________________
૭૯
પ્રતિક્રમણ હેતુગર્ભિત સ્વાધ્યાય/કાળ-૯ગાથા-૪-૫ ગાથાર્થ -
પ્રતિક્રમક-પ્રતિક્રમણ કરનારને, પ્રતિક્રમણ એ અઘ=પાપ, કરીને પ્રતિકર્તવ્ય છે એ અજ્ઞાન છે. શબ્દાર્થ સામાન્ચે સામાન્યથી, પ્રતિક્રમણ શબ્દનો અર્થ જાણીએ. હવે તે સ્પષ્ટ કરે છે. નિંદા=અતીતની નિંદા, સંવર-વર્તમાનનું સંવર અને પચ્ચખાણ-અનાગતનું પચ્ચખાણ, એ પ્રતિક્રમણ છે અને ફલથી પચ્ચકખાણ વર આતમજ્ઞાન છે. તિહાં સાધ્યસાધન વિધિ જાણજો પચ્ચક્ખાણ ગ્રહણની ક્રિયા તે સાધન છે અને વર આતમજ્ઞાન તે સાધ્ય છે એ પ્રમાણે જાણજો. શેનાથી જાણજો? ભગવતીસૂત્રના વચનથી જાણજે. જે “સુયશ'ને કહેનાર પ્રમાણ વચન છે. Il૪-પા ભાવાર્થ -
પ્રતિક્રમણ કરનાર પુરુષ પ્રતિક્રમક કહેવાય અને પ્રતિક્રમણ એ પાપથી પાછા ફરવાની ક્રિયા સ્વરૂપ છે. પ્રતિક્રમક એવા પુરુષને= પ્રતિક્રમણ કરનારને, પ્રતિક્રમણની બાહ્યક્રિયાથી પાપ પ્રતિકર્તવ્ય છે–પાપનો પ્રતિકાર કરવાનો છે. તેથી જો પાપ કર્યા ન હોય તો પ્રતિક્રમણ કઈ રીતે થાય અર્થાત્ પાપ કરાય તો જ પ્રતિક્રમણ કર્યું લેખે ગણાય એમ કોઈ કહે છે તે અજ્ઞાન છે. હવે પ્રતિક્રમણનો સામાન્યથી શબ્દાર્થ બતાવે છે.
“અઈયં નિંદામિ, પપન્ન સંવરેમિ, અણાગય પચ્ચખામિ” એ વચનાનુસાર પ્રતિક્રમણનો સામાન્ય શબ્દાર્થ અતીતની નિંદા, વર્તમાનનું સંવર અને અનાગતનું પચ્ચકખાણ એ પ્રતિક્રમણ છે. આનાથી એ પ્રાપ્ત થાય કે ભૂતકાળમાં થયેલાં પાપોની નિંદા કરીને તે પાપથી પાછા ફરે છે, વર્તમાનમાં પ્રતિક્રમણ કર્યા પછી સાધુ અતિસંવૃત્ત થઈ સંયમ યોગોમાં વર્તે છે જેથી પૂર્વની જેમ ફરી પાપ થતું નથી અને ભવિષ્યમાં તેવાં પાપ નહિ કરવાનો સંકલ્પ કરે છે. જે પચ્ચખાણ રૂપ છે. આ પ્રમાણે પ્રતિક્રમણનો સામાન્ય શબ્દાર્થ છે. માટે પાપ કરીએ તો જ પ્રતિક્રમણ થાય એમ નથી પરંતુ પાપ ન કર્યા હોય તોપણ અતીતના પાપની નિંદા, વર્તમાનમાં પાપનું સંવર અને અનાગતનું પચ્ચખાણ થઈ શકે છે. માટે ઉત્સર્ગથી પાપ ન કરવાના યત્ન રૂપ જ પ્રતિક્રમણ છે.
