________________
૧૨
પ્રતિક્રમણ હેતુગર્ભિત સ્વાધ્યાયઢાળ-૧/ગાથા-૩થી ૬ પચ્ચકખાણ ગ્રહણ કરાય છે. આનાથી નિરવઘ જીવનનો અધિક પક્ષપાત થાય છે અને પચ્ચકખાણના બળથી વિશેષ ગુણની ધારણાને કારણે સ્વીકારાયેલું સામાયિક આવશ્યક જ નિર્મલ-નિર્મલતર બને છે. આથી જે શ્રાવકે આ છે આવશ્યકના મર્મને ધારણ કરીને પ્રતિક્રમણકાળમાં સ્વશક્તિને ગોપવ્યા વગર શક્તિ અનુસાર પચ્ચકખાણ ગ્રહણ કરેલું હોય તે શ્રાવક સંસારની પ્રવૃત્તિમાં હોય ત્યારે પણ વિરતિ પ્રત્યેના પક્ષપાતનો પરિણામ ધારણ કરે છે, કેમ કે જો ઉપવાસનું પચ્ચખાણ હોય તો સંસારની અન્ય પ્રવૃત્તિ થતી હોય ત્યારે પણ વિરતિ પ્રત્યેના પક્ષપાતને કારણે ઉપવાસ કાળમાં ઉપવાસને અનુકૂળ સંવરભાવ વર્તે છે. તેથી જ આવશ્યકમાં જે સામાયિકનો પરિણામ કહેલો છે તે વિરતિરૂપ છે અને અસામાયિક કાળમાં શ્રાવકો માટે સામાયિકના પરિણામરૂપ વિરતિ ગુણનું પાલન સંભવિત નથી તોપણ કાંઈક વિરતિના પરિણામરૂપ ઉપવાસ દ્વારા તે શ્રાવક પોતાના દેશવિરતિના પરિણામની જ વૃદ્ધિ કરે છે.
આ રીતે જ આવશ્યક બતાવ્યા પછી હવે, તે છ આવશ્યકથી પ્રધાનરૂપે કયા કાર્યો થાય છે તે ક્રમસર બતાવે છે.
“સામાયિક આવશ્યક”થી ચારિત્રની અત્યંત શુદ્ધિ થાય છે. સામાન્ય રીતે શ્રાવકને મોક્ષની અત્યંત ઇચ્છા હોવાથી મોક્ષના એક ઉપાયભૂત ચારિત્ર પ્રત્યે રાગ હોય છે તેથી શ્રાવક જિનપૂજા, ગુરુવૈયાવચ્ચ વગેરે જે કાંઈ ધર્મકૃત્યો કરે તે સર્વમાં ચારિત્રની શુદ્ધિ થાય છે, કેમ કે સર્વવિરતિની શક્તિના સંચય અર્થે જ શ્રાવક સઘળી ધર્મપ્રવૃત્તિ કરે છે. આમ છતાં પ્રતિક્રમણકાળમાં શ્રાવક જ્યારે સામાયિક ઉચ્ચરાવે છે ત્યારે “કરેમિ ભંતે” સૂત્ર દ્વારા કરાયેલી પ્રતિજ્ઞાથી શ્રાવકના ચિત્તમાં શ્રતનો સંકલ્પ વર્તે છે કે આ પ્રતિજ્ઞાકાળ સુધી હું પણ સાધુની જેમ સર્વ પાપોના વિરામપૂર્વક સામાયિકનો પરિણામ વહન કરીશ. તેથી જિનપૂજા આદિ અન્ય ધર્મકૃત્યોના પ્રવૃત્તિકાળ દરમિયાન ચારિત્રની જે શુદ્ધિ થતી હતી તેના કરતાં સમભાવના પરિણામપૂર્વક સામાયિક થાય તો સામાયિકકાળમાં ચારિત્રમોહનીયકર્મનો વિશેષ નાશ થતો હોવાને કારણે ચારિત્રની શુદ્ધિ થાય છે.
