahArika uddhAra palyopama aura sAgaropama kA kyA prayojana hai ? inase kisI prayojana kI siddhi nahIM hotI hai / ye donoM kevala prarUpaNAmAtra ke liye haiM / sUkSma uddhAra palyopama kyA hai ? isa prakAra hai-dhAnya ke palya ke samAna koI eka yojana laMbA, eka yojana caur3A aura eka yojana gaharA evaM kucha adhika tIna yojana kI paridhi vAlA palya ho / isa palya ko eka, do, tIna yAvat utkRSTa sAta dina taka ke uge hue bAlAroM se khUba ThasAThasa bharA jAye aura una eka-eka bAlAgra ke aise asaMkhyAta-asaMkhyAta khaMDa kiye jAe jo nirmala cakSu se dekhane yogya padArtha kI apekSA bhI asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hoM aura sUkSma panaka jIva kI zarIrAvagAhanA se asaMkhyAtaguNe hoM, jinheM agni jalA na sake, vAyu ur3A na sake, jo sar3a-gala na sakeM, naSTa na ho sakeM aura na durgadhita ho sakeM / phira samaya-samaya meM una bAlAgrakhaMDoM ko nikAlate-nikAlate jitane kAla meM vaha palya bAlAnoM kI raja se rahita, bAlAroM ke saMzleSa se rahita aura pUrI taraha khAlI ho jAe, utane kAla ko sUkSma uddhArapalyopama kahate haiM / [283] isa palyopama kI dasa guNita koTAkoTi kA eka sUkSma uddhArasAgaropama kA parimANa hotA hai / (arthAt dasa koTAkoTi sUkSma uddhArapalyopamoM kA eka sUkSma uddhArasAgaropama hotA hai)| [284] sUkSma uddhArapalyopama aura sUkSma uddhArasAgaropama se kisa prayojana ko siddi hotI hai ? isase dvIpa-samudroM kA pramANa jAnA jAtA hai / ar3hAI uddhAra sUkSma sAgaropama ke uddhAra samayoM ke barAbara dvIpa samudra haiM / addhApalyopama ke do bheda haiM sUkSma addhApalyopama aura vyAvahArika addhApalyopama / unameM se sUkSma addhApalyopama abhI sthApanIya hai / vyAvahArika
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 AgamasUtra-hindI anuvAda kA varNana nimna prakAra hai-dhAnya ke palya ke samAna eka yojana pramANa dIrgha, eka yojana pramANa vistAra aura eka yojana pramANa UrdhvatA se yukta tathA sAdhika tIna yojana kI paridhi vAlA koI palya ho / usa palya ko eka, do, tIna divasa yAvat sAta divasa ke uge hue vAlAnoM se isa prakAra se pUrita kara diyA jAe ki ve bAlAgra agni se jala na sakeM, vAyu unheM ur3A na sake, ve sar3a-gala na sakeM, unakA vidhvaMsa bhI na ho sake aura unameM durgandha bhI utpanna na ho sake / tadanantara usa palya meM se sau-sau varSa ke pazcAt eka-eka bAlAgra nikAlane para jitane kAla meM vaha palya una bAlAroM se rahita, rajarahita aura nirlepa evaM niSThita-pUrNa rUpa se khAlI ho jAe, utane kAla ko vyAvahArika uddhArapalyopama kahate haiM / [285] dasa koTAkoTi vyAvahAraka addhApalyopamoM kA eka vyAvahArika sAgaropama hotA hai / [286] vyAvahArika addhA palyopama aura sAgaropama se kisa prayojana kI siddhi hotI hai ? koI prayojana siddha nahIM hotA hai / ye kevala prarUpaNA ke liye haiM / sUkSma addhApalyopama kA svarUpa isa prakAra hai-eka yojana lambA, eka yojana caur3A, eka yojana UMcA evaM sAdhika tIna yojana kI paridhivAlA eka palya ho / usa palya ko eka-do-tIna dina ke yAvat bAlAgra koTiyoM se pUrI taraha bhara diyA jAe / phira unameM se eka-eka bAlAgra ke aise asaMkhyAta asaMkhyAta khaNDa kiye jAe~ ki ve khaNDa dRSTi ke viSayabhUta hone vAle padArthoM kI apekSA asaMkhyAta bhAga hoM aura sUkSma panaka jIva kI zarIrAvagAhanA se asaMkhyAta guNe adhika hoM / una khaNDoM meM se sau-sau varSa ke pazcAt eka-eka khaNDa ko apahRta karane-nikAlane para jitane samaya meM vaha palya vAlAgrakhaNDoM se vihIna, nIraja, saMzleSahita aura saMpUrNa rUpa se niSThitakhAlI ho jAe, utane kAla ko sUkSma addhApalyopama kahate haiM / [287] isa addhApalyopama ko dasa koTAkoTi se guNA karane se arthAt dasa koTAkoTi sUkSma addhApalyopamoM kA eka sUkSma addhAsAgaropama hotA hai / [288] sUkSma addhApalyopama aura sUkSma addhAsAgaropama se kisa prayojana kI siddhi hotI hai ? isa se nAraka, tiryaMca, manuSya aura devoM ke AyuSya kA pramANa jAnA jAtA hai / [289] nairayika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? gautama ! sAmAnya rUpa meM jaghanya 10000 varSa kI aura utkRSTa tetIsa sAgaropama kI hai / ratnaprabhApRthvI ke nArakoM kI sthiti jaghanya dasa hajAra varSa aura utkRSTa eka sAgaropama kI hotI hai / ratnaprabhApRthvI ke aparyAptaka nArakoM kI sthiti jaghanya aura utkRSTa bhI antarmuharta kI hotI hai / ratnaprabhApRthvI ke paryAptaka nArakoM kI sthiti jaghanya antarmuhUrta nyUna 10000 varSa aura utkRSTa antarmuhUrta nyUna eka sAgaropama kI hotI hai / zarkarAprabhApRthvI ke nArakoM kI sthiti jaghanya eka sAgaropama aura utkRSTa tIna sAgaropama hai / bAlukAprabhA ke nairayikoM kI jaghanya sthiti tIna sAgaropama kI aura utkRSTa sAta sAgaropama, paMkaprabhA ke nArakoM kI jaghanya sAta sAgaropama aura utkRSTa dasa sAgaropama, dhUmaprabhA ke nArakoM kI jaghanya dasa sAgaropama aura utkRSTa satraha sAgaropama, tamaHprabhA ke nArakoM kI jaghanya satraha sAgaropama aura utkRSTa bAIsa sAgaropama aura tamastamaHprabhA ke nairayikoM kI jaghanya sthiti bAIsa sAgaropama pramANa aura utkRSTa sthiti tetIsa sAgaropama kI hai /
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvAra-289 215 asurakumAra devoM kI kitane kAla kI sthiti hai ? gautama ! jaghanya 10000 varSa aura utkRSTa kucha adhika eka sAgaropama pramANa hai / asurakumAra deviyoM kI sthiti jaghanya 10000 varSa aura utkRSTa sADhe cAra palyopama kI hai / nAgakumAra devoM kI sthiti jaghanya 10000 varSa aura utkRSTa dezona do palyopama hai / nAgakumAradeviyoM kI sthiti jaghanya 10000 varSa aura utkRSTa dezona eka palyopama kI hai evaM jitanI nAgakumAra deva, deviyoM kI sthiti hai, utanI hI zeSa devoM aura deviyoM kI sthiti jAnanA / pRthvIkAyika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? gautama ! jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa 22000 varSa hai / sAmAnya sUkSma pRthvIkAyika jIvoM kI tathA sUkSma pRthvIkAyika aparyApta aura paryAptoM kI sthiti jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta hai / bAdara pRthvIkAyika jIvoM kI sthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa 22000 varSa aparyApta bAdara pRthvIkAyika jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuharta kI hotI hai tathA paryApta bAdara pRthvIkAyika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa antarmuhUrta nyUna 22000 varSa hai / apkAyika jIvoM kI audhika jaghanya sthiti antarmuhUrta aura utkRSTa 7000 varSa kI hai / sAmAnya rUpa meM sUkSma apkAyika tathA aparyApta aura paryApta apkAyika jIvoM kI jaghanya evaM utkRSTa sthiti antarmuhUrta pramANa hai / bAdara apkAyika jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti sAmAnya apkAyika jIyoM ke tulya aparyApta bAdara apkAyika jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta hai / paryAptaka vAdara apkAyika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta aura utkRSTa antarmuhUrta nyUna 7000 varSa kI hai / tejaskAyika jIvoM kI kitanI sthiti hai ? jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa tIna rAta-dina hai / audhika sUkSma tejaskAyika aura paryApta, aparyApta sUkSma tejaskAyika kI jaghanya sthiti bhI antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa sthiti bhI antarmuhUrta kI hai / bAdara tejaskAyika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuharta kI aura utkRSTa tIna rAtri-dina kI hotI hai / aparyApta vAdara tejaskAyika jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta hai / paryApta bAdara tejaskAyika jIvoM kI sthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa antarmuhUrta nyUna tIna rAtri-dina hai / vAyukAyika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa 3000 varSa kI hai / kintu sAmAnya rUpa meM sUkSma vAyukAyika jIvoM kI tathA usake aparyApta aura paryApta bhedoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta pramANa hotI hai / bAdara vAyukAyika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa 3000 varSa hai / aparyAptaka bAdara vAyukAyika jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti kA pramANa antarmuhUrta hai / aura paryAptaka bAdara vAyukAyika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta aura utkRSTa antarmuhUrta nyUna 3000 varSa hai / vanaspatikAyika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa 10000 varSa kI hai / sAmAnya sUkSma vanaspatikAyika tathA unake aparyAptaka aura paryAptaka bhedoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuharta kI hai / bAdara vanaspatikAyika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuharta kI aura utkRSTa 10000 varSa hai yAvat gautama ! aparyAptakoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuharta kI hotI hai / kintu paryAptaka bAdara vanaspatikAyika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuharta nyUna 10000 varSa kI jAnanA / dvIndriya jIvoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? jaghanya sthiti antarmuhUrta aura utkRSTa
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 AgamasUtra-hindI anuvAda bAraha varSa kI hai / aparyAptaka dvIndriya jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuharta pramANa hai / paryAptaka dvIndriya jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta aura utkRSTa sthiti antarmuhUrttanyUna bAraha varSa kI hai / trIndriya jIvoM kI sthiti jaghanya antarmuharta kI aura utkRSTa 49 dinarAtri kI hai / aparyAptaka trIndriya jIvoM kI sthiti jaghanya bhI aura utkRSTa bhI antarmuharta kI hai / paryAptaka trIndriya jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta aura utkRSTa antarmuhUrta nyUna 49 dina-rAtri hai / caturindriya jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta aura utkRSTa chaha mAsa kI hai / aparyAptaka caturindriya jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta kI hotI hai / paryAptaka caturindriya jIvoM kI sthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa antarmuhUrta nyUna chaha mAsa hai| bhagavan ! paMcendriya tiryaMcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? gautama ! jaghanya antarmuharta kI aura utkRSTa tIna palyopama hai / jalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI sthiti jaghanya antarmuharta aura utkRSTa pUrvakoTi varSa pramANa hai tathA saMmUrchimajalacarapaMcendriyatiryaMcayonika kI jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa pUrvakoTi varSa hai / aparyAptaka saMmUrchimajalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta hai / paryAptaka saMmUcchimajalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuharta pramANa aura utkRSTa antarmuhartanyUna pUrvakoTi varSa pramANa jAnanA / sAmAnya se garbhavyutkrAntikajalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuharta kI aura utkRSTa pUrvakoTi varSa hai / aparyAptaka garbhavyutkrAntika jalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti aura utkRSTa sthiti bhI antarmuhUrta kI hai / paryAptaka garbhavyutkrAntika jalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta kama pUrvakoTi varSa kI hai / catuSpadasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? sAmAnya rUpa meM jaghanya sthiti antarmuharta kI aura utkRSTa tIna palyopama hai / saMmUrchimacatuSpada . sthalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuharta kI aura utkRSTa sthiti 84000 varSa kI hai / aparyAptaka saMmUrchima catuSpadasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta pramANa jAnanA / paryAptaka samUrchimacatuSpadasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta aura utkRSTa antarmuhUrta hIna 84000 varSa jAnanA / garbhavyutkrAntikacatuSpadasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuharta kI aura utkRSTa tIna palyopama kI hai / aparyAptaka garbhavyutkrAntikacatu, padasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhurta kI hotI hai / paryAptaka garbhajacatuSpadasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhurta kI aura utkRSTa antarmuhUrta hIna tIna palyopama kI jAnanA / uraparisarpasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti anrmuhUrta kI aura utkRSTa karor3a pUrva varSa kI hai / saMmUrchimauraparisarpasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI sthiti jaghanya antarmuharta kI aura utkRSTa sthiti 53000 varSa hai / aparyAptaka saMmUrchimauraparisarpasthalacarapaMcendriya -tiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya tathA utkRSTa sthiti antarmuhUrta kI hai / paryAptaka saMmUrchimaura-parisarpasthala -
