Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
પત્રિકાર્તિક
ઝીલ્મ
વિજ્ઞાન,
-
2001 2
લેખક:00ાલાલ છગજીવનદ?શાં
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર નામ સ્વરૂપ ;
२ यता बायर्या निवर्तन्ते, न यत्र भनसा गतिः : - शुद्धानुभव स वेद्य, तद्रप परमात्मनः ॥
- 362.34 3gp 7
છે અર્થ : વૈખરી રૂપ વાણુઓ જે રૂપનું વર્ણન ન
કરી શકવાથી તેથી પાછી ફરે છે. મનની ગતિ પણ
જેમાં પ્રવૃત્તિ કરી શકતી નથી, આ પ્રકારનું પરમાત્મ હું સ્વરૂપ માત્ર શુધ્ધ અનુભવ જ્ઞાન વડે જાણવા યોગ છે.
- "अतद्व्यावृतिनां भीत, सिद्धान्ता कथय ति तम् ।
वस्तुतस्तु न निर्वाच्य, तस्य रुप कथ च न ॥'
અર્થ : સિદ્ધાંતો જાણે ભય પામ્યા હોય તેમ પરમાત્મ
સ્વરૂપ કહે છે. વસ્તુત: જેમાં પરમાત્માનું સ્વરૂપ છે વચનગોચર કનું નકકી, તેથી અન્યની આગળ શી રીતે હું સંપૂર્ણ સ્વરૂપ કહેવાય?
20pappa
_“મહોપાધ્યાય યશોવિજ્યજી” “પરમજ્યોતિ” “પરમાત્મજયોતિ”માં
aaaaaaaaaa୪୫୫୫xad
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રિકાલક આત્મ વિજ્ઞાન
(પ્રબુદ્ધ જીવનમાં આવેલ લેખાના સગ્રહ)
: મૂળ ચિંતક : શ્રી પનાલાલ જગજીવનદાસ ગાંધી
-: અવતરણકાર ઃ
સદ્દગત શ્રીયુત્ બંસીલાલ હીરાલાલ કાપડીયા
: સંકલનકાર શ્રી સૂવદનભાઇ ઠાકોરદાસ ઝવેરી
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશક : શ્રી ગીરીશભાઈ તારાચંદ મહેતા ૫૪/૫૬, રામવાડી, કાલબાદેવી રાડ મુંબઈ ન. ૪૦૦૦૦૨
આવૃત્તિ : પ્રથમ
સુદ્રક : પૂજા પ્રિન્ટસ" એન્ડ ટ્રેડસ મહેદીવા, શાહપુર અમદાવાદ ૧
નકલ : ૧૫૦૦
: પ્રાપ્તિસ્થાન :
(૧) શ્રી પનાલાલ જગજીવનદાસ (૨) શ્રી ગીરીશભાઈ તારાચંદ્ન ગાંધી ૩૦૬, શ્રી, શ્રીપાલનગર ૧૨, જમનાદાસ મહેતા માગ, વાલકેશ્વર, મુ'ખઈ ટે. નં. ૮૧૨૪૧૨૭
મહેતા ૫૪ ૫૬, રામવાડી કાલબાદેવી રેડ ૪ યે માળે મુંબઈ-૪૦૦૦૦૨ ટ ન. ૩૧૩૦૬૫
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
કૃતજ્ઞતા “વિકાલિક આત્મ વિજ્ઞાન” એ “પ્રબુદ્ધજીવન” માં ક્રમશઃ આવેલા “શ્રી પનાભાઈ નાતાત્વિક લેખને સંગ્રહ છે.
આના મૂળ અવતરણકાર છે સગત શ્રીયુત “બંસીલાલ હીરાલાલ કાપડીયા” કે જેમણે કેપ્યુટરને શરમાવે તેવી ઝડપથી શ્રી પનાભાઈના આ તત્વજ્ઞાન ના ચાલતા કલાસમાં પ્રસ્તુત પદાર્થોનું લગભગ અક્ષરશ. લેખનકાર્ય કર્યું હતું અને તેનું સુંદર પરિમાર્જન કરવાપૂર્વક સંકલન કરનાર છે “શ્રી સૂર્યવદનભાઈ ઠાકેરદાસ ઝવેરી
આ બંને મહાનુભની આ અથાગ મહેનત સિવાય આ તાત્વિક લેખે ને સુંદર સંગ્રહ બહાર પાડે દુષ્કર હતે આજના પ્રકાશનની પાવન પળે અમે તે બંનેને હાર્દિક આભાર માનીએ છીએ.
તે સિવાય આ પુસ્તક નિર્માણમાં જેઓ જાણે-અજાણે સહભાગી થયા હોય તે સર્વેને પણ અમે આ તબકકે હાર્દિક આભાર માનીએ છીએ.
-પ્રકાશક
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
અપેક્ષા
– અત્યંત કાળજી રાખી હોવા છતાં પ્રીન્ટીંગમાં રહી ગયેલી શાબ્દિક ભૂલે પ્રત્યે ઉપેક્ષા કરી અમારા સુજ્ઞ વાંચકે લક્ષ્યાર્થગ્રહણ કરશે તેવી અપેક્ષા! – આ પુસ્તકમાં આલેખાયેલા વિશિષ્ટ ચિંતન પ્રત્યે આપના પ્રતિભાવ રૂ૫ સમીક્ષા અમને મેકલવા આપ સર્વને અમારૂ હાર્દિક આમંત્રણ! – પ્રતે “ત્રિકાલિક આત્મ વિજ્ઞાન” સહુ કેઈને શીધ્રાતીશીધ્ર એ કલ્પનાતીત અનંત અનંત રસરૂપ એવા આનંદ વેદન સ્વરૂપના અધિકારી બનાવે એ આજની પુન્ય પળે પરમકૃપાળુ પરમાત્મા પાસે પ્રાર્થના !
– ગીરીશભાઈ તારાચંદ મહેતા
– રાજેન્દ્ર દલીચંદ દોશી
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુક્રમણિકા
લેખાંક કમાંક
વિષય
પુષ્ઠનંબર
૩૫
४०
પ૧
0
M
૯૩
૧ ચાર નિક્ષેપ ૨. ધર્મશાસન રાજ્યશાસન ૩. ધાતી-અધાતી કર્મ અને કર્મમુક્તિ સાધના ૪. વેદાંત અને સ્યાદવાદ દર્શન ૫. અધિકરણ-ઉપકરણ- કરણ-અંત:કરણ ૬. સ્પર્શાદિ પરિણમન અને ભવ્યાભવ્ય સ્વભાવ ૭. ઉત્પાદ-વ્યય-ધ્રુવ ૮. મોક્ષ - ૯. બહિરાત્મા–અંતરાત્મા– પરમાત્મા ૧૧૧ ૧૦. ચાર આશ્રવ: મિથ્યાત્વ-અવિરતિ- કષાચ–ગ ૧૪૩ ૧૧. દ્રવ્ય- ક્ષેત્ર- કાળ- ભાવ
૧૫૩ ૧૨. પાંચ કારણ
૧૬૮ ૧૩. ચાર કારણ
૧૭૮ ૧૪. સ્વરૂપમંત્ર
૧૯૨ ૧૫. સ્યાદવાદ
૨૩૭ ૧૬. નયમીમાંસા
૨૬૦ ૧૭. યોગ-ઉપયોગ કેટલુંક ચિંતન
૩૦૪ ૧૮. પંચાચાર
૩૧૭
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસ્તાવના
“વિકાલિક આત્મ વિજ્ઞાન !” - અનાદિ કાળથી આ જીવને અકળ રહેલા રહસ્યના ઊંડાણને તાગ મેળવતે ઇવનિ !
વિજ્ઞાન” એ સ્વયં એવું ભાવ તત્વ છે કે જે સર્વત્ર હાય [અર્થાત સર્વક્ષેત્રે હાય], સર્વદા હેય [અર્થાત્ ત્રણે કાળને વિષે હોય, અને સર્વને અર્થાત સમગ્ર દ્રવ્યને] જે લાગુ પડતુ હોય.
ત્રિકાલિક આત્મ વિજ્ઞાન એ જીવ-જગત અને જગત્પતિને ઓળખવાને અખંડ અને સરળ માર્ગ છે. વસ્તુ સ્વરૂપને મૂળથી ફળ પર્યત અવિછિન નીરખવાની અને ખી કલા છે. જલકમલવત્ રહીને લોકાલોકને હસ્તકમલવત્ નીહાળતા કેવળજ્ઞાનની તેમાં છાયા છે તેમાં માત્ર શબ્દાર્થ સુધી ન અટકાવતી પરંતુ લક્ષ્યાર્થ, તાત્પયાર્થ અને ગૂઢાર્થના ઉચ્ચતમ શિખરી ભણી દોરી જતી રેખાઓ છે. “આત્માનું જ્ઞાન અને વેદન જે અત્યારે જુદા પડી ગયા છે, તેના એકીકરણ માટે જગતમાં ધર્મની સ્થાપના છે”—આ ધ્રુવપદને સતત તેમાં રણકાર છે.
ત્રણે કાળને વિષે આત્માનું સત્ય-વાસ્તવિક સ્વરૂપ છે -પરમ અશ્વય–પરમ માધુર્ય અને પરમ સૌંદર્યને મંગલ ત્રિવેણી સંગમ આત્મા આવા તેના સહજ પરમાત્મસ્વરૂપે
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનંત-અનંત રસરૂપ એવા આનંદદન સ્વરૂપ છે. સંસારમાં ભટકતે એ પણ આ આત્મા સતત સુખની ઝંખના અને તેને જ પરિપૂર્ણ કરવા માટે વલખા મારવારૂપ, તેની જ ભીતરમાં ભંડારાયેલા એવા આ ઉછળતા આનંદદધિની શોધમાં જ માને કે મશગૂલ છે ભૂલ માત્ર તેની તેટલી જ છે કે સ્વમાંથી જેમ આ સુખની ઝંખના નીકળે છે, તેવી જ રીતે સ્વમાં જ આ સુખ અનંત અનંત રસરૂપ એવા આનંદવેદન સ્વરૂપે અવરાયેલું પડયું છે તેને ભૂલીને બહારની વસ્તુ, વ્યક્તિ અને વિનાશી એવા આ દેહમાં જ શોધે છે અને તદ્દનૈમિત્તિક જ માને છે અનૈમિત્તિક એવું અવિનાશી સ્વાધીન અવિકારી પૂર્ણાનંદવેદન હોય તેવું માનવામાં–સમજવામાં તે અસમર્થતાની લાગણી અનુભવી રહ્યો છે. પરંતુ સાથોસાથ જડ, પર અને વિનાશી એવા પુદ્ગલ દ્રવ્યમાં તે આ જ ભાની માંગ કરી બેઠો છે : નિત્યતાની, સ્વાધીનતાની, અવિકારીતાની (સૌંદર્યતાની) અને પૂર્ણતાની દેખાવે સુદ્ર ભાસતી પણ પરિણામે ભયંકર નીવડતી આ ભૂલના કારણે જ અનાદિકાળથી આ અને આવા સુખની જ લાલસા રાખી હોવા છતાં મડદુઅંશે દુઃખ જ ભેગવી રહ્યો છે. જીવમાત્રનો આ અને આ જ ભગ્ન ઈતિહાસ છે. તેની આ ભૂલ બેધારી છે નથી તે તે પોતાનું સ્વરૂપ અને શ્રેય શેમાં રહેલું છે તે સમજાતે અને નથી તો તે આ સતત પરિવર્તનશીલ દશ્યરૂપ રહેલા સંસારને સમજત! અનંત ઉપકારી, અકારણ વત્સલ, અપાર કરૂણાના સાગર એવા વીતરાગી, સર્વજ્ઞ, તીર્થંકર ભગવંતે તેમને આપેલ દ્વાદશાંગી પ્રમાણ મુતજ્ઞાન દ્વારા આ ભવનમાં–આ મેહવનમાં ભૂલા પડેલા આત્માને તે જ સમજાવે છે ઃ અનાદિ–અનંત એવા આ જગતની વ્યવસ્થા,
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને આત્માની વાસ્તવિક સહજ અવસ્થા [ જે અત્યારે છિન્નભિન્ન થઈ ગયેલ છે. અવશેષ, ખંડિયેર અને ભંગાર રૂપે રહેલ છે સર્વના સ્વયં નહાળેલા અને જગતને આપેલા આ પદાર્થોનું જ્ઞાન ખરેખર અલૌકિક, અપૂર્વ અભૂત અને નિઃશંક છે. જિનેશ્વર ભગવંતે એ કહેલું આ પદાર્થ વિજ્ઞાન અત્યંત મૌલિક છે, ટકેકાણુ છે, ત્રિકાલાબાધિત
છે. દ્રવ્યાનુગમાં પંચાસ્તિકાયમય આ જગતનું સ્વરૂપ વિરતતાથી વર્ણવાયેલું છે. આત્માની વિચારણા હજી અન્ય
આર્ય દશમાં જોવા મળે છે પરંતુ અસ્તિકાયરૂપ આત્માની વિચારણા તે જૈનદર્શનની આ દુનિયાને વિશિષ્ટ દેન છે. સંખ્ય-અસંખ્ય અને અનંતની ગણિતાનુયોગની વાત અહેભાવથી આપણું મસ્તક ઝુકાવી દે છે. [scientifically so correct and inathemnatically so perfect! Hiv?r? પાંખ પણ ન દુભાય તેવા ચરણ કરણાનુયેગનું વર્ણન રેમરાજિ વિકસ્વર કરી જાય છે અને કથાનુયોગ તે રને તરળ ભંડાર છે. સર્વ આપવામાં કશું બાકી નથી રાખ્યું પરંતુ ઝીલનારૂ એવું આપણું પાત્ર કાં તે નાનું છે, કાં તે ઊંધુ છે અથવા તે કાણું છે.
“કાલિક આત્મ વિજ્ઞાન” એ પ્રધાનપણે દ્રવ્યાનુયેગની વિચારણા છે. આનુષાંગિકરૂપે તે તેમાં ગણિતાનુગાદિ અંતર્ગત સમાયેલા જ છે.
વિકાલિક આત્મ વિજ્ઞાન” માં આલેખાયેલા આ વિકલ્પ કેવળજ્ઞાન અને દ્વાદશાંગી પ્રમાણ થતજ્ઞાનરૂપ મહાસાગરના તરંગો માત્ર છે. એક–એક વિકલની ભીતરમાં રત્નાકરને તળીયે રહેલા અખૂટ રત્નરાશિઓને નિધિ પડેલ છે. તેના પર યથાર્થ ચિંતન-મનન-મંથન અને પરિશીલન
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરતા નિવિ કલ્પકતાના એ મહાસામ્રાજયનું પ્રવેશદ્વાર નજરે ચડી જાય છે. લેકેલાકને અજવાળતા એ ઉચ્ચ પ્રકાશની યત્કિંચિત આંખી થાય છે અને અમાપ આનંદની એ સરિતાની એ ચાર છેળેા ભીજવી જાય છે. ભવદાહથી સંતપ્ત એવા પ્રત્યેક આત્માને ઠારનારી-શીતળતા પ્રદાન કરનારી પ્રેરણાના પિયુષપાનની પુનિત પરખે! આમાં ઠેર-ઠેર મડાચેલી છે. અમૃતની ઝરમર વરસતી અમીધારા છે. માસમની પ્રથમ વર્ષાથી નવપલ્લવિત બનતી ઘરાની પુલિત કરતી, મીઠી મહે'ક છે. વસંતના આગમનની છડી પાકારતી ફૂલાની ફારમ છે. સરાવરના શાંત જલપ્રવાહ પરથી નીતરતે આવતા મલયાચલના શીતલ–સુવાસિત સમીર છે. સેાનેરી સંધ્યાની સુવણ રંગી આભા છે. મનને આડુંલાદ આપનારી ચાંદનીના રૂપેરી તૈજિકરણા છે. વેરાન અને ઉષ્ણુ, અફાટ રણની વચ્ચે રહેલી કલ્પદ્રુમની શીળી છાંયડી છે, ઘનઘાર સમુદ્રની વચ્ચે રહેલા મનેાહર દ્વીપકલ્પ છે. હિમાચ્છાદિત ઘવલ અને શુભ્રં હિમાદ્રિના ઉન્નત ગિશિંગા જેવી ઉત્ત ́ગતા છે. કલકલ ધ્વનિથી વહેતા ઝરણાનુ શ્રવણીય સુમધુર સંગીત છે.
આ વિકલ્પ ઘનની સહાયતાથી સહુ કેાઈ એ કેવળજ્ઞાન—કેવળદેશ ન-વીતરાગતારૂપ મહાધનને પામે – તેવી અભ્યર્થના સહે
F
';
લિ.
રાજેન્દ્ર દલીચંદ દોશી
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ ચિંતનકારનો પરિચય ફિટ આઈનસ્ટાઈનને સાપેક્ષવાદ અપૂર્ણની સામે અપૂર્ણ છે જ્યારે ભગવાન મહાવીરને સાપેક્ષવાદ પૂર્ણની સામે અપૂર્ણ છે.”
ય, જ્ઞાન અને આનંદ વેદન) ની ત્રિપુટી છે. રેય જ્ઞાનમાં ડુબે અને જ્ઞાન આનંદમાં ડૂબે પરંતુ વિપરીત તે. એ થયું કે જ્ઞાન માં ડૂબ્યુ અને આનંદ (વેદન) થી વિખૂટુ પડ્યું. પરિણામે જ્ઞાનના આજ સુધી આ જ હવાતિય. રહયા યમ – અનિદની શેધન. અને દુઃખની ઉત્પત્તિ છે. જ કારણે સર થઈ
જ્યાં છે, ત્યાં નથી થતું ક્ય નથી ત્ય શોધે છે
કે “જ્ઞાન પરક્ષેત્રે પ્રકાશક છે, પરંતુ સ્વક્ષેત્રે તે. (આનંદ) વેદન રૂપ જ છે”
* જ્ઞાન અને આનંદ રસથી આત્મપ્રદેશે. છ કલે ભરેલા છે'
કેવલજ્ઞાન સમજવા માટે તેના ત્રણ વિશે ગણે. ખૂબ જ ઉપગી નીવડે છે.
(૧) વાતર માન: અર્થાત નિપ્રયે જનતા જાણેલીમાં કઈ પ્ર. જન ઊભું ન થાય એટલે રાગદ્વેષની કોઈ ઉત્પત્તિ ન થાય.
(૨) નિ વકઃપક જ્ઞાન : અાંત જ્ઞાનની અખંડતા જાણવા ન જાય અને જણાય.
(3) સર્વર જ્ઞાન : અર્થાત્ જ્ઞાનની પૂર્ણતા સર્વ કંઈ જણાય (પરકાલ અને પરક્ષેત્રે વિદ્યમાન સર્વ પદ)
નવકારથી દ્વાદશાંગી પ્રમાણ મુતજ્ઞાન કમથી ભણે તે જ કેવળજ્ઞાન થાય–તે કેઈ નિયમ નથી પણ જ્ઞાનમાંથી વિકારને નાશે અથત મેહનીયના નાથે કેવળજ્ઞાન થાય તે નિયમ છે.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧
માહનીયન નાશે જ્ઞાનવરણીયના નાશ માત્ર ભણવાથી જ્ઞાનવરણીયના નાશ નથી થતે.”
વીતરાગતા સાક્ષ્ય છે અને કેવળજ્ઞાન લક્ષ્ય છે. સાધના સાધ્યની હાય સાધ્ય પ્રાપ્ત થયે લક્ષ્ય. Automatic પ્રાપ્ત થાય છે. વીતરાગતાની જ સાધના છે. કેવળજ્ઞાનની કેાઈ સાધન! નથી. વીતરાગતા કારણ છે અને કેવળજ્ઞાન કાય છે.’' છે દેશભેદના અનંત આકારા (અર્થાત્ પુદગલ સ્કંધા આદિના અનતા (ભન્ન આકારા) અનાદિકાળથી જેમ આકાશમાં વિદ્યમાન જ છે તેમ જ કાલભૈદ (ભાવભેદના) અન'તા આકારે—અનાદ્ધિ અનંત કાળના બધા કેવળજ્ઞાનમાં વિદ્યામાન જ છે'
જ્ઞાન-આનંદ અને પ્રેમ આત્માના નિધિ છે વીતરાગતા પ્રેમ-સ્વરૂપ છે.
રાણી કેાઈને! ને હાય વીતરાગ સર્વકાઈના હાય. હજી જ્ઞેયનું (જગતનું) સ્વરૂપ સમજી શકાય તેવું છે જ્ઞાનનું સ્વરૂપ સમજવુ પણ કદાચ અઘરૂ નથી આનંદનું સ્વરૂપ પણ તેટલુ અંગે ચર ની લાગતુ પણ આ પ્રેમસ્વરૂપ ! ! ! આ પ્રેમસ્વરૂપ તે! મેટઃ મેટા કવિએ અને પડિતાથી પણ સમજી શકાયુ નથી.
