________________
પૃષાને ત્રીજા પુસ્તકે અને બીજા અઢીસને ચોથા પુસ્તકે લઈ જવા પણ તેમ કરવા જતાં ચાર પુસ્તકમાંનાં પ્રથમનાં બે નાનાં, અને પછીનાં બે મોટાં દેખાય જેથી આખા સેટનાં સર્વે પુસ્તકે એક સ્થાને ગોઠવાતાં સુમેળ સાધતાં નજરે ન પડે: જેથી નિર્ણય કરવો પડયો કે, ચારને બદલે પાંચ વિભાગમાં જ અને પાંચને એકધારા કદમાં જ બહાર પાડવાં. તેને અવલંબીને, આ તૃતીય વિભાગે છ ખંડ સુધીનું વૃત્તાંત જ દાખલ કર્યું છે, જ્યારે બાકીના પાંચ ખંડને સમાવેશ ચોથા તથા પાંચમા પુસ્તકે કરવામાં આવશે. આ પ્રમાણે ચારને સ્થાને પાંચ પુસ્તક થવાથી તેની કિંમતમાં જે કાંઈ ફેરફાર કરે પડે તે પ્રકાશકના ક્ષેત્રને પ્રશ્ન હોઈ તેમના નિવેદનમાંથી માહિતી મેળવી લેવી.
પાંચમે આખો ખંડ શુંગવંશને લગતે છે તેના પાંચ પરિછેદ પાડવામાં આવ્યા છે. દરેક પરિચ્છેદમાં પૂર્વ પુસ્તકની પેઠે અદ્યાપિ પર્યત ન જણાયેલી હકીકત જ સાબિત કરીને રજુ કરેલી છેઃ અત્ર તેનું વર્ણન છૂટું ન આપતાં તે તે પરિછેદને અનુક્રમ વાંચી જવાની જ ભલામણ કરીશ. છતાં ટૂંકમાં જણાવીશ કે પ્રથમ તે તે વંશના નવે રાજાની સમયાવળી, અને વિશુદ્ધ નામાવલી ઉભી કરવામાં પણ અપરિમિત શ્રમ ઉઠાવવો પડયો છે. તે બાદ પુષ્યમિત્ર, અગ્નિમિત્ર તથા વસુમિત્ર; તે ત્રણેનાં સંકલિત જીવન વ્યવસાયને પૃથક કરી બતાવવામાં પણ તેટલી જ જહેમત ઉઠાવવી પડી છે. છતાં પતંજલી મહાશય અને ૫. ચાણક્યના જીવનવૃત્તાંતની સરખામણી કરી તેને રસ ઝરત બનાવવામાં ઉણપ આવવા દીધી નથી. રાજા કલિકને લગતા ખ્યાનમાં ઓર વળી એક નવીન જ પ્રકરણ ઉભું થતું દેખાશેઃ તેજ પ્રમાણે શુંગ સામ્રાજયની પડતીના સમયે ચનપતિ ડિમેટ્રીઅસ અને મિનેન્ડરે ભજવેલ ભાગ પણ અનેરેજ પ્રકાશ આપે છે.
છઠ્ઠો ખંડ સઘળી પરદેશી પ્રજાના ઈતિહાસને લગતો છે. તેના અગિયાર પરિરછેદ પાડયા છે. તેમાંના બે યોન પ્રજાના છે. ત્રણ ક્ષહરાટપ્રજાના છે. એક પરિશિષ્ટરૂપે મથુરા અને તક્ષિલા નગરીના સ્વતંત્ર વૃત્તાંત છે. બે પાથિઅન્સના છે. બે શકના છે. અને છેલ્લે અગિઆરમો પરચુરણ બાબતને છે. તેના પણ બે વિભાગ પાડી, પ્રથમમાં શક, આભીર અને ફૂટક પ્રજાનાં તથા બીજામાં ઓશવાળ, શ્રીમાલ અને ગુર્જર પ્રજાનાં એતિહાસિક અંગોનું વર્ણન આપ્યું છે. આ દરેકમાં કયા કયા પ્રકારની હકીકત વર્ણવવામાં આવી છે તેનું ભિન્ન ભિન્ન સ્વરૂપ બતાવવા કરતાં તે તે પરિચછેદનું સાંકળીયું જોઈ લેવા જ ભલામણ કરવામાં આવે છે. છતાં એટલું જ અને જાહેર કરી શકીએ કે, દરેકે દરેક પરિચ છેદમાં તદ્દન નવીન નવીન બાબતે જ દર્શાવવામાં આવી છે.
ચિત્રની બાબતમાં પણ પૂર્વની પેઠે નકશાઓ, પ્રાચીન શિલ્પના નમુનાઓ અને રાજકર્તાઓના મહોરાઓ આપ્યાં છે. ઉપરાંત જે કેટલાક સિક્કાઓનું વર્ણન એક યા બીજા કારણે પુ. ૨ માં લખવું રહી ગયું હતું, તેને એક પટ બનાવીને જોડે છેઃ નકશાઓમાં જે રાજ્યવિસ્તારના છે તે તો પોતપોતાના ક્ષેત્રની નવીનતા રજુ કરે છે જ. પણ જેબૂદ્વીપ, શાકદ્વીપ અને અઢીદ્વીપને લગતા જે છે તે તે સર્વ કોઈને નવી જ વસ્તુ