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvAra - 289 217 carapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa antarmuhUrta nyUna 53000 varSa hai / tathA garbhajauraparisarpasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa koTi pUrva varSa kI hai / aparyAptaka garbhavyutkrAntikauraparisarpasthalacara0 kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta kI hai / paryAptaka garbhajauraparisarpasthalacara0 kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa antarmuhUrta nyUna pUrvakoTi varSa kI hai / bhujaparisarpasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta aura utkRSTa karor3a pUrva varSa kI hai / saMmUrcchimabhujaparisarpasthalacara0 jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa 420000 varSa hai / aparyAptaka saMmUrcchimabhujaparisarpasthalacara0 kI jaghanya aura utkRSTa sthiti bhI antarmuhUrta kI jAnanA / paryAptaka saMmUrcchimabhujaparisarpasthalacara0 kI jaghanya sthiti antarmuhUrtta kI aura utkRSTa antarmuhUrtta nyUna 42000 varSa kI hai / garbhavyutkrAntikabhujaparisarpasthalacarapaMcendriyitiryaMcayonika jIvoM kI audhika jaghanya sthiti antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa karor3a pUrva varSa kI hai / aparyAptaka garbhavyutkrAntikabhujaparisarpasthalacara0 kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta kI hai / paryAptaka garbhajabhuparisarpasthalacara0 kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta nyUna karor3a pUrva varSa pramANa hai / khecarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? gautama ! sAmAnya se khecarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai / saMmUrcchima khecarapaMcendriyatiryaMcayonika kI audhika sthiti jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa 72000 varSa kI hai / aparyAptaka saMmUrcchima khecarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI sthiti jaghanya aura utkRSTa se bhI antamuhUrta hai / paryAptaka saMmUrcchima khecarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta nyUna 72000 varSa kI jAnanA / sAmAnya rUpa meM garbhavyutkrAntikakhecarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai / aparyAptaka garbhaja khecara0 jaghanya aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai / paryAptaka garbhajakhecara0 jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa antarmuhUrta nyUna palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai / pUrvokta kathana kI saMgrahaNI gAthAyeM isa prakAra haiM [290-291] saMmUrcchima tiryaMcapaMcendriya jIvoM meM anukrama se jalacaroM kI utkRSTa sthiti pUrvakoTi varSa, sthalacaracatuSpada saMmurcchimoM kI 84000 varSa, uraparisarpoM kI 53000 varSa, bhujaparisarpoM kI 42000 varSa aura pakSI kI 72000 varSa kI hai / garbhaja paMcendriyatiryaMcoM meM anukrama se jalacaroM kI utkRSTa sthiti pUrvakoTi varSa, sthalacaroM kI tIna palyopama, uraparisarpoM aura bhujaparisarpoM kI pUrvakoTi varSa aura khecaroM kI palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hai / [292] manuSyoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa tIna palyopama kI hai / saMmUrcchima manuSyoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta kI hai / garbhavyutkrAntikamanuSyoM kI sthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa tIna palyopama / aparyAptaka garbhavyutkrAntikamanuSyoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti bhI antarmuhUrta hI jAnanA | paryAptaka
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 AgamasUtra-hindI anuvAda garbhavyutkrAntikamanuSyoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta aura utkRSTa antarmuhUrta nyUna tIna palyopama pramANa hai / __vANavyaMtara devoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? jaghanya sthiti 10000 varSa aura utkRSTa sthiti eka palyopama hai / vANavyaMtaroM kI deviyoM kI sthiti jaghanya 10000 varSa kI aura utkRSTa ardhapalyopama hai / jyotiSka devoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? gautama ! jaghanya kucha adhika palyopama ke AThaveM bhAga pramANa aura utkRSTa sthiti eka lAkha varSa adhika palyopama hai / jyotiSka deviyoM kI sthiti jaghanya palyopama kA AThavAM bhAga pramANa aura utkRSTa 50000 varSa adhika ardhapalyopama kI hotI hai / caMdravimAnoM ke devoM kI sthiti jaghanya palyopama kA caturtha bhAga aura utkRSTa eka lAkha varSa adhika eka palyopama hai / caMdravimAnoM kI deviyoM kI sthiti jaghanya palyopama kA caturtha bhAga aura utkRSTa 50000 varpa adhika ardhapalyopama hai| sUryavimAnoM ke devoM kI sthiti jaghanya palyopama kA caturthAMza aura utkRSTa sthiti 1000 varSa adhika eka palyopama hai / sUryavimAnoM kI deviyoM kI jaghanya sthiti palyopama kA caturtha bhAga aura utkRSTa pA~casau varSa adhika ardhapalyopama hai / grahavimAnoM ke devoM kI sthiti jaghanya palyopama kA caturtha bhAga aura utkRSTa eka palyopama kI hai / grahavimAnoM kI deviyoM kI sthiti jaghanya palyopama kA caturtha bhAga aura utkRSTa ardhapalyopama hai / nakSatravimAnoM ke devoM kI sthiti jaghanya palyopama kA caturtha bhAga aura utkRSTa ardhapalyopama hai / nakSatravimAnoM kI deviyoM kI sthiti jaghanya palyopama kA caturtha bhAga aura utkRSTa sAdhika palyopama kA caturtha bhAga hai / tArAvimAnoM ke devoM kI sthiti kucha adhika palyopama kA aSTamAMza bhAga jaghanya aura utkRSTa palyopama kA caturtha bhAga hai / tArAvimAnoM kI deviyoM kI sthiti jaghanya palyopama kA AThavAM bhAga aura utkRSTa sAdhika palyopama kA AThavAM bhAga hai / / vaimAnika devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI hai ? gautama ! vaimAnika devoM kI sthiti jaghanya eka palya kI aura utkRSTa tetIsa sAgaropama kI hai / vaimAnika deviyoM kI jaghanya sthiti eka palya kI aura utkRSTa sthiti pacapana palyopama hai / saudharmakalpa ke devoM kI sthiti jaghanya eka palyopama kI aura utkRSTa do sAgaropama hai / saudharmakalpa meM (parigRhItA) deviyoM kI jaghanya sthiti eka palyopama kI aura utkRSTa sAta palyopama kI hai / aparigRhItA deviyoM kI sthiti jaghanya palyopama kI aura utkRSTa pacAsa palyopama kI hai / IzAnakalpa ke devoM kI jaghanya sthiti sAdhika palyopama kI aura utkRSTa sthiti sAdhika do sAgaropama kI hai / IzAnakalpa kI (parigRhItA) deviyoM kI sthiti jaghanya sAdhika palyopama aura utkRSTa nau palyopama hai / aparigRhItA deviyoM kI sthiti ? jaghanya kucha adhika palyopama aura utkRSTa pacapana palyopama hai / sanatkumArakalpa ke devoM kI sthiti kitanI hotI hai ? gautama ! jaghanya do sAgaropama kI aura utkRSTataH sAta sAgaropama kI hai / mAhendrakalpa meM devoM kI sthiti jaghanya sAdhika do sAgaropama aura utkRSTa kucha adhika sAta sAgaropama hai / brahmalokakalpa ke devoM kI sthiti jaghanya sAta sAgaropama aura utkRSTa dasa sAgaropama hai / lAMtakakalpa meM devoM kI jaghanya sthiti dasa sAgaropama, utkRSTa caudaha sAgaropama kI hai / mahAzukrakalpa ke devoM kI jaghanya sthiti caudaha
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvAra-292 219 aura utkRSTa satraha sAgaropama, sahasrArakalpa ke devoM kI jaghanya sthiti satraha aura utkRSTa aThAraha sAgaropama, Anatakalpama meM jaghanya sthiti aThAraha aura utkRSTa unnIsa sAgaropama, prANatakalpa meM jaghanya sthiti unnIsa aura utkRSTa bIsa sAgaropama, AraNakalpa ke devoM kI jaghanya sthiti bIsa aura utkRSTa ikkIsa sAgaropama kI tathA acyutakalpa ke devoM kI jaghanya sthiti ikkIsa sAgaropama kI aura utkRSTa bAIsa sAgaropama kI hai / adhastana-adhastana graiveyaka vimAna meM devoM kI sthiti kitanI hai ? gautama ! jaghanya sthiti bAIsa sAgaropama kI aura utkRSTa teIsa sAgaropama kI hai / adhastanamadhyama graiveyaka vimAna ke devoM kI sthiti jaghanya teIsa aura utkRSTa caubIsa sAgaropama, adhastana-uparima graiveyaka ke devoM kI jaghanya sthiti caubIsa kI aura .utkRSTa paccIsa sAgaropa, madhyama-adhastana graiveyaka ke devoM kI jaghanya sthiti paccIsa kI aura utkRSTa chabbIsa sAgaropama kI, madhyamamadhyama graiveyaka devoM kI jaghanya sthiti chabbIsa kI, utkRSTa sattAIsa sAgaropama kI, madhyamauparima graiveyaka vimAnoM meM devoM kI jaghanya sthiti sattAIsa kI aura utkRSTa aTThAIsa sAgaropama kI, uparima-adhastana graiveyaka vimAnoM ke devoM kI jaghanya sthiti aTThAIsa kI aura utkRSTa unatIsa sAgaropama, uparima-madhyama graiveyaka devoM kI jaghanya sthiti unatIsa kI aura utkRSTa tIsa sAgaropama tathA-uparima-uparima graiveyaka vimAnoM ke devoM kI jaghanya sthiti tIsa sAgaropama kI aura utkRSTa sthiti ikatIsa sAgaropama kI hai / vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita vimAnoM ke devoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? gautama ! jaghanya ikatIsa sAgaropama kI aura utkRSTa tetIsa sAgaropama hai / sarvArthasiddha mahAvimAna ke devoM kI sthiti ajaghanya-anutkRSTa tetIsa sAgaropama hai / [293] bhagavan ! kSetrapalyopama kyA hai ? gautama ! do prakAra kA hai-sUkSma kSetrapalyopama aura vyAvahArika kSetrapalyopama / unameM se sUkSma kSetrapalyopama sthApanIya hai / vyAvahArika kSetrapalyopama kA svarUpa isa prakAra jaise koI eka yojana AyAma-viSkambha aura eka yojana UMcA tathA kucha adhika tigunI paridhi vAlA dhAnya mApane ke palya ke samAna palya ho / usa palya ko do, tIna yAvat sAta dina ke uge bAlAnoM ko koTiyoM se isa prakAra se bharA jAe ki una bAlAnoM ko agni jalA na sake, vAyu ur3A na sake Adi yAvat unameM durgandha bhI paidA na ho / tatpazcAt usa palya ke jo AkAzapradeza vAlAgroM se vyApta haiM, una pradezoM meM se samaya-samaya eka-eka AkAzapradeza kA apaharaNa kiyA jAe to jitane kAla meM vaha palya khAlI yAvat vizuddha ho jAe, vaha eka vyAvahArika kSetrapalyopama hai / [294] isa (vyAvahArika kSetra-) palyopama kI dasa guNita koTAkoTi kA eka vyAvahArika kSetrasAgaropama kA parimANa hotA hai / arthAt dasa koTAkoTi vyAvahArika kSetrapalyopamoM kA eka vyAvahArika kSetrapalyopamoM kA eka vyAvahArika kSetra sAgaropama hotA hai / [295] bhagavan ! ina vyAvahArika kSetrapalyopama aura sAgaropama se kaunasA prayojana siddha hotA hai ? gautama ! ina se koI prayojana siddha nahIM hotA / mAtra inake svarUpa kI prarUpaNA hI kI gaI hai / bhagavan ! sUkSma kSetrapalyopama kyA hai ? vaha isa prakAra jAnanA-jaise dhAnya ke palya ke samAna eka palya ho jo eka yojana lambA-caur3A, eka yojana UMcA aura kucha adhika