પ્રેમ બધાને પેાતામાં સમાવે છે. કેવળજ્ઞાન પ્રેમ રૂવપ છે, લેકાલાકને પેાતાનામાં સમાવે છે
ઉપરાંત અને આ પુસ્તકમાં પ્રસ્તુત આવા અનેકાનેક અનેખા ચિ ંતનને મઘમઘતે રસથાળ ધરનાર છે પુન્ય નામાભિધેય “ શ્રી પનાભાઈ ’ ૬૮ વર્ષાં પૂર્વે॰ વાંકાનેરમાં તેમના જન્મ મૂળવતની ધ્રાંગધ્રાના બાલ્યવયથી જ કુશાગ્ર
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
બુદ્ધિ અને મેધાવી પ્રતિભા તે કાળમાં સાધુઓ ગણ્યા ગાંઠયા અને તેમાં પણું બહુલતાએ માત્ર આત્મ કલ્યાણ સાધી શકે તેવા વળી ધ્રાંગધ્રા જેવા નાના શહેરમાં આ સાધુઓનું ઘણું ઓછું આવા ગમન છતા એકવાર પુન્ય સંગે પધારેલ મહાત્માની નિશ્રામાં ઉપધાનની અણમેલ આરાધના ત્યારે બાદ જાગેલી જ્ઞાનની પિપાસા અને તેને પૂર્ણ કરવા માટે ૧૦ વરસ સુધી એકાસણાને તપ સાથેસાથે સવા કોડવાર અહં મંત્રનો જપ અને પછી તે પૂર્વભવની કઈ જબરજસ્ત સાધનાના પ્રતાપે ખીલેલે શપશમ કોઈ અજ્ઞાત પ્રેરણા અને સ્વયં ફુરણાથી વેરાન વગડામાં ફૂટની પગદં. રીઓ જેવી આ ત્રિકાલાબાધિત દ્રવ્યાનુયોગની વિશિષ્ટ ચિંતનની કેડીએ. સર્વજ્ઞ કથિત આ દ્રવ્યાનુયેગને તલસ્પર્શી અભ્યાસ જિન પ્રતિપાદિત પંચાસ્તિકાય આદિ ત સાથે ષડ્વદર્શનેની પણ તુલનાત્મક સમન્વયકારી જાણકારી. કેવળજ્ઞાન મેક્ષ, કાળનું સ્વરૂપ, દ્રવ્ય, ગુણ, પર્યાય, સાતનય સપ્તભંગી ઈત્યાદિ અધ્યાત્મના પાયાના વિષયેમાં પ્રાપ્ત પ્રભુત્વ. માત્ર શબ્દાર્થ સુધી ન અટકતા ભાવાર્થ અને લકસાથે સાથે રાખી પદાર્થના મૂળ સુધી પહોંચવાની પરંગતતા અને સાથે સાથે આ તત્વ સુધાની વિશદ્ છણાવટ સાથે જીજ્ઞાસુઓ ઉપર અનરાધાર વૃષ્ટિ. કંઈ કેટલા સમીકરણે દ્વારા સુંદર વિલેષણ અને નિઃશંક બોધ આપવાની ખૂબી સાથે સાથે એકીકરણ અને પ્રવીકરણની દિશા પ્રત્યે જ આભગમ. પદાર્થને મૂળમાંથી ઉઠાવવાની ખૂબી નયું નીતયું નવનીત (Cream) પીરસવાની આગવી કલા અને કોઠાસૂઝ ! !! " અને આ બધું હોવા છતાં હું તે તમને તમારામાં રહેલું જ આપું છું. મારું કથન તે નિમિ–તમાત્ર છે. અથવા તે મારો માત્ર ધ્રુવતારક પરત્વે કરાતો અંગુલિનિર્દોષ જેટલે જ
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
અધિકાર છે અને આ તે જીવ માત્રના સત્તામાં પડેલ કેવળ પાનના ભગવત્ કૃપાએ આત્મકૃપાએ રેલાતા ફેલાતા ચમકાર ઝબકાર માત્ર છે. તેની પાછળ તે કેવળ જ્ઞાનરૂપી ઝંખહળતે સૂર્ય ખડો છે. આ જ્ઞાન આ વિજ્ઞાન તે વાસ્તવિક્તાએ સર્વનું આપેલું છે. હું તે માત્ર સાદિ-શાંત, વાહક છું. ઝીલનારાઓના તથા પ્રકારના પુન્યના ઉદયે અને
પશમે તેમને મળે છે તેમાં મારી તલભાર મહત્વતા નથી. આવી અનુપમ કેટીની નમ્રતા!!!
" અને અંતે “આપણે જાણીએ છીએ તેના કરતાં અનંતઃ જાણતા નથી” આ મંત્રને જીજ્ઞાસુઓને પ્રારંભમાં જ ભણાવાતે પાઠ અને તેના દ્વારા વીતરાગતા અને કેવળ જ્ઞાનના પ્રમાણની સતત નિશ્રા રાખવાનું કેળવાતું લક્ષ્ય !
સહુનું ધ્રુવ સહુની પાસે અંદરમાં પડેલું જ છે દી દીવાથી પેટાય-ના ન્યાયે જેમનું આ ધ્રુવ પ્રગટ થયેલું છે અથવા તે જે આ પ્રગટ કરવાની દિશા ભણું છે તેમની નિશ્રાએ અને તેમના અનુગ્રહે જેમનું અપ્રગટ છે તેમણે પ્રગટાવવાનું છે”
આ સુંદર સંદેશ ફરમાવતા ચિંતનકાર શ્રીને વિશેષ લાભ ઉઠવવા માંગતા જીજ્ઞાસુએ તેમને સંપર્ક નીચેના. સરનામે કરી શકશે?
શ્રી પનાભાઈ જગજીવનદાસ ગાંધી - ૩૦૬ બી. શ્રીપાલનગર
૧૨ જમનાદાસ મહેતા માર્ગ વાલકેશ્વર મુંબઈ ટે. નં. ૮૧૨૮૧૨૦
લી. રાજેન્દ્ર દલીચંદ દોશી ગીરીશભાઈ તારાચંદ મહેતા
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
શુદ્ધિપત્રક
જાણો
પૃષ્ઠ નં. લીટી અશુદ્ધ શુદ્ધ ૧૦ ૫ મતિજ્ઞાનનું મૂર્તિ મતિજ્ઞાનનું મૂર્ત ૧૦ ૧૦ પોષણ મૂર્તિ પાષાણુ મૂર્તિ ૨૩ ૧૪ એટલું જ મોહને એટલે જ મોહને ૩૨ ૨૦ ઉતઈ તફરત ગ્રસ્ત ઉતઈ તરફત ગ્રહતા
૧ માણ ૩૩ છેલ્લી ભત્રિકતા
ભવ્રિતા ૨૧ ક્ષેત્રે
ક્ષેત્ર ૨૧ ધર્મશાસને ધર્મશાસનને ૪ જીવનની
જીવની ૧૩ આત્મા
આત્માને ૧૬ માન્ય
મનનું ૧૩ આત્માભાવ
આત્મભાવ ૪૭ ૨૫ દેવસ્થાન
દેહભાન ૪૮ ૪પ દેષયુક્ત ગુણદોષરહિત દેષમુક્ત તથા દેષરહિત
1 ગુણપ્રાપ્તિ થશે અવસ્થાની પ્રાપિત થશે પપ ટાઈટલ અધિકરણ ઉપકરણાદિ અધિકરણ ઉપકરણ
કરણ-અંતઃકરણ ૫૭ ૨૦ કિયાએ
ક્રિયાઓ ૫૮ ૭ સ્થિત
સ્થિર
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમાર્થથી અને ત્યારે
પંદર ભેદે
પૃષ્ઠ નં. લીટી અશુદ્ધ ૫૮ ૨૧ પરમાથી ૬૮ ૭ જ્યારે
૩ પંદર પદે ૩ રહયા
૧૦ શક્તિ ૭૪ ૨૧ સાધન ૭૫ ૧૧ એને ૭૮ ૧૮ જાવ પણે
૧૨ પ્રધાનતા ૭૯ ૧૬ પ્રથમ
૧૭ રહેવું ૮૧ ૧ ભવ્યત્વ ૮૫ છેલ્લી સંબંધની ૮૬ ૨૦ સંગ ૧૦૨ ૧૧ આધ્યાત્મ ૧૧૮ ૨૪ હૈ
૪ ઘાતિકતને ૧૪૧ ૮ ઉત્પાદકે વ્યર્યમાં ૧૪ર છેલ્લી સૂર્યવંદન ૧૪૪ ૧૬ (નિરાકર)
કહ્યા શકાતે સાધક અને જાવ મણે પ્રધાનતાને પરમ
કહેવું
ભવ્યત્વ બંધની સંગ-વિયેગ અધ્યાત્મ
ܘܐܐ
ધારિત કર્મોને ઉત્પાદ કે વ્યયમાં સૂર્યવદન (નિરાકાર)
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૃષ્ઠ ન લીટી અશુદ્ધે
"
૧૮૫
૧૯૭
૨૧૭
૨૨૨
૨૨૪
૨૩૫
૨૩૫
૨૩૯
૨૪૭
૨૬૦
૨૬૮
૨૬
૨૭૩
૨૭૪
૨૮૮
૨૮૯
૪ વેન
૨૯૫ ૨. અનુપ રિત
૩૧૮
૧૪ પાલાન
અવત
૧૨ ઝીવનામ
૧ ખડકવા ડુંગરા
૮ ક્રૂર ક્રૂર
૧૪. સૂક્ષ્મ-ખ્રિી
૩ વિભાવળે
૧૧ ભૂતાવળુથી
૬. ઊભા
૨૨ સીમતિ
ટાઈટલુ નય
૯ પતા
નિષ
૧૬
૨૨,
છેલ્લી પુ કરિયાણુ પહેલી ગ ધહતિથ્
૧૮
ન’ગમનય
卐
શુદ્ધ
અવદાત
जीवानाम
ડુંગરા ખડકવા
કર
સમ્મલ્ટ્રિી
વિભાવે ભૂતાવળેથી
ઉભય
સીમીત
નયમીમાંસા
પૂર્ણતા
નિર્દેષ
પુંડરિયાણુ
ગ ધડશ્તિણ્
નૈગમનય
વેદન
અનુપતિ
પાલન
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાર નિક્ષેપ
આખું ય જગત નામ રૂપાત્મક અને દ્રવ્ય ભાવાત્મક છે. અર્થાત્ જગત આખું ચ શબ્દાનુરક્ત અને દશ્યાનુરક્ત છે.
નામને સંબંધ શબ્દ સાથે છે અને રૂપ-દશ્યને સંબંધ વર્ણ (રંગ) અને સંસ્થાન (પિંડાકૃતિ-આકાર,) સાથે છે. વળી શબ્દને સંબંધ શ્રવણેન્દ્રિય સાથે છે. જ્યારે રૂપદયને સંબંધ ચક્ષુરેન્દ્રિય સાથે છે. આ બે ઈન્દ્રિયની પ્રાપ્તિથી જ સંગ્નિ પંચેન્દ્રિય મનુષ્યપણાની પૂર્ણતા છે. આ બે ઈન્દ્રિયેને જ્ઞાનેન્દ્રિય કહેવાય છે અને ઈન્દ્રિય પ્રાપ્તિના ક્રમમાં શ્રવણેન્દ્રિયની પ્રાપ્તિથી જ પૂર્ણ પંચેન્દ્રિય. પણાની પ્રાપ્તિ છે.
દશ્ય જગત આંખથી દેખાય છે અને એના નામ આદિ સાંભળવા દ્વારા તેની વિશેષ ઓળખ થાય છે અથવા તે પ્રથમ નામથી જાણ્યા બાદ આગળ વતુ અગર વ્યક્તિને સંબંધ સ્થપાય છે. વર્તમાન સમયના યાંત્રિક યુગમાં તે દરશ્ય-શ્રાવ્ય Audio–Vision નું વિશેષ મહત્વ છે.
દષ્ટિ, દશ્ય વિનાની નથી પછી તે બંધ હોય કે ઉઘાડી, તેમ વસ્તુ કે વ્યક્તિ નામવિહેણી નથી. જગત આખા પ્રત્યેક જીવન વ્યવહાર જ એ પ્રમાણે છે. જે જીવનને વ્યવહાર છે તેમાંથી જ સાધ્ય પ્રાપ્તિ માટેના સાધનનું નિર્માણ થાય છે. સાધ્યની પ્રાપ્તિ માટે સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરીશું.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યક્તિની ભક્તિ થતી હોય છે. એ ભક્તિગ અર્થાત ઉપાસનાગ માટેના સાધનોની વહેંચણી ચાર વિભાગમાં કરવામાં આવેલ છે. સંસ્કૃત ભાષામાં ક્ષીપ ધાતુ વહેંચણી માટે છે. જેને “ની” ઉપસર્ગ લાગતા નિક્ષેપ શબ્દની વ્યુતપત્તિ થાય છે. ઉપાસનાના એ ચાર સાધનોને જૈન દશને નિક્ષેપ તરીકે ખ્યાતિ આપેલ છે. જે સર્વને જીવન
વ્યવહાર હેય સહુ કેઈને સરખા લાગુ પડે છે. એ ચાર નિક્ષેપા (૧) નામ નિક્ષેપ (૨) સ્થાપના નિક્ષેપ (૩) દ્રવ્ય નિક્ષેપ અને (૪) ભાવ નિક્ષેપ તરીકે ઓળખાય છે.
જેનું નામ છે એનું રૂપ છે અને રૂપ છે તેનું નામ છે અને તેને આગલે પાછલે ઈતિહાસ છે, જે તેની કથા છે અર્થાત્ દ્રવ્ય નિક્ષેપ છે વળી દ્રવ્ય, ભાવાત્મક છે એટલે કે દ્રવ્યના પિતાના ગુણધર્મ છે અને તે ગુણ પ્રમાણે કાર્ય છે. જેને ભાવનિક્ષેપ કહેવાય છે. અથવા તે જેનું નામ છે, જેનું રૂપ છે, જેને ઈતિહાસ-કથા છે તેનું અસ્તિત્વ કોઈ કાળે કોઈ ક્ષેત્ર છે અને તેને પ્રત્યક્ષ સંગ તે ભાવ નિક્ષેપ છે.
નામ નિક્ષેપ એ નામ-મરણ છે. રૂપ (સ્થાપના) નિક્ષેપ એ દર્શન-મરણ છે. દ્રવ્ય નિક્ષેપ એ કથા શ્રવણ સ્મરણ છે.
ભાવ નિક્ષેપ એ સ્વરૂપ મરણ છે યા તે પ્રત્યક્ષ એગ છે.
પરમ પંચ પરમેષ્ઠિમાં પરમેશ્વર ભગવાન ચાર નિક્ષેપ થાઈએ નામે નમે શ્રી જિનભાણ.” વળી કહ્યું છે કે
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
નામ- નામજિણા જિણનામા (જિનેશ્વર ભગવંતનું નામ.)
સ્થાપના :- શ્રવણજિણા જિણિંદ ડિમાઓ (જિનેશ્વર ભગવાનની પ્રતિમાઓ.)
દ્રવ્ય - દ્રજિણ જિણ જીવા (તીર્થકર નામ કમ ઉપાર્જિત કરેલ છે એવાં જિનેશ્વર થનારા જી.)
ભાવ ભાવજિણ સમવસરણટ્ટા (સમવસરણમાં બિરાજમાન સાક્ષાત પ્રત્યક્ષ જિનેશ્વર ભગવંત.)
આવા ચાર નિક્ષેપાની વિશિષ્ઠતા અને વૈજ્ઞાનિકતાને તાર્કિક અભ્યાસ કરીશું.
જ્ઞાનનું વાહન ભાષા છે. અમૂર્ત જ્ઞાન ભાષામાં ઉતરી મૂર્તરૂપ બની વ્યવહાય બને છે. ભાષા શબ્દાત્મક છે અને શબ્દને સામાન્ય અર્થપ્રયોગ ઉપર જણાવ્યા મુજબ ચાર પ્રકાર છે.
એ ચાર નિક્ષેપાને પ્રથમ આપણે “રાજાના ઉદાહરણથી સમજીશું.
રાજા કેઈનું નામ હોય ત્યારે તે એ નામથી વ્યવહત ન થાય છે. એ નામ માત્રથી “રાજા” હેઈ, નામ રાજા છે. રાજા શબ્દને આ અર્થ નામ નિક્ષેપ કહેવાય.
રાજાની મૂર્તિ, છબી કે ચિત્રને પણ “રાજા” કહેવામાં આવે છે. જેમ ભગવાનની મૂર્તિને ભગવાન કહેવામાં આવે છે તેમ એ સ્થાપના અર્થાત્ ચિત્ર-છબી-મૂર્તિના રૂપે રાજા હાઈ સ્થાપના રાજા છે. “રાજા” શબ્દને આ અર્થ સ્થાપના નિક્ષેપ કહેવાય.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજાની પ્રતિકૃતિ એવી પ્રતિમાની જેમ રાજપ્રતિક રાજમુદ્રા અને રાજદૂત એટલે કે રાજાના પ્રતિનિધિને પણ રાજા તુલ્ય માનવામાં આવે છે, જે પણ સર્વ સ્થાપના નિક્ષેપાના જ ભેદ છે. મૂળ વસ્તુ યા વ્યક્તિના એની મૂતિ, છબી, ચિત્ર કે પ્રતિકૃતિમાં આરોપ કરવા યા ઉપચાર કરવા તેને સ્થાપના નિક્ષેપ કહેવાય છે.
જે ભૂતકાળમાં મનનાર છે તેને પણ એટલે કે પાત્રપણાની છે. રાજા શબ્દના આ
રાજા હતા, અથવા ભવિષ્યમાં રાજા ‘રાજા’ કહેવામાં આવે છે. એ દ્રવ્યથી અપેક્ષાએ ‘રાજા’ હાઈ દ્રવ્ય રાજા અથ દ્રવ્યનિક્ષેપો કહેવાય.
જે ગાય, બ્રાહ્મણાના પાલનહાર, રક્ષણહાર છે, દૃષ્ટોને દંડ દેનાર અને સજ્જનાનું રક્ષણ કરનાર, પ્રજાનુ પાલન તથા રક્ષણ કરનાર છે તેને ગૌ બ્રાહ્મણ પ્રતિપાલક, નૃપ, પ્રજારક્ષકના અમાં અને જે રાજપણાથી રાજમાન (શેભિત) હાય તેને ‘રાજા' કહેવામાં આવે છે તે જાણીતું છે. માત્ર પુણ્યના ઉદયથી ભૂપતિ, નૃપતિ બનીને ભાગસામગ્રીના ભાગવટો કરતા ભાગવિલાસમાં રાણીવાસમાં પડી રહેનારા સુરા અને સુ ંદરીમાં ચકચૂર રહેનારો વાસ્તવિક, ગુથી તેમજ કાયથી રાજા નથી. આમ જે ભાવથી એટલે કે યથાથ પણું ગુણ અને કાથી રાજા હાઈ ભાવ રાજા છે. રાજા' શબ્દના આ અર્થ ભાવનિક્ષેપેા કહેવાય.
હવે આ ચારે નિક્ષેપાના એક એક વિભાગનું વિશ્લેષણ કરી તેને અવલેાકીશું.
નામ નિક્ષેપ :
જીવ જે શીવ સ્વરૂપ છે તે જેમ અરૂપી છે એમ
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનામી છે. નામ અને રૂ૫ પુદ્ગલના પંચભૂતના છે. ઉપર જણાવ્યા મુજબ આખું ય જગત નામ-રૂપાત્મક છે. અથવા તે શબ્દાનુરક્ત ને દશ્યાનુરક્ત છે. વર્ણ અને સંસ્થાન દશ્ય જગતમાં આંખથી દેખાય છે. તેના નામ આદિ સાંભળવા દ્વારા વિશેષ ઓળખ થાય છે. અથવા એથી વિપરીત પહેલાં નામ શબ્દવર્ણન સાંભળ્યા બાદ તે વસ્તુ યા વ્યક્તિના દર્શનથી એને વિશેષે પરિચય થાય છે. જેવું સતી રાણકદેવીના કિસ્સામાં બન્યું કે ચારણે આવી સિદ્ધરાજ જ્યસિંહ આગળ નીચેના શબ્દોમાં વર્ણન કરતાં રાજા સિદ્ધરાજ માત્ર શબ્દ વર્ણનથી રાણકદેવીના રૂપને પાગલ તેને વગર જે બની ગયે.
મૃગનયની કરિ કેશરી નાગણ જેવા વાળ બ્રહ્માએ એકજ ઘડી સાચું કહું ભૂપાળ
નામ શબ્દ શું કામ કરે છે તે આ દુહ બતાડે છે. ટુંકમાં ભગવાનને નામેચ્ચાર સ્વરૂપની ઓળખ કરવા જબરજસ્ત સમર્થ છે.
