________________
GO
પ્રતિક્રમણ હેતુગર્ભિત સ્વાધ્યાયઢાળ-૧૧/ગાથા-૨થી ૪ જતા મનને રોકીને આત્મભાવો તરફ વાળી શકાય છે. પરંતુ જેઓની મનની દુનિયા જગતના બાહ્ય પદાર્થોથી ઘેરાયેલી છે તેઓને માટે સમુદ્રને બાંધવો દુષ્કર છે તેમ મનને બાંધવુ પણ દુષ્કર છે.
વળી, નાના પર્વત ઉપર આરોહણ થાય પરંતુ મેરુપર્વત ઉપર આરોહણ થઈ શકે નહિ. તેમ જેઓનું મન બહારની દુનિયામાં પ્રવર્તે છે તેવા જીવો માટે યોગમાર્ગની પ્રવૃત્તિ મેરુપર્વત પર આરોહણ તુલ્ય છે. તેથી તેનું ચિત્ત તેના પર આરોહણ કરી શકતું નથી. પરંતુ જેમણે તત્ત્વના ભાવનથી બહારની દુનિયા નષ્ટપ્રાયઃ કરી છે તેઓને માટે મનને સ્થિર કરવાની પ્રવૃત્તિ નાના પર્વત પર આરોહણ તુલ્ય છે. તેથી તેવા સાધુ કે શ્રાવક પ્રતિક્રમણમાં મનને ' સુખપૂર્વક સ્થિર કરી શકે છે.
વળી, કોઈનું શરીર હોય તો તેને બાથ ભળાવી શકાય પરંતુ પર્વતને બાથ ભળાવી શકાય નહિ. વળી, સરોવર હોય તો તરી શકાય પરંતુ સામાપૂરથી આવતી ગંગાનદીને તરી શકાય નહિ. આ કાર્યો જેમ દુષ્કર છે તેમ વચન અને કાયા તો બાંધી શકાય=ધર્મઅનુષ્ઠાન કરવા માટે પ્રતિક્રમણ આદિ ક્રિયા કરતી વખતે, કાયાને સંસારની પ્રવૃત્તિથી રોકીને પ્રતિક્રમણમાં જોડી શકાય અને સૂત્રો બોલીને વચનયોગને ક્રિયામાં જોડી શકાય. પરંતુ સૂત્ર-અર્થમાં રમીને સંવેગના સ્વાદને લઈ શકે તે રીતે મનને બાંધી શકાતું નથી. વળી, મનને બાંધ્યા વગર પ્રભુ મળે નહિ અર્થાત્ કરાતી ક્રિયામાં મનને અત્યંત સંવેગપૂર્વક પ્રવર્તાવ્યા વિના વીતરાગભાવને અનુકૂળ ઉદ્યમ થાય નહિ. જેથી પ્રભુની સાથે એકતાની પ્રાપ્તિ થાય નહિ અને પ્રભુ સાથે એકતાની પ્રાપ્તિ કર્યા વગર કરાયેલી ક્રિયા નિષ્ફળ જાય છે.
તેથી અનાભોગ-સહસાત્કારથી સાધુ, શ્રાવકને સંયમમાં અતિચાર લાગેલા હોય અને તેના નિવર્તન અર્થે “પ્રતિક્રમણની ક્રિયા કરવામાં આવે છે તે પ્રવૃત્તિમાં મન બંધાયેલું નહિ રહેવાથી ફરી સંયમના સ્થાનની પ્રાપ્તિરૂપ ભગવાનની આજ્ઞા સાથે મળી શકાય નહિ અને આ પ્રતિક્રમણની ક્રિયા નિષ્ફળ જાય છે. માટે શું કરવું જોઈએ જેથી પ્રતિક્રમણની ક્રિયા નિષ્ફળ ન જાય તેનો વિચાર “સક્ઝાયકાર' આગળ સ્પષ્ટ કરે છે. ર-૩-જા