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 AgamasUtra - hindI anuvAda tinI paridhi vAlA ho / phira usa palya ko eka dina, do dina, tIna dina yavat sAta dina ke uge hue bAlAgroM se bharA jAe aura una bAlAgroM ke asaMkhyAta asaMkhyAta aise khaNDa kiye jAe~, jo dRSTi ke viSayabhUta padArtha kI apekSA asaMkhyAta bhAga-pramANa hoM evaM sUkSmapanaka jIva kI zarIrAvagAhanA se asaMkhyAta guNe hoM / una bAlAgrakhaNDoM ko na to agni jalA sake aura na vAyu ur3A sake, ve na to sar3agala sake aura na jala se bhIga sakeM, unameM durgandha bhI utpanna na ho sake / usa palya ke bAlAgroM se jo AkAzapradeza spRSTa hue hoM aura spRSTa na hue hoM unameM se prati samaya eka-eka AkAzapradeza kA apaharaNa kiyA jAe to jitane kAla meM vaha palya kSINa, nIraja, nirlepa evaM sarvAtmanA vizuddha ho jAye, use sUkSma kSetrapalyopama haiM / bhagavan ! kyA usa palya ke aise bhI AkAzapradeza haiM jo una vAlAgrakhaNDoM se aspRSTa hoM ? AyuSman ! hA~, haiM / isa viSaya meM koI dRSTAMta hai ? hA~ hai / jaise koI eka koSTha kUSmAMDa ke phaloM se bharA huA ho aura usameM bijaurAphala DAle gae to ve bhI usameM samA gae / phira usameM vilbaphala DAle to ve bhI samA jAte haiM / isI prakAra usameM AMvalA DAle jAe~ to ve bhI samA jAte haiM / phira vahA~ bera DAle jAe~ to ve bhI samA jAte haiM / phira cane DAleM to ve bhI usameM samA jAte haiM / phira mUMga ke dAne DAle jAe~ to ve bhI usameM samA jAte haiM / phira sarasoM DAle jAyeM to ve bhI samA jAte haiM / isake bAda gaMgA mahAnadI kI bAlU DAlI jAe to vaha bhI usameM samA jAtI hai / isa dRSTAnta se usa palya ke aise bhI AkAzapradeza hote haiM jo una bAlAgrakhaNDoM se aspRSTa raha jAte haiM / [296] ina palyoM ko dasa koTAkoTi se guNA karane para eka sUkSma kSetrasAgaropama kA parimANa hotA hai / [297] ina sUkSma kSetrapalyopama aura sAgaropama kA kyA prayojana hai ? inase dRSTivAda meM varNita dravyoM kA mAna kiyA jAtA hai / [298 ] dravya kitane prakAra ke haiM ? do prakAra ke, jIvadravya aura ajIvadravya / ajIvadravya do prakAra ke haiM-arUpI ajIvadravya aura rUpI ajIvadravya / arUpI ajIvadravya dasa prakAra ke haiM-dharmAstikAya, dharmAstikAya ke deza, dharmAstikAya ke pradeza, adharmAstikAya, adharmAstikAyadeza, adharmAstikAyapradeza, AkAzAstikAya, AkAzAstikAyadeza, AkAzAstikAyapradeza aura addhAsamaya / bhagavan ! rUpI ajIvadravya kitane prakAra ke haiM ? gautama ! cAra prakAra ke, skandha, skandhadeza, skandhapradeza aura paramANu / bhagavan ! ye skandha Adi saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM athavA ananta haiM ? gautama ! ye skandha Adi ananta hI haiM / kyoMkI gautama ! paramANu pudgala ananta haiM, dvipradezikaskandha ananta haiM yAvat anantapradezikaskandha ananta haiM / bhagavan ! kyA jIvadravya saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM athavA ananta haiM ? gautama ! jIvadravya ananta hI haiM / --kyoMki asaMkhyAta nAraka haiM, asaMkhyAta asurakumAra yAvat asaMkhyAta stanitakumAra deva haiM, asaMkhyAta pRthvIkAyika yAvat asaMkhyAta vAyukAyika jIva haiM, ananta vanaspatikAyika jIva haiM, asaMkhyAta dvIndriya yAvat asaMkhyAta caturindriya, asaMkhyAta paMcendriya tiryaMcayonika jIva haiM, asaMkhyAta manuSya haiM, asaMkhyAta vANavyaMtara deva haiM, asaMkhyAta jyotiSka deva haiM, asaMkhyAta vaimAnika deva haiM aura ananta siddha jIva haiM /
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvAra - 299 221 [299] bhagavan ! zarIra kitane prakAra ke haiM ? gautama ! pAMca prakAra ke, audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa, kArmaNa / nairayikoM ke tIna zarIra haiM / vaikriya, taijasa aura kArmaNa zarIra / asurakumAroM ke tIna zarIra haiM / vaikriya, taijasa aura kArmaNa / isI prakAra stanitakumAra paryanta jAnanA / pRthvIkAyika jIvoM ke kitane zarIra haiM ? gautama ! tIna, audArika, taijasa aura kArmaNa / isI prakAra apkAyika, tejaskAyika aura vanaspatikAyika jIvoM ko bhI jAnanA / vAyukAyika jIvoM ke cAra zarIra haiM-audArika, vaikriya, taijasa aura kArmaNa zarIra / pRthvIkAyika jIvoM ke samAna dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jIvoM ke bhI jAnanA / paMcendriya tiryaMcayonika jIvoM ke kitane zarIra hote haiM ? gautama ! vAyukAyika ke samAna jAnanA / gautama ! manuSyoM ke pAMca zarIra haiM / - audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa aura kArmaNa zarIra / vANavyaMtara, jyotiSka aura vaimAnika devoM ke nArakoM ke samAna vaikriya, taijasa aura kArmaNa ye tIna-tIna zarIra haiM | audArikazarIra kitane prakAra ke haiM ? do prakAra ke, baddha audArikazarIra, mukta audArikazarIra / jo baddha audArikazarIra haiM ve asaMkhyAta haiM / ve kAlataH asaMkhyAta utsarpiNiyoMavasarpiNiyoM dvArA apahRta hote haiM aura kSetrataH asaMkhyAta lokapramANa / jo mukta haiM, ve ananta haiM / kAlataH ve ananta utsarpiNiyoM avasarpiNiyoM se apahRta hote haiM aura kSetrataH ananta lokapramANa haiM / dravyataH ve mukta audArikazarIra abhavasiddhika jIvoM se ananta guNe aura siddhoM ke anantaveM bhAgapramANa haiM / vaikriyazarIra do prakAra ke haiM / -baddha aura mukta | jo baddha haiM, ve asaMkhyAta haiM aura kAlataH asaMkhyAta utsarpiNiyoM avasarpiNiyoM dvArA apahRta hote haiN| kSetrataH ve asaMkhyAta zreNIpramANa haiM tathA ve zreNiyAM pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga haiM tathA mukta vaikriyazarIra ananta haiM / kAlataH ve ananta utsarpiNiyoM avasarpiNiyoM dvArA apahRta hote haiM / zeSa kathana mukta audArikazarIroM ke samAna jAnanA / I AhArakazarIra kitane haiM ? do prakAra ke haiM / -baddha aura mukta | baddha kadAcit hote kadAcita nahIM hote / yadi hote haiM to jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa sahasrapRthaktva hote haiM / mukta ananta haiM, jinakI prarUpaNA audArikazarIra ke samAna jAnanA / taijasazarIra do prakAra ke haiM-baddha aura mukta / unameM se baddha ananta haiM, jo kAlataH ananta utsarpiNiyoMavasarpiNiyoM se apahRta hote haiM / kSetrataH ve ananta lokapramANa haiM / dravyataH siddhoM se anantaguNe aura sarva jIvoM se anantabhAga nyUna haiM / mukta taijasazarIra ananta haiM, jo kAlataH ananta utsarpiNiyoM avasarpiNiyoM meM apahRta hote haiM / kSetrataH ananta lokapramANa haiM, dravyataH samasta jIvoM se anantaguNe tathA jIvavarga ka anantaveM bhAga haiM / kArmaNazarIra do prakAra ke haiM, - baddha aura mukta / taijasazarIra ke samAna kArmaNazarIra meM bhI kahanA / nairayika jIvoM ke kitane audArikazarIra haiM ? gautama ! do prakAra ke haiM-baddha aura mukt| baddha audArikazarIra unake nahIM hote haiM aura mukta audArikazarIra pUrvokta sAmAnya mukta audArikazarIra ke barAbara jAnanA / nAraka jIvoM ke vaikriyazarIra do prakAra ke haiM-baddha aura mukta | baddha vaikriyazarIra asaMkhyAta haiM jo kAlataH asaMkhyAta utsarpiNI- avasarpiNI kAloM ke samayapramANa haiM / kSetrataH ve asaMkhyAta zreNIpramANa hai / ve zreNiyAM pratara kA asaMkhyAta bhAga haiM / una
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 AgamasUtra-hindI anuvAda zreNiyoM kI viSkambha, sUcI aMgula ke prathama vargamUla ko dUsare vargamUla se guNita karane para niSpanna rAzi jitanI hotI hai / athavA aMgula ke dvitIya vargamUla ke ghanapramANa zreNiyoM jitanI hai / mukta vaikriyazarIra sAmAnya se mukta audArikazarIroM ke barAbara jAnanA / nAraka jIvoM ke AhArakazarIra do prakAra ke haiM-baddha aura mukta / baddha AhArakazarIra to unake nahIM hote haiM tathA mukta jitane sAmAnya audArikazarIra samAna jAnanA / taijasa aura kArmaNa zarIroM ke liye vaikriyazarIroM ke samAna samajhanA / asurakumAroM ke kitane audArikazarIra haiM ? gautama ! nArakoM audArikazarIroM ke samAna jAnanA / asurakumAroM ke vaikriyazarIra do prakAra ke haiM-baddha aura mukta / baddha asaMkhyAta haiM / jo kAlataH asaMkhyAta utsarpiNiyoM aura avasarpiNiyoM meM apahRta hote haiM / kSetra kI apekSA ve asaMkhyAta zreNiyoM jitane haiM aura ve zreNiyAM pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa haiM / una zreNiyoM kI viSkambhasUcI aMgula ke prathama vargamUla ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai tathA mukta vaikriyazarIroM ke liye sAmAnya se mukta audArikazarIroM ke samAna kahanA / asurakumAroM ke AhArakazarIra do prakAra ke haiM-baddha aura mukta / ye donoM prakAra ke AhArakazarIra ina asurakumAra devoM meM audArikazarIra ke jaise jAnanA / tathA-taijasa aura kArmaNa zarIra jaise inake vaikriyazarIra ke samAna jAnanA / asurakumAroM meM zarIroM ke samAna stanitakumAra paryanta devoM meM jAnanA / pRthvIkAyikoM ke kitane audArikazarIra haiM ? do prakAra ke haiM-baddha aura mukta / inake donoM zarIroM kI saMkhyA sAmAnya baddha aura mukta audArikazarIroM jitanI jAnanA / pRthvIkAyikoM ke vaikriyazarIra do prakAra ke haiM-baddha aura mukta / inameM se baddha to inake nahIM hote hai aura mukta ke lie audArikazarIroM ke samAna jAnanA / AhArakazarIroM ko bhI isI prakAra jAnanA / inake taijasakArmaNa zarIroM kI prarUpaNA audArikazarIroM ke samAna samajhanA / pRthvIkAyikoM ke zarIroM ke samAna apakAyika aura tejaskAyika jIvoM ke zarIroM ko jAnanA / vAyukAyika jIvoM ke audArikazarIra kitane haiM ? gautama ! pRthvIkAyika jIvoM ke samAna jAnanA / vAyukAyika jIvoM ke vaikriyazarIra do prakAra ke haiM-baddha aura mukta / unameM se baddha asaMkhyAta haiM / yadi samaya-samaya meM eka-eka zarIra kA apaharaNa kiyA jAye to (kSetra) palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane pradeza haiM, utane kAla meM pUrNataH apahRta hoN| kintu unakA kisI ne kabhI apaharaNa kiyA nahIM hai aura mukta audhita audArika ke barAbara haiM aura AhArakazarIra pRthvIkAyikoM ke vaikriyazarIra ke samAna kahanA / taijasa, kArmaNa, zarIroM kI prarUpaNA pRthvIkAyika jIvoM ke taijasa aura kArmaNa zarIroM jaise samajhanA / vanaspatikAyika jIvoM ke audArika, vaikriya aura AhAraka zarIroM ko pRthvIkAyika jIvoM ke audArikAdi zarIroM ke samAna samajhanA / vanaspatikAyika jIvoM ke taijasa-kArmaNa zarIra audhika taijasa-kArmaNa zarIroM ke barAbara jAnanA / dvIndriyoM ke audArikazarIra kitane ? gautama ! ve do prakAra ke haiM / baddha aura mukta / baddhaaudArikazarIra asaMkhyAta haiM / kAlataH asaMkhyAta utsarpiNiyoM aura avasarpiNiyoM se apahRta hote haiM / arthAt asaMkhyAta utsarpiNiyoM-avasarpiNiyoM ke samaya jitane haiM / kSetrataH pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM vartamAna asaMkhyAta zreNiyoM ke pradezoM kI rAzipramANa haiM / una zreNiyoM kI viSkaMbhasUcI asaMkhyAta koTAkoTi yojanapramANa hai / itane pramANavAlI viSkambhasUcI