ઉપશમ-સંવર-વિવેક માત્ર એ ત્રણ શબ્દોએ જ સાધક ચિલાતીપુત્રને કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિના શિખરે પહોંચાડ્યા તે વાત પ્રસિદ્ધ છે. " નામનું નામાંતર પણું અને રૂપનું રૂપાતંરપણું એ અનિત્યતા છે. નામ-રૂપ નાશવંત છે. તે પણ વાસ્તવિકતા છે. પરંતુ અવિનાશી પરમાત્મા જે અનામી ને અરૂપી છે તેના નામનું રટણ–નામ સ્મરણ અને એનું દર્શન સાધકને અનામી-અરૂપી બનાવવા સમર્થ છે કારણકે પરમાત્માના જેટલાં નામ છે તે સર્વ સ્વરૂપથી અવિરુદ્ધ છે, અને
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરસ્પર પૂરક છે. અરૂપી પૂર્ણ કહીએ એટલે અવિનાશીઅવિકારી હોય અને અવિનાશી અવિકારી–કહીએ એટલે પૂર્ણ શુદ્ધ અને અરૂપી હોય જ.
જ્યારે પુદ્ગલદ્રવ્યના નામે એકબીજા પર્યાયથી વિરુદ્ધ છે. ઘઉં રોટલી, નથી તેમ રોટલી ઘઉં નથી ચેખા, બાજરી નથી તેમ જુવાર, મકાઈ નથી. પુદ્ગલ દ્રવ્યનું નામ ફરે એટલે રૂપ ફરે અને તેમ તેનું કાર્ય પણ ફરે, ઘઉં, લોટ, કણક, રોટલી, પૂરી, શીરે, લાપશી આદિ એકજ પુદગલદ્રવ્ય (ઘઉં)ના રૂપ ફરતાં નામ અને કાર્ય ફરી જાય છે. આત્મસ્વરૂપ અર્થાત શીવ સ્વરૂપ એવું નથી. પરમાત્માના જે અનેક સ્વરૂપ વિશેષણ રૂપ નામે છે. તે સર્વના પારમાર્થિક અર્થ એક સરખે થાય છે. અખંડ, અરૂપી, અવિનાશી, અનંત, અક્ષય, અવ્યાબાધ, અકલ, અનધ, તેમ નિરંજન,નિરાકાર નિષ્કમ, નિષ્કલંક, આદિ સઘળાંય સ્વરૂપ વિશેષણે ભાવ તત્વથી પરમાર્થરૂપ એક સરખા અર્થને અને સ્વરૂપને કહેનારા અને તેમજ ઓળખાવનારા છે, માટે જ પરમાત્માને અનામી અરૂપી કહેલ છે. આમ નામને નાશ છે પણ અનામીને નાશ નથી. રૂપને નાશ છે પણ અરૂપીને નાશ નથી. સંસારી જાના જે નામે છે તેમજ પુદ્ગલ સ્ક ઘાના જે નામે છે એના અર્થ પરમાત્મ તત્વમાં ઘટતા નથી. એજ રીતે રૂપમાં રૂપાંતરતા નહિ, પરિવર્તનતા નહિ અને સાદિ અનંત જે એકરૂપ છે અર્થાત એક જ સ્વરૂપે છે તે અરૂપી. છે. જ્યારે પુદ્ગલ અર્થાત્ કર્માજનિત ધાતિ અધાતિના. કમૅદય સ્વરૂપ અવસ્થાવાળા એવાં સંસારી જીના નામ રૂપકે સ્વભાવ કાર્ય તથા વેદના અનુભવને એક સરખા અર્થથી ભાવથી કે પરમાર્થથી હોતા નથી તેમ તે સહુનું
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
વેદન પણ એક સરખું હેતું નથી, તે. સર્વ ભિન્ન ભિન્ન
હોય છે.
કેઈપણ ભાવ-અર્થ માટે શબ્દ પકડે પડે. પહેલાં નામ શબ્દ પછી તેને અર્થ અને ભાવ આવે જે ભાવ અરૂપી છે. કોઈપણ ગુણ પકડ હેાય તે પહેલાં તે ગુણ જેમાં છે તે દ્રવ્યને પકડવું પડે. ગળપણ જોઈતું હોય તે ગળપણ યુક્ત ગળ્યાં દ્રવ્ય ગોળ સાકર આદિ લેવાં પડે.
જગત નામમય છે. સ્થાપના, દ્રવ્ય અને ભાવના પણ નામ હોય છે. પ્રવેશ ઓળખ નામથી થાય છે. ભેદ નામ વડે કરીને પાડી શકાય છે. ભાવ પકડવાં પહેલાં દ્રવ્ય લેવું પડશે. દ્રવ્ય તરીકે વ્યક્તિ તરીકે ઋષભદેવ, શાંતિનાથ, નેમનાથ, પાર્શ્વનાથ, મહાવીર સ્વામી આદિ તીર્થકર અરિહન્ત ભગવંતેના નામ આવશે. ઋષભદેવ ભગવંત કેવાં? તે કે વીતરાગ ભાવિકભાવવાળા આમ ભાવનું પણ નામકરણ કરવું પડે છે. આ જિનમંદિરમાં મૂળનાયક ભગવંતની પ્રતિમા કયા ભગવાનની ? તે તેના પ્રત્યુત્તરમાં પણ નામ દેવું પડશે કે સુપાર્શ્વનાથ પ્રભુની છે. આમ નામ એ બાકીના બધાંય ત્રણ નિક્ષેપા, સ્થાપના દ્રવ્ય અને ભાવનો આધાર છે. માટે જ નિક્ષેપાના કામમાં નામનિક્ષેપાને પ્રથમ ક્રમાંકે મૂકેલ છે. આખું જગત નામપ્રધાન છે. નામ લીધા પછી તેને અર્થ અને ભાવમાં જવાનું હોય છે. પાંચ અસ્તિકાયમાં” જીવાસ્તિકાય (જીવ) પ્રધાનપણે સ્વપર પ્રકાશક હોવાથી જાણવા માટે નામ નિર્દોષની જરૂર રહે છે. નામનિક્ષેપાથી જ જગત આખાને વ્યવહાર ચાલે છે. પછી જ સ્થાપનાથી -મૂર્તિરૂપથી જેનું નામ લીધું છે તેના સંબંધમાં કર્તા
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાતા ખની સક્રિય બનીએ છીએ. જગત નામ રૂપાત્મક છે. રૂપ પણ નામથી જાહેર થાય છે. આંખમાં રૂપ ગાઠવાયુ છે જ્યારે કાન અને જીહવાગે નામ ગેાઠવાયેલ છે.
મનુષ્ય ચેાનિમાં જન્મેલેા જીવ ચાહે તે જાતિ, જ્ઞાતિ, ધર્મ, દેશ કે ક્ષેત્રના હાચ પરંતુ તે વિશ્વના કોઈપણ પદ્માના અર્થ કે ભાવને જન્મતાની સાથે જાણતા કે સમજતા નથી. પરંતુ બીજાના શબ્દોચ્ચાર વડે સાંભળીને પહેલાં તે તે ઉચ્ચારાયેલ શબ્દને જ પકડે છે અને શબ્દને જ અનુસરે છે, ને ગ્રહણ કરે છે. ત્યારખાદ અવસ્થાની પરિપકવતાએ ધારણામાં (ચિત્ત-સ્મૃત્તિમાં) રાખેલ શબ્દના અથ અને ભાવને પામે છે. વળી જે સાંભળી શકે છે તે જ એલી શકે છે, જે નામ શબ્દનું મહાત્મ્ય દર્શાવે છે, માટે જ મહેાપાધ્યાય યશેાવિજયજી મહારાજાએ ગાયું છે કે... “ નકી મંત્ર, નવિ ચત્ર નવ તત્ર મોટા, ક્રિશ્યો નામ તાહર, સમાગ્રીત લાટો. પ્રભુ ! નામ મુજ તુજ, અક્ષય નિધાન, ધર" ચિત્ત સ’સાર તારક પ્રધાન.
રામ નામે પથ્થર પણ તર્યાં છે, તરે છે અને તરશે એમ જે કહેવાય છે તે નામસ્મરણ, નામ નિક્ષેપાનું મહાત્મ્ય જણાવે છે.
શબ્દ એ તે મતિજ્ઞાનના દ્રવ્ય પર્યાય છે અને શ્રુતજ્ઞાન એ મતિજ્ઞાનની અક્ષરમૂર્તિ છે.
સ્થાપના નિક્ષેપે :
પરક્ષેત્રે અને પરકાળે રહેલ કોઈપણ દ્રવ્ય વિષે વ માનવત્ ભાવવાહી તે દ્રવ્યની પ્રતિકૃતિ ઊભી કરીને બનાવી
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
અશકાય છે. જેને પ્રતિમામૂતિ અર્થાત સ્થાપના નિક્ષેપ કહેવાય છે.
અથવા તે પરક્ષેત્રે પરકાળે રહેલ પદાર્થના સમરણ માટે બનાવેલ પ્રતિક તેજ પ્રતિમા સ્થાપના.
જગત આખાને વ્યવહાર પ્રતિક, પ્રતિકૃતિ અને પ્રતિનિધિથી ચાલે છે કારણ કે કોઈપણ પદાર્થની સ્થાપનાના તે ત્રણ પ્રકાર છે (અ) વાજાદિ પ્રતિક, સ્થાપનાચાર્ય વિગેરે અસભૂત અને પુદ્ગલના હોય છે. (બ) ચિત્ર ફેટેગ્રાફ, પ્રતિમા, પ્રતિકૃતિ આદિ પણ પુદ્ગલના હોય છે પરંતુ સદૂભૂત હોય છે એટલે કે અસલ-મૂળ દ્રવ્ય જે આપણા લક્ષમાં છે તેની હુબહુ પ્રતિકૃતિ હોય છે (ક) જ્યારે સંદેશ વાહક, દૂત પ્રતિનિધિ આદિ જીવંત ચેતન હોય છે.
રાજાના સિપાઈનું અપમાન રાજાના અપમાન બરોબર હોય છે કેમકે એમાં રાજાના પ્રતિનિધિની સ્થાપના છે કે એક શેઠન ને કર ઉઘરાણીના પૈસા લેવા ગયો હોય અને તેનું અપમાન થાય તે શેઠને અપમાન બરબર છે.
સર્વ જ્ઞેય પદાથની હબહુ પ્રતિકૃતિ–પ્રતિબિંબ કેવલિ ભગવંતના કેવલજ્ઞાનમાં સ્થાપના નિક્ષેપે રહેલ છે એ કેવલિ ભગવંતે, જ્ઞાની ગુરૂ ભગવંતે, તીર્થકર ભગવંતેની પ્રતિકૃતિ સમ પ્રતિમા બનાવી તેની પૂજા અર્ચના સેવા ભક્તિ દ્વારા, આપણે તેમની પ્રતિમાના આલંબને તેમનાં જેવાં કેવલિ ભગવંત બનવાની સાધના કરવાની હિોય છે, ગુરૂ દ્રોણાચાર્ય પાસેથી જ વિદ્યા મળવાના દ્વાર બંધ થયાં તે દ્વાર ગુરૂદ્રોણાચાર્યની પ્રતિમાથી ઊઘડી ગયા અને પ્રત્યક્ષ જે આપી શકે તે પરોક્ષથી પ્રતિમા દ્વારા એક
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
લવ્યે સાધ્ય કરી આપણી સામે પ્રતિમાના મહાત્મ્ય અને અગત્યતાના એક બેનમૂન આદશ મૂકયા છે.
ગુરૂ અને ગ્રંથ શું છે? ગ્રંથ, શાસ્ર, આગમ આદિ શ્રુતજ્ઞાન એ તે મતિજ્ઞાનની મૂર્તિ છે, કારણ કે શ્રુત એ મતિજ્ઞાનનુ` મૂર્તિ અર્થાત્ દૃશ્ય-શ્રાવ્ય સ્વરૂપ છે. જ્યારે ગુરૂ જ્ઞાની પુરુષ, સંતાએ પ્રભુના ચાહક એવાં સંદેશ વાહક, પ્રભુના પ્રતિનિધિ છે ગુરૂ અને ગ્રંથ ઉભય.. પરમાત્મતત્વના વાહક છે. ગુરૂ ચાહક અને વાહક ઉભય છે. ગ્રંથ એ ગુરૂના ભગવતના જ્ઞાન ઉપયાગની મૂતિ છે જે દેવગુરૂ નિર્મિત છે જ્યારે દેવગુરૂની પાષાણમૂતિ એ દેવગુરૂના યાગ (દેહ)ની મૂતિ છે જે ભક્ત નિમિ ત છે.
શેયને જ્ઞાન દ્વારા પ્રતિકૃતિ, પ્રતિક કે પ્રતિનિધિના સ્થાપના નિક્ષેપાથી જાણી શકાય છે. દશ્ય અને દૃષ્ટિના સંબંધ છે અને તે સબંધ પ્રમાણે કર્માંધ થાય છે, જે સ કાઈને રવીકાર્યા વિના ચાલે તેમ નથી, એ વૈજ્ઞાનિક હકીકત છે જે સર્વાંના રાજ ખ રાજના અનુભવમાં આવતી નક્કર હકીકત છે. એને કાઈ કાળે ય જગતના કાઈપણ ક્ષેત્ર અને કોઈપણ ધર્માંની વ્યક્તિ નકારી શકે એમ છે જ નહિ.
કામાત્તેજક સાહિત્યના વાચનની, કામેાદ્દીપક સગીતના શ્રવણની અને બિભત્સ તથા નગ્ન ચિત્રોની તેમજ ભય કર ('સા, મારફાડને મળાત્કાર આદિના એલપટ (ફિલ્મ)ની અવળી ખરાબ અસર જો વાંચનારા, સાંભળનારા અને જોનારા ઉપર થાય છે. અને તેવાં સમધથી તથા પ્રકારના ! અધ પણ પડે છે વર્તમાનમાં ય જીવ તેવા પ્રકારના સબધથી
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભ્રષ્ટ થાય છે, તે એ જ પ્રમાણે સારા તાત્વિકને સાત્વિક ગ્રંથાદિના વાચનની સંગીતની ભજન કીર્તન પ્રભુ નામસ્મરણદિન ઉચ્ચારણ, શ્રવણની તથા સારા ચિત્ર, પ્રતિમા આદિના દર્શનની પણ જેનારા ઉપર અસર વર્તે જ, એ માનવું રહે, જે “નકારાત્મક અસરને સ્વીકારીએ તે પછી હકારાત્મક અર્થાત વિધેયાત્મક અસરને પણ સ્વીકારવી જ પડે. કેમકે એ પ્રત્યક્ષ અનુભૂત અને જીવન છે. એ કાંઈ માત્ર શાસ્ત્ર વિધાન નથી. “રાજા ભરથરી” ચિત્રનું ઉદાહરણ આપણી પાસે મોજુદ છે. આ સત્યને આધારે એ સ્વીકારવું જ પડશે કે પરમાત્માની મૂર્તિ સાથે સંબંધમાં આવવાથી દુષ્ટામાં જે પ્રશાંતભાવ ભગવદ્ભાવ લઘુતા–નમ્રતાભાવ. ઉત્પન્ન થાય છે. તે પ્રમાણે કર્મ નિર્જરા પણ થતી હોય છે. તેથી જ ઉપાસકના ઉપાસ્ય પ્રતિના ઉપાસનાભાવનું ફળ પ્રાપ્ત થાય છે.'
ચેક, હુંડી, કરન્સી નેટ, નાણાં ઈત્યાદિ દ્વારા થતા આપણે લેણ દેણને વ્યવહાર એ ધનને સ્થાપના નિક્ષેપે.
શબ્દ અવાજ સાંભળીને આપણે મનથી માનસપટ. ઉપર પિતાની રીતે કલ્પના ચિત્રણ કરીને ચિત્ર ઉપસાવવા
મથીએ છીએ. પરંતુ ફરી ફરી એક સરખું એવું જ ચિત્ર - ઉપસતું નથી. અને તેથી એકાગ્રતા સ્થિરતા આવતી નથી.
જ્યારે ત્રાટક કરવા પૂર્વક મૂર્તિના દર્શન કરવા વડે માનસ, પટ ઉપર જે ચિત્ર ઉપસે છે તે ચિત્ર માનસપટ-મનમાં– ચિત્તમાં સ્મૃતિમાં કંડારાઈ જાય છે. એ સ્થિરતા અને એકાગ્રતા લાવવામાં અદ્ભુત સહાયક છે.
મૃતિ એ સાધન-આલંબન ઉપચાર છે. એ સ્થાપના
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
‘નિક્ષેપેા છે. નિરાલંબન-અનુપતિ અમૂ તત્વ તા પરમાત્મતત્વ છે. જેનું શેાધન પરમાત્માની પ્રતિમા દ્વારા થવું જોઈએ. મૂર્તિનુ મૂલ્ય એટલાં માટે છે કે જીવને દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર કાળ આશ્રિત ભાવ આવે છે ભગવાનની પરમાત્માની મૂતિ દ્વારા જે પુણ્યખંધ થાય છે તેનાથી પરમાત્મા ખીરાજમાન હાય તેવાં દ્રવ્ય ક્ષેત્ર કાળ અને ભાવ જીવને પ્રાપ્ત થાય છે.
અરૂપીમાં વાસ કરી શકાય છે. આકાશમાં અવગાહના લેવા રૂપ-અરૂપી એવાં આકાશમાં વાસ કરીએ છીએ. અરૂપી એવાં પરમાત્માતત્ત્વનું જ્ઞાન કરી શકાય છે. પરંતુ અરૂપી એવાં પરમાત્મતત્વનું વેદૈન સ્વયં પરમાત્મા અન્યા સિવાય થઈ શકતુ નથી, ઈન્દ્રિયા દ્વારા ભાગ પુદ્ગલદ્રવ્ય જે રૂપી છે તેના જ થાય છે. કારણ ઈન્દ્રિયા રૂપી એવાં પુદ્ગલની ખનેલી છે, રૂપીનું બધું જ રૂપી હાય.
ભગવંતની પ્રતિમાની પ્રાણ પ્રતિષ્ઠા કરીને એમાં પ્રદેશેાની સ્થિરતાના ભાવ સમજવાના છે. અને તે પ્રતિમાના આકાર તેવા ને તેવે જ રહે છે તેમાં અવિનાશી પર્યાયના ભાવ સમજવાના છે. આમ સિદ્ધ પરમાત્માના અરૂપીપણાની જે વ્યાખ્યા છે કે પ્રદેશ સ્થિરત્વ અને પર્યાય અવિનાશી’’ એની સ્થાપના પ્રભુ પ્રતિમામાં ભાવવાની છે. જિન પ્રતિમા જિન સારીખીની ભાવના આ સદમાં ભાવવાની છે. ભગવાનની મૂર્તિ' (જડ) ને ચૈતન્યમાનીશું' તેા તરી જઈશું જ્યારે દેહ (ચેતન)ને ચૈતન્ય માનીશું તે! ડૂબી જઈશું. દ્રવ્ય નિક્ષેપો :જે અનામીનું નામ લઇ નામ નિક્ષેપાથી પૂજા કર વાનું ઠરાવ્યું અને જે અરૂપીનું રૂપ મૂતિમાં નિહાળી
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્થાપના નિક્ષેપોથી પૂજા કરવાને નિશ્ચય કર્યો તે દ્રવ્ય શું છે? તેનું નામ શા માટે લેવાનું ? અને તેના દર્શન શા. માટે કરવાના? એના જવાબમાં તે દ્રવ્યનું અર્થાત્ તે વ્યક્તિનું જીવન અને કવન આવે છે. પૂજ્યના જીવનની જીવનકથા-ચરિત્રકથા તે જ તે પૂજ્યને દ્રવ્યનિક્ષેપ અને તે ચરિત્રનાયકની ચરિત્રકથાનું શ્રવણ. વાંચન, મનન તે તેમની દ્રવ્યનિક્ષેપાથી થતી પૂજા છે. પર્યુષણપર્વ દરમિયાન કલ્પસૂત્રનું થતું વાંચન એ દ્રવ્યનિક્ષેપથી થતું પ્રભુપૂજન છે.
દ્રવ્યનિક્ષેપ જેને છે તે કેન્દ્ર છે. અને દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ ભાવ એ શાખા (Branches) છે. નામ-સ્થાપના-દ્રવ્ય અને દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ એ ત્રિક સાધન છે જ્યારે સાધ્ય. ભાવ છે.
પૂજ્ય પ્રતિના પૂજ્યભાવ લાવવામાં, જાળવવામાં અને વૃદ્ધિ કરવામાં તે પૂજ્યની ચરિત્રકથા મહત્વને અને અગત્યને ભાગ ભજવે છે. કથા શ્રવણથી ચરિત્ર નાયક પ્રતિ અહોભાવ, પૂજ્યભાવ સહજ થઈ જાય છે. નિત્ય એમના ગુણગાન ગાતાં થઈએ છીએ અને તેવાં ગુણ પંડમાં સ્વમાં વિકસાવતા જઈએ છીએ.
ચક્ષુનું દશન બુદ્ધિ માટે છે અને બુદ્ધિથી કરેલું દર્શન હદય માટે છે. આંખ જે જડ એવાં રૂપી પુદ્ગલની. બનેલ છે તેનાથી જડ અને રૂપી એવાં પુદ્ગલ દ્રવ્યના જ દર્શન કરી શકાય છે. જ્યારે બુદ્ધિના ઉહાપોહથી ચૈતન્ય. દર્શન અર્થાત્ પરમ રીતન્ય એવાં સર્વજ્ઞ વીતરાગ પરમા: - ભગવતંગના દર્શન થાય છે.
