________________
૧૩
“ જ નથી. તેમાં મારા જેવાને અત્યારે સાઠ વર્ષ તે ૧૯ થયાં છે. પછી કઈ ગણત્રીએ વખત ગુમાવ કે પ્રમાદ કરે પોષાય? વળી ચર્ચામાં તથા પ્રશ્નોત્તરીમાં તે વખતનો ભંગ જ આપ રહે! અને તેમ છતાં મૂળ જે દયેય છે તેનાથી વિપથમાર્ગી “થવું પડે છે. માટે જ તેમ ન કરતાં તેમના તરફથી પુસ્તક બહાર પડે તે વાંચી, વાચક પિતાના નિર્ણય બાંધે તેજ શ્રેયસ્કર ગણાશે.
આ પ્રમાણે પૂ. આ. ભ. શ્રીએ રજુ કરેલી વિગતોથી વાચક વર્ગને પિતાને જે વિચાર બાંધવો હોય તે બાંધવાની છૂટ છે પણ મારે આટલું લાંબુ નિવેદન બહાર પાડવાની મતલબ એ છે કે, નવીન વિચાર રજુ કરનાર ઉપર કેવી તડાપીટ પડે છે તેને ખ્યાલ વાચક મહાશયને આવી શકે. ઉપરની સઘળી ઘટના બની રહી હતી ત્યારે કારણવશાત્ મારે મુંબઈ જવું થયું હતું. ત્યાં એક મહાશયે તો મને ઉભે રાખીને એટલે સુધી જણાવવા હીંમત કરી હતી કે, જુઓ ભાઈશ્રી, નવીન વિચારે બહાર પાડતાં આર્થિક, સામાજીક કે અન્ય ક્ષેત્રમાં જેમ સ્થાપિત હક્કવાળાનાં નાકનાં ટેરવાં ચચડી ઉઠે છે, તેમ તમારા પ્રકાશનથી હવે સાહિત્ય વિષયમાં પણ તેજ રિથતિ ઉભી થવાની છે.
એક બીજી વાત–ગોમટની મૂર્તિ (પુ. ૨ પૃ. ૨૦૨) મૂળે દિગંબર અવસ્થામાં છે. તે રજુ કરવા માટે બ્લેક બનાવનારને આપતાં તેમણે સૂચના કરી કે, પુસ્તક તે સ્ત્રી વર્ગના હાથમાં પણ જવાનું છે તો સભ્યતાની ખાતર પુરૂષલિંગનું આચ્છાદન કરાય તે સારૂં. તે વિચાર સુસંગત લાગતાં અન્ય ચિહ્નો જેમને તેમ રહેવા દઈ બ્લોક બનાવી છાપી કાઢ્યો છે. છતાં એક વિદ્વાનને તે અક્ષમ્ય લાગવાથી તેમના ઉપર વ્યક્તિગત મેં પત્ર લખીને તેમને સંતોષ આપે છે.
(આ) પ્રસ્તાવના આગળ જણાવી ગયા પ્રમાણે દરેક ભાગમાં બે ખંડ, અને તેના ચાર ભાગના આઠ ખંડઃ તેવી રીતે પુસ્તક સંપૂર્ણ કરવા ધાર્યું હતું. પણ પુસ્તક બીજામાં જ તે ધારણું છોડી દેવી પડી હતી. એટલે ચોથા ખંડને શેષ ભાગ તથા શુંગવંશને પાંચમો, પરદેશી આક્રમણકારોને છઠ્ઠો, ગભીલ વંશને સાતમે, કાળગણનાના વિવિધ સંવત્સરની સ્થાપ્નાને લગતો આઠમો, ચેઠીવંશનો નવમે, શતવહન વંશને દશમે અને કુશાન તથા ચકણવંશને લગતી હકીકતનો અગિઆરમો ખંડ-એમ લગભગ સાત ખંડને સમાવેશ બે પુસ્તકમાં કરી નાંખવા ધારેલઃ જેને અનુસરીને આઠ ખંડ સુધી તૃતીયભાગમાં અને અને બાકીના ત્રણને ચતુર્થ ભાગે વહેંચવાનું નકકી કરેલ. પણ જ્યાં છ ખંડ છપાયા ત્યાં જ પુસ્તકનું કદ, પ્રથમના બે ભાગ જેવડું થઈ ચૂકયું. એટલે એમ ઠરાવવું પડયું કે, હવે વધારે થતાં એકંદરે પાંચસો પૃષ્ઠોને સરખા બે ભાગે વહેંચી નાંખી પ્રથમનાં અઢીસે
૧૯ જુઓ પુ. ૧ પ્રાચીન ભારતવર્ષની પ્રશસ્તિ પૃ. ૩૮ ની અંતિમ પંક્તિના શબ્દો