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvAra - 299 223 asaMkhyAta zreNiyoM ke vargamUla rUpa hai / dvIndriyoM ke baddha audArikazarIroM dvArA pratara apahRta kiyA jAe to kAla kI apekSA asaMkhyAta utsarpiNI avasarpiNI kAloM meM apahRta hotA hai tathA kSetrataH aMgula mAtra pratara aura AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga - pratibhAga ( pramANAMza) se apahRta hotA hai / audhika mukta audArikazarIroM ke samAna mukta audArikazarIroM bhI jAnanA / dvIndriyoM ke baddhavaikriya - AhArakazarIra nahIM hote haiM aura mukta ke viSaya meM audhika ke samAna jAnanA / dvIndriyoM ke zarIroM ke samAna trIndriya aura caturindriya jIvoM meM bhI kahanA / paMcendriyatiryaMcayonika jIvoM ke bhI audArikazarIra isI prakAra jAnanA / paMcendriyatiryaMcayonika jIvoM ke vaikriyazarIra kitane haiM ? gautama ! ve do prakAra ke haiMbaddha aura mukta | baddhavaikriyazarIra asaMkhyAta haiM' jinakA kAlataH asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNI kAloM se apaharaNa hotA hai aura kSetrataH yAvat viSkambhasUcI aMgula ke prathama vargamUla ke asaMkhyAtaveM bhAga meM varttamAna zreNiyoM jitanI hai / muktavaikriyazarIroM kA pramANa sAmAnya dArikazarIroM ke pramANa tatA inake AhArakazarIroM kA pramANa dvIndriyoM ke AhArakazarIroM ke barAbara hai / taijasa-kArmaNa zarIroM kA parimANa audArikazarIroM ke pramANavat hai / bhadanta ! manuSyoM ke audArikazarIra kitane haiM ? gautama ! ve do prakAra ke haiM - baddha aura mukta / baddha to syAt saMkhyAta aura syAt asaMkhyAta hote haiM / jaghanya pada meM saMkhyAta koTAkoTa hota haiM arthAt unatIsa aMkapramANa hote haiM / ye unatIsa aMka tIna yamala pada ke Upara tathA cAra yamala pada se nIce haiM, athavA paMcamavarga se guNita chaThe vargapramANa hote haiM, athavA chiyAnave chedanakadAyI rAzi jitanI saMkhyA pramANa haiM / utkRSTa pada meM ve zarIra asaMkhyAta haiM / jo kAlataH asaMkhyAta utsarpiNiyoM avasarpiNiyoM dvArA apahRta hote haiM aura kSetra kI apekSA eka rUpa prakSipta kiye jAne para manuSyoM se zreNI apahRta hotI hai / kAlataH asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNI kAloM se apahAra hotA hai aura zretrataH tIsare mUlavarga se guNita aMgula ke prathama vargamUla pramANa hote haiM / unake muktaaudArikazarIra audhika mukta audArikazarIroM ke samAna jAnanA / manuSyoM ke vaikriyazarIra do prakAra ke haiM-baddha aura mukta | baddha saMkhyAta haiM samaya-samaya meM apahRta kiye jAne para saMkhyAta kAla meM apahRta hote haiM kintu apahRta nahIM kiye gaye haiM / muktavaikriyazarIra mukta audhika audArikazarIroM ke barAbara jAnanA / manuSyoM ke AhArakazarIra do prakAra ke haiM, yathA-baddha aura mukta / baddha to kadAcit hote haiM aura kadAcit nahIM bhI hote haiM / jaba hote haiM taba jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa sahasrapRthaktva hote haiM / mukta AhArakazarIra audhika mukta audArikazarIroM ke barAbara jAnanA / manuSyoM ke taijasakArmaNa zarIra kA pramANa inhIM ke audArika zarIroM ke samAna jAnanA / vANavyaMtara devoM ke audArikazarIroM kA pramANa nArakoM ke audArikazarIroM jaisA jAnanA / vANavyaMtara devoM ke vaikriyazarIra do prakAra ke haiM-baddha aura mukta / se baddhavaikriya zarIra sAmAnya rUpa se asaMkhyAta haiM jo kAla kI apekSA asaMkhyAta utsarpiNI- avasarpiNI kAloM meM apahRta hote haiM / kSetrataH pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahI huI asaMkhyAta zreNiyoM jitane haiM / una zreNiyoM kI viSkaMbhasUcI pratara ke saMkhyeyayojanazatavarga pratibhAga rUpa haiM / muktavaikriyazarIroM kA pramANa audhika audArikazarIroM kI taraha jAnanA / AhArakazarIroM kA parimANa asurakumAroM ke AhArakazarIroM ke pramANa jitanA jAnanA / vANavyaMtaroM ke taijasa-kArmaNa zarIra inake vaikriyazarIra
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 AgamasUtra-hindI anuvAda samAna jAnanA / jyotiSka devoM ke kitane audArikazarIra haiM ? nArakoM ke audArikazarIroM ke samAna jAnanA / jyotiSka devoM ke vaikriyazarIra do prakAra ke haiM-baddha aura mukta / jo baddha haiM yAvat unakI zreNI kI viSkaMbhasUcI do sau chappana pratarAMgula ke vargamUla rUpa aMzaM pramANa samajhanA cAhiye / muktavaikriyazarIroM kA pramANa sAmAnya muktaaudArikazarIroM jitanA jAnanA / jyotiSkadevoM ke AhArakazarIroM kA pramANa nArakoM ke AhArakazarIroM ke barAbara hai / jyotiSkadevoM ke taijasa aura kArmaNa zarIroM kA pramANa inake vaikriyazarIroM ke barAbara hai / / bhagavan ! vaimAnika devoM ke kitane audArikazarIra haiM ? nairayikoM ke audArikazarIroM ke samAna jAnanA / vaimAnika devoM ke vaikriya zarIra do prakAra ke haiM-baddha aura mukta / baddhavaikriyazarIra asaMkhyAta haiM / unakA kAla kI apekSA asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNI kAloM meM apaharaNa hotA hai aura kSetrataH pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahI haI asaMkhyAta zreNiyoM jitane haiM / una zreNiyoM kI viSkaMbhasUcI aMgula ke tRtIya vargamUla se guNita dvitIya vargamUla pramANa hai athavA aMgula ke tRtIya vargamUla ke ghanapramANa zreNiyAM haiM / muktavaikriyazarIra audhika audArikazarIra ke tulya jAnanA / vaimAnika devoM ke AhArakazarIroM kA pramANa nArakoM ke AhArakazarIroM ke barAvara jAnanA / inake taijasa-kArmaNa zarIroM kA pramANa inhIM ke vaikriyazarIroM jitanA jAnanA / [300] bhAvapramANa kyA hai ? tIna prakAra kA hai / guNapramANa, nayapramANa aura saMkhyApramANa / [301] guNapramANa kyA hai ? do prakAra kA hai-jIvaguNapramANa aura ajIvaguNapramANa / ajIvaguNapramANa pAMca prakAra kA hai-varNaguNapramANa, gaMdhaguNapramANa, rasaguNapramANa, sparzaguNapramANa aura saMsthAnaguNapramANa / bhagavan ! varNaguNapramANa kyA hai ? pAMca prakAra kA hai / kRSNavarNaguNapramANa yAvat zuklavarNaguNapramANa / gaMdhaguNapramANa do prakAra kA hai / surabhigaMdhaguNapramANa, duribhagaMdhaguNapramANa / rasaguNapramANa pAMca prakAra kA hai / yathA-tiktarasaguNapramANa yAvat madhurarasaguNapramANa / sparzaguNapramANa ATha prakAra kA hai / karkazasparzaguNapramANa yAvat rUkSasparzaguNapramANa / saMsthAnaguNapramANa pAMca prakAra kA hai / parimaMDalasaMsthAnaguNapramANa yAvat AyatasaMsthAnaguNapramANa / jIvaguNapramANa kyA hai ? tIna prakAra kA hai / jJAnaguNapramANa, darzanaguNapramANa aura cAritraguNapramANa / jJAnaguNapramANa cAra prakAra kA hai-pratyakSa, anumAna, upamAna aura Agama / pratyakSa ke do bheda haiM / indriyapratyakSa aura noindriyapratyakSa / indriyapratyakSa pAMca prakAra kA hai / zrotrendriyapratyakSa, cakSurindriyapratyakSa, ghrANendriyapratyakSa, jihvendriyapratyakSa, sparzanendriyapratyakSa / noindriyapratyakSa tIna prakAra kA hai-avadhijJAnapratyakSa, manaHparyavajJAnapratyakSa, kevalajJAnapratyakSa / ___ anumAna kyA hai ? tIna prakAra kA hai-pUrvavat, zeSavat aura dRSTasAdharmyavat / pUrvavatanumAna kise kahate haiM ? pUrva meM dekhe gaye lakSaNa se jo nizcaya kiyA jAye use pUrvavat kahate haiM / yathA [302-305] mAtA bAlyakAla se guma. hue aura yuvA hokara vApasa Aye hue putra ko kisI pUrvanizcita cihna se pahacAnatI hai ki yaha merA hI putra hai / jaise-deha meM hue kSata, vraNa, lAMchana, DAma Adi se bane cihnavizeSa, maSa, tila Adi se jo anumAna kiyA jAtA hai, vaha
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvAra-305 225 pUrvavat-anumAna hai / zeSavat-anumAna kise kahate haiM ? pAMca prakAra kA hai / kAryeNa, kAraNena, guNeNa, avayavena aura AzrayeNa / kArya se utpanna hone vAle zeSavat-anumAna kyA hai ? zaMkha ke zabda ko sunakara zaMkha kA anumAna karanA, bherI ke zabda se bherI kA, baila ke raMbhAne se baila kA, kekArakha sunakara mora kA, hinahinAnA sunakara ghor3e kA, gulagulAhaTa sunakara hAthI kA aura ghanaghanAhaTa sunakara ratha kA anumAna karanA / yaha kAryaliMga se utpanna zeSavat-anumAna hai / kAraNarUpa liMga se utpanna zeSavat-anumAna isa prakAra hai-taMtu paTa ke kAraNa haiM, kintu paTa taMtu kA kAraNa nahIM hai, vIraNA-tRNa kaTa ke kAraNa haiM, lekina kaTa vIraNA kA kAraNa nahIM hai, miTTI kA piMDa ghar3e kA kAraNa hai kintu ghar3A miTTI kA kAraNa nahIM hai / nikaSa-kasauTI se svarNa kA, gaMdha se puSpa kA, rasa se namaka kA, AsvAda se madirA kA, sparza se vastra kA anumAna karanA guNaniSpanna zeSavat-anumAna hai / sIMga se mahiSa kA, zikhA se kukkuTa kA, dAMta se hAthI kA, dADha se varAha kA, piccha se mayUra kA, khura se ghor3e kA, nakhoM se vyAghra kA, bAloM ke gucche se camarI gAya kA, dvipada se manuSya kA, catuSpada se gAya Adi kA, bahu padoM se gomikA Adi kA, kesarasaTA se siMha kA, kakuda se vRSabha kA, cUr3I sahita bAhu se mahilA kA anumAna karanA / baddhaparikaratA se yoddhA kA, veSa se mahilA kA, eka dAne ke pakane se droNa-pAka kA aura eka gAthA se kavi kA jJAna honA / yaha avayavaliMgajanya zeSavat-anumAna hai / dhUma se agni kA, bakapaMkti se pAnI kA, abhravikAra se vRSTi kA aura zIla sadAcAra se kulaputra kA tathA zarIra kI ceSTAoM se, bhASaNa karane se aura netra tathA mukha ke vikAra se antargata mana kA jJAna honA / yaha Azrayajanya zeSavat-anumAna hai / dRSTasAdharmyavat-anumAna kyA hai ? do prakAra kA hai / sAmAnyadRSTa, vizeSadaSTa / sAmAnyadRSTa anumAna kA svarUpa isa prakAra jAnanA-jaisA eka puruSa hotA hai, vaise hI aneka puruSa hote haiM / jaise aneka puruSa hote haiM, vaisA hI eka puruSa hotA hai / jaisA eka kArSApaNa hotA hai vaise hI aneka kArSApaNa hote haiM, jaise aneka kArSApaNa hote haiM, vaisA hI eka kArSApaNa hotA hai / vizeSadRSTa anumAna kA svarUpa yaha hai-jaise koI eka puruSa aneka puruSoM ke bIca meM kisI pUrvadRSTa puruSa ko pahacAna letA hai ki yaha vaha puruSa hai / isI prakAra aneka kArSApaNoM ke bIca meM se pUrva meM dekhe hue kArSApaNa ko pahicAna letA hai ki yaha vahI kArSApaNa hai / usakA viSaya saMkSepa se tIna prakAra kA hai / atIta, pratyutpanna aura anAgata kAlagrahaNa / atItakAlagrahaNa anumAna kyA hai ? vanoM meM UgI huI ghAsa, dhAnyoM se paripUrNa pRthvI, kuMDa, sarovara, nadI aura bar3e-bar3e tAlAboM ko jala se saMpUrita dekhakara yaha anumAna karanA ki yahA~ acchI vRSTi huI hai / yaha atItakAlagrahaNasAdharmyavat-anumAna hai / gogharI gaye hue sAdhu ko gRhasthoM se vizeSa pracura AhAra-pAnI prApta karate hue dekhakara anumAna kiyA jAtA hai ki yahA~ subhikSa hai / yaha pratyutpannakAlagrahaNa anumAna hai / anAgatakAlagrahaNa kA kyA svarUpa hai ? [306] AkAza kI nirmalatA, parvatoM kA kAlA dikhAI denA, bijalI sahita meghoM kI garjanA, anukUla pavana aura saMdhyA kI gADha lAlimA / tathA [307] vAruNa, mAhendra, athavA kisI anya prazasta utpAta ko dekhakara anumAna karanA ki acchI vRSTi hogI / ise anAgatakAlagrahaNavizeSadaSTasAdharmyavat-anumAna kahate haiM / 1215
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra - hindI anuvAda inakI viparItatA meM bhI tIna prakAra se grahaNa hotA hai atIta, pratyutpanna aura anAgatakAlagrahaNa / tRNarahita vana, aniSpanna dhAnyayukta bhUmi aura sUkhe kuMDa, sarovara, nadI, draha aura tAlAboM ko dekhakara anumAna kiyA jAtA hai ki yahA~ kudRSTi huI hai yaha atItakAlagrahaNa hai / gocarI gaye hue sAdhu ko bhikSA nahIM milate dekhakara anumAna kiyA jAnA ki yahA~ durbhikSa hai / yaha pratyutpannakAlagrahaNa anumAna hai / anAgatakAlagrahaNa kA kyA svarUpa hai ? [308] sabhI dizAoM meM dhuMA ho rahA hai, AkAza meM bhI azubha utpAta ho rahe haiM, ityAdi se yaha anumAna kara liyA jAtA hai ki yahA~ kuvRSTi hogI, kyoMki vRSTi ke abhAva ke sUcaka cihna dRSTigocara ho rahe haiM / [ 309] Agreya maMDala ke nakSatra, vAyavya maMDala ke nakSatra yA anya koI utpAta dekhakara anumAna kiyA jAnA ki kuvRSTi hogI, ThIka varSA nahIM hogI / yaha anAgatakAlagrahaNaanumAna 1 226 1 upamAna pramANa kyA hai ? do prakAra kA hai, jaise - sAdharmyApanIta aura vaidharmyApanIta / jina padArthoM kI sadRzata upamA dvArA siddha kI jAye use sAdharmyApanIta kahate haiM / usake tIna prakAra haiM- kiMcitsAdharmyApanIta, prAyaH sAdharmyApanIta aura sarvasAdharmyApanIta / jaisA maMdara parvata hai vaisA hI sarSapa hai aura jaisA sarSapa hai vaisA hI mandara hai / jaisA samudra hai, usI prakAra goSpadahai aura jaisA goSpada hai, vaisA hI samudra hai tathA jaisA Aditya hai, vaisA khadyota hai / jaisA khadyota hai, vaisA Aditya hai / jaisA candramA hai, vaisA kuMda puSpa hai, aura jaisA kuMda hai, vaisA candramA hai / yaha kiMcitsAdharmyApanIta hai / jaisI gAya hai vaisA gavaya hotA hai aura jaisA gavaya hai, vaisI gAya hai / yaha prAyaH sAdharmyApanIta hai / sarvasAdharmya meM upamA nahIM hotI, tathApi usI se usako upamita kiyA jAtA hai / vaha isa prakAra - arihaMta ne arihaMta ke sadRza, cakravartI ne cakravartI ke jaisA, baladeva ne baladeva ke sadRza, vAsudeva ne vAsudeva ke samAna, sAdhu ne sAdhu sadRza kiyA / yahI sarvasAdharmyApanIta hai / vaidharmyApanIta kA tAtparya kyA hai ? vaidhamrmyApanIta ke tIna prakAra haiM, yathAkiMcitvaidharmyApanIta, prAyaH vaidhamryopanIta aura sarvavaidharmyApanIta / kisI dharmavizeSa kI vilakSaNa prakaTa karane ko kiMcitvaidharmyApanIta kahate haiM / jaisA zabalA gAya kA bachar3A hotA hai vaisA bahulA gAya kA bachar3A nahIM aura jaisA bahulA gAya kA bachar3A vaisA zabalA gAya kA nahIM hotA hai / yaha kiMcitvaidharmyApanIta kA svarUpa jAnanA / adhikAMza rUpa meM aneka avayavagata visadRzatA prakaTa karanA / prAyaH vaidharmyApanIta haiM / yathA - jaisA vAyasa hai vaisA pAyasa nahIM hotA aura jaisA pAyasa hotA hai vaisA vAyasa nahIM / yahI prAyaH vaidhamrmyApanIta hai / jisameM kisI bhI prakAra kI sajAtIyatA na ho use sarvavaidhamryopanIta kahate / yadyapi sarvavaidharmya meM upamA nahIM hotI hai, tathApita usI kI upamA usI ko dI jAtI hai, jaise-nIca ne nIca ke samAna, dAsa dAsa ke sadRza, kaue ne kaue jaisA, zvAna ne zvAna jaisA aura cAMDAla ne cAMDAla ke sadRza kiyA / yahI sarvavaidharmyApanIta hai / AgamapramANa kyA hai ? do prakAra kA hai / yathA - laukika, lokottara / jise ajJAnI mithyAdRSTijanoM ne apanI svacchanda buddhi aura mati se racA ho, use laukika Agama kahate haiM / yathA - mahAbhArata, rAmAyaNa yAvat sAMgopAMga cAra veda / utpannajJAna-darzana ke dhAraka, atIta,
