________________
પ્રતિક્રમણ હેતુગર્ભિત સ્વાધ્યાયઢાળ-૧૯|ગાથા-૧થી ૬
૧૫૧ પ્રતિક્રમણનો બીજો પર્યાય “પ્રતિચરણ છે. તેમાં “પ્રાસાદ”નું દૃષ્ટાંત આપેલ છે. જેમ તે સ્ત્રી રત્નના પ્રાસાદનું સતત પાલન કરે છે અને પ્રાસાદ ક્યાંય તૂટે તો તરત સમારકામ કરે છે તેમ જે સાધુ પોતાના સંયમજીવનમાં અતિચાર ન થાય તેની સતત કાળજી રાખે છે અને સંયમરૂપી પ્રાસાદ ક્યાંય તૂટે તો તરત તેને સાંધી દે છે તે પ્રતિચરણની ક્રિયા કરે છે.
પ્રતિક્રમણમાં વિપરીત સ્થાનથી મૂળસ્થાનમાં પાછા ફરવાની ક્રિયા છે અને પ્રતિચરણામાં તૂટે નહિ તેની સતત કાળજીપૂર્વક તૂટેલા સ્થાનને ફરી સાંધવાની ક્રિયા છે. તેથી જેઓ સતત કાળજીપૂર્વક સંયમસ્થાનનું રક્ષણ અને તૂટેલાનું પ્રતિચરણ કરે છે તેઓની તે ક્રિયા “પ્રતિચરણ' કહેવાય છે.
પ્રતિક્રમણનો ત્રીજો પર્યાય “પ્રતિહરણા” છે. જેમાં “કુલપુત્ર”નું દષ્ટાંત છે. જેમ તે કુલપુત્રએ દૂધનું રક્ષણ કરવાનું કહ્યું હતું પણ જલ્દી દૂધ આણવાનું નહોતું કહ્યું. તેમ જે સાધુ ચારિત્ર રૂપી દૂધનું રક્ષણ થાય=અંદરનો ગુપ્તિનો પરિણામ ટકે, તે પ્રકારે સંયમની ઉચિતક્રિયાઓ કરે તો ચારિત્રરૂપી દૂધનું રક્ષણ થાય. વળી, શરીરનો વિચાર કર્યા વગર કઠોર આચરણા કરે તો બાહ્યથી અધિક તપ આદિ થતાં દેખાય તોપણ અંતરંગ રીતે ગુપ્તિના પરિણામનું રક્ષણ થાય નહિ માટે “શક્તિથી અધિક અનુષ્ઠાનના પરિહરણપૂર્વક ચારિત્ર રૂપી દૂધના રક્ષણની ક્રિયા તે “પડિહરણા” છે. તેથી જે સાધુ કે શ્રાવક પોતાની શક્તિના સમાલોચનપૂર્વક પોતાની ભૂમિકાના ઉપરના અનુષ્ઠાનનો પરિહાર કરીને સ્વ ભૂમિકા અનુસાર અનુષ્ઠાન સેવીને ચારિત્રરૂપી દૂધનું રક્ષણ કરે છે તેઓ “પડિહરણા”ને સેવે છે. પરંતુ માત્ર પ્રતિક્રમણની ક્રિયા કરનારા “પડિહરણા” પર્યાય સેવનારા નથી.
પ્રતિક્રમણનો ચોથો પર્યાય પ્રમાદથી “વારણા” છે. તેમાં “વિષમુક્ત તલાવરો”નું દૃષ્ટાંત છે. ભગવાને સ્વભૂમિકા પ્રમાણે બાહ્ય ત્યાગાદિ અનુષ્ઠાન સેવીને સંવરભાવની વૃદ્ધિમાં યત્ન કરવાનું કહ્યું છે તેથી જે સાધુ અનુકૂળ વિષયોનું વારણ કરીને શક્તિ અનુસાર સંયમમાં ઉદ્યમ કરે છે તેને પ્રમાદથી “વારણા” છે. તે પ્રમાણે જે સાધુ આત્માને પ્રમાદથી વારે છે તેઓ પ્રતિક્રમણના “વારણા” નામના પર્યાયને સેવનારા છે.
