________________
૧૧
પ્રતિક્રમણ હેતુગર્ભિત સ્વાધ્યાય/ઢાળ-૧/ગાથા-૩થી ૬
આ રીતે ચાર આવશ્યક કર્યા પછી ત્રણની ચિકિત્સા જેવું પાંચમુ આવશ્યક કાયોત્સર્ગ આવશ્યક” કરાય છે. જેમ દેહમાં ક્યાંક વ્રણ=ઘા, પડ્યો હોય તો તેની ચિકિત્સા કરીને તે વ્રણને દૂર કરાય છે. તેમ સ્વીકારાયેલાં વ્રતોમાં જે કોઈ અતિક્રમ થયો હોય તેની નિંદા કરીને વ્રતોને નિરતિચાર પાળવાનો પક્ષપાત ઊભો કર્યા પછી તે નિંદાથી પણ કોઈ સૂક્ષ્મ અતિચાર દૂર ન થયો હોય તો તે અતિચાર વ્રતરૂપ દેહ માટે વણતુલ્ય છે અને તેની શુદ્ધિ અર્થે કાયોત્સર્ગ કરાય છે. કાયોત્સર્ગ કાળમાં વર્તતા શુભધ્યાનથી વ્રણતુલ્ય અવશેષ અતિચારોનો નાશ થાય છે. આ પ્રકારના કાયોત્સર્ગ આવશ્યકથી પણ સામાયિકના પરિણામમાં જ અતિશયતા આવે છે; કેમ કે સામાયિક આવશ્યક સાવઘયોગની વિરતિરૂપ છે અને અતિચારો સાવઘયોગરૂપ છે. તેથી વણતુલ્ય અતિચારની શુદ્ધિની ક્રિયા સાવદ્યયોગની વિરતિમાં જ અતિશયતાનું આધાન કરે છે.
વળી, છટું આવશ્યક “પચ્ચખાણ આવશ્યક” છે જે ગુણધારણા રૂપ છે. અર્થાત્ પચ્ચકખાણ કરીને વિશેષ પ્રકારના ગુણની નિષ્પત્તિને અનુકૂળ ધારણાના ઉપયોગની ક્રિયા છે; કેમ કે પચ્ચખાણ ગ્રહણ કર્યા પછી પચ્ચખાણ કાળની અવધિ સુધી તે ગુણને ધારણ કરીને પાપવ્યાપારથી વિરામના પરિણામરૂપ પચ્ચખાણ છે. જેમ ઉપવાસનું પચ્ચખાણ કરેલું હોય તો આહારાદિની પ્રવૃત્તિ દ્વારા આહારસંજ્ઞા ન ઊઠે તેવા પ્રકારના પચ્ચકખાણ દ્વારા પચ્ચકખાણ કાલાવધિ સુધી આહારની પ્રવૃત્તિથી દૂર રહીને ગુણવૃદ્ધિને અનુકૂળ એવો ધારણાનો વ્યાપાર પ્રવર્તે છે.
છ આવશ્યકમાં પહેલાં ત્રણ આવશ્યક દ્વારા સામાયિકના પરિણામની નિષ્પત્તિને અનુકૂળ વ્યાપાર વિશેષ થાય છે, ત્યારપછી અતિચારના શોધન અર્થે પ્રતિક્રમણ નામનું ચોથું આવશ્યક કરાય છે જેના પૂર્વાગરૂપે આલોચના કરાય છે અને પછી પ્રતિક્રમણ કરાય છે જેનાથી પાપની શુદ્ધિ થાય છે અને કંઈક અવશિષ્ટ પાપની અશુદ્ધિ રહેલ હોય તો તદર્થે ઉત્તરાંગરૂપે કાયોત્સર્ગ નામનું પાંચમું આવશ્યક કરાય છે. આ રીતે, પ્રતિક્રમણ અને કાયોત્સર્ગ આવશ્યક દ્વારા અતિચારોની શુદ્ધિ કરાયા પછી પૂર્વના સંવરભાવ કરતાં અધિક સંવરભાવ પ્રાપ્ત થાય એવા પ્રકારના વિશેષ ગુણ નિષ્પત્તિનું કારણ બને તદર્થે અંતે