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvAra-309 227 pratyutpanna aura anAgata ke jJAtA trilokavartI jIvoM dvArA saharSa vaMdita, pUjita sarvajJa, sarvadarzI arihaMta bhagavantoM dvArA praNIta AcArAMga yAvat dRSTivAda paryanta dvAdazAMga rUpa gaNipiTaka lokottarika Agama haiM / / __ athavA tIna prakAra kA hai / jaise-sUtrAgama, arthAgama aura tadubhayAgama / athavA (lokottarika) Agama tIna prakAra kA hai / AtmAgama, anantarAgama aura paramparAgama / arthAgama tIrthaMkaroM ke liye AtmAgama hai / sUtra kA jJAna gaNadharoM ke liye AtmAgama aura artha kA jJAna anantarAgama rUpa hai / gaNadharoM ke ziSyoM ke liye sUtrajJAna anantarAgama aura artha kA jJAna paramparAgama hai / tatpazcAt sUtra aura artha rUpa Agama AtmAgama bhI nahIM hai, anantarAgama bhI nahIM hai, kintu paramparAgama hai / isa prakAra se lokottara Agama kA svarUpa jAnanA / darzanaguNapramANa kyA hai ? cAra prakAra kA hai / cakSudarzanaguNapramANa, acakSudarzanaguNapramANa, avadhidarzanaguNapramANa aura kevaladarzanaguNapramANa / cakSudarzanI kA cakSudarzana ghaTa, paTa, kaTa, ratha Adi dravyoM meM hotA hai / acakSudarzanI kA acakSudarzana AtmabhAva meM hotA hai / avadhidarzanI kA avadhidarzana sabhI rUpI dravyoM meM hotA hai, kintu sabhI paryAyoM meM nahIM hotA hai / kevaladarzanI kA kevaladarzana sarva dravyoM aura sarva paryAyoM meM hotA hai / bhagavan ! cAritraguNapramANa kise kahate haiM ? pAMca bheda haiM / sAmAyikacAritraguNapramANa, chedopasthApanIyacAritraguNapramANa, parihAravizuddhicAritraguNapramANa, sUkSmasaMparAyacAritraguNapramANa, yathAkhyAtacAritraguNapramANa / inameM se-sAmAyikacAritraguNapramANa do prakAra kA kahA gayA haiitvarika aura yAvatkathika / chedopasthApanIyacAritraguNapramANa ke do bheda haiM, sAticAra aura niraticAra / parihAravizuddhikacAritraguNapramANa do prakAra kA hai-nirvizyamAnaka, nirviSTakAyika / sUkSmasaMparAyacAritraguNapramANa do prakAra kA hai-saMklizyamAnaka aura vizuddhayamAnaka / yathAkhyAtacAritraguNapramANa ke do bheda haiM / pratipAtI aura apratipAtI / athavA chAdmasthika aura kaivalika / [310] nayapramANa kyA hai ? vaha tIna dRSTAntoM dvArA spaSTa kiyA gayA hai / jaise kiprasthaka ke, vasati ke aura pradeza ke dRSTAnta dvArA / bhagavan ! prasthaka kA dRSTAnta kyA hai ? jaise koI puruSa parazu lekara vana kI ora jAtA hai / use dekhakara kisI ne pUchA-Apa kahA~ jA rahe haiM ? taba avizuddha naigamanaya ke matAnusAra usane kahA-prasthaka lene ke liye jA raha hU~ / phira use vRkSa ko chedana karate dekhakara koI kaheApa kyA kATa rahe haiM ? taba usane vizuddhatara naigamanaya ke matAnusAra uttara diyA-maiM prasthaka kATa rahA hU~ / koI usa lakar3I ko chIlate dekhakara pUche-Apa yaha kyA chIla rahe haiM ? taba vizuddhatara naigamanaya kI apekSA usane kahA-prasthaka chIla rahA hU~ / koI kASTha ke madhyabhAga ko utkIrNa karate dekhakara pUche-Apa yaha kyA utkIrNa kara rahe haiM ? taba vizuddhatara naigamanaya ke anusAra usane uttara diyA-maiM prasthaka utkIrNa kara rahA hU~ / usa utkIrNa kASTha para prasthaka kA AkAra lekhana karate dekhakara kahe-Apa yaha kyA lekhana kara rahe haiM ? to vizuddhatara naigamanayAnusAra usane uttara diyA-prasthaka aMkita kara rahA hU~ / isI prakAra se jaba taka saMpUrNa prasthaka niSpanna na ho jAye, taba taka prasthaka saMbaMdhI praznottara karanA cAhiye / isI prakAra vyavahAranaya se bhI jAnanA / saMgrahanaya ke mata se dhAnyaparipUrita prasthaka ko hI prasthaka kahate haiM / RjusUtranaya
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 AgamasUtra - hindI anuvAda ke mata se prasthaka bhI prasthaka hai aura meya vastu bhI prasthaka hai / tInoM zabda nayoM ke matAnusAra prasthaka ke arthAdhikAra kA jJAtA athavA prasthakakarttA kA vaha upayoga jisase prasthaka, hotA hai usameM varttamAna karttA prasthaka hai / niSpanna vaha vasati - dRSTAnta kyA hai ? vasati ke dRSTAnta dvArA nayoM kA svarUpa isa prakAra jAnanA - jaise kisI puruSa ne kisI anya puruSa se pUchA- Apa kahA~ rahate haiM ? taba usane avizuddha naigamanaya ke matAnusAra uttara diyA- maiM loka meM rahatA hU~ / praznakartA ne punaH pUchAloka ke to tIna bheda haiM / to kyA Apa ina saba meM rahate haiM ? taba - vizuddha naigamanaya ke abhiprAyAnusAra usane kahA- maiM tiryagloka meM rahatA hU~ / isa para punaH prazna tiryagloka meM jambUdvIpa Adi svayaMbhUramaNasamudra paryanta asaMkhyAta dvIpa samudra haiM, to kyA Apa una sabhI meM rahate haiM ? pratyuttara meM vizuddhatara naigamanaya ke abhiprAyAnusAra usane kahA- maiM jambUdvIpa meM rahatA hU~ / taba praznakartA ne prazna kiyA - jambUdvIpa meM dasa kSetra haiM / to kyA Apa ina dasoM kSetroM me rahate haiM ? uttara meM vizuddhatara naigamanaya ke abhiprAyAnusAra usane kahA - bharatakSetra meM rahatA hU~ / praznakartA ne punaH pUchA- bharatakSetra ke do vibhAga haiM to kyA Apa una donoM vibhAgoM meM rahate haiM ? vizuddhatara naigamanaya kI dRSTi se usane uttara diyA- dakSiNArdhabharata meM rahatA hU~ / dakSiNArdhabharata meM to aneka grAma, nagara, kheDa, karvaTa, maDaMba, droNamukha, paTTana, Akara, saMvAha, sanniveza haiM, to kyA Apa una sabameM rahate haiM ? isakA vizuddhatara naigamanayAnusAra usane uttara diyA- maiM pATaliputra meM rahatA hU~ / pATaliputra meM aneka ghara haiM, to Apa una sabhI meM nivAsa karate haiM ? taba vizuddhatara naigamanaya kI dRSTi se usane uttara diyA- devadatta ke ghara meM basatA hU~ / devadatta ke ghara meM aneka prakoSTha haiM, to kyA Apa una sabameM rahate haiM ? uttara meM usane vizuddhatara naigamana ke anusAra kahA - garbhagRha meM rahatA hU~ / isa prakAra vizuddha naigamanaya ke mata se vasate hue ko vasatA huA mAnA jAtA hai / vyavahAranaya kA maMtavya bhI isI prakAra kA hai / saMgrahanaya matAnusAra zaiyA para ArUr3ha ho tabhI vaha vasatA huA kahA jA sakatA hai / RjusUtranaya ke mata se jina AkAzapradezoM meM avagAr3ha - avagAhanayukta - vidyamAna hai, unameM hI basatA huA mAnA jAtA hai / tInoM zabdanayoM ke abhiprAya se AtmabhAva meM hI nivAsa hotA hai / I pradezadRSTAnta dvArA nayoM ke svarUpa kA pratipAdana kisa prakAra hai ? naigamanaya ke mata sechaha dravyoM ke pradeza hote haiM / dharmAstikAya kA pradeza, adharmAstikAya kA pradeza, AkAzAstikAya kA pradeza, jIvAstikAya kA pradeza, skandha kA pradeza aura deza kA pradeza / aisA kathana karane vA naigamana se saMgrahanaya ne kahA- jo tuma kahate ho ki chahoM ke pradeza haiM, vaha ucita nahIM 1 hai / kyoMki jo deza kA pradeza hai, vaha usI dravya kA hai / isake liye koI dRSTAnta hai ? hA~ dRSTAnta hai / jaise mere dAsa ne gadhA kharIdA aura dAsa merA hai to gadhA bhI merA hai / isaliye aisA mata kaho ki chahoM ke pradeza haiM, yaha kaho ki pAMca ke pradeza haiM / yathA-dharmAstikAya kA pradeza, adharmAstikAya kA pradeza, AkAzAstikAya kA pradeza, jIvAstikAya kA pradeza aura skandha kA pradeza / isa prakAra kahane vAle saMgrahanaya se vyavahAranaya ne kahA- tuma kahate ho ki pAMcoM ke pradeza haiM, vaha siddha nahIM hotA hai / kyoM ? pratyuttara meM vyavahAranayavAdI ne kahA- jaise pAMca goSThika puruSoM kA koI dravya sAmAnya hotA hai / yathA - hiraNya, svarNa Adi to tumhArA kahanA yukta thA ki pAMcoM ke pradeza haiM / isaliye aisA mata kaho ki pAMcoM ke pradeza
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvAra-310 229 haiM, kintu kaho-pradeza pAMca prakAra kA hai, jaise-dharmAstikAya kA pradeza, adharmAstikAya kA pradeza, AkAzAstikAya kA pradeza, jIvAstikAya kA pradeza aura skandha kA pradeza / vyavahAranaya ke aisA kahane para RjusUtranaya ne kahA tuma bhI jo kahate ho ki pAMca prakAra ke pradeza haiM, vaha nahIM banatA hai / kyoki yadi pAMca prakAra ke pradeza haiM yaha kaho to eka-eka pradeza pAMca-pAMca prakAra kA ho jAne se tumhAre mata se paccIsa prakAra kA pradeza hogA / yaha kaho ki pradeza bhajanIya hai-syAt dharmAstikAya kA pradeza, syAt adharmAstikAya kA pradeza, syAt AkAzAstikAya kA pradeza, syAt jIva kA pradeza, syAt skandha kA pradeza hai / __isa prakAra kahane vAle RjusUtranaya se saMprati zabdanaya ne kahA-tuma kahate ho ki pradeza bhajanIya hai, yaha kahanA yogya nahIM hai / kyoki pradeza bhajanIya hai, aisA mAnane se to dharmAstikAya kA pradeza adharmAstikAya kA bhI, AkAzAstikAya kA bhI, jIvAstikAya kA bhI aura skandha kA bhI pradeza ho sakatA hai / isI prakAra adharmAstikAya kA pradeza dharmAstikAya kA pradeza, AkAzAstikAya kA pradeza, jIvAstikAya kA pradeza evaM skandha kA pradeza ho sakatA hai / yAvat skandha kA pradeza bhI dharmAstikAya kA pradeza, adharmAstikAya kA pradeza, AkAzAstikAya kA pradeza athavA jIvAstikAya kA pradeza ho sakatA hai / isa prakAra tumhAre mata se anavasthA ho jAyegI / aisA kaho-dharmarUpa jo pradeza hai, vahI pradeza dharma hai-hai, jo adharmAstikAya kA pradeza hai, vahI pradeza adharmAstikAyAtmaka hai, jo AkAzAstikAya kA pradeza hai, vahI pradeza AkAzAtmaka hai, eka jIvAstikAya kA jo pradeza hai, vahI pradeza nojIva hai, isI prakAra jo skandha kA pradeza hai, vahI pradeza noskandhAtmaka hai / isa prakAra kahate hue zabdanaya se samabhirUDhanaya ne kahA-tuma kahate ho ki dharmAstikAya kA jo pradeza hai, vahI pradeza dharmAstikAya rUpa hai, yAvat skandha kA jo pradeza, vahI pradeza noskandhAtmaka hai, kintu tumhArA yaha kathana yuktisaMgata nahIM hai / kyoMki yahA~ tatpuruSa aura karmadhAraya yaha do samAsa hote haiN| isalie saMdeha hotA hai ki ukta donoM samAsoM meM se tuma kisa samAsa kI dRSTi se 'dharmapradeza' Adi kaha rahe ho ? yadi tatpuruSasamAsadRSTi se kahate ho to aisA mata kaho aura yadi karmadhAraya samAsa kI apekSA kahate ho taba vizeSatayA kahanA cAhiye-dharma aura usakA jo pradeza vahI pradeza dharmAstikAya hai / isI prakAra adharma aura usakA jo pradeza vahI pradeza adharmAstikAya rUpa hai, yAvat skandha aura usakA jo pradeza hai, vahI pradeza noskandhAtmaka hai / aisA kathana karane para samabhirUDhanaya se evaMbhUtanaya ne kahA-jo kucha bhI tuma kahate ho vaha samIcIna nahIM, mere mata se ve saba kRtsna haiM, pratipUrNa aura nikhazeSa haiM, eka grahaNagRhIta haiM-ataH deza bhI avastu rUpa hai evaM pradeza bhI avastu rUpa haiM / [311] saMkhyApramANa kyA hai ? ATha prakAra kA hai / yathA-nAmasaMkhyA, sthApanAsaMkhyA, dravyasaMkhyA, aupamyasaMkhyA, parimANasaMkhyA, jJAnasaMkhyA, gaNanAsaMkhyA, bhAvasaMkhyA / nAmasaMkhyA kyA hai ? jisa jIva kA athavA ajIva kA athavA jIvoM kA athavA ajIvoM kA athavA tadubhava kA athavA tadubhayoM kA saMkhyA aisA nAmakaraNa kara liyA jAtA hai, use nAmasaMkhyA kahate haiM / jisa kASThakarma meM, pustakarma meM yA citrakarma meM yA lepyakarma meM athavA granthikarma meM athavA veDhita meM athavA pUrita meM athavA saMghAtima meM athavA akSa meM athavA varATaka meM athavA eka yA aneka meM sadbhUtasthApanA yA asadbhUtasthApanA dvArA 'saMkhyA' isa prakAra kA