આ રીતે કથા વાચન દ્વારા મૂળ સર્વસ્વ હૃદયમાં વસી
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
જાય એટલે પરમાત્મા હૃદયમાં બિરાજમાન થઈ જાય છે. -આ પ્રકારે હૃદયમાં પરમાત્માની સ્થાપના કરીએ તે પરમા ત્મા હૃદયમાંથી જાય નહિ. એ પૂજ્જના અજપાજાપ થયા કરે. કાન્તાનું મન કાન્ત-કથને જ કેન્દ્રમાં રાખી પ્રત્યેક કાર્ય કર્યા કરે એવી મનઃ સ્થિતિનું નિર્માણ થાય છે !
બુદ્ધિનું કામ તર્ક અને હેતુથી જોવું તે છે. ચક્ષુથી કરેલુ દશ ન, બુદ્ધિથી ચકાસી વિવેક કરી હૃદય સુધી પડાંચાડવાનું છે.
અધ્યાત્મમાં જે કોઇ વાતા આવે, સૂત્રો આવે, તે સઘળાં ભગવાનના ખાતે જમા કરવા જોઈએ. પરમાત્મ -તત્વમાં પરમાત્મતત્વનું મુલ્યાંકન છે. પરમાત્મતત્વને ખાદ રાખી કથા-સૂત્રાદિ યથાર્થ સમજી શકાશે નહિ. એ યાદ રાખવું જરૂરી છે કે પૂન્યનું મહાત્મ્ય હોય અને નહિ કે પૂજકનું ! અધિષ્ઠાનનું મહાત્મ્ય હોય અને નહિ કે અધ્ય
સ્થનું ! પાર્શ્વનાથ પ્રભુનું મહાત્મ્ય હાય અને નહિ કે -ધરણેન્દ્ર પદમાવતીનું ! ધરણેન્દ્ર-પદમાવતી જે કાંઈ છે તે સ્વભાવ તત્વ એવાં પાર્શ્વનાથ પ્રભુ પરમાત્મતત્વના પ્રભાવ છે.
ભાવનિક્ષેપા :
જે નામથી, સ્થાપનાથી, અને દ્રવ્યથી પ્રાપ્ત છે તેની પ્રત્યક્ષ ભાવ સ્વરૂપ પ્રાપ્તિ તે ભાવનિક્ષેપેા છે. વર્તમાન ચાવિસીના ચરમ તીર્થપતિ મહાવીર સ્વામી ભગવંતના અથવા તેા વ માને વિહરમાન મહાવિદેહ ક્ષેત્ર સ્થિત શ્રી સીમધર સ્વામી પ્રભુનેા, તેમના કાળમાં અને તેમના ક્ષેત્રમાં જે જે વ્યક્તિને સચૈાગ થયા તે તે વ્યક્તિને મહાવીર
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રભુના કાળમાં મહાવીર પ્રભુને સાક્ષાત યોગ હતું અને વર્તમાનમાં મહાવિદેહ ક્ષેત્રની વ્યક્તિને સીમંધર સ્વામીને સાક્ષાત ચેાગ છે તેવાં પ્રત્યક્ષ પ્રાપ્ત પ્રભુની સનમુખ રહી તેમનું જે કાંઈ અભિવાદન નમન, વંદન સકાર, સન્માન, - બહુમાન દર્શન, પૂજન, સેવા વયાવરચ ઈત્યાદિથી જે કાંઈ ભકિત કરાય તે પ્રભુની વાસ્તવિક ભાવનિક્ષેપોથી પૂજા છે.
પ્રભુના પ્રત્યક્ષ સંગના અભાવમાં એમનું નામ -મરણ કરીએ છીએ. એમની પ્રતિમાના દર્શન, વંદન, પૂજન કરીએ છીએ, એમની ચરિત્રકથાનું શ્રવણ કરી એમની ગુણગંગામાં સ્નાન કરીએ છીએ તે નામ સ્થાપના અને - દ્રવ્ય નિક્ષેપાનું પૂજન છે. જ્યારે કર્મક્ષ પ્રગટ થતાં પ્રભુના ક્ષાયિકગુણો તથા તે ગુણ પ્રમાણેના કાર્યનું સ્તવન, ચિંતન, શાધન, મનન, મંથન, ભાવન કરવું અને તેવાં ગુણોનું ઉત્તરત્તર સ્વમાં પ્રાગટીકરણ કરવું તે તેમનું ભાવનિક્ષેપાથી થતું સર્વોત્કૃષ્ટ પૂજન છે, કે જે પૂજન માટે જ નામનિક્ષેપો સ્થાપના નિક્ષેપા અને દ્રવ્યનિક્ષેપથી પૂજન કરવાનું હોય છે. ભાવનિક્ષેપ એ મનઃ ચક્ષુ દર્શન અર્થાત્ અચક્ષુ દર્શન છે. ચર્મચક્ષુ શું જુએ છે એનું મહત્વ નથી પરંતુ મનઃ ચક્ષુ શું જુએ છે તેનું મહત્વ છે, અને તેની સાથે જ પ્રધાન સંબંધ છે. મનઃચક્ષુના હૃદયચક્ષુના દર્શન પ્રમાણે જીવને રાગ-દ્વેષ થાય છે.
- આપણું જ્ઞાન અરૂપી છે અને પરમાત્મતત્વ પણ અરૂપી . ' છે. અરૂપી એવાં આપણા જ્ઞાનથી, અરૂપી એવાં પરમાત્મ
તત્વની પરમપૂજા અત્યંતર અંતઃકરણ અર્થાત્ માગથી કરી કૃતકૃતાર્થ થવાનું છે. તેમ ન કરી શકીએ ત્યાં સુધી
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેવું કરી શકવા શક્તિમાન થવા માટે બાહ્યમાં ભગવાનની મૂર્તિ પ્રભુજીની પ્રતિમાની પૂજા વિનયથી ઉપચારથી સત્કાર સન્માન સહ સદ્દભાવપૂર્વક અવિરત કરવી ચાલુ રાખવાની છે.
પિતાના આત્માથી પરમાત્માનું સ્મરણ રટણ કરવું જોઈએ. જિહુવાથી, વચનથી, હાથથી, માળાથી, મંત્રથી, મનથી, ધારણાથી, બહારના સાધન દ્વારા પરમાત્મા નામ સ્મરણ રટણ કરતાં કરતાં ઉપર ઉઠી, ઊપલી ભૂમિકાએ આત્મા જે આત્માથી અંતઃકરણથી પરમાત્માનું સ્મરણ–રટણ કરવા લાગે તે તે પરમાત્મામાં લીન થઈ જઈ શકે છે. પરમાત્મમય બની જઈ પરમાત્મામાં લય પામી શકે છે. જેને લયગ કહેવાય છે જે ભાવ આશ્રિતભાવ છે.
ભગવાનને માનું છું એટલે ભાવનિક્ષેપોથી માંગું છું. ભાવથી ભગવાનને ભાવીએ તે ભાવનિક્ષેપ છે એટલે જ તે, ગાયું છે કે......
ભાવે ભાવના ભાવીએ, ભાવે દીજે દાન, ભાવે કેવલજ્ઞાન” “મૂતિ–પ્રતિમાને ભગવાન માનું છું” એ પાછો સ્થાપનાથી ભાવ નિક્ષેપ છે. મૂર્તમાં અમૂર્તનાં દર્શન કરવાના છે. અને તે જ સાચા દર્શન છે, સાચી મૂર્તિપૂજા છે. સ્થાપના નિક્ષેપા માટે સ્થાપના નિક્ષેપ નથી. પરંતુ સ્થાપના નિક્ષેપ. ભાવનિક્ષેપ માટે છે. મૂર્તિમાં ભગવાનના દર્શન કરી પોતાના આવરણ (અજ્ઞાન વિકારના પડળ)ને ભંગ કરી નિરાવરણ. (શુદ્ધ) બનીએ. સ્વયં ભગવાન થઈએ તે નિશ્ચયથી ભગવાનના દર્શન કર્યા કહેવાય. દર્શન થયા કહેવાય કેમકે તે કેવલજ્ઞાનની પ્રાતિ છે કે જે કેવલજ્ઞાનમાં સર્વે અરિહંત, પરમાત્મા, સર્વ સિદ્ધ પરમાત્મા સહિત સકલ વિશ્વના સર્વ
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
કાળનાં સર્વ ક્ષેત્રના, સર્વ પદાર્થોનું તેમના સર્વપર્યાય સહિત સહજ દર્શન થાય છે.
મૂર્તિમાં ભગવાનના અથાત્ અમૂર્તના દર્શન કરી લક્ષ્ય આપણે આપણામાં અંદરમાં રહેલાં અમૂ અરૂપી અવિકારી-અજરામર-અવિનાશી—અખંડ–એવાં આત્માના પરમ આત્મતત્વનું દર્શન કરવાનું છે. અનામી-અમૂર્તઅરૂપી–અકલ–અજરામર– અશરીરી – અવિકારી – અખંડઅવિનાશી એ મારે આત્મા આ દેહમંદિરમાં રહેલ છે તે દેહથી ભિન્ન છે એ ભેદજ્ઞાન કરી પ્રભુમંદિરમાં રહેલા પરમાત્મ પ્રતિમાનું દર્શન કરતાં કરતાં તે પરમાત્માનું આલંબન લઈ પરમાત્માના સાનિધ્યમાં પરમાત્માને સન્મુખ રાખી આપણા આત્માના પરમાત્મ સ્વરૂપની ચિંતવના કરતાં કરતાં આપણા આત્માને એવાં જ પરમાત્મ સ્વરૂપે પ્રગટાવવાને પુરુષાર્થ કરવાનો છે. એમ કરીશું તે તેવી રીતન્ય મૂર્તિપૂજા ફળવંતી બનશે. આવા ઊંચા ભાવ ઊંચી કિયાથી આવે છે. કિયા જેટલી ઊંચી તેટલા ભાવ ઊંચા. અને ભાવ જેટલા ઊંચા તેટલી ક્રિયા પણ ઊંચી. ભાવને ક્રિયામાં આવિષ્કાર કરવાનું છે અને ક્રિયામાં ભાવ ભેળવવાને છે, ક્રિયા કરતાં ક્રિયામાં ન રહેતાં ભાવમાં ચઢવાનું છે. ભાવરૂઢ થઈ, ભાવવિભોર બની ધ્યાનમાં લીન થવાનું છે અને આત્મામાં લય પામવાનું છે. ક્રિયા કદી પૂર્ણ કરી શકાશે નહિ પરંતુ ભાવ પરિપૂર્ણ ભાવી શકાશે, માટે જ ક્રિયા ઉપર ભાવનું આધિપત્ય છે. છતાં ઉભય અ ન્યના - પૂરક છે. ક્રિયા દેશતવ છે. ભાવ સર્વતત્વ છે. ક્રિયા ત્રિકાલ
એક સરખી હેતી નથી. ભાવ ત્રિકાલ એક સરખાં હોય
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
શકે છે. આત્માને ભંડાર ખોલવા માટે ધર્મ કરવાનું છે. કિયા ગણવા માટે ધર્મ નથી કરવાનો હતે.
આંખથી ચર્મચક્ષુથી દશ્ય પ્રભુપ્રતિમાના દર્શનની સાધના ત્રાટક કરીને આંખ બંધ કરીને દષ્ટાએ સ્વયં પિતાના ભાવમાં અભેદ થવાનું હોય છે. મૂર્તિની પૂજા કરી પિતાના અમૂર્ત સ્વરૂપથી પોતે અભેદ થવાનું છે. અરૂપીના રૂપને સ્મૃતિમાં નિહાળી-પૂજી સ્વયં અમૂર્ત-અરૂપી થવાનું છે.
જેનું જ્ઞાન તેને આત્મા ! અને જેવું ધ્યાન તે આત્મા! માટે જ પ્રભુદર્શન-પ્રભુપૂજા અને પ્રભુભક્તિનું મહામ્ય છે.
તે જ પ્રમાણે વાચ્ય-જાણ્ય-ભાષ્ય એવાં પરમાત્માના નામ–જાપથી સ્વયં સ્વરૂપના ભાવમાં લીન થવાનું છે. અનામી બનવાનું છે. દ્રવ્ય નિક્ષેપાથી પરમાત્માના ચરિત્ર કથન સાંભળીને પોતાના દ્રવ્યને વિશુદ્ધ કરવા રૂપ પિતાના ભાવેને નિર્મળ કરવાના છે.
નામ-સ્થાપના-દ્રવ્ય અને ભાવ એ ચારેય નિક્ષેપા અંતે જમા તે થાય છે ભાવમાં જ કેમકે ભાવનિક્ષેપોએ કાર્ય છે અને નામ-સ્થાપના-દ્રવ્ય નિક્ષેપો કારણ છે. ભાવ નિરપેક્ષ બાકીના નામ–સ્થાપના-દ્રવ્ય નિક્ષેપ આદરીશું તે સંઘર્ષ રહેશે અને તે ત્રણ સાધન હેતે છતે સાધ્ય બની રહેશે જેથી સાધનમાં જ અટવાતા રહીશું. નામ“સ્થાપના-દ્રવ્ય નિક્ષેપા દ્વારા ભાવને સાધીશું તો તે ત્રણેય નિક્ષેપા પ્રમાણ કરશે.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
વીંતરાગવા આવે તેા અને આવે ત્યારે જ પરમાત્મા અનાય. માટે જે જે સાધન સાધનામાં અપનાવીએ તે દ્વારા વીતરાગતા આવવી જોઈએ. તે જ તે અપનાવેલ સાધન સાચા અને સાધના સાચી.
પુણ્ય–પાપ કર્મોના અંધ કે ઉભય પુણ્ય-પાપકમ નિરા જીવના પેાતાના આશય-લક્ષ્ય-ઉદ્દેશ અને ભાવ ઉપર અવલ'એ છે. એ મધ યા નિજ રાને સામી પ્રતિપક્ષી વ્યક્તિના ભાવ સાથે કેાઈ સંખંધ કે લેવા-દેવા નથી.
સાધનાના એ પ્રકાર છે. (અ) પરમાત્મ ભક્તિ અને (૫) ત્યાગ.
પરમાત્માની સાધના ભક્તિ ઉપાસના જેની આપણે ચર્ચા કરી રહ્યાં છીએ તે ચાર નિક્ષેપાથી બતાડેલ છે. જ્યારે સાધનાના બીજો પ્રકાર આપણા પોતાના જીવનમાં ઉતારવા માટે છે. જે ત્યાગથી થતી સાધના છે, એ ત્યાગધમ ના ચાર પ્રકાર દાનશીલ-તપ અને ભાવ છે જે ત્યાગધર્મથી સ્વરૂપ અર્થાત્ સ્વભાવને પ્રાપ્ત કરી શકાય છે. સાધકે દાનશીલ-તપ-ભાવની ત્યાગરૂપ સાધના કરવાની છે અને પવિત્ર સંયમી જીવન જીવવાનુ' છે. એમાં ભાવ એટલે મનઇચ્છાના ત્યાગ અને પરમભાવરૂપ પરમાતત્વની પ્રાપ્તિની સાધના નામ-સ્થાપના—દ્રવ્ય-ભાવ એ ચાર નિક્ષેપાથી કરવાની છે અને સ્વય'ના પૂર્ણ ભાવને-પરમભાવ અર્થાત્ સ્વભાવને પ્રાપ્ત કરવાના છે. વાસ્તવિક તે તે પ્રાપ્તની પ્રાપ્તિ છે. માટે તેને સ્વભાવનું પ્રાગટીકરણ કહેવું યથાર્થ ઠરશે.
સાધકે પાતે પેાતાના નામ-સ્થાપના દ્રવ્ય અને ભાવ નિક્ષેપાને છેડી દઈ એના બદલામાં પરમાત્માના નામ
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
સ્થાપના દ્રવ્ય અને ભાવ નિક્ષેપામાં રત (નિમગ્ન) રહેવાથી સંસારભાવ–માહભાવ ઘટતા જાય છે. એના પરિણામે શુભભાવમાં વૃદ્ધિ થાય છે. નિમળતા આવે છે અને તે સ્વભાવમાં સ્થિરતા લાવે છે.
કના ગમે એવાં કપરાં વિપાકયમાં પરમાત્માના નામ-સ્થાપના—દ્રવ્ય-ભાવ નિક્ષેપા ભાવવાથી દુઃખ, દુઃખરૂપ લાગતું નથી અને પરમભાવમાં આનંદમાં-સમાધિમાં રહેવાય છે. એનાથી દુર્ભાવ, દુર્ધ્યાન, મેહભાવ દૂર થાય છે અને સમતા–સમાધિં તથા શાંતિ અનુભવાય છે. ભાવત દ્રવ્યક્ષેત્ર કાળથી સ`કળાયેલ લેપાયેલ અને ઘેરાયેલ જરૂર છે, પરંતુ તે કાંઈ દ્રવ્ય ક્ષેત્ર-કાળથી અંધાયેલ કે જકડાયેલ તા નથી જ. પરિષહ અને ઉપસગ જેવાં દુઃખદ કાળમાં ચ ભાવથી પૂછ્તા પ્રાપ્ત કરી શકાય છે. જેનાં દૃષ્ટાંતે તીર્થંકર ભગવ ંતાના ચરિત્રકથનમાં તથા અન્ય દૃઢપ્રહારી, ઢઢણમુનિ, ખધકમુનિ, મેતારજમુનિ, અણુિકમુનિ ગજસુ કુમાર આદિ મહાત્માઓના સંબધમાં જોવામાં આવે છે.
વિશ્વના ભાવામાં જે પરિવર્તન થાય છે તેવુ પેાતાના ભાવમાં જીવે સાધકે પરિવર્તન નથી કરવાનું . આત્માસ્વરૂપથી અપરિવત નશીલ છે. પરિવતિ ત ભાવાની સામે સાક્ષી બની રહેવાનુ છે પણ એમાં ભળવાનું નથી.
ભાવ નિક્ષેપાથી સમજવુ' તે ધર્મોના મ છે. નામ સ્થાપના—દ્રય—નિક્ષેપા પણ ભાવનિક્ષેપાને અર્થાત્ ભાવને પામવાને માટે જ કરવાના છે. ધર્મની સ્થાપના અને સ`ચાલન, ક્રિયા તેમજ અનુષ્ઠાન વિના થાય નહિ એ હકીકત છે. પરંતુ ધર્મની પ્રાપ્તિ ભાવ વિના થતી નથી એ પ.
સત્ય છે.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧
દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવ નામ-સ્થાપના-દ્રવ્ય-ભાવ
દાન-શીલ-તપ-ભાવ ધર્મ-અર્થ-કામ-મેક્ષ-(ભાવ) જાગૃત-સ્વપ્ન-નિદ્રા-તુર્યાવસ્થા (ભાવ)
આ પાંચે ચતુષ્કોમાં ભાવ આવે છે. સર્વ કાંઈ સાધના ભાવપૂર્વક કરી અંતે સ્વરૂપમાં અર્થાત્ સ્વભાવમાં સ્થિર થવાનું છે.
નામ ભગવાનનું લઈએ તો ભાવપૂર્વક લઈએ. સ્થાપના પ્રાણ પ્રતિષ્ઠા અંજનશલાકા ભગવંતની કરીએ તે ભાવપૂર્વક કરીએ. અગર આરાધના ભગવંતના સ્થાપના નિક્ષેપાની કરીએ તો તેમાં ભાવવિભોર થઈ જઈએ, દ્રવ્ય તીથ - કરને ભજીએ તેય ભાવભીના થઈ ભજીએ અને જે સદ્ભાગી હઈએ ને ભાવતીર્થકર અર્થાત્ સાક્ષાત તીર્થકર અરિહન્ત પરમાત્મ ભગવંતને વેગ થાય છે તે પ્રત્યક્ષ ભાવ ભગવં– તમાં જે આપણા ભાવ ભેળવી દઈએ. પૂર્ણ સમર્પણ કરી દઈએ તે સ્વરૂપનું સ્વભાવનું પ્રાગટીકરણ સહજ જ થઈ
જાય..
દાન દઈએ તો લેનાર આપનારે થઈ જાય એવાં ભાવ સહિત દાન દઈએ, શીલ સંયમ પાળીએ, તપ તપીએ તે ભાવપૂર્વક યથાખ્યાત ચારિત્ર્ય સહજાનંદી પૂર્ણ કામ અવસ્થાને લક્ષમાં રાખી કરીએ અને ભાવ ભાવીએ એમાં ભાવ ભેળવીએ તો ભાવની શુદ્ધિને વૃદ્ધિ કરી પરાકાષ્ટાના ભાવથી સ્વભાવનું પ્રાગટીકરણ કરી શકીએ.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
ધર્મભાવથી, અર્થના (ધનના) અનર્થથી દૂર રહી, કામમાં અનાસક્ત રહી ધર્મ પુરુષાર્થથી નિષ્કામ બની રહી પૂર્ણકામ થઈ મોક્ષને અર્થાત સ્વભાવને હાંસલ કરી શકાય છે.
જાગૃતાવસ્થામાં નિદ્રાવત (નિર્લેપ) રહી. સ્વપ્ન અને નિદ્રાવસ્થાની પેલે પારની તૂર્યાવસ્થા (કેવલજ્ઞાની અવસ્થા) સ્વભાવ દશાને પ્રાપ્ત કરી શકાય છે. , , ' દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવની ચેકડી તેડી નાંખી, ચક્રાવાને ભેદી, દ્રવ્યમાં ક્ષેત્ર ભેળવીને, કાળને ભાવથી કળિયે કરી જઈ કેવળ દ્રવ્ય (આત્મપ્રદેશ) અને સ્વરૂપભાવ-સ્વભાવ (જ્ઞાન અને આનંદ)રૂપ અર્થાત્ સચ્ચિદાનંદ બની શકાય છે અને યથાર્થ પણે કાળ અને ક્ષેત્ર વિજેતા થઈ શકાય છે.
આમ સ્વરૂપ સ્વભાવના પ્રાગટીકરણ માટે સર્વમાં ભાવ ભેળવવાને હોય છે. ભાવ ભેળવ્યા વિનાનું સર્વ કાંઈ મેળું ફિકકું રહેવાનું. જેમકે મીઠા (સબરસ-નમક) વિનાની રસેઈ આમ ભાવ એ સબરસ છે. સબરસ એકલુંય મમળાવવું (ગમે) ભાવે અને અન્ય પદાર્થમાં ભળતાં તે પદાર્થને મીઠાશ બક્ષે છે. અથવા તે કહો કે ભાવ સાકર જે મીષ્ટ લાગે છે જે અન્ય પદાર્થ સાથે મળીને તેનેય મીઠે. બનાવે છે.
દ્રવ્ય ભાવાત્મક છે. એટલે કે આત્મા પિતે ભાવપ્રધાન છે. માટે આત્મા પોતાપણું અર્થાત્ ભાવ આત્માની ક્રિયામાં અધ્યાત્મ કિયામાં ભેળવે તે પિતાપણાને પામે અર્થાત પર માત્મતત્વ જે પોતામાં જ સત્તાગત પડેલ છે તેનું પ્રાગટીકરણ આવિષ્કાર કરી શકે છે.
જગતમાં જે સૌંદર્ય છે તે આત્માનું છે. આમાની
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩
દૃષ્ટિ (ભાવ)નું છે. દશ્યનું નથી. માટે જ તે કહ્યું છે કે - પિંડે સે બ્રહ્માંડે!”
જે કંઈ ભણે એ જાણે. પરંતુ ભણે એટલે જીવ આગળ વધે એમ ન મનાય. જીવની જેટલી ભાવશુદ્ધિ વધે તેટલો જીવ સુધરે અને જીવ સુધર્યો એટલે આગળ વધે. વિકસિત થયે લેખાય. બુદ્ધિને વધારે શક્તિ છે. બુદ્ધિમાં સુધારે એ સદ્બુદ્ધિ છે. આધ્યાત્મિકક્ષેત્રે બુદ્ધિની કિંમત છે. ધમ જીવની ભાવશુદ્ધિ વધારી આપે છે. પુષ્યવૃદ્ધિ કરી આપનાર ધર્મ કરતાં ભાવશુદ્ધિ કરી આપનાર ધર્મ ચઢિયાત છે.
“ભણે પણ ગણે નહિ એ કહેણી આ સંદર્ભમાં જ છે.
માત્ર કાયાગની ક્રિયાથી મોહને નાશ કદી થત નથી. કિયા મેહને દબાવી દઈ શકે છે એટલું જ મેહને સર્વથા નાશ તે આત્માના જ્ઞાન દર્શન ઉપગથી સના પરમાત્માના બળથી અને ભાવથી થઈ શકે છે. કાયા સ્કૂલ છે અને તેનું ક્ષેત્ર મર્યાદિત છે. મન સૂક્ષ્મ છે અને તેનું ક્ષેત્ર વિશાળ અને વ્યાપક અમર્યાદિત છે. કિયાની મર્યાદા છે. જ્યારે ભાવ વ્યાપક છે.
ભાવ આશ્રિત ભાવ આવે તે શ્રેષ્ઠ સાધના છે. દ્રવ્ય આશ્રિત, ક્ષેત્ર આશ્રિત, કાળ આશ્રિત ભાવ તે જ સફળ બને જે ભાવ આશ્રિત ભાવ આવે. તેમ ન થાય તે તે માત્ર
યોગ (કાયિક) ક્રિયા બની રહેશે. ઉપગકિયા (આંતરકિયા) . નહિ બને. કિયા ભાવ લાવી આપે પણ કિયા ભાવનું કામ
નહિ કરી આપે. ભાવ જ ભાવનું કામ કરી આપે.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪
-
જાગવાનું શેમાં છે? ચેતને ચેતનમાં જાગવાનું છે. ચેતને કાંઈ જડમાં જાગવાનું નથી. પુદગલ (ભૌતિકપદાર્થ)માં રમણભમણ કરવાનું નથી. ચેતને તે ચેતનને જેવાને અને જાણવાનો છે. એટલું જ નહિ પણ ચેતને તે ચેતનમાં ભળી જવાનું–વિલિન થઈ જવાનું છે..
દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ એ તે પરિચિછન્ન વસ્તુ છે. દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર કાળ આશ્રિત ભાવમાં હોય ત્યાં સુધી આત્મા દ્રવ્યાત્મા કહેવાય જે ક્યાં તે અંતરાત્મા હોય કે કયાં તે બહિરાત્મા હોય. જ્યારે આત્મા એના શુદ્ધ ભાવ સ્વરૂપે અપરિચ્છિન્ન છે. આત્મા પૂર્ણભાવમાં આવે તે ભાવાત્મા એટલે કે પરમાત્મા કહેવાય. આત્માના શુદ્ધ ભાવમાં સાપેક્ષપણે પણ દ્રવ્ય-ક્ષેત્રકાળ નથી. તેથી આત્મા એના શુદ્ધ સ્વરૂપે નિરપેક્ષ કહેવાય છે.
ભાવ મશ્રિત ભાવમાં આવીએ અને રહીએ તે તે સમયે દેહભાન ભૂલાય જાય અને દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ પણ ભૂલાય જાય. ભાવ આશ્રિત ભાવ જીવે સ્વતંત્ર એટલે કે પૂર્વ સાધન અને સાધનાના ફળ રૂપે કરવાની છે જેનાથી ઘાતકર્મને સર્વથા નાશ થઈ શકે છે.
આત્મા ચૈતન્ય સ્વરૂપ હાઈ ભાવસ્વરૂપ પ્રધાન છે. બાકીના દ્રવ્યો અજીવ-જડ–હોવાથી તે સર્વ દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ પ્રધાન છે કેમકે ત્યાં ભાવ-રસ-લાગણીને પ્રશ્ન, તે પદાર્થો જડ હોય, ઉદ્ભવતો નથી. આત્મા જ કેવળ રૌતન્ય સ્વરૂપ હાઈ ભાવસ્વરૂપ પ્રધાન છે.
આત્માને જ્ઞાનગુણ–આમાની જ્ઞાનશક્તિ દેશપ્રધાન નથી. કારણકે આત્મા એના પૂર્ણજ્ઞાન કેવલજ્ઞાનમાં એક સમયે સર્વકાળના સર્વક્ષેત્રના સર્વદ્રવ્ય તેના સર્વપર્યાય
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫
સાથે જુએ છે જાણે છે બલકે જોવાય છે દેખાય છે અને -જણાય છે. જેવા જવું પડતું નથી. (Not going to see or know but come to see-come to know) BHD જ નામ દ્રવ્યાતીત-ક્ષેત્રાતીત—કાળાતીત ! કઈ વસ્તુમાં કાંઈક જેવું અને કાંઈક હોવું તેનું નામ દ્રવ્ય-ક્ષેત્રકાળ—પરિછિન ભાવ કારણકે તે દેશવિભાગ છે—દેશ તત્વ છે.
પરમાત્માનું ભાવ સ્વરૂપ પૂર્ણ છે. એવાં એ પૂર્ણ સર્વજ્ઞ ભગવંતનું પૂજન તે તેમનું ભાવનિક્ષેપોથી પૂજન છે.
ખાદ્ય પદાર્થને આગવા અને એ ક્રિયા છે. આગેલા ખાદ્ય પદાર્થો જે અંદરમાં ભૂખ હશે એટલે કે જઠરાગ્નિ પ્રદિપ્ત હશે અને જીભમાં અમી હશે તે સાત ધાતુમાં પરિણમશે. એટલે અને શરીર સાથે એકરૂપ થશે–તદરૂપ થશે. તે જ પ્રમાણે ધર્મક્રિયા કરતાં કરતાં પરમાત્મા પૂજા કરતાં કરતાં આત્મા પરમાત્માથી અભેદ થઈ શકશે, અને સ્વયં પરમાત્મા બની શકશે. એ ભૂલવા જેવું નથી કે સંસાર અને મોક્ષ આપણું ભાવ અને રસ ઉપર આધારિત છે.
નામ સ્થાપના-દ્રવ્યથી પરમાત્માને પૂજવા તે પ્રેમલક્ષણા ભક્તિ છે જ્યારે ભાવ સ્વરૂપે પરમાત્માને ભાવવાભજવા તે જ્ઞાનલક્ષણા ભક્તિ છે.
' ઈન્દ્રિા (ચક્ષુ-કાન-જીવા) દ્વારા પરમાત્માના ત્રણ નિક્ષેપા ગ્રહણ કરવાના છે. જ્યારે મન દ્વારા પરમાત્માને ભાવનિક્ષેપે ગ્રહણ કરવાને છે.
- નયનચક્ષુથી પરમાત્માને જોનારા કરતાં હૃદયચક્ષુથી જેનારા એટલે કે સ્વરૂપના જ્ઞાન ધ્યાનાદિ દ્વારા વિકાસ
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
માગે પરમાત્માના દર્શન કરનારા છે. નયનચક્ષુથી જેનારાએ. જેવાના છે પરમાત્માને પ્રતિમાના માધ્યમ દ્વારા હૃદયચક્ષુ પરમાત્માનું દર્શન એટલે કે પરમાત્માત–કેવલજ્ઞાનનું સચ્ચિદાનંદ સ્વરૂપનું દર્શન. આમ પરમાત્માના ભાવનિક્ષેપાને. વિચાર ભાવવાનો છે. ભાવ નિક્ષેપાને પ્રાપ્ત કરવા માટે જ નામ-સ્થાપના-દ્રવ્ય એ ત્રણ સાધન નિક્ષેપ છે.
પૂર્ણ વીતરાગ એ. પરિપૂર્ણ છે. તે દયેયરૂપ છે. પરમાત્માની પ્રતિમા પ્રતિ અનિમેષ (સ્થિર-અપલક) નજર સ્થાપવી જોઈએ અને પૂજા-સ્તુતિ-પ્રાર્થના-સ્તવન આદિ. બેલવા-સાંભળવા જોઈએ. તે અનુષ્ઠાનને નિયમ છે. ઉપગ અને ધ્યાન વિનાની બેધ્યાન પણે કરવાની કઈ ક્રિયા, કઈ અનુષ્ઠાન સર્વજ્ઞ ભગવંતોએ બતાડેલ નથી. - સંગીતના અવાજની મધુરતામાં અર્થાત્ કણેન્દ્રિયન. રસમાં અટકીએ તો, દયેયરૂપ સાધ્યરૂપ પરમાત્મભાવમાં લીન થવું જોઈએ તે અને પરમાત્માનું લક્ષ્ય થવું જોઈએ, તે થશે નહિ.
તે જ–પ્રમાણે પરમાત્માની પ્રતિમાની આંગી અર્થાત્ અંગરચનાના દર્શન કરતાં કરતાં આંગીમાં જ નહિ અટકતાં જેની અંગરચના રચવામાં–સજાવવામાં આવી છે તે પરમાત્માની સમગ્રાકૃતિ અને મુખાકૃતિના દર્શન કરવા જોઈએ—સમગ્રાકૃતિમા જાલંધરબંધ અને સહસ્ત્રાર સહિત પદ્માસનમુદ્રા નામની યોગમુદ્રામાં સ્થિત એવાં પરમાત્માની સ્થિરતા-સમતા–પ્રશાંતતા–મુદિતા–સહજતા–સચ્ચિદાનંદ સ્વરૂપના દર્શન કરી સ્વયં તે સ્વરૂપમાં આવવાની–તે. સ્વરૂપને પામવાની ભાવના ભાવવી જોઈએ.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭
આવા મૂર્તિના દર્શન જે કઈભક્ત કરે છે તે વાસ્તવિક પ્રભુદર્શન અર્થાત્ પરમાર્થથી અમૂર્તન જ દર્શન કરે છે. આવી ભાવના ભાવવા વાળે દર્શનાથી ભક્ત “ભાવે ભાવના ભાવીએ ભાવે કેવલજ્ઞાન” ગાતા ગાતા–-ભાવના, ભાવતા ભાવતા દર્શન કરવા દ્વારા કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી શકે છે..
આપણે નામમાં અનામીને રસ રેડવાને છે, રૂપમાં અરૂપીને રસ રેડવાને છે, દ્રવ્યમાં ભાવને રસ રેડવાને છે અને ભવાંત લાવવાનું છે જેમ પરમાત્માનું દ્રવ્ય સ્વરૂપ પરમાત્માની પ્રતિમા છે તેમ અનામી--અરૂપી ભાવ એ. પરમાત્માનું ભાવ સ્વરૂપ છે. તીર્થકર નામ કર્મને વિપાકે દયા અને સરજાતું અષ્ટ પ્રાતિહાર્યો સહિતનું સમવસરણ. સ્થિત પરમાત્માનું બાહ્ય દશ્ય સ્વરૂપ દ્રવ્ય સ્વરૂપ છે. જ્યારે અંતરમાં રહેલ કેવલજ્ઞાન-જ્ઞાનાનંદવસ્થા–સચ્ચિદાનંદ અવસ્થા એ એમનું ભાવ સ્વરૂપ છે. આ રીય ભેદ પડિવત્તી પૂજા, ઉપશમ ખીણ સંયોગી રે, ચઉહા પૂજા ઈમ ઉત્તરાધ્યયણે, ભાખી કેવલ ભેગી રે. સુવિધિનાથ જિન સ્તવન આનંદધનજીમ. –સુરા
આપણા ઉપયોગમાં લેવલિ ભગવંતને સ્થાપી, આપણા. ઉપયોગથી કેવલજ્ઞાનની પૂજા કરવી જોઈએ આપણા મતિજ્ઞાનના ઉપયોગને કેવલજ્ઞાનરૂપ ઉપયોગ બનાવવા જોઈએ.
આપણા ઉપગમાં કેવલજ્ઞાનને અભેદવા છે. એ પરમાત્માની સાચી મૂર્તિ છે જે આપણા મનમંદિરમાં બીરાજે છે.—આપણે ઉપયોગમાં બીરાજે છે. જીવનો ઉપચાગ કેવલજ્ઞાનરૂપ બને અર્થાત્ જીવ શીવ બને તે આત્યંતિક,
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮ પરમાત્માની પૂજા છે. સ્વયંને ઉપયોગ (અંતઃકરણ) કેવલજ્ઞાન બની શકે છે.––પરમાત્મા બની શકે છે. ' - પિતાના મનમાં, હૃદયમાં, પરમાત્માની સ્થાપના કરીને પોતાના મનને પૂજાની સામગ્રી બનાવીને પરમાત્માની પૂજા કરવી તે ભાવપૂજા છે. ) - 1 - ' ' " બહારના મંદિર-મૂર્તિ–આગમ એ પોતાના જ્ઞાનદર્શનના ઉપયોગને નિર્વિકલ્પ વીતરાગ સર્વજ્ઞ (કેવલજ્ઞાનરૂ૫) બનાવવા માટેના પ્રતિક છે. દ્રવ્ય સાધનથી આમ ભાવ સાધન દ્વારા ઉપયોગને વીતરાગ-નિર્વિકલ્પ બનાવવાનું છે.
અમૂર્ત-અરૂપી પરમાત્માને ઉપયોગથી મનેયોગ દ્વારા ચિંતવવાથી સ્વરૂપની, સ્વરૂપથી ભાવપૂજા કરવાની છે અને તેમ કરવા દ્વારા પરમાત્મતત્વની સાથે અભેદ થવાનું છે.
પરમાત્માનું નિર્વિકલ્પ સ્વરૂપ છે તેની સાથે આપણે મનથી અને ઉપયોગથી એકાકાર એકાગ્ર થવાનું છે અને અંતે તદાકાર અર્થાત્ તદ્દરૂપ થવાનું છે જે ભાવપૂજા છે.
પિતાની શક્તિ હેવાથી શક્તિ અનુસાર અને ગૃહસ્થ ધર્માનુસાર જે પરિગ્રહી હોય તેમણે હંમેશા દાન આપવું જોઈએ અને દ્રવ્યપૂજા વિનય ઉપચારરૂપ કરવાની હોય છે અને પછી એનાથી આગળ વધીને ભાવપૂજા કરવાની છે.
અમૂર્ત પરમાત્મતત્વની સ્થાપના મત એવી મૂર્તિ કરીને આપણા ચક્ષુ જે પણ મૂર્ત છે તેના ત્રાટક દ્વારા પરમાત્માની મૂર્તિમાં તેને સ્થિર કરીને તે ધ્યાન ઉપર મનથી આપણું તે ઉપયોગને જોવાં માંડવું. જેથી મૂર્ત (ચ), મૂર્ત (પરમાત્મમૂર્તિ) દ્વારા ખતમ થશે અને અમૂર્ત આપણે ઉપગ અમૂર્ત આત્મામાં મળી જશે,
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભળી જશે, લીન થઈ જશે, સ્થિત સ્થિર થઈ જશે, ઈન્દ્રિ દ્વિારા મનમાં જવું અને મનથી મનને અમન કરવું તે ધ્યાનની સાધના છે.
જિન પડિમા જિન સારીખીની સાધનાથી મૂર્તિ દ્વારા આત્મા જે અમૂર્ત છે તેને મૂર્તિના માધ્યમ દ્વારા આપણે અનુભવ કરવાનો છે.
શબ્દ દ્વારા અશબ્દ (આત્મા)નો સ્વાદ લેવાનો છે, મૂર્તિ દ્વારા અમૂર્ત (આત્મા)ને સ્વાદ લેવાને છે. - ' મૂતિ એ અમૂર્ત તત્વની ખ્યાતિ માટે છે. શબ્દએ અશબ્દ તત્વ – પ્રશાંતતત્વની ખ્યાતિ માટે છે. •
આત્મા એ અશબ્દ દેશ છે. -નીરવ દેશ છે – એ જ્ઞાનીને દેશ છે. અરૂપી–અમૂર્ત-અશબ્દ દેશ છે. કે જ્યાં રમશાંતિ છે. અરૂપી એ જ અશબ્દ, અરૂપી એ જ પરમ શાંત તત્વ છે.
જ્યાં અશબ્દ તત્વ મનાવસ્થા) છે. ત્યાં અમૂર્ત તત્વમાં પ્રશાંતતત્વમાં-પ્રશાંતાવસ્થામાં પ્રવેશે છે. - આપણે જ્યારે અશબ્દ – અમૂર્ત—અરૂપી દેશમાં પ્રવેશ કરીશું ત્યારે જગતને બાહ્ય કેલાહલ આપણને બાધક નહિ રહેશે. નિદ્રામાં, અશબ્દતા હોવાથી શાંતિ છે, જે : અનુભવ ગમ્ય છે.
જ્યાં વિનાશ નથી, ત્યાં હાનિવૃદ્ધિને અવકાશ નથી, ત્યાં આત્માનું સમત્વ છે. જે એકાંત-મૌન–અસંગરૂપ છે. - જિન-આગમ ભગવાનને અક્ષરદેહ છે. જે અશબ્દને
ખ્યાતિ આપે છે. જ્યારે જિન-મૂર્તિ એ ભગવાનને પાર્થિવ
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
દેહ છે જે અમૂર્તીને ખ્યાતિ આપે છે, `ગ્નિનાગમ' દ્વારા આત્માએ અશબ્દ અનવાનુ છે. અને જિનમૂતિ દ્વારા આત્માએ અમૃતા પ્રાપ્ત કરવાની છે. આછે મેાક્ષમાર્ગની
સાધના !
તીથ કર ભગવંતના શબ્દદેહ દ્વારા તીથંકર પરમાત્મા જે સ્વય' નિવિકલ્પ-નિવિચાર-અશબ્દ છે તેમને સંભારવાના છે અને તી કર ભગવંતની મૂર્તિ દ્વારા સિદ્ધ થયેલ, અરૂપી-અમૃત એવાં તીર્થંકર ભગવંતના સિદ્ધ સ્વરૂપને -સાંભારવાનુ છે.
ઉભય જિનાગમ-જિનમૂર્તિની સાધના દ્વારા જીવે નિવિકલ્પ–કેવલજ્ઞાન-સન્નતા-અશબ્દ અમૂર્ત – સિદ્ધત્વની પ્રાપ્તિ કરવાની છે.
જેમ પાષાણમાંથી ભગવાનની મૂર્તિ બનાવી શકાય છે, તેમ પરમાત્મા–ભગવાન બનવાની સાચી કાચી ધાતુ હાય તા તે સંસારી જીવ છે, જે સ્વયં પરમાત્મા બનવાથી અરૂપી-અમૃત બની જશે જયારે પાષાણની મૂર્તિ તા ભૂત જ રહે છે. પરંતુ તેના દકના ભાવાનુસાર તે જ મૂર્તિ દશકને અમૃત બનાવામાં સહાયરૂપ-આલંબનરૂપ થાય છે,
આ
દેહ પણ જડ પુર્વાંગલના બનેલ છે અને મૂત છે, જેમાં રહેલ જીવને અમૃત-અરૂપી-શીવસ્વરૂપ-સિદ્ધસ્વરૂપસ્વરૂપી બનાવવાના છે જેથી કરીને જીવે નવા દેહ ધારણ કરવા નહિ પડે એટલે કે અજરામર-અવિનાશી અની જાય. મૂર્તીમાં (મૂર્તિમાં) અમૂત ભાવ સ્થાપીને, મૂર્ત (દેહ) માં રહેલ આત્માને અદ્ભૂત – નિર ંજન- નિરાકાર- અરૂપી બનાવવા તે પ્રત્યેાજન છે.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૃતિને અંગે જેમ મંદિરની રચના છે તેમ આત્માને અંગે શરીર છે. મડવ આત્માનું છે. શરીરનું નથી. તેમ છતાં આપણે દેહ મેહ ભાવે અજ્ઞાની બનીને આત્માને ભૂલીને રાગ યુક્ત જીવન જીવીએ છીએ. અને દુઃખી થઈએ છીએ.
તીર્થકર ભગવંતને તેમના તીર્થકર નામકર્મના વિપાકે દયના પરિણામે સમવસરણ, અષ્ટ પ્રાતિહાર્યા આદિ જે છે તે પુલના બનેલા સ્કંધના તેજ છે. તીર્થકર ભગવંતના કેવલજ્ઞાનનું તેજ આપણે જોઈ શક્તા નથી. આપણે પરમાત્મા તીર્થકર ભગવંતના દેહના દર્શન કરીએ છીએ. તેમના કેવલજ્ઞાનનું દર્શન કરી શકતાં નથી.
બહારથી આપણને એમ લાગે છે કે કેવલિ ભગવંત તેમના દેહમાં રહેલ છે. પરંતુ વાસ્તવિકતા તે એ છે કે તેમને. સ્વયંનો દેહ પણ સમસ્ત વિશ્વના પદાર્થોની જેમ તેમના કેવલજ્ઞાનમાં પ્રતિબિંબિત થઈ રહેલ હોય છે.
પરમાત્માની મૂર્તિ તે પરમાત્માની સ્કૂલ-દારિક આકૃતિ છે. એનાથી સૂક્ષ્મ આકૃતિ પરમાત્માને અક્ષર દેહ અર્થાત્ જિનવાણી-જિનાગમ છે અને તેથીય સૂક્ષમ અર્થાત
માતિ સૂફમમૂર્તિ જે પરમાત્માની હોય તે તે પરમાત્મા દ્વારા વિસર્જિત કરાયેલા શુકલ લેશ્યાના મવગણના પુદ્ગલ છે જેનું ગ્રહણ કરવું તે અર્થાત શુભભાવમાં અને શુકલલેસ્થામાં રહેવું, એ પરમાત્માની સર્વોત્કૃષ્ટ અર્ચના છે.
પરમાત્માની પ્રતિમાના દર્શન એ આંખનો વિષય છે. જે સ્થૂલ છે. પરમાતમાના વચન અર્થાત્ જિનવાણીનું શ્રવણ એ કાનને વિષય છે જે સૂફમ છે. જયારે પરમાત્મા ભાવિત
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩ર
ભાવથી મનનું અંતઃકરણનું શુદ્ધિકરણ તે મનને –અંત: કરણને વિષય છે જે સૂક્ષ્માતિસૂક્ષમ છે.
આમ દર્શન-પૂજન એ સ્થૂલ દૈહિક-કાયિક પૂજા છે. જે સ્થાપના નિક્ષેપાની પૂજા છે.
પરમાત્મ નામ સ્મરણ અર્થાત્ જાપ તથા પરમાત્મા ચરિત્ર કથા શ્રવણ એ વાચિક છે. જે નામનિક્ષેપા ને દ્રવ્યનિક્ષેપથી કરાતી પૂજા છે.
જયારે પરમાત્મભાવથી ભાવિત થવું તે પરમાત્માની માનસ પૂજા (મનથી થતી પૂજા) છે જે ભાવનિક્ષેપાથી થતી પૂજા છે.
ભગવાનને તેમના નામ નિક્ષેપ–સ્થાપના નિક્ષેપ (મૂર્તિ)ના આલંબનથી એમના દ્રવ્યનિક્ષેપ (ચરિત્ર) અને ભાવનિક્ષેપા (ભગવાનના ક્ષાયિક ગુણે)ને અજપાજાપરૂપે આપણામાં સ્થિર કરવા જોઈએ તે ભગવાનની ચાર નિક્ષેપ સાચી પૂજા કરી કહેવાય. બાકી તે ઉપાધ્યાયજીએ ગાયું છે તેમ પરમ પ્રભુ સબ જન શબ્દદે દયાવે
પઢત પુરાણ વેદ અરૂ ગીતા. મૂરખ અર્થ ન ભાવે
ઉતઈત ફીરત ગ્રસ્ત રસ નાહિં, પશુચર્જિત જયુ ચાવે
નિક્ષેપા એ આલંબન છે આલંબન ખરાબ નથી, પણ સ્વાલંબન માટે તે આલંબનને સર્વસ્વ સમજીને અટકવું નહિ જોઈએ પરમાત્માને પામવા માટે અર્થાત્ સ્વયં પરમાત્મા.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩
બનવા માટે અખંડ અને સરળ માર્ગ માણવું જોઈએ. ચૌદ ગુણસ્થાનક બરાબર જાણવા અને સમજવા તે અખંડ અને સરળ માર્ગ જાણવા બરોબર છે. તે જ પ્રમાણે સિદ્ધ પરમાત્માને તેમના સિદ્ધસ્વરૂપ અને સિધ્ધાવસ્થાને પૂરેપૂરા જાણવા-સમજવા તે સાધ્યને અર્થાત્ સ્વયંના પરમ વિશુધ્ધ સ્વરૂપને એટલે કે અખંડ તત્વને જાણવા-સમજવા રૂપ છે.
મુકામ (મંઝીલ)ને જાણીયે, માગને જાણીયે અને દઢતાથી જાણેલા માર્ગે આગળ વધીયે ત મુકામે પહોંચી અન્યથા તે હવામાં બાચકા ભરવા જેવું કે આંધળુકિયાં કરવા જેવું થાય. તે છતાંયે વિનય અને વિવેકયુક્ત કિયા હેય, દેવ ગુરૂધર્મ પ્રત્યે બહુમાન અને રૂચિ હોય તે વિશેષજ્ઞાન ન હોવા છતાંયે માર્ગ કે મુકામની ગતાગમ ન હોવા છતાંયે, માર્ગદર્શક ભેમીયા એવા જ્ઞાની દેવગુરૂની આજ્ઞા અને આદેશાનુસાર આગળ શુકલ પાક્ષિક જીવ છેવટમાં છેવટ એક પુદ્ગલ પરાવર્તકાળ સુધીમાં તો મોક્ષને પામે છે. એટલે કે મુકામે પહોંચે છે. જે જીવ તીવ્ર વૈરાગી કે મેક્ષની ઈચ્છાવાળો ન હોય પરંતુ ધર્મ તત્વ એ જ સત્ય અને ઉપકારક છે અને તેનાથી જ આપણું ભલું થાય છે એવા. ભાવપૂર્વક જે કાંઈ પણ ઉપાસના, સાધના, અનુષ્ઠાને કરે છે તથા પિતાનામાં દુર્જનતા હેતી નથી એવા જીવે શુકલ પાક્ષિક જ કહેવાય છે જે એક પુદ્ગલ પરાવતકાળમાં ભવસંસાર તરી જનારા હોય છે.) પરંતુ એમાં આવશ્યકતા છે વિનયવિવેક-નમ્રતા– સમર્પિતતા-સરળતા- ભત્રિકતા
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
લઘુકમિ તા સહિત સતત દેવગુરૂના સહવાસ અને માગ દશનની દેવગુરૂના બળે આગળ વધનારે સતત દેવગુરૂના સહવાસ અને પૂર્ણ સમર્પિતતા કેળવવા પડશે જયારે સ્વખળે દૃઢતાથી આગળ વધનારે સ્વરૂપ સમજ અને સ્વરૂપ રમતા કેળવવા પડશે.
નામ-સ્થાપના-દ્રવ્ય-ભાવ: નિક્ષેપાના આલંબને ભાવ રૂપ ભગવંતને સડુ કે,ઈ પ્રાપ્ત કરી અને સ્વભાવમાં આવે એટલે કે મુકામે પહેાંચા એવી અભ્ય ના ! સંકલન : સૂર્ય વદન. ડાકારદાસ ઝવેરી
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઘર્મશાસન રાજશાસન
પન્નાલાલ જગજીવનદાસ ગાંધી
શાસન બે પ્રકારના છે. ધર્મશાસન અને રાજશાસન. ધર્મશાસનની ધુરા ત્રાષિમુનિઓ – સંત-મહંતે-મુનિ ભગવં. તેના હાથમાં હોય છે. રાજશાસનને દર રાજા-મહારાજા સત્તાધીશોના હાથમાં હોય છે. ઉભયનું કાર્ય દોષ અને દુર્જ. નતા દૂર કરી, ગુણ અને ગુણીજને એટલે કે સજ્જનેનું રક્ષણ કરવું છે છતાં ઉભયની કાર્ય પ્રણાલિકામાં ફરક છે. | દુર્જનતાને નાશ કરે અને દુર્જન કેઈ ન પાકે તેની તકેદારી રાખી સજજનેને પ્રોત્સાહન આપવું તે રાજા ધર્મ છે. અર્થાત્ રાજાઓનું અને સત્તાધીશેનું કર્તવ્ય છે. એ ક્ષાત્રવટ છે. રાજા, રાજદંડ વિનાને ન હોય. “રાજા દુર્જનને દંડ કરે તે રાજધર્મ છે. રાજા જે દુર્જનને ક્ષમા આપે તો તે અધર્મ છે. એટલું જ નહિ પણ દુર્જન હોય કે સજ્જન સર્વ પ્રજાજને ખાવાપીવા, પહેરવાં એાઢવા અને રહેવાં મળી રહે તેવી વ્યવસ્થા કરવી તે ય રાજધર્મ છે. ગુનેગાર કેદી પણ એટલું મેળવવાને અધિકારી છે. એ પ્રજાપાલક્તા છે. અને પ્રજાનું તેવું પાલન કરનારા પ્રજાપાલકનું બિરુદ યથાર્થ સાર્થક કરે છે. રાજા શબ્દની ઉત્પત્તિ જ રાજી શબ્દ પરથી થઈ છે. રે...
રાજી કરે તે રાજા'.
रज्जिताश्च प्रज चेन तस्भाद्राजेति शब्दते । “પ્રજાને પ્રસન્ન રાખે તે રાજા.”
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિર્બળનું પ્રાણના ભેગે પણ રક્ષણ કરવું અને સબળ પણ જે દુર્જન હોયતે તેને પ્રતિકાર કરી તેની પર સત્તા અર્થાત્ શાસન ચલાવવું તે રાજશાસન છે. આથી જ આપણે ત્યાં ક્ષત્રિયકુળને ઊંચું કુળ કહેલ છે.
સંતે અને મુનિભગવંતે પણ દુનેના દોષ અને જનતા દૂર કરવાનું કાર્ય પિતાનાં આચરણ અને ઉપદેશ દ્વારા પ્રેમ અને વાત્સલ્યપૂર્વક કરે છે. રાજા તે પિતાની રાજવ્યવસ્થા સચવાય અને જળવાય રહે તેવા હેતુપૂર્વક– એના પ્રજાજનને વર્તમાન ભવ જન્મથી મૃત્યુ પર્યતને, સુખેથી સજજન બની રહેવાપૂર્વક પસાર થાય તે અંગે જ એનું રાજશાસન ચલાવે છે. જ્યારે ઋષિમુનિઓ, મહાત્મા એ તે પિતાના શરણે આવનારાઓ, પિતાના સંપર્કમાં આવનારાઓના ભવભવની ચિંતા કરી, તેમને પુનર્જન્મ અને પૂર્વજન્મની સમજણ આપી શુભ-અશુભ; પુણ્ય–પાપ નીતિ-અનીતિ, આભવ–પરભવ, જડ-ચેતન અથવા જીવ અજીવ, આત્મા–પરમાત્મા, સત્-અસત્ , વિનાશ-અવિનાશી ઈત્યાદિના ભેદ બતાડી તેમને વર્તમાનકાળ સુધારી ઉજવળ ભવિષ્યકાળનું નિર્માણ કરી, કાલાતીત બનવાની પ્રેરણા કરી ધર્મનું શરણ સ્વીકારાવે છે. અર્થાત્ ધર્મથી શાસિત કરે છે ધર્મશાસન ચલાવે છે. રાજા તે માત્ર વર્તમાન ભવની ખેવના કરે છે. જ્યારે જ્ઞાની ભગવંતે તે ભ ભવ સુધરે અંતે ભવાંત થાય તેની ખેવના રાખે છે.
રાજા પોતાની રાજ વ્યવસ્થા અંગે સુખી લેકે પાસેથી કર ઉઘરાવે છે અને ગરીબ-દુઃખીને પણ તેને દેહ ટકાવવા પૂરતી જીવન જરૂરિયાતની સામગ્રી મળી રહે તેની વ્યવસ્થા
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭
કરે છે. સંતા -મુનિભગવંતા પેાતાની દેશના-ઉપદેશ દ્વારા પુણ્યશાળીએ એવાં સુખી ને સમૃદ્ધ લાને તેન ત્યક્તેન મુનિયા :” ના ત્યાગમંત્ર આપી દાનાદિ દ્વારા સુખી શ્રીમંતા અને સતાધીશોની શ્રીમ'તાઈના તથા શક્તિએના બહુજ નહિતાય સદુપયેાગ કરાવે છે. એમાં તે આપનારનું ચ ભલુ' થાય છે અને લેનારનુંય ભલ' થાય છે. દુર્ભાવ અટકે છે. શુભ ભાવ આવે છે અને શુદ્ધ ભાવ અર્થાત્ સ્વભાવ ભણી પ્રયાણ શરૂ થાય છે. ભવપર ંપરા સુધરે છે અને અંતે ભવાંત થાય છે ને મુક્તિ મળે છે.
રાજા પેાતાના રાજદડથી માત્ર કાયિક દુર્જનતા દૂર કરાવી શકે છે, જ્યારે જ્ઞાની ભગવંતા-ઋષિમુનિએ કાયિક વાચિક અને માનસિક એમ ત્રણે પ્રકારની દુનતા વ્યક્તિ માંથી અને સમષ્ટિમાંથી દૂર કરાવી શકે છે. રાજાને રાજ શાસન ચલાવવા સપત્તિ સત્તા-શક્તિ અને સૈન્યની જરૂર રહે છે. જ્યારે સતા મહતાને ધમ શાસન ચલાવવા મદિર મૂર્તિ અને શાસ્ત્રગ્રંથોની આવશ્યકતા રહે છે. અથવા તા કેઈ એવી વિશિષ્ટ પ્રભાવશાળી વ્યક્તિ હાય તા તેઓ કંશાયની સહાય વિના ધમ શાસન કેવળ પેાતાના જ્ઞાન અને તે પ્રમાણે સ નથી ચલાવે છે.
નીચત્તિ અર્થાત્ પાશવીવૃત્તિએ પશુપણામાંથી જન્મે છે. જે મનુષ્યપણું મળ્યાં છતાં ગઈ ન હેાય તે તેને મળેલાં મનુષ્યભવમાં, દૂર કરી માનવને માનવ બનાવવાનું કાય રાજાએ કરે છે. જ્યારે સતા એથી આગળ વધી માનવના સંબંધ પરમાત્મા સાથે કરાવી આપી તેને માન વમાંથી મહામાનવ બનાવવાનુ` અને તેના પરમાત્મ તત્ત્વને પ્રગટાવી આપવાનું અનન્ય કાર્ય નિષ્કામ ભાવે કરે છે.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
જીવ દુજન કેટિને રહેશે તે ભવપરંપરામાં તિર્યંચ નિગદ-નરકની દુઃખનિના કારમાં દુઃખ ભોગવવા પડશે. હીરા-માણેક પાના–સત્તા સમૃદ્ધિ-વૈભવ વિલાસ ઓછાં હશે તે કે ઓછાં મળશે તે ચાલશે, પણ સજજનતા હશે તે જ સદગતિ પ્રાપ્ત થશે. આ લોકોત્તર વિચારણા છે. રાજા
કે સંત હો સહ કોઈનું કાર્ય વિશ્વમાંથી પાપ–દોષ–અને દુર્જનતાને દેશવટે દેવાનું જ બની રહેવું જોઈએ, કારણ. કે દુર્જનતા એ મનુષ્યયોનિને મહારોગ છે.
કુટુંબમાં જ્ઞાતિમાં–સમાજમાં–ગામમાં કે દેશમાં બીજા એનું ભલું કરીને જીવવું તે સંસ્કાર મહાન છે. બીજાને કાંઈ પડી નથી તે રીતે બેદરકાર--લાપરવા થઈ જવવું એ હલકાઈ છે.–અપાત્રતા છે.'
ચકવતી મહારાજાની આજ્ઞા જગતમાં તેમની હયાતી હોય ત્યાં સુધી પળાય છે અને તેમાંય તેઓ સત્તા ઉપર હોય ત્યાં સુધી જ તેમની આજ્ઞા સર્વત્ર વર્તે છે. પરંતુ મહાત્માની-ષિા–સાધુમહારાજાઓની આજ્ઞા તે તેમના જીવનકાળમાં તે પળાય જ છે પણ તેઓની હયાતી બાદ પણુ જગતમાં પળાય છે. સીકંદરે, સીઝરે અને અકબરો વહી ગયા અને તેમનાં રાજય ખાલસા થઈ ગયાં, જયારે કૃણ–બુધ-મહાવીર-વ્યાસની વાતો-વિધાન-આજ્ઞા આજે ય લેકે શીર્ષાબંઘ કરી રહ્યા છે. રાજા મહારાજાએ ક્ષેત્રે એટલે કે રાજય-ભૂમિના વિજેતાઓ હોય છે. જયારે મુનિમહારાજાઓ કાળ વિજેતા અર્થાત કાલાતીત થઈ કાળ ઉપર વિજય મેળવનારા હોય છે.
જે રાજશાસન-ધર્મ શાસન અરસ પરસના સહાયક અને પૂરક બને તે સુવર્ણકાળ અવતરે. રામરાજયની વાતે
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯
કરીએ છીએ પણ વિચારતા નથી કે રામ માત્ર સત્તાધારી રાજા જ નહોતા પણ ભક્તરાજા હતા–રાજા હતા. વળી વસિષ્ઠ જેવા ઋષિની એમને નિશ્રા મળી હતી. અશેક, અકબર, શિવાજી, વિકમ, કુમારપાળ આદિ મહારાજાઓના રાજ્યશાસન આજેય આદશ રાજશાસન ગણાય છે. એના મૂળમાં આ જ કારણ છે. કે તેઓ ધર્મશાસન સ્વીકારી રાજશાસન ચલાવતા હતાં. અશેકે બુદ્ધનું શરણ સ્વીકાર્યું હતું. અકબરે ધર્મરને પિતાના નવરત્ન જેવાં સલાહક રોમાં સ્થાન આપેલ હતું. શિવાજી રામદાસની પાદુકાને પિતાના રાજસિંહાસને સ્થાપી રાજ ચલાવતા હતા, વિકમ સ્વયં ભગવદ્ ભકત હતા. કુમારપાળ મહારાજાને હેમચંદ્રા ચાર્યનું શરણું મળ્યું હતું. ચંદ્રગુપ્તને ચાણકય જે જ્ઞાની અને નિસ્પૃહી સલાહકાર મળ્યો હતો.
વર્તમાન રાજકાળને સુવર્ણકાળ બનાવ હોય તો એ અત્યંત આવશ્યક છે કે કેઈસત્તાધીશ વડાપ્રધાન જે આજને. રાજા છે તે ભક્ત બને અથવા તે કઈ ભક્ત એ સ્થાને પહોંચે અને ધર્મશાસન સ્વીકારી રાજ્યશાસન ચલાવે અથવા તે પછી ભક્ત અને રાજા ભેગા મળી રાજધુરા ચલાવે.
રાજ્યવ્યવસ્થા અર્થાત્ રાજશાસન દેશ અને સમાજની વ્યવસ્થા માટે છે કે જેથી ધર્મને અનુકુળ વાતાવરણ સર્જાય જે ધર્મશાસને પામી વ્યક્તિ અને સમષ્ટિ પિતાના શુદ્ધ શુદ્ધ સ્વરૂપને સમજી સ્વરૂપ શાસનમાં પ્રવેશી કર્મમળને દૂર કરી પોતાના મૂળ, વિશુદ્ધ એવા પરમ આત્મસ્વરૂપનું પ્રાગટીકરણ કરી શકવા સમર્થ બને.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઘાતી-અઘાતી કર્મ અને
- કર્મમુકિત સાધના
પનાલાલ જગજીવનદાસ ગાંધી આમ સંસારી જીવને બે દશા વતે છે. એક તે અધાતીકર્મના ઉદયવાળી પાપ-પુણ્યના ઉદયરૂપ બાદશા, જે દેહાદિ અર્થાત આયુષ્ય કર્મ, વેદનીય કર્મ, નામ કર્મ અને ગોત્ર કર્મ છે અને જીવનની બીજી દશા તે ધાતી કર્મના ઉદયવાળી અઢાર પાપ સ્થાનકોના ભાવયુક્ત કષાય અજ્ઞાન, મોહભાવ, દેહભાવવાળી અભ્યતંર એવી આંતરદશા.
મેહનીય કર્મ એ મુખ્ય અને સૂક્ષમ ઘાતકર્મ છે. એ મેહને રમવાના રમકડાં સ્થૂલ એવાં અઘાતી કર્મો છે. આમ અધાતીકર્મનું મૂળ ધાતી કર્મ છે અને ધાતકર્મનું મૂળ મેહ અને અજ્ઞાન છે.
મેહ અને અજ્ઞાનને ખતમ કરવાથી ધાતકને સર્વથા નાશ થાય છે. પછી અધાતી કર્મો કાળક્રમે પૂરાં થતાં અજન્મા બનાય છે.
અધાતી કર્મોને પ્રધાન સંબંધ શરીર સાથે છે. અને શરીરને સંબંધ આત્મપ્રદેશની સાથે છે, જ્યારે ધાતકર્મોને પ્રધાન સંબધ મન સાથે છે, અને મનને સંબંધ ઉપગ સાથે છે, જે ચેતના છે.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧ આમ અધાતી કાયવેગ પ્રધાન છે, જ્યારે ધાતી કર્મો મનેયોગ પ્રધાન છે.
ઘાતી કર્મો ઉદ્યમ અર્થાત્ પુરુષાર્થ પ્રમાણે છે; જયારે અઘાતી કર્મો ભવિતવ્યતા અથત પ્રારબ્ધ કે નિયતિ પ્રમાણે છે.
આત્માના ઉપગ ઉપર અશુદ્ધિ ધાતકર્મોની છે. જ્યારે આત્માને પ્રદેશ પર શુદ્ધિ અધાતીકર્મોની છે. અધાતી કર્મોની શુભાશુભ અશુદ્ધિ એ ઉપગ ઉપરની ધાતકમની અશુદ્ધિનું પરિણામ છે.
આમ એ સ્પષ્ટ થાય છે કે ધાતીક આત્માના ઉપયોગ (જ્ઞાન દર્શન ઉપયોગ)ની નિત્યતાને અર્ધાતુ અવિનાશિત આવરે છે. જયારે અધાતી કર્મો માન. અરૂપીપણા અશરીરી અહીપણાને આવરે છે.
આત્મા, તન અને મનને વળગાડ છે, જે દુઃખરૂપ છે, તન અને મનથી મુક્ત થવું તે મોક્ષ છે, દુઃખને રહેવાનું સ્થાન તન અને મન છે, જેણે તન અને મનને પોતાનાં મનને તે દુઃખી થવાનું જ છે. તનનું મૂળ મન છે. અને માન્યા કાર્ય તન છે. માટે જ પ્રથમ ઘાતી કર્મને એટલે મનને નાશ થાય છે. અને પછી પ્રારબ્દાનુસાર આયુષ્યકર્મ પુરું થયે તનને એટલે કે અઘાતી કર્મોનો અંત આવે છે કે કહે નાશ થાય છેકષાય તથા કષાયના ભાવે અર્થાત્ મેહભાવે મનમાં હોય છે. એથી કષાય તથા નોકષાયના ભાવેને નાશ થતાં મન અને તેની સાથે ધાતિકર્મોને નાશ થાય છે.
અધાતી કર્મમાં જવને પરાધીનત છે, તેનું નામ જ ભવિતવ્યતા છે. અધાતકર્મ ઉપર તે સાચું દૃષ્ટિ-ઉમિલન થતાંજ વિજય પ્રાપ્ત થાય છે. અધાતકર્મ વિષે ભેદજ્ઞાન
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨
થતાં અઘાતિકર્મનું મહત્વ જ નથી રહેતું. જ્યારે ઘાતી કર્મ વિષે પુરુષાર્થ વિના વિજય નથી.
ચાર પ્રકારનાં ઘાતિકર્મમાં મેહનીયકર્મ એ મળ છે. અતરાયકર્મ એ વિક્ષેપ છે. અને જ્ઞાનાવરણીય તથા દશના વરણયકર્મ એ આવરણ છે. - મેહનીયકર્મના મળ કર્મયોગ એટલે કે જગત પ્રતિના. પ્રેમ, મૈત્રી, કરૂણા, પ્રદ, વાત્સલ્ય, ક્ષમા, દયા, દાન, સેવા, અહિંસા આદિના ભાવથી દૂર થાય.
અંતરાયકર્મના વિક્ષેપને ઉપાસ્ય તત્વ એવાં દેવ-ગુરુની ઉપાસનાથી અર્થાત્ ભક્તિયોગ જે સંયમ અને તાપૂર્વક હેય એનાથી દૂર થાય.
જ્યારે દર્શનાવરણીય અને જ્ઞાનાવરણીયકર્મના આવરણ ને જ્ઞાનગ તથા ધ્યાનઅર્થાત્ જ્ઞાન–દયાનથી દૂર કરી શકાય.
ધાતકમની બધી પ્રકૃતિ પાપપ્રકૃતિઓ છે. જ્યારે અઘાતકર્મની પ્રકૃતિએ પાપ-પુણ્ય ઉભય પ્રકૃતિઓ છે.
અઘાતી કર્મની પુણ્યપ્રકૃતિ જેટલી જીવને રુચે છે. તેટલી ઘાતકર્મને ક્ષય કરવાની ઈચછા થતી નથી, અને અઘાતી કર્મની પાપપ્રકૃતિ જેટલી જવને કઠે છે તેટલાં ઘાતકર્મ કઠતાં નથી. બાકી તે અધાતીકર્મની પુણ્યપ્રકૃતિ. એને બંધ કર હશે તે તે પણ ઘાતકર્મમાં વિવેક કરવાથી જ થશે. જીવ જે ચારે અઘાતી કર્મનાં વિપાકો દયમાં પ્રતિક્ષણે પોતાના જ્ઞાન ઉપગમાં પુણ્યકૃતિઓનાં ઉદયને ઈચ્છે છે તે જ જીવના મેહભાવે છે.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
આવાં આ ઘાતી અને અઘાતીકમ જનિત અવસ્થાવાળા આપણે વર્તમાનમાં હોવા છતાં એ સઘળાંય કર્મને બાંધ્યા છે. આપણાં પોતાના આત્માએ જ ! એ કમને બળ કહો કે સત્તા, કેઈએ આપ્યાં હોય તે તે આપણા આત્માએ જ આપ્યા છે. કર્મને બાંધનારેય આત્મા છે.
કર્મને ભેગવનારો આત્મા છે, અને કર્મ ને તેડનારોય આત્મા જ છે ! બંધાનારાં કર્મ કરતાં બાંધનારે અને તાડનારો આત્મા ચઢિયાત છે. આત્મા કર્માધીન નથી પરંતુ કમ આત્માધીન છે. કર્મનું સ્વતંત્ર વિશેષ બળ છે જ નહિ, જેનું વિશેષ બળ છે એવા આત્માને વિશેષ વિચાર કરવાનો છે. આ તે રાજ અને એને હજૂરિયા જેવી વાત છે. જેમાં રાજાના નામે જ રાજાને હજૂરિયે પોતાની સત્તા ચલાવે છે તેમ વિકૃત એટલે કે કર્મ, પ્રકૃતિ ને અર્થાત્ માનો જ આધાર લઈને પ્રકૃતિને જ દબાવી ને પોતાનું જ રાજ–પોતાની જ સત્તા ચલાવે છે માટે હવે આ કર્મજનિત અવસ્થામાંથી મુક્ત થવું હોય તો ધાતી કર્મનો નાશ કરવાને પુરુષાર્થ કરવો રહ્યો.
કર્માધીન અવસ્થા એ પરાધીન અવસ્થા છે. આત્માધીન અવસ્થા એ સ્વાધીન અવસ્થા છે. ભાવથી કર્મબંધ થાય છે. કર્મમાં બંધ છે. ભાવમાં બંધ નથી. ભાવ કરવામાં આવી સ્વાધીન છે. કમને ગમે એ ઉદય હાય, આપણે આપણે ભાવ સુધારી ને એટલે કે સમ્યગુ બનાવીને સુધારો કરી શકીએ છીએ. એને જ તે ધર્મ પુરુષાર્થ, મોક્ષપુરુષાર્થ કિહેવાય છે. “કમ સુધરે એટલે ભાવ સુધરે” એવું નથી. સાચું વિધાન તે એ છે કે ભાવ સુધરશે તેમ તેમ કર્મને નાશ થતો જશે. બાકી બહારનાં સત્તા, સંપત્તિ, સામર્થ્ય
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪
આઢિ કમ ના ઉદયે મળવા એ પ્રારબ્ધ છે અને આત્માને મળ, વિક્ષેપ આવરણથી મુક્ત કરી આત્માને નિરાવરણ શુદ્ધાત્મા પૂર્ણામા, પરમાત્મા બનાવવો તે પુરુષાથ છે. પરિણામ જે આવે એ પ્રારબ્ધાનુસાર છે. પ્રારબ્ધ પર વસ્તુ સખધે છે અને તે પરાધીનતા છે. વસ્તુ મળે પણ ખરી અને ન ય મળે.
ભાવ પ્રમાણે કમ બંધ થાય છે એ યાદ રાખી આપણે સારા ભાવ કરતાં શીખવુ જોઇએ અને ભાવ પ્રમાણે કમ ખતમ થાય છે તેથીસારા ભાવ રાખવા જોઈએ. ભાવ આત્માને છે. કર્મીના ઉદયને જાળવવાના નથી, જાળવવાના તા આત્માના ભાવને છે. ધમ કથાનુયાગમાં કથાપાત્રના કમદિયને એટલે કે પુણ્ય-પાપના ઉદયને ન જોતાં તે તે વ્યક્તિમાં પાત્રમાં રહેલ આત્મભાવને જોતાં શીખીશુ. તે આાવને પામીશું. આત્મા ભાવ કી પુદ્ગલદ્રવ્યથી ખરીઢી શકાતા નથી. આત્મભાવ-બ્રહ્મભાવ-દ્વિવ્યસંપત્તિ જે આપણા આત્મામાં છે તે આપણે કેળવવાની છે, વિકસાવવાની છે.
અધાતીકમના ઉદય જેમ ચાલે છે એમ ચાલવા દેવો થાય છે તેમ થવા દેવુ અને વચ્ચે ડખલ કરવી નહિ. તેના કર્તા યા ભાક્તા બનવું નહિ. અધાતીકમના ઉદયના અકર્તા અભોક્તા બનીએ તે સમભાવ છે. એમાં કમના ઉદયની અસર ન લેતાં અસંગ, નિલેપ, સ્થિતપ્રજ્ઞ બની રહેવાનુ છે.
જાગૃતાવસ્થામાં ગુણપ્રાપ્તિ વખતે દ્વેષરહિતતા આવે તે તેના ફળરૂપે ધ્યાન અને સમાધિ મળે છે, જે ધમ નુ ફળ છે. એ ફળ તત્સમય-તત્કાળ છે. એ જ સમયે તૃપ્તિની, શાંતિની, સમતાની, આનદની અનુભૂતિ થાય છે. જ્યારે કનુ ફળ રાકડુ−તે જ સમયે પ્રાપ્ત નથી થતુ. પરંતુ
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળાંતરે, બંધાયેલ કર્મ, સત્તામાં ગયેલ હોય તે ઉદયમાં આવે ત્યારે પ્રાપ્ત થાય છે, જધન્યથી અંતમુહૂર્ત બાદ અને ઉત્કૃષ્ટથી ૭૦ કડાછેડી સાગરોપમની પૂર્વે કર્મફળની પ્રાપ્તિ હોય છે. ધર્મતત્વ, ભાવતત્વ, એકાંતે આત્મદ્રવ્ય છે. જ્યારે કર્મતત્વ એકાંતે પુદ્ગલતત્વ છે, પુદ્ગલ દ્રવ્ય છે. કર્મના નાશથી તે જ સમયે કેવલજ્ઞાન નિરાવરણ થાય છે અને એ જ સમયથી સ્વરૂપાનંદ બ્રહ્માનંદ-આત્માનંદ-પૂર્ણા નંદ વેદાય છે. ધર્મતત્વને નથી તે ભૂત કે નથી તો ભવિષ્ય ભૂત અને ભવિષ્ય તે કર્મતત્વ છે, કે જ્યાં પુદગલના પર્યાયે ના પરિવર્તનની આવશ્યક્તા છે. ધર્મતત્વમાં તે આત્માના અપ્રગટ અને સુષુપ્ત એવાં પ્રાપ્ત ગુણેનું પ્રાદુર્ભાવન, પ્રગટીકરણ છે. ઉધાર એનું નામ કમ ! કર્મ ઉધાર છે. આજે રોકડું એનું નામ ધર્મ છે ! ધર્મનું ફળ ઉપર જણાવ્યું એમ રોકડું છે. ધર્મનું ફળ એટલે દોષરહિતતા અને તનમનની દુઃખરહિતતા, કર્મબંધ નવો ન થવો તે ધર્મનું રેકડું ફળ છે, ઉદયમાં આવેલ કર્મવેળાએ જ્ઞાનદશામાં વર્તવાથી જાગૃતતાએ નવે કર્મબંધ નથી થતા અને સત્તામાં રહેલ કર્મોની સકામ નિર્જરા થાય છે. જ્ઞાનદશામાં વર્તવાથી કર્મના ઉદય માત્ર દશ્યરૂ૫ વતે છે. પરંતુ તેની લેશમાત્ર અસર થતી નથી.
દર્શનાવરણીય કર્મના ઉદય ટાણે નિદ્રા સમયે આઠે ઉદયની લેશમાત્ર અસર જીવને થતી નથી. રોગ કે શાતાઅશાતા વેદનીયની પણ અસર થતી નથી. એ જ પ્રમાણે જાગૃત અવસ્થામાં જ્ઞાનદશામાં રહીને તન અને મનના દુઃખની લેશમાત્ર અસર ન લેતાં કર્મને ઉદય નિરી
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬
જાય છે, અને નવીન કમ ખંધ થતા નથી. આ એ જ ધર્મનું રાકડું ફળ ?
જ્ઞાનદશા
તીર્થંકર ભગવંતા પણ દીક્ષા ગ્રહણ કરી જબરજસ્ત આત્મપુરુષા ફેરવતાં હાય છે. તેઓ ત્યારે ઉપસગેર્યાં વચ્ચે પણ સ્વરૂપભાવમાં રમણ કરતા હોય છે . અને ત્યારે જ તેએ સવ ધાતીકમ રહિત થઈને કેવલજ્ઞાન પામે છે. તેજ પ્રમાણે આપણે પણ ભૂતકાળમાં ધર્માંજનિત શુભભાવ–સમ્યગભાવ કરેલ હાવાથ વત માનમાં અધાતીકમની પુણ્યપ્રકૃતિ ઉદયમાં આવીને પુણ્યના સુખનાં સાધના વચ્ચે બેસાડે છે. છતાં તેમાં મૂતિ નહિ થઈ જતાં જાગૃત રહી સ્વયં સ્વરૂપભાવમાં રમણતા કરવાની છે. તેમ કરીશુ તેા જ સ્વરૂપર્ની પૂણુતાની, કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ કરી શકીશું. એ ન ભૂલવું કે સમ્યગભાવના પ્રતાપે પુણ્યમ'ધ થાય છે. પર`તુ પુણ્યબંધના ઉદયને આધીન સમ્યગભાવ રહે જ એવુ' ન સમજવુ.
કમના ઉદય હેાવા છતાં, તેમ જ કર્માં સત્તામાં બેઠાં હાવા છતાં આપણે શુદ્ધ આત્મપર્યાયની ચિંતવના વડે તત્વજ્ઞ થયેલ હાવાથી કર્માંના ઉદય ટાણે પણ તે કમની પ્રકૃતિ અને રસ નિરથ ક બનાવી શકીએ છીએ, રતિ ને અરતિથી હષ ને શાકથી પર થઈ શકીએ છીએ તે જ આત્માની મહાનતા છે.
નિદ્રામાં જીવ ખાદ્ઘ સુખને કે દુઃખને વેઢતા નથી અને છતાં શાંતિને અનુભવ હાય છે. તે જ મુજબ જાગૃતા વસ્થામાં અપ્રમવત્તાવસ્થામાં વીતરાગતાના જે ગુણા આપણે કેળવતા હોઈએ, તે ગુણાને જો વેદતા હાઈએ, તે કર્મીના ઉદયની વેળાએ કર્મોના પ્રકૃતિ અને રસને ખાળી શકીએ છીએ અર્થાત્ નિરર્થક ખનાવી શકીએ છીએ. ઉઘાડી
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७
આંખે જાગ્રતાવસ્થામાં નિદ્રા જેવી સ્થિતિમાં રહેતા શીખવું એ ધર્મ સાધના છે. વીતરાગતાના બળે એવી ધર્મસાધના થાય છે. સંસારભાવ યુક્ત જાગૃત અવસ્થામાં રાગ દ્વેષ કષાય મહાદિ, ભાવે કરીએ છીએ. તે પછી પ્રશ્ન એ રહે છે કે જાગૃતવસ્થામાં નિદ્રાવસ્થા એટલે શું ? જાગૃતાવસ્થામાં સાક્ષીભાવમાં, નિલેપભાવમાં રહીએ અને હાદિભાવો ન કરીએ એ જ સ્થિતપ્રજ્ઞાવસ્થા અને નિસ્પૃહતા તે જ તે જાગૃતાવસ્થામાં નિંદ્રાવસ્થા છે. નિદ્રાવસ્થામાં તે પ્રમાદ છે જ ! અને તે દર્શાવરણય કર્મના ઉદયવાળી એવી કમજનિત અવરથા હોવા છતાં ત્યાં ત્યારે મોહાદિ, કવાયાદિ ભાવો તેટલા સમય પૂરતા થતા નથી અને તેય આપણે પરમાત્મા બની શકતા નથી એનું કારણ પ્રમાદાવા છે અને કર્માજનિત આવસ્થા છે. જ્યારે જાગૃતવસ્થામાં જ્યાં પ્રમાદ નથી ત્યાં પુરુબાથથી વીતરાગતા સેવતાં સેવતાં વીતરાગતાનાં બળે પરમાત્મા બની શકાય છે પાંચે ઈન્દિર્યો. જાગૃત અવસ્થામાં ભલે જાગૃત રહે પરંતુ તેને મેહડદભાવ સાથે ન રાખતાં મેહાદિભાવે ને નિદ્રાવત બનાવી દઈને અને સ્વભાવમાં તન્મય થઈ જઈ ને ક્રોધ લોભાદિ સર્વ કષાય ભાવો ઈન્દ્રિયનિત ભાવો છે અને તે ઇન્દ્રિયો માટે છે તેથી તેવા કષાયાદિ ભાવોને નિદ્રા વત બનાવી અર્થાત્ સુષુપ્ત કરી દઈને નિરર્થક બનાવવાના છે. કિસ છે જે જર્સી ફર્સ સારા છે અને તે સ્પેમણે કરવી જોઈએ. દર્શનાવરણયકર્મ (નિદ્રા) ની તાકાત છે કે એમાં દેહભાન રહેતું નથી તે જ્ઞાનાવરણીયકર્મના ક્ષપશમની એવી તાકાત આપણે કેળવવી જોઈએ કે ઉત્થાન દશામાં જાગૃતાવસ્થામાં સ્વરૂપસ્થિત થઈને દેવસ્થાન ભૂલી શકાય.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮
ગમે તે ધર્માનુષ્ઠાનમાં પ્રવૃત્ત હ।ઈએ એ ધર્માનુષ્ઠાનમાં ઉપયુ ક્ત આંતરક્રિયા કરવા વડે કરીને જ કર્મીના ઉપશમ (શમન) ક્ષાાપશમિક ( ભગવાને કર્યાં એવા ભાવ ) યાવદ્ ક્ષાયિક ભાવે ભગવાને કર્યાં એ જ ભાવ) ની-દોષમુક્ત શુભ્ર –દોષ રહિત ગુણ પ્રાપ્તિ થશે. મહાદિભાવોને નિદ્રાવત કરીશુ તા જ મરશે જાગૃત મેહાદિભાવ મરતા નથી પણ જીવને મારે છે.
1
સ'સારીજીવોને કમ' સત્તામાં પણ પડેલાં છે. તે નવાં કર્મીના અંધ પણ કરે છે અને ઉદયમાં આવેલ કમ ને પણ વેદે છે. આ સધળીય કમજનિત અવસ્થામાં પ્રતિપળે આત્મા હાજર હોવા છતાં આત્મા, આત્માને એટલે કે પોતાને નથી વેદ્યતા પર તુ ક જનિત અવસ્થાને, અર્થાત્ કના ઉદયને વેદે છે. જ્યાં સુધી જીવ આત્માને નહિ વેદે ત્યાં સુધી જીવના ઉદ્ધાર અર્થાત્ જીવના નિસ્તાર નહિ થાય.
ગુરુ અને ગ્રંથ દ્વારા આત્માને જેમ જાણ્યે તેમ પેાતાનાજ આત્માને આત્મ વડે અનુભવવાના છે એ મહત્વનુ છે. માક્ષમાગે જવા માટે જે કરવાનું છે, જે થવુ જોઈએ તે આત્મા દ્વારા આત્મામાં થવુ જોઈએ.
અધાતીકના ઉદયને ન વેઢતાં કેવળ આત્માને વેદવે, નાશ કરવાના છે ચાર ધાતીમાંના અને વિજય મેળવવાના છે ચાર અધાતીકમાઁ ઉપર, ધાતીકમ ના સવથા નાશથી આત્માના જ્ઞાનાદિ ગુણ્ણા અવિનાશી અને અરૂપીબને છે.
તેા હવે ક યુક્ત એવાં આપણે કમ મુક્ત બનવા વિચારવાનુ છે કે...હુ' એટલે કેણુ ? ‘હું એટલે સિદ્ધાત્મા ગોત્રહ્માસ્મિ *
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
હું એટલે શરીર કે ચાર અધાતક અર્થાત્ નામ, ગોત્ર વેદનીય અને આયુષ્યકર્મની પ્રકૃતિએ નહિ.
હું રૂપ નહિ પણ અરૂપી !
હું ઊંચ-નીચ, મેટ-નાને નહિ પણ હું અગુરુલધુ! હું વિનાશી નહિ પણ હું અવિનાશી-અક્ષય-નિત્ય-સત્ ! હું સુખી દુઃખી નહિ, હું બાય-બાધક નહિ પણ હું અવ્યાબાધ સુખી !
ખૂબી તો એ છે કે ચારે અધાતકર્મના ક્ષયે (નાશથી) કરીને આત્મામાં પ્રગટ થતા સિદ્ધવના ગુણે જીવને ચેટેલા પુદ્ગલ દ્રવ્યના ગુણધર્મના નિષેધરૂપ છે જેમ કે આત્માના સિદ્ધત્વ
પુદ્ગલના ગુણધર્મો. (પરમાત્મતત્વ)ના ગુણો અરૂપીપણું
રૂપીપણું અવ્યાબાધપણું
બાધ્ય–બાધકતા અક્ષ્ય-અવિનાશી સ્થિતિ ક્ષયસ્થિતિ-વિનાશી સ્થિતિ
અગુરુલઘુ સ્થિતિ ગુલધુ સ્થિતિ
એ જ સૂચવે છે કે પુદ્ગલના બનેલાં કર્મને છેડીએ તે તેના એટલે કે પુગલના ગુણથી છૂટીએ અને આત્માના પિતાના જે વિધેયાત્મક સ્વગુણે પાતામાં રહેલા વીર્ય કેવલજ્ઞાન કેવલદર્શન ચારિત્ર્ય, તપ અને અનંત
તાત્પર્ય એ કે કર્મયુક્ત માએ આત્મશક્તિ ફેરવી કમમુક્ત થવાનું છે અને તે માટે પ્રથમ એણે મહિને નાશ કરી વીતરાગ બનવાનું છે, જે મેક્ષ પ્રતિના ત્રણ ચરણમાંનું પ્રથમ ચરણ છે. એ બારમું ગુણસ્થાનક છે. એ માટે સુખને
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦ અર્થાત સુખની મળેલી સાધનસામગ્રીને અને સુખની ઈચ્છાને ત્યાગ કરી દેવાનું છે. છતાંય જે સુખ ભોગવવા વારો આવે ત્યારે વૈરાગ્યભાવ રાખી અનાસક્ત નિર્મોહી, નિસ્પૃહી, નિલેપ સ્થિતપ્રજ્ઞ બનવાનું છે, જ્યારે દુઃખ આવે ત્યારે જ્ઞાન–
ધ્યાનથી દુઃખને સામને કરી, દુઃખને નહિ જોગવતાં, અર્થાત્ દુખને નહિ ગાંઠતા, દુઃખની અસર ન લેતાં, દુઃખમાં દુઃખી ન થતાં સુખી રહીને દુખને ખતમ કરવાનું છે.
કર્મનાં ઉદયને આધીન થનારે બહિરામા છે. કર્મને ઉદયને આત્મબળથી ક્ષયપશમ કરી કર્મને જે આધીન કરે છે તે અંતરાત્મા છે અને ઘાતી કર્મના ઉદયને જે સર્વથા ખતમ કરે છે એટલે કે ક્ષય કરે છે તે પરમાત્મા છે. આવી પ્રક્રિયાથી વીતરાગ બનેલ અંતરાત્મા વીતરાગતાની તાકાતથી અજ્ઞાનના પડળને હઠાવી સ્વ-આત્મક્ષેત્રે વિદ્યમાન કેવલજ્ઞાનને નિરાવરણ કરી સાકાર પરમાત્મા બને છે. આ મેક્ષ પ્રતિનું દ્વિતીય ચરણ છે જે તેરમું ગુણરથાનક છે અને અંતે આયુષ્યકાળ પૂરે થયે સર્વ અઘાતી કર્મની સ્થિતિ પૂરી થયે સાકાર પરમાત્મા નિરંજન, નિરાકાર, પરમાત્મા બની આત્મ પ્રદેશને દેહપિંજરમાંથી મુક્ત કરી અનામી, અરૂપી અવિનાશી, અશરીરી, અજન્મા, અક્ષય, અખંડ, અગુરુલધુ, અવ્યાબાધ સ્થિતિને પ્રાપ્ત કરે છે, જે આત્માનું મેક્ષ પ્રતિનું તૃતીય અને ચરમ ચરણ છે. એ ચૌદમું ગુણસ્થાનક છે.
આ શક્ય ત્યારે જ બને જ્યારે આત્મા, આત્માને વેદે આત્મા એના ઉપયોગને વેદે.
કર્મને વેદનાર કદી પરમાત્મા બની શકતું નથી. આત્માને સર્વથા વેદે એ જ પરમાત્મા બની શકે છે.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
વેદાંત અને સ્વાવાદ દર્શન
પનાલાલ જગજીવનદાસ ગાંધી વેદાંતના પદાર્થોને સ્વાદુવાદ દર્શન કલાથી જે ઉકેલતા આવડે તે તે બીજું જૈનદર્શન છે. વેદાંત દર્શનનું અદ્વૈત જૈનદર્શનના કેવલજ્ઞાન અને સિદ્ધત્વમાં ઘટે છે.
યોગસૂત્રને .. “નિત્યારુરિ કુણાનાત્મકુ નિત્યશુરિ સુવાતિર વિ...” એ ક દ્વારા અનિત્યમાં નિત્ય બુદ્ધિ, અશુચિમાં શુચિ બુદ્ધિ, દુઃખમાં સુખ બુદ્ધિ અને અનામ (જડ)માં આત્મ (ચેતન) બુદ્ધિ –ને જે વિદ્યા-માયા-અમૃત અજ્ઞાનતમ આદિ શબ્દથી વેદાંતમાં ઓળખાવેલ છે. એને જ મિથ્યાત્વ–મેહ-મૂઢતા આદિ શબ્દથી જૈનદર્શને ઓળખાવેલ છે.
જૈનદર્શનના દ ગુણસ્થાનકની સામે વેદાંતે શુભેચ્છા વિચારણા – તનમાનસરા – સત્વાપત્તિ – સંસક્તિ – પદાર્થ ભાવિની અને તુરીયા એજ્ઞાનની સાત ભૂમિકાઓથી વિકાસનાં પગથિયાં જણાવેલ છે. તુરીયાવસ્થાથી કેવળજ્ઞાન સમજાવેલ છે.
કર્મના રસબંધના જૈનદર્શને ચાર ભેદ પૃષ્ટ, બદ્ધ નિઘત અને નિકાચિત પાડ્યા છે. જ્યારે વેદાંત તેને ત્રણ પ્રકાર નિવાર્ય, દુનિવાર્ય અને અનિવાર્યમાં વિભાજે છે. જૈનદર્શનના ઘાતિકર્મ અને અઘાતિકર્મને અનુક્રમે વાસના અને પ્રારબ્ધ કર્મ તરીકે ઓળખાવે છે. ક્ષાયિક સમકિત અને લાપસમિક સમક્તિને કૃતોપતિ અને અકૃતોપારિતથી અનુક્રમે વેદાંત ઓળખાવે છે.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
સાધનાનાં ત્રણ સેાપાન મળનાશ–વિક્ષેપનાશ-આવરણ્ નાશ જે વેદાંતમાં જણાવેલ છે. એની સામે જૈનદર્શનમાં મળનાશને અનંતાનુબંધી કષાય નાશથી; વિક્ષેપનાશને એકાગ્રતા અને આવરણનાશને અજ્ઞાનનાંશ-સજ્ઞતાની પ્રાપ્તિની પ્રક્રિયાથી સમજાવેલ છે.
सरुपोऽसो मनोनाशो जीवन्मुकस्य विद्यते ।
अरुपस्तु मनोनाशो वैदेही मुक्तगो भवेत ॥ —મુકતાપનિષદ
આ શ્લેાક દ્વારા જીવનમુક્તના મનેાનાશ તે સરૂપ મનેાનાશ કહેવા દ્વારા સચેાગી કેલિપણાની તેરમા ગુણ સ્થાનકની અવસ્થાના નિર્દેષ કરેલ છે અને વિદેહી-વિદેહ મુક્તિરૂપે મનનારા તે અરૂપ મનેાનાશ કહેવા દ્વારા અચેાગી અર્થાત્ કેવલિપણાને સિદ્ધાવસ્થાના ચૌદમા ગુણસ્થાનકના નિર્દેષ કરેલ છે.
.
ચે, મૈં મૂમા તત્ મુલમ્” બ્રહ્મ છે એ જ સુખરૂપ છેપૂર્ણ છે એ જ સુખરૂપ છે એ વિધાન દ્વારા વેદાંત દઈન કેવલજ્ઞાન-સિદ્ધવસ્થા એ જ સુખરૂપ છે એમ જણાવેલ છે.
આત્યંતિક, દેશકાળ, અપરિચ્છન્ન, નિરતિશય સુખના નિર્દેશન દ્વારા વેદાંત જૈનદર્શનના અનંત અક્ષય-અવ્યાબાધ સુખના નિર્દેશ કરે છે.
आदित्यस्य गतागतैरहरहः सवक्षियते जीवितं । व्यापार बहुकार्यभारगुरुभिः कालो न वैज्ञायते ॥
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૩
दष्टवा जन्भजराविपत्तिमरणं त्रासश्व नोत्पद्यते
पीत्वा मोहमयी प्रमादमदिरामुन्मत्तभूतं जगत ॥ पाषाण खण्डेष्वपि रत्नबुद्धि कान्तेति धीः शोणितमांसपिण्डे । पश्चात्मके वर्माणि चात्मभावो जयत्यसौ काचन मोहलीला ॥
આ કો દ્વારા વેદાંતે મોહનું સ્વરૂપ સમજાવ્યું છે. અને નિર્મોહી થવા ઉપદેશ આવ્યું છે. कुरंगमातंगपतंगमृगभीना हताः पञ्चमिरेव पञ्चा । एकः प्रमादी स कथं न हन्यते यः सेवते पंञ्चमिरेव ॥
એ બીજે જાણીતે વિષયત્યાગને ઉપદેશ આપતે. કલેક છે.
न मोक्षो नभसः पृष्टे न पाताले न भूतले । अज्ञानह्रदयग्रन्थे शो मोक्ष इति स्मृतः ॥
આકાશમંડળમાં મેક્ષ નથી. પાતાલ કે ભૂતલમાં મેક્ષ નથી. પરંતુ હૃદયમાં અજ્ઞાનરૂપ જે ગ્રંથિ છે, તેને નાશ કર એ જ મેક્ષ છે.
એટલે કે દુઃખ નિવૃત્તિ અને સુખ પ્રાપ્તિ એ જ મોક્ષ છે અને એથી જીવતાં જ જીવન્મુકત થવાય છે. આ વાત દ્વારા વેદાંત કેવલજ્ઞાનની પુષ્ટિ કરે છે.
વેદાંતના વિવર્તવાદ અને અજાતવાદ જૈનદર્શનના વિવેક અને વૈરાગ્ય કે અનિત્યતાની ભાવનાથી સમજાવી શકાય અને અદ્વૈતવાદને કેવલજ્ઞાનથી ઘટાડી શકાય.
આવી તે ઘણું વાત છે. મેળવતાં આવડે તે મેળ
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪ મળતે જણાશે. જૈનદર્શનની વાત સ્પષ્ટ, સરળ, પૂર્ણ અને ચેકકસ છે. કારણ કે તે સર્વજ્ઞની આપેલી વાતો છે. એટલે જ જૈનદર્શનમાં સાધનાની સાથે જગત-વ્યવસ્થા પણ ગ્રંથાર્થ સમજાવેલ છે. વેદાંતમાં જગત-વ્યવસ્થાની વાતે તેમ સમજાવાઈ નથી. કેમ કે તે સર્વજ્ઞ પ્રરૂપિત દર્શન નથી. છતાં એ દર્શનનું ખંડન તે કરવા જેવું નથી. કેમ કે તેઓ પણ અદ્વૈત એટલે કે સિદ્ધ થવાની સાધના બતાડે છે.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
અધિકરણ–ઉપકરણ
પં, પન્નાલાલ જગજીવનદાસ ગાંધી જેના વડે કિયા કરાય તેને “કરણ” કહેવાય છે. કરણ એટલે સાધન. આ સાધન બહારનાં હોય તેમ અંદરનાં પણ
હેય.
બહારનાં સાધનોને ઉત્પાદન-વ્યય તેમજ સંગ હોય છે. બહારનાં સાધન બે પ્રકારનાં છે. એક પરક્ષેત્રે રહેલ છે. જ્યારે બીજા સ્વક્ષેત્રે રહેલ છે. બહારના તે બધાં ય સાધન પુદ્ગલના Matter-અર્થાત્ જેને વર્ણ–ગંધ-રૂપ–સ્પેશ અને શબ્દ છે. તથા જે પરિભ્રમણશીલ અને પરિવર્તનશીલ છે. એવું દ્રવ્ય તે પુદ્ગશ્ય બનેલ છે. આમાં સ્વક્ષેત્રે એટલે કે આત્માની સાથે જે સાધને રહેલ છે તેને ફકત “કરણ” કહે. વાય છે જે મન વચન અને કાયમ છે. આ માગ, વચનગ અને કાયયોગ પરક્ષેત્રે રહેલ સાધનેથી કાર્યાન્વિત થાય છે. આવાં બહારનાં જે સાધનની સહાયથી કરણ અર્થાત એગ વડે આત્માને મોક્ષ કરી શકાય, તેવાં તે બહારના સાધનને ‘ઉપકરણ” કહેવાય છે. એથી વિપરીત બહારનાં જે સાધન વડે ભોગ વિલાસ માણવામાં આવે છે. તેવાં સાધનેને “અધિકરણ” કહેવાય છે. ટૂંકમાં ઉત્થાન કરે અર્થાત્ આત્મા. સમીપ લઈ જાય તે ઉપકરણ અને અવનતિ કરે તે અધિકરણ.
ઉપકરણ પુદ્ગલમાંથી ઉત્પન્ન થયેલ હોય પરંતુ તેમાંથી નવા ઉપકરણ કે અધિકરણનું ઉત્પાદન થાય નહિ ઉપકરણ
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૬
ફકત વાપરી શકાય જ્યારે અધિકરણમાંથી નવી નવી અધી. કરણની અન્ય ચીજો ઉત્પન થાય. મંદિર મૂર્તિ—ગુરૂ-ગ્રંથ માળા-આસન-કમંડળ-ઘા–પાતરા આદિમાંથી નવું કાંઈ ઉપન ન થાય, પ રાઈના વાસણ, કારખાનાં યંત્ર આદિમાંથી નવનવી ચીજોની ઉત્પત્તિ થયાં જ કરે. ઉપકરણ તે કરણ (ગ) અને અંત:કરણ (ઉપયોગ) ઉપર ઉપકાર કરનાર છે જ્યારે અધિકરણ કરણને અધોગતિમાં ધકેલનાર છે અને અંતઃકરણને બગાડનાર (પરિણામ ભાવને બગાડનાર) છે. અધિકારણ એ સંસારના મેહભાવરૂપ પુદ્ગલ પદાર્થો છે. જ્યારે ઉપકરણ પણ પુગલમાંથી બનેલ હોવા છતાં ય એ આત્મભાવ પામવા માટેનું સાધન છે અધિકરણથી છૂટાતું, નથી પણ એની પરંપરા ચાલુ રહે છે. ઉપકરણથી આત્માની સમીપે જવાય છે. ઉપકરણ એ આરંભ સમારંભના પાપબંધ કરાવનારાં સાધન નથી. જ્યારે અધિકરણ એ આરંભ સમારંભના પાપબંધરૂપ સાધન છે. અધિકરણની સ્થાપના અર્થ અને કામ (ભોગ) માટે હોય છે. જ્યારે ઉપકરણની સ્થાપના ધર્મ અને મેક્ષ માટે હોય છે.
જીવે જે પુરુષાર્થ કરવાનું છે તે વર્તમાનકાળમાં પિતાને મળેલાં મન-વચન-કાયાના રોગ તથા ઉપયોગ વડે કરવાનું હોય છે. જીવને ભૂતકાળ અને ભવિષ્યકાળના ચોગને વર્તમાનમાં અભાવ છે. તેથી તે નષ્ટ અને અનુત્પન્ન ચેગ વડે પુરુષાર્થ કરવાનો પ્રશ્ન ઉત્પન થતું નથી. હવે જે વેગ છે અર્થાત્ કે કરણ છે તે ઉપગ વડે કામ કરી શકે છે. આ જે ઉપગ છે તે જ અંદરનું સાધન છે જે નિત્ય આત્માની સાથે ને સાથે રહેનાર સાધન છે, જેને અધિકારણ કે ઉપકરણની જેમ સંગ કે વિયેગ હોતું નથી.
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૭
આનું જ નામ “અંતઃકરણ અતઃકરણ એટલે મન, બુદ્ધિ, ચિત્ત, અને અહંકાર (‘હું “મેં” અને “મારું” જે પર વસ્તુ સાથે જોડીએ તે સઘળાં અસત્ આકારો એટલે કે અહંકાર છે.)
આમ આ ઉપયોગ જે અંતરંગ સાધન છે તેના બહિ. રંગ સાધન તરીકે ભેગ માટેના જે જે સાધને છે તે અધિ. કરણ છે, અને યોગ મેક્ષ માટેનાં જે જે સાધને છે તે ઉપકરણ છે અને અંતઃકરણને જે અધિકરણ સાથે કે ઉપકરણ સાથે જે જોડે છે તે કરણ (ચે જનાર-ગ) છે. અર્થાત્ મન-વચન-કાય છે.
સાધના કરવાની છે તે ઉપગની-અંતઃકરણની છે અને નહિ કે માત્ર રોગ (કરણ)ની. સાધન વડે સાધ્યની સાધના હોય એ વાત નિઃશક છે. પરંતુ સાધન વડે સાધનની સાધના ન હોય. સાધના એ અંતરંગ તત્વ છે. એ બહિરંગ તત્ત્વ નથી. બહિરંગ તો તે સાધન છે, અનુભવન, શુદ્ધિકરણ ઉપગમાં થવું જોઈએ. જે ભાવમાં પરિવર્તન આવે શુદ્ધિ થાય તે ઉપગ ઉપર એની અસર પડે. આમ ઉપ
ગથી ઉપગ સુધરે તે ભાવ–સાધકપણું આવ્યું કહેવાય; નહિતર દ્રવ્ય-સાધક કહેવાય. - આપણી મુકિતની સાધનામાં ઉપકરણની સહાયથી કરણ (ગ) વડે કરાતી કિયાએ બાકિયા છે, જેના પરિણામ રૂપે કરણ (ગ) થી અંતઃકરણ પૂર્વકની અર્થાત્ ઉપગપૂર્વકની, મુક્તિના લક્ષ્ય સાથે અંતરકિયા થવી જોઈએ.
ગ–કરણ સાપેક્ષ બહિરંગ સાધને જે છે તે બધાં જીવને પદ્રવ્ય છે, અને ભેદરૂપ છે. ધર્મની શરૂઆત ઉપકરણથી તે માત્ર દ્રશ્યરૂપ છે. પણ ધર્મની વાસ્તવિક શરૂઆત
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮
તે મન-વચન-કાયાના ચગની શુભ પ્રવૃત્તિથી થાય છે, જેની અસર આમાના ઉપગ ઉપર અર્થાત્ અંતઃકરણ