________________
પ્રતિક્રમણ હેતુગર્ભિત સ્વાધ્યાય(ગાથા-૧થી ૪ શક્તિના સંચય માટે દેશવિરતિ સામાયિકનું પાલન કરી સર્વવિરતિની શક્તિનો સંચય કરે છે. આ દેશવિરતિ સામાયિકમાં જે કોઈ સ્કૂલના થઈ હોય તેની નિંદા-ગર્તા દ્વારા શુદ્ધિ કરીને તેના વિશુદ્ધ પરિણામની નિષ્પત્તિ અર્થે અને જેના ફલરૂપે સર્વવિરતિ સામાયિક પ્રાપ્ત થાય તદર્થે શ્રાવકાચારમાં થયેલા અતિચાર દોષોની શુદ્ધિ અર્થે શ્રાવક પ્રતિક્રમણની ક્રિયા કરે છે. જે પ્રતિક્રમણની ક્રિયા શ્રાવકે દેશવિરતિ સામાયિકરૂપે સ્વીકારેલાં બારવ્રતોમાં થયેલા અતિચારની શુદ્ધિને અનુકૂળ વ્યાપારરૂપે આલોચના, પ્રતિક્રમણ અને કાઉસગ્ગના ક્રમથી પ્રતિક્રમણમાં વણાયેલ છે. અહીં ષડૂઆવશ્યકની ક્રિયામાં આલોચના પ્રતિક્રમણના પૂર્વાગરૂપ છે અને કાઉસ્સગ્ન પ્રતિક્રમણના ઉત્તરાંગરૂપ છે. તેથી સાધુ કે શ્રાવક ઉપયોગપૂર્વક આલોચનારૂપ પૂર્વાગ, પ્રતિક્રમણરૂપ મુખ્યઅંગ અને કાઉસગ્ગરૂપ ઉત્તરાંગમાં યત્ન કરે અને લક્ષ્યના વિસ્મરણ વગર પ્રતિક્રમણકાળમાં અંતરંગ દૃઢ વ્યાપાર કરે; તો અવશ્ય અતિચારોરૂપ પાપની શુદ્ધિ દ્વારા દેશવિરતિ ચારિત્રની કે સર્વવિરતિ ચારિત્રની શુદ્ધિ થાય છે. આ રીતે અતિચારની શુદ્ધિ અર્થે ચોથું પ્રતિક્રમણ આવશ્યક કરાય છે. પ. કાયોત્સર્ગ -
કાયોત્સર્ગ કાયાનો ઉત્સર્ગ સ્થાન, મૌન અને ધ્યાનથી કાયાનો ત્યાગ. આ રીતે કાયાનો ત્યાગ કરીને કાયોત્સર્ગ કાળમાં સાધુ કે શ્રાવક શુભચિંતવન દ્વારા વિશેષ પ્રકારે સમભાવને ઉલ્લસિત કરવા પ્રયત્ન કરે છે. આરંભ-સમારંભ વાળી કાયા છે, તેના ત્યાગપૂર્વક નિરારંભ યોગને ઉલ્લસિત કરે તે પ્રકારના મનોવ્યાપારરૂપ કાયોત્સર્ગની ક્રિયા તે “કાયોત્સર્ગ આવશ્યક”. સંયમજીવનમાં કે શ્રાવકના જીવનમાં લાગેલા અતિચારો આલોચનાથી કે પ્રતિક્રમણથી શુદ્ધ થયા પછી કદાચ કોઈ અંશથી શુદ્ધ ન થયા હોય તો તે કાયોત્સર્ગથી શુદ્ધ થાય છે તેથી સામાયિકનો પરિણામ વિશુદ્ધતર બને છે.
૬. પચ્ચક્ખાણ :
સામાયિકના પરિણામના પ્રકર્ષના અર્થી જીવો વિશુદ્ધભાવની પ્રાપ્તિ ન થાય ત્યાં સુધી સંતોષવાળા હોતા નથી. તેથી પોતાના સામાયિકના ભાવના પ્રકર્ષ અર્થે વિશેષ પ્રકારના પચ્ચક્ખાણ કરે છે જેના બળથી સામાયિકનો