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 AgamasUtra - hindI anuvAda sthApana kara liyA jAtA hai, vaha sthApanAsaMkhyA hai / nAma aura sthApanA meM kyA antara hai ? nAma yAvatkathika hotA hai lekina sthApanA itvarika bhI hotI hai aura yAvatkathika bhI hotI hai / dravyazaMkha kA kyA tAtparya hai ? do prakAra kA - AgamadravyazaMkha, noAgamadravyazaMkha / AgamadravyazaMkha (saMkhyA) kA svarUpa isa prakAra hai - jisane zaMkha (saMkhyA) yaha pada sIkhA liyA, hRdaya meM sthira kiyA, jita kiyA mita kiyA, adhikRta kara liyA yAvat nirdoSa spaSTa svara se zuddha uccAraNa kiyA tathA guru se vAcanA lI, jisase vAcanA, pRcchanA, parAvartanA evaM dharmakathA se yukta bhI ho gayA parantu jo artha kA anucintana karane rUpa anuprekSA se rahita ho, upayoga na hone se vaha Agama se dravyazaMkha (saMkhyA) kahalAtA hai / kyoMki siddhAnta meM 'anupayogo dravyam' - upayoga se zUnya ko dravya kahA hai / ( naigamanaya kI apekSA) eka anupayukta AtmA eka AgamadravyazaMkha, do anupayukta AtmA do AgamadravyazaMkha, tIna anupayukta AtmA tIna AgamadravyazaMkha haiM / isa prakAra jitanI anupayukta AtmAyeM haiM utane hI dravyazaMkha haiM / vyavahAranaya naigamanaya ke samAna hI mAnatA hai / saMgrahanaya eka anupayukta AtmA eka dravyazaMkha aura aneka anupayukta AtmAyeM aneka AgamadravyazaMkha, aisA svIkAra nahIM karatA kintu sabhI ko eka hI AgamadravyazaMkha mAnatA hai / RjusUtranaya kI apekSA eka AgamadravyazaMkha hai / tInoM zabda naya anupayukta jJAyaka ko avastu mAnate / kyoMki yadi jJAyaka hai to anupayukta nahIM hotA hai aura yadi anupayukta ho to vaha jJAyaka nahIM hotA hai / isaliye AgamadravyazaMkha saMbhava nahIM hai / no AgamadravyasaMkhyA kyA hai ? tIna bheda haiM-jJAyakazarIdravyasaMkhyA, bhavyazarIradravyasaMkhyA, jJAyakazarIra-bhavyazarIra-vyatiriktadravyasaMkhyA / saMkhyA isa pada ke arthAdhikAra ke jJAtA kA vaha zarIra, jo vyapagata ho gayA ho, tyakta deha yAvat jIvarahita zarIra ko dekhakara kahanA - aho ! isa zarIra rUpa pudgalasaMghAta ne saMkhyA pada ko grahaNa kiyA thA, par3hA thA yAvat upadarzita kiyA thA - samajhAyA thA, ( usakA vaha zarIra jJAyakazarIra dravyasaMkhyA hai / ) isakA koI dRSTAnta hai ? hAM, hai yaha ghI kA ghar3A hai / yaha jJAyakazarIradravyasaMkhyA kA svarUpa hai / janma samaya prApta hone para jo jIva yoni se bAhara nikalA aura bhaviSya meM usI zarIrapiMDa dvArA jinopadiSTa bhAvAnusAra saMkhyA pada ko sIkhegA aise usa jIva kA vaha zarIra bhavyazarIradravyasaMkhyA hai / isakA koI dRSTAnta hai ? yaha ghRtakuMbha hogA / yaha bhavyazarIdravyasaMkhyA kA svarUpa hai / jJAyakazarIrabhavyazarIravyatirikta dravyazaMkha ke tIna prakAra haiM- ekabhavika, baddhAyuSka aura abhimukhanAmagotra / ekabhavika jIva 'ekabhavika' aisA nAma vAlA kitane samaya taka rahatA hai ? jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa eka pUrva koTi paryanta rahatA hai / badhdhAyuSka jIva baddhAyuSka rUpa meM jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa eka pUrvakoTi varSa ke tIsare bhAga taka rahatA hai / abhimukhanAmagotra (zaMkha) kA abhimukhanAmagotra nAma kitane kAla taka rahatA hai ? jaghanya eka samaya, utkRSTa antarmuhUrta kAla rahatA hai / naigamanaya, saMgrahanaya aura vyavahAranaya ekabhavika, baddhAyuSka aura abhimukhanAmagotra tInoM prakAra ke zaMkhoM ko zaMkha mAnate haiM / RjusUtranaya 1. baddhAyuSka aura 2. abhimukhanAmagotra, ye do prakAra ke zaMkha svIkAra karatA hai / tInoM zabdanaya mAtra abhimukhanAmagotra zaMkha ko hI zaMkha mAnate haiM / aupamyasaMkhyA kyA hai ? upamA dekara kisI vastu ke nirNaya karane ko aupamyasaMkhyA
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvAra-311 231 kahate haiM / usake cAra prakAra haiM / sad vastu ko sad vastu kI upamA denA / sad vastu ko asad vastu se upamita karanA / asad vastu ko sad vastu kI upamA denA / asad vastu ko asad vastu kI upamA denA / inameM se jo sad vastu ko sad vastu se upamita kiyA jAtA hai, vaha isa prakAra hai-sadpa arihaMta bhagavantoM ke prazasta vakSasthala ko sadpa zreSTha nagaroM ke sat kapAToM kI upamA denA, jaise [312] sabhI caubIsa jina-tIrthaMkara pradhAna-uttama nagara ke kapAToM ke samAna vakSasthala, argalA ke samAna bhujAoM, devadundubhi yA stanita ke samAna svara aura zrIvatsa se aMkita vakSasthala vAle hote haiM / [313] vidyamAna padArtha ko avidyamAna padArtha se upamita karanA / jaise nAraka, tiryaMca, manuSya aura devoM kI vidyamAna Ayu ke pramANa ko avidyamAna palyopama aura sAgaropama dvArA batalAnA / [314-316] avidyamAna ko vidyamAna sadvastu se upamita karane ko asat-sat aupamyasaMkhyA kahate haiM / sarva prakAra se jIrNa, DaMThala se TUTe, vRkSa se nIce gire hue, nissAra aura duHkhita aise patte ne vasaMta samaya prApta navIna patte se kahA-jIrNa pIle patte ne navodgata kisalayoM kahA-isa samaya jaise tuma ho, hama bhI pahale vaise hI the tathA isa samaya jaise hama ho rahe haiM, vaise hI Age calakara tuma bhI ho jAoge / yahA~ jo jIrNa pattoM aura kisalayoM ke vArtAlApa kA ullekha kiyA gayA hai, vaha na to kabhI huA hai, na hotA hai aura na hogA, kintu bhavya janoM ke pratibodha ke liye upamA dI gaI hai / [317] avidyamAna padArtha ko avidyamAna padArtha se upamita karanA asad-asadUpa aupamyasaMkhyA hai / jaisA-khara viSANa hai vaisA hI zaza viSANa hai aura jaisA zazaviSANa hai vaisA hI kharaviSANa hai / parimANasaMkhyA kyA hai ? do prakAra kI hai / jaise-kAlikazrutaparimANasaMkhyA aura dRSTivAdazrutaparimANasaMkhyA / kAlikazrutaparimANasaMkhyA aneka prakAra kI hai / paryava (paryAya) saMkhyA, akSarasaMkhyA, saMghAtasaMkhyA, padasaMkhyA, pAdasaMkhyA, gAthAsaMkhyA, zlokasaMkhyA, veDha (veSTaka) saMkhyA, niyuktisaMkhyA, anuyogadvArasaMkhyA, uddezasaMkhyA, adhyayanasaMkhyA, zrutaskandhasaMkhyA, aMgasaMkhyA Adi kAlikazrutaparimANasaMkhyA hai / dRSTivAdazrutaparimANasaMkhyA ke aneka prakAra haiN| yathA-paryavasaMkhyA yAvat anuyogadvArasaMkhyA, prAbhRtasaMkhyA, prAbhRtikAsaMkhyA, prAbhRtaprAbhRtikAsaMkhyA, vastusaMkhyA aura pUrvasaMkhyA / isa prakAra se dRSTivAdazrutaparimANasaMkhyA kA svarUpa jaannaa| jJAnasaMkhyA kyA hai ? jo jisako jAnatA hai use jJAnasaMkhyA kahate haiM / jaise kizabda ko jAnane vAlA zAbdika, gaNita ko jAnane vAlA gaNitajJa, nimitta ko jAnanevAlA naimittika, kAla ko jAnane vAlA kAlajJa aura vaidyaka ko jAnane vAlA vaidya / ye itane haiM, isa rUpa meM ginatI karane ko gaNanAsaMkhyA kahate haiM / 'eka', gaNanA nahIM kahalAtA hai isaliye do se gaNanA prAraMbha hotI hai / vaha gaNanAsaMkhyA saMkhyA, asaMkhyAta aura ananta, tIna prakAra kI jAnanA / saMkhyAta kyA hai ? tIna prakAra kA hai / jaghanya saMkhyAta, utkRSTa saMkhyAta aura ajaghanya-anutkRSTa saMkhyAta / asaMkhyAta ke tIna prakAra haiM / jaise-parItAsaMkhyAta, yuktAsaMkhyAta
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 AgamasUtra-hindI anuvAda aura asaMkhyAtAsaMkhyAta / parItAsaMkhyAta tIna prakAra kA hai-jaghanya parItAsaMkhyAta, utkRSTa parItAsaMkhyAta aura ajaghanya-anutkRSTa parItAsaMkhyAta / yuktAsaMkhyAta tIna prakAra kA hai / jaghanya yuktAsaMkhyAta, utkRSTa yuktAsaMkhyAta aura ajaghanyAnutkRSTa yuktAsaMkhyAta / asaMkhyAtasaMkhyAta tIna prakAra kA hai / jaghanya, utkRSTa aura ajaghanyAnutkRSTa asNkhyaataasNkhyaataa| bhagavan ! ananta kyA hai ? ananta ke tIna prakAra haiM / parItAnanta, yuktAnanta aura anantAnanta / parItAnanta tIna prakAra kA hai / jaghanya, utkRSTa aura ajaghanya-anutkRSTa priitaannt| AyuSman ! yuktAnanta ke tIna prakAra haiM / jaghanya, utkRSTa aura ajaghanya-anutkRSTa yuktaannt| anantAnanta ke do prakAra kahe haiM / yathA-jaghanya anantAnanta aura ajaghanya-anutkRSTa anantAnanta / bhagavan ! jaghanya saMkhyAta kitane pramANa meM hotA hai ? do rUpa pramANa jaghanya saMkhyAta hai, usake pazcAt yAvat utkRSTa saMkhyAta kA sthAna prApta na hone taka madhyama saMkhyAta jaannaa| utkRSTa saMkhyAta kI prarUpaNA isa prakAra karUMgA-eka lAkha yojana lambA-caur3A aura 316227 yojana, tIna koza, 128 dhanuSa evaM 13 / / aMgula se kucha adhika paridhi vAlA koI eka palya ho / palya ko sarSapoM ke dAnoM se bhara diyA jAye / una sarSapoM se dvIpa aura samudroM kA uddhAra-pramANa nikAlA jAtA hai / anukrama se eka dvIpa meM aura eka samudra meM isa taraha prakSepa karate-karate jitane dvIpa-samudra una sarasoM ke dAnoM se bhara jAe~, unake samApta hone para eka dAnA zalAkApalya meM DAla diyA jAe / isa prakAra ke zalAkA rUpa palya meM bhare sarasoM ke dAnoM se akathanIya loka bhare hue hoM taba bhI utkRSTa saMkhyA kA sthAna prApta nahIM hotA hai / isake liye koI dRSTAnta jaise koI eka maMca ho aura vaha AMvaloM se pUrita ho, tadanantara eka AMvalA DAlA to vaha bhI samA gayA, dUsarA DAlA to vaha bhI samA gayA, tIsarA DAlA to vaha bhI samA gayA, isa prakAra prakSepa karate-karate aMta meM eka AMvalA aisA hogA ki jisake prakSepa se maMca paripUrNa bhara jAtA hai / usake bAda AMvalA DAlA jAye to vaha nahIM samAtA hai / isI prakAra bAraMbAra DAle gaye sarSapo se jaba asaMlapya bahuta se palya aMta meM AmUlazikha pUrita ho jAyeM, unameM eka sarSapa jitanA bhI sthAna na rahe taba utkRSTa saMkhyA kA sthAna prApta hotA hai / isI prakAra utkRSTa saMkhyAta saMkhyA meM rUpa (eka) kA prakSepa karane se jaghanya parItAsaMkhyAta hotA hai / tadanantara (parItAsaMkhyAta ke) ajaghanya-anutkRSTa sthAna haiM, jahA~ taka utkRSTa parItAsaMkhyAta sthAna prApta nahIM hotA hai / jaghanya parItAsaMkhyAta rAzi ko jaghanya parItAsaMkhyAta rAzi se paraspara abhyAsa guNita karake rUpa (eka) nyUna karane para utkRSTa parItAsaMkhyAta kA pramANa hotA hai / athavA eka nyUna jaghanya yuktAsaMkhyAta utkRSTa parItAsaMkhyAta kA pramANa hai| jaghanya yuktAsaMkhyAta kA kitanA pramANa hai ? jaghanya parItAsaMkhyAta rAzi kA jaghanya parItAsaMkhyAta rAzi se anyonya abhyAsa karane para prApta paripUrNa saMkhyA jaghanya yuktAsaMkhyAta kA pramANa hotA hai / athavA utkRSTa parItAsaMkhyAta ke pramANa meM eka kA prakSepa karane se jaghanya yuktAsaMkhyAta hotA hai / AvalikA bhI jaghanya yuktAsaMkhyAta tulya samaya-pramANa vAlI jAnanA / jaghanya yuktAsaMkhyAta se Age jahA~ taka utkR,Ta yuktAsaMkhyAta prApta na ho, tatpramANa madhyama yuktAsaMkhyAta hai / jaghanya yuktAsaMkhyAta rAzi ko AvalikA se paraspara abhyAsa rUpa guNA karane se prApta pramANa meM se eka nyUna utkRSTa yuktAsaMkhyAta hai / athavA jaghanya asaMkhyAtasaMkhyAta'
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvAra-317 233 rAzi pramANa meM se eka kama karane se utkRSTa yuktAsaMkhyAta hotA hai / jaghanya asaMkhyAtAsaMkhyAta kA kyA pramANa hai ? jaghanya yuktAsaMkhyAta ke sAtha AvalikA kI rAzi kA paraspara abhyAsa karane se prApta paripUrNa saMkhyA jaghanya asaMkhyAtAsaMkhyAta hai / athavA utkRSTa yuktasaMkhyAta meM eka kA prakSepa karane se jaghanya asaMkhyAtAsaMkhyAta hotA hai / tatpazcAt madhyama sthAna hote haiM aura ve sthAna utkRSTa asaMkhyAtAsaMkhyAta prApta hone se pUrva taka jAnanA / jaghanya asaMkhyAtAsaMkhyAta mAtra rAzi kA usI jaghanya asaMkhyAtAsaMkhyAta rAzi se anyonya abhyAsa-guNA karane se prApta saMkhyA meM se eka nyUna karane para prApta saMkhyA utkRSTa asaMkhyAtAsaMkhyAta hai / athavA eka nyUna jaghanya parItAnanta utkRSTa asaMkhyAtAsaMkhyAta kA pramANa hai| jaghanya parItAnanta kA kitanA pramANa hai ? jaghanya asaMkhyAtAsaMkhyAta rAzi ko usI jaghanya asaMkhyAtAsaMkhyAta rAzi se paraspara abhyAsa rUpa meM guNita karane se prApta paripUrNa saMkhyA jaghanya parItAnanta kA pramANa hai / athavA utkRSTa asaMkhyAtAsaMkhyAta meM eka rUpa kA prakSepa karane se bhI jaghanya parItAnanta kA pramANa hotA hai / tatpazcAt ajadhanya-anutkRSTa parItAnanta ke sthAna hote haiM aura ve bhI utkRSTa parItAnanta kA sthAna prApta na hone ke pUrva taka hote haiM / jaghanya parItAnanta kI rAzi ko usI jaghanya parItAnanta rAzi se paraspara abhyAsa rUpa guNita karake usameM se eka rUpa (aMka) nyUna karane se utkRSTa parItAnanta kA pramANa hotA hai / athavA jaghanya yuktAnanta kI saMkhyA meM se eka nyUna karane se bhI utkRSTa parItAnanta kI saMkhyA banatI hai / __ jaghanya yuktAnanta kitane pramANa meM hotA hai ? jaghanya parItAnanta mAtra rAzi kA usI rAzi se abhyAsa karane se pratipUrNa saMkhyA jaghanya yuktAnanta hai / arthAt jaghanya parItAnanta jitanI sarSapa saMkhyA kA paraspara abhyAsa rUpa guNA karane se prApta paripUrNa saMkhyA jaghanya yuktAnanta hai / athavA utkRSTa paratAnanta meM eka rUpa (aMka) prakSipta karane se jaghanya yuktAnanta hotA hai / abhavasiddhika (abhavya) jIva bhI itane hI (jaghanya yuktAnanta jitane) hote haiM / usake pazcAt ajaghanyotkRSTa (madhyama) yuktAnanta ke sthAna haiM aura ve utkRSTa yuktAnanta ke sthAna ke pUrva taka haiM / jaghanya yuktAnanta rAzi ke sAtha abhavasiddhika rAzi kA paraspara abhyAsa rUpa guNAkAra karake prApta saMkhyA meM se eka rUpa ko nyUna karane para prApta rAzi utkRSTa yuktAnanta kI saMkhyA hai / athavA eka rUpa nyUna jaghanya anantAnanta utkRSTa yuktAnanta hai / jaghanya yuktAnanta ke sAtha abhavasiddhika jIvoM ko paraspara abyAsa rUpa se guNita karane para prApta pUrNa saMkhyA jaghanya anantAnanta kA pramANa hai / athavA utkRSTa yuktAnanta meM eka rUpa kA prakSepa karane se jaghanya anantAnanta hotA hai / tatpazcAt sabhI sthAna ajaghanyotkRSTa anantAnanta ke hote haiM / bhAvasaMkhyA kyA hai ? isa loka meM jo jIva zaMkhagatinAma-gotra karmAdikoM kA vedana kara rahe haiM ve bhAvazaMkha hai / yahI bhAva saMkhyA hai, yahI bhAvapramANa kA varNa' hai / [318] vaktavyatA kyA hai ? tIna prakAra kI hai, yathA-svasamayavaktavyatA, paramasamayavaktavyatA aura svasamaya-parasamayavaktavyatA / avirodhI rUpa se svasiddhAnta ke kathana, prajJApana,
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 AgamasUtra - hindI anuvAda - prarUpaNa, darzana, nidarzana aura upadarzana karane ko svasamayavaktavyatA kahate haiM / jisa vaktavyatA meM parasamaya kA kathana yAvat upadarzana kiyA jAtA hai, use parasamayavaktavyatA kahate haiM / jisa vaktavyatA meM svasiddhAnta aura parasiddhAnta donoM kA kathana yAvat upadarzana kiyA jAtA hai, use svasamaya parasamaya vaktavyatA kahate haiM / ( ina tInoM vaktavyatAoM meM se) kauna naya kisa vaktavyatA ko svIkAra karatA hai ? naigama, saMgraha aura vyavahAra naya tInoM prakAra kI vaktavyatA ko svIkAra karate haiM / RjusUtranaya svasamaya aura parasamaya ko hI mAnya karatA hai / kyoMki svasamayavaktavyatA prathama bheda svasamayavaktavyatA meM aura parasamaya kI vaktavyatA dvitIya bheda parasamayavaktavyatA meM antarbhUt ho jAtI hai / isalie vaktavyatA ke do hI prakAra haiN| tInoM zabdanaya eka svasamayavaktavyatA ko hI mAnya karate haiM / unake matAnusAra parasamayavaktavyatA nahIM hai / kyoMki parasamaya anartha, ahetu, asadbhAva, akriya, unmArga, anupadeza aura mithyAdarzana rUpa hai / isalie svasamaya kI vaktavyatA hI hai / [319-321] bhagavan ! arthAdhikAra kyA hai ? (AvazyakasUtra ke ) jisa adhyayana kA jo artha varNya viSaya hai usakA kathana arthAdhikAra kahalAtA hai / yathA - sAvadyayogavirati, utkIrtana - stuti karanA hai / tRtIya adhyayana kA artha guNavAn puruSoM ko vandanA, namaskAra karanA hai / cauthe meM AcAra meM huI skhalanAoM kI nindA karane kA arthAdhikAra hai / kAyotsarga adhyayana meM vraNacikitsA karane rUpa arthAdhikAra hai / pratyAkhyAna adhyayana kA ) guNa dhAraNa karane rUpa arthAdhikAra hai / [322] samavatAra kyA hai ? samavatAra ke chaha prakAra haiM, jaise- nAmasamavatAra, sthApanAsamavatAra, dravyasamavatAra, kSetrasamavatAra, kAlasamavatAra aura bhAvasamavatAra / nAma aura sthApanA (samavatAra) kA varNana pUrvavat jAnanA | dravyasamavatAra do prakAra kA kahA hai-AgamadravyasamavatAra, no AgamadravyasamavatAra / yAvat AgamadravyasamavatAra kA tathA noAgamadravyasamavatAra ke bheda jJAyakazarIra aura bhavyazarIra noAgamadravyasamavatAra kA svarUpa pUrvavat jAnanA / jJAyakazarIra-bhavyazarIravyatiriktadravyasamavatAra kitane prakAra kA hai ? tIna prakAra kA haiAtmasamavatAra, parasamavatAra, tadubhavasamavatAra / AtmasamavatAra kI apekSA sabhI dravya AtmabhAvameM hI rahate haiM, paramasamavatArApekSayA kuMDa meM bera kI taraha parabhAva meM rahate haiM tathA tadubhayasamavatAra se (sabhI dravya) ghara meM stambha athavA ghaTa meM grIvA kI taraha parabhAva tathA AtmabhAva - donoM meM rahate haiM / athavA jJAyakazarIrabhavyazarIravyatirikta dravyasamavatAra do prakAra kA hai- AtmasamavatAra aura tadubhayasamavatAra / jaise AtmasamavatAra se catuSSaSTikA AtmabhAva meM rahatI hai aura tadubhayasamavatAra kI apekSA dvAtriMzikA meM bhI aura apane nijarUpa meM bhI rahatI hai / dvAtriMzikA AtmasamavatAra kI apekSA AtmabhAva meM aura ubhayasamavatAra kI apejJA SoDazikA kameM bhI rahatI hai aura AtmabhAva meM bhI rahatI hai / poDazikA AtmasamavatAra se AtmabhAva meM samavatIrNa hotI hai aura tadubhayasamavatAra kI apekSA aSTabhAgikA meM bhI tathA apane nijarUpa meM bhI rahatI hai / aSTabhAgikA AtmasamavatAra kI apekSA AtmabhAva meM tathA tadubhayasamavatAra kI apekSA caturbhAgakA meM bhI samavatarita hotI hai aura apane nija svarUpa meM bhI samavatarita hotI hai /
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvAra-322 AtmasamavatAra kI apekSA caturbhAgikA AtmabhAva meM aura tadubhayasamavatAra se ardhamAnikA meM samavatIrNa hotI hai evaM AtmabhAva meM bhI / AtmasamavatAra se ardhamAnikA AtmabhAva meM evaM tadubhayasamavatAra kI apekSA mAnikA meM tathA AtmabhAva meM bhI samavatIrNa hotI hai / yaha jJAyakazarIrabhavyazarIravyatirikta dravyasamavatAra kA varNana hai / isa taraha noAgamadravyasamavatAra aura dravyasamavatAra kI prarUpaNA pUrNa huI / kSetrasamavatAra kyA hai ? do prakAra se hai / AtmasamavatAra, tadubhayasamavatAra / AtmasamavatAra kI apekSA bharatakSetra AtmabhAva meM rahatA hai aura tadubhayasamavatAra kI apekSA jambUdvIpa meM bhI rahatA hai aura AtmabhAva meM bhI rahatA hai / AtmasamavatAra kI apekSA jambUdvIpa AtmabhAva meM rahatA hai aura tadubhayasamavatAra kI apekSA tiryakloka meM bhI samavatarita hotA hai aura AtmabhAva meM bhI / AtmasamavatAra se tiryakloka AtmabhAva meM samavatIrNa hotA hai aura tadubhayasamavatAra kI apekSA loka meM samavatarita hotA hai aura AtmabhAva-nijarUpa meM bhI / kAlasamavatAra do prakAra kA hai yathA-AtmasamavatAra, tadubhayasamavatAra / jaise-AtmasamavatAra kI apekSA samaya AtmabhAva meM rahatA hai aura tadubhayasamavatAra kI apekSA AvalikA meM bhI aura AtmabhAva meM bhI rahatA hai / isI prakAra AnaprANa, stoka, lava, muhUrta, ahorAtra, pakSa, mAsa, Rtu, ayana, saMvatsara, yuga, yAvat palyopama, sAgaropama ye sabhI AtmasamavatAra meM AtmabhAva meM aura tadubhayasamavatAra se avasarpiNI-utsarpiNI meM bhI aura AtmabhAva meM bhI rahate haiM / avasarpiNI-utsarpiNI kAla AtmasamavatAra kI apekSA AtmabhAva meM rahatA hai aura tadubhayasamavatAra kI apekSA pudgalaparAvartana meM bhI aura AtmabhAva meM bhI rahatA hai / pudgalaparAvartanakAla AtmasamavatAra kI apekSA nijarUpa meM rahatA hai aura tadubhayasamavatAra se atIta aura anAgata kAla meM bhI evaM AtmabhAva meM bhI rahatA hai / atIta-anAgata kAla AtmasamavatAra kI apekSA AtmabhAva meM rahatA hai, tadubhayasamavatAra kI apekSA sarvAddhAkAla meM bhI rahatA hai aura AtmabhAva meM bhI rahatA hai / __ bhAvasamavatAra kyA hai ? do prakAra kA hai / AtmasamavatAra aura tadubhayasamavatAra / AtmasamavatAra kI apekSA krodha nijasvarUpa meM rahatA hai aura tadubhayasamavatAra se mAna meM aura nijasvarUpa meM bhI samavatIrNa hotA hai / isI prakAra mAna, mAyA, lobha, rAga, mohanIya aura aSTakarma prakRtiyA~ AtmasamavatAra se AtmabhAva meM tathA tadubhayasamavatAra se chaha prakAra ke bhAvoM meM aura AtmabhAva meM bhI rahatI haiM / isI prakAra chaha bhAva jIva, jIvAstikAya, AtmasamavatAra kI apekSA nijasvarUpa meM rahate haiM aura tadubhayasamavatAra kI apekSA dravyoM meM aura AtmabhAva meM bhI rahate haiM / inakI saMgrahaNI gAthA isa prakAra hai [323] krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga, mohanIyakarma, (karma) prakRti, bhAva, jIva, jIvAstikAya aura sarvadravya (AtmasamavatAra se apane-apane svarUpa meM aura tadubhayasamavatAra se pararUpa aura sva-svarUpa meM bhI rahate haiM) [324] yahI bhAvasamavatAra hai / __ [325] nikSepa kise kahate haiM ? nikSepa ke tIna prakAra haiM / yathA-oghaniSpanna, nAmaniSpanna, sUtrAlApakaniSpanna / oghaniSpannanikSepa ke cAra bheda haiM / unake nAma haiM-adhyayana,
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 AgamasUtra-hindI anuvAda akSINa, Aya, kSapaNA / adhyayana ke cAra prakAra haiM, yathA-nAma-adhyayana, sthApanA-adhyayana, dravya-adhyayana, bhAva-adhyayana / nAma aura sthApanA adhyayana kA svarUpa pUrvavat jAnanA / dravya-adhyayana kA kyA svarUpa hai ? dravya-adhyayana ke do prakAra haiM, Agama se aura noAgama jisane 'adhyayana' isa pada ko sIkha liyA hai, sthira kara liyA hai, jita, mita aura parijita kara liyA hai yAvat jitane bhI upayoga se zUnya haiM, ve Agama se dravya-adhyayana haiN| naigamanaya jaisA hI vyavahAranaya kA mata hai, saMgrahanaya ke mata se eka yA aneka AtmAe~ eka Agamadravya-adhyayana haiM, ityAdi samagra varNana Agamadravya-Avazyaka jaisA hI jAnanA / noAgamadravya-adhyayana tIna prakAra kA hai / jJAyakazarIdravya-adhyayana, bhavyazarIradravya-adhyayana, jJAyakazarIrabhavyazarIvyatiriktadravya-adhyayana / adhyayana pada ke arthAdhikAra ke jJAyaka ke vyapagatacaitanya, cyuta, cyAvita tyaktadeha yAvat aho isa zarIra rUpa pudgalasaMghAta ne 'adhyayana' isa pada kA vyAkhyAna kiyA thA, yAvat upadarzita kiyA thA, (vaisA yaha zarIra jJAyakazarIradravyaadhyayana hai / ) etadviSayaka koI dRSTAnta hai ? jaise ghar3e meM se ghI yA madhu ke nikAla liye jAne ke bAda bhI kahA jAtA hai yaha ghI kA ghar3A thA, yaha madhukuMbha thA / janmakAla prApta hone para jo jIva yonisthAna se bAhara nikalA aura isI prApta zarIrasamudAya ke dvArA jinopadiSTa bhAvAnusAra 'adhyayana' isa pada ko sIkhegA, lekina abhI-vartamAna meM nahIM sIkha rahA hai aisA usa jIva kA zarIra bhavyazarIradravyAdhyayana kahA jAtA hai / isakA koI dRSTAnta hai ? jaise kisI ghar3e meM abhI madhu yA ghI nahIM bharA gayA hai, to bhI usako yaha ghRtakuMbha hogA, madhukuMbha hogA kahanA / patra yA pustaka meM likhe hue adhyayana ko jJAyakazarIrabhavyazarIra-vyatiriktadravyAdhyayana kahate haiM / bhAva-adhyayana kyA hai ? do prakAra haiM-AgamabhAva-adhyayana, noaagmbhaav-adhyyn| jo adhyayana ke artha kA jJAyaka hone ke sAtha usameM upayogayukta bhI ho, use AgamabhAvaadhyayana kahate haiM / AyuSman ! noAgamabhAva-adhyayana kA svarUpa isa prakAra hai [326] adhyAtma meM Ane, upArjita karmoM kA kSaya karane aura navIna karmoM kA baMdha nahIM hone dene kA kAraNa hone se (mumukSu adhyayana kI abhilASA karate haiM / [327] yaha noAgamabhAva-adhyayana kA svarUpa hai / akSINa kA kyA svarUpa hai ? akSINa ke cAra prakAra haiM / yathA-nAma-akSINa, sthApanAakSINa, dravya-akSINa aura bhAva-akSINa / nAma aura sthApanA akSINa kA svarUpa pUrvavat jAnanA / dravya-akSINa kyA hai ? do prakAra haiM / yathA-Agama se, noAgama se / jisane akSINa isa pada ko sIkha liyA hai, sthira, jita, mita, parijita kiyA hai ityAdi jaisA dravya-adhyayana meM kahA vaisA hI yahA~ samajhanA / noAgamadravya-akSINa ke tIna prakAra haiM / yathA-jJAyakazarIdravyaakSINa, bhavyazarIradravya-akSINa, jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktadravya-akSINa / akSINa pada ke arthAdhikAra ke jJAtA kA vyapagata cyuta, cyavita, tyaktadeha Adi jaisA dravya-adhyayana ke saMdarbha meM varNana hai, vaise yahA~ bhI karanA / samaya pUrNa hone para jo jIva yoni se nikalakara utpanna huA Adi pUrvokta bhavyazarIradravya-adhyayana ke jaisA isa bhavyazarIradravya-akSINa kA
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvAra-327 237 varNana jAnanA / sarvAkAza-zreNi jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktadravya-akSINa rUpa hai / bhAva-akSINa kyA hai ? do prakAra kA hai, yathA-Agama se, noAgama se / jJAyaka jo upayoga se yukta ho-vaha Agama kI apekSA bhAva-akSINa hai / noAgamabhAva-akSINa kA kyA svarUpa hai ? 328] jaise dIpaka dUsare saikar3oM dIpakoM ko prajvalita karake bhI pradIpta rahatA hai, usI prakAra AcArya svayaM dIpaka ke samAna dedIpyamAna haiM aura dUsaroM ko dedIpyamAna karate haiM / [329] isa prakAra se noAgamabhAva-akSINa kA svarUpa jAnanA cAhiye / Aya kyA hai ? Aya ke cAra prakAra haiM / yathA-nAma-Aya, sthApanA-Aya, dravyaAya, bhAva-Aya / nAma-Aya aura sthApanA-Aya kA varNa' pUrvavat jAnanA / dravya-Aya ke do bheda haiM-Agama se, noAgama se / jisane Aya yaha pada sIkha liyA hai, sthira kara liyA hai kintu upayoga rahita hone se dravya hai yAvat jitane upayoga rahita haiM, utane hI Agama se dravya-Aya haiM / yaha Agama se dravya-Aya kA svarUpa jAnanA / noAgamadravya-Aya ke tIna prakAra haiM / yathA-jJAyakazarIradravya-Aya, bhavyazarIradravya-Aya, jJAyakazarIrabhavyazarIvyatiriktadravyaAya / jJAyakazarIdravya-Aya kise kahate haiM ? Aya pada ke arthAdhikAra ke jJAtA kA vyapagata, cyuta, cyavita tyakta Adi zarIra dravyAdhyayana kI vaktavyatA jaisA hI jJAyakazarIranoAgamadravyaAya kA svarUpa jAnanA / samaya pUrNa hone para yoni se nikalakara jo janma ko prApta haA Adi bhavyazarIradravya-adhyayana ke varNana ke samAna bhavyazarIdravya-Aya kA svarUpa jAnanA / jJAyakazarIrabhavyazarIvyatirikta-dravya-Aya ke tIna prakAra haiM / yathA-laukika, kupravAcanika, lokottara / laukikadravya-Aya ke tIna prakAra haiM / yathA-sacitta, acitta aura mizra / sacitta laukika-Aya kyA hai ? tIna prakAra haiM / yathA-dvipada-Aya, catuSpada-Aya, apada-Aya / inameM se dAsa-dAsiyoM kI Aya dvipada-Aya rUpa hai / azvoM hAthiyoM kI prApti catuSpada-Aya rUpa aura Ama, AmalA ke vRkSoM Adi kI prApti apada-Aya rUpa hai / sonAcAMdI, maNi-motI, zaMkha, zilA, pravAla, raktaratna Adi kI prApti acitta-Aya hai / alaMkArAdi se tathA vAdyoM se vibhUSita dAsa-dAsiyoM, ghor3oM, hAthiyoM Adi kI prApti ko mizra Aya kahate haiM / kupravAcanika Aya tIna prakAra kI hai / yathA-sacitta, acitta, mizra / ina tInoM kA varNana laukika-Aya ke anurUpa jAnanA . lokottarika-Aya kyA hai ? tIna prakAra haiM / sacitta, acitta aura mizra / ziSyaziSyAoM kI prApti sacitta-lokottarika-Aya hai / acitta pAtra, vastra, pAdapoMcchana, Adi kI prApti acitta lokottarika-Aya haiM / bhAMDopakaraNAdi sahita ziSya-ziSyAoM kI prApti-lAbha ko mizra Aya kahate haiM / bhAva-Aya kA kyA svarUpa hai ? do prakAra haiM / Agama se, noAgama se / Ayapada ke jJAtA aura sAtha hI usake upayoga se yukta jIva AgamabhAva-Aya haiM / noAgamabhAva-Aya ke do prakAra haiM, yathA-prazasta aura aprazasta / prazasta noAgamabhAva-Aya ke tIna prakAra haiM / yathA-jJAna-Aya, darzana-Aya, cAritra-Aya / aprazastanoAgamabhAva-Aya ke cAra prakAra haiM /
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 AgamasUtra-hindI anuvAda yathA-krodha-Aya, mAna-Aya, mAyA-Aya aura lobha-Aya / yahI aprazastabhAvaAya hai / kSapaNA kyA hai ? cAra prakAra jAnanA / nAmakSapaNA, sthApanAkSapaNA, dravyakSapaNA, bhAvakSapaNA / nAma aura sthApanAkSapaNA kA varNana pUrvavat / dravyakSapaNA do prakAra kI hai / Agama se aura noAgama se / jisane 'kSapaNA' yaha pada sIkha liyA hai, sthira, jita, mita aura parijita kara liyA hai, ityAdi varNana dravyAdhyayana ke samAna hai / noAgamadravyakSapaNA ke tIna bheda haiM / yathA-jJAyakazarIradravyakSapaNA, bhavyazarIradravyakSapaNA, jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktadravyakSapaNA / jJAyakazarIradravyakSapaNA kyA hai ? kSapaNA pada ke adhikAra ke jJAtA kA vyapagata, cyuta, cyAvita, tyakta zarIra ityAdi sarva varNana dravyAdhyayana ke samAna jAnanA / samaya pUrNa hone para jo jIva utpanna huA aura prApta zarIra se jinopadiSTa bhAva ke anusAra bhaviSya meM kSapaNA pada ko sIkhegA, kintu abhI nahIM sIkha rahA hai, aisA vaha zarIra bhavyazarIradravyakSapaNA hai / isake liye dRSTAnta kyA hai ? yaha ghI kA ghar3A hogA, yaha madhukalaza hogA, aisA khnaa| jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktadravyakSapaNA kA svarUpa jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktadravya-Aya ke samAna jAnanA / __ bhAvakSapaNA kyA hai ? do prakAra kI hai / yathA-Agama se, noAgama se / kSapaNA isa pada ke adhikAra kA upayogayukta jJAtA Agama se bhAvakSapaNA rUpa hai / noAgamabhAvakSapaNA do prakAra kI hai / yathA-prazastabhAvakSapaNA, aprazastabhAvakSapaNA / noAgamaprazastabhAvakSapaNA cAra prakAra kI hai / yathA-krodhakSapaNA, mAnakSapaNA, mAyAkSapaNA aura lobhakSapaNA / aprazastabhAvakSapaNA tIna prakAra kI kahI gaI hai / yathA-jJAnakSapaNA, darzanakSapaNA, cAritrakSapaNA / nAmaniSpanna nikSepa kyA hai ? nAmaniSpanna sAmAyika hai / vaha cAra prakAra kA hai / yathA-nAmasAmAyika, sthApanAsAmAyika, dravyasAmAyika, bhAvasAmAyika | nAmasAmAyika aura sthApanAsAmAyika kA svarUpa pUrvavat / bhavyazarIradravyasAmAyika taka dravyasAmAyika kA varNana bhI tathaiva jAnanA / patra meM athavA pustaka meM likhita 'sAmAyika' pada jJazarIrabhavyazarIravyatiriktadravya sAmAyika hai / bhAvasAmAyika kyA hai ? do prakAra haiM / yathA-AgamabhAvasAmAyika, noAgamabhAvasAmAyika / sAmAyika pada ke arthAdhikAra kA upayogayukta jJAyaka Agama se bhAvasAmAyika hai / bhagavan ! noAgamabhAvasAmAyika kyA hai ? [330-336] jisakI AtmA saMyama, niyama aura tapa meM saMnihita hai, usI ko sAmAyika hotI hai, jo sarva bhUtoM, sthAvara Adi prANiyoM ke prati samabhAva dhAraNa karatA hai, usI ko sAmAyika hotI hai, aisA kevalI bhagavAn ne kahA hai / jisa prakAra mujhe duHkha priya nahIM hai, usI prakAra sabhI jIvoM ko bhI priya nahIM hai, aisA jAnakara-anubhava kara jo na svayaM kisI prANI kA hanana karatA hai, na dUsaroM se karavAtA hai aura na hanana kI anumodanA karatA hai, kintu sabhI jIvoM ko apane samAna mAnatA hai, vahI samaNa kahalAtA hai / jisako kisI jIva ke prati dveSa nahIM hai aura na rAga hai, isa kAraNa vaha sama manavAlA hotA hai / yaha
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvAra - 336 239 prakArAntara se samaNa kA paryAyavAcI nAma hai / jo sarpa, giri, agni, sAgara, AkAza-tala, vRkSasamUha, bhramara, mRga, pRthvI, kamala, sUrya aura pavana ke samAna hai, vahI samaNa hai / yaha zramaNa tabhI saMbhava hai jaba vaha sumana ho aura bhAva se bhI pApI mana vAlA na ho / jo mAtA-pitA Adi svajanoM meM evaM parajanoM meM tathA mAna-apamAna meM samabhAva kA dhAraka ho / sUtrAlApakaniSpannanikSepa kyA hai ? isa samaya sUtrAlApakaniSpannanikSepa kI prarUpaNA karane kI icchA hai aura avasara bhI prApta hai / kintu Age anugama nAmaka tIsare anuyogadvAra meM isI kA varNana kiye jAne se lAghava kI dRSTi se abhI nikSepa nahIM karate haiM / [337-339] bhagavan ! anugama kA kyA hai ? anugama ke do bheda haiM / sUtrAnugama aura niryuktyanugama / niryuktyanugama ke tIna prakAra haiM / yathA - nikSepaniryuktyanugama, upodghAtaniryuktyanugama aura sUtrasparzikaniryuktyanugama / ( nAma sthApanA Adi rUpa ) nikSepa kI niryukti kA anugama pUrvavat jAnanA / AyuSman ! upodghAtaniryukti anugama kA svarUpa gAthoktakrama se isa prakAra jAnanA - uddeza, nirdeza, nirgama, kSetra, kAla, puruSa, kAraNa, pratyaya, lakSaNa, naya, samavatAra, anumata, kima-kyA, kitane prakAra kA, kisako, kahA~ para, kisameM, kisa prakAra - kaise, kitane kAla taka, kitanI, aMtara, aviraha, bhava, AkarSa, sparzanA aura niyukti / arthAt ina praznoM kA uttara upodghAtaniryuktyanugama rUpa hai / [340-342] sUtrasparzikaniryuktyanugama kyA hai ? (jisa sUtra kI vyAkhyA kI jA rahI hai usa sUtra ko sparza karane vAlI niyukti ke anugama ko sUtrasparzika-niryuktyanugama kahate haiM / ) isa anugama meM askhalita, amilita, avyatyAmreDita, pratipUrNa, pratipUrNaghoSa kaMThoSThavipramukta tathA guruvAcanopagata rUpa se sUtra kA uccAraNa karanA cAhiye / isa prakAra se sUtra kA uccAraNa karane se jJAta hogA ki yaha svasamayapada hai, yaha parasamayapada hai, yaha baMdhapada hai, yaha mokSapada hai, athavA yaha sAmAyikapada hai, yaha nosAmAyikapada hai / sUtra kA nirdoSa vidhi se uccAraNa kiye jAne para kitane hI sAdhu bhagavantoM ko kitaneka arthAdhikAra adhigata ho jAte haiM aura kinhIM - kinhIM ko kitaneka arthAdhikAra anadhigata rahate haiM / ata eva una anadhigata arthoM kA adhigama karAne ke liye eka-eka pada kI prarUpaNA karUMgA / jisakI vidhi isa prakAra hai -saMhitA, padaccheda, padoM kA artha, padavigraha, cAlanA aura prasiddhi | yaha vyAkhyA karane kI vidhi ke chaha prakAra haiM / [343-350] naya kyA hai ? mUla naya sAta haiM / naigamanaya, saMgrahanaya, vyavahAranaya, RjusUtranaya, zabdanaya, samabhirUDhanaya aura evaMbhUtanaya / jo aneka prakAroM se vastu ke svarUpa ko jAnatA hai, aneka bhAvoM se vastu kA nirNaya karatA hai ( vaha naigamanaya hai ) / zeSa nayoM ke lakSaNa kahU~gA - suno / samyak prakAra se gRhIta - yaha saMgrahanaya kA vacana hai / isa prakAra se saMkSepa meM kahA hai / vyavahAranaya sarva dravyoM ke viSaya meM vinizcaya karane ke nimitta pravRtta hotA hai / RjusUtranayavidhi pratyutpannagrAhI jAnanA / zabdanaya padArtha ko vizeSatara mAnatA hai / samabhirUDhanaya vastu kA anyatra saMkramaNa avastu mAnatA hai / evaMbhUtanaya vyaMjana artha evaM tadubhava ko vizeSa rUpa se sthApita karatA hai / - ina nayoM dvArA heya aura upAdeya artha kA jJAna prApta karake tadanakUla pravRtti karanI
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 AgamasUtra-hindI anuvAda hI cAhiye / isa prakAra kA jo upadeza hai vahI (jJAna) naya kahalAtA hai / ina sabhI nayoM kI paraspara viruddha vaktavyatA ko sunakara samasta nayoM se vizuddha samyaktva, cAstri guNa meM sthita hone vAlA sAdhu (mokSasAdhaka ho sakatA) hai / isa prakAra naya-adhikAra kI prarUpaNA jAnanA / 45 ___ anuyoga dvAra-cUlikAsUtra-2-kA munidIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa bhAga-12-kA hindI anuvAda pUrNa -x -xAgamasUtra-hindI anuvAda pUrNa
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ hamAre Agama saMbaMdhi sAhitya 1.45 - Agama - mala [ardhamAgadhI 2.45 - Agama - gujarAtI anuvAda 3.45 - Agama - saTIkaM 4.45 - Agama - viSayAnukama mahApUjanavidhI 6.45- Agama - zabdakoza 7.45 - AgamasUtra - [hindIanuvAda 5.45-Agama | 12 zrI zruta prakAzana nidhi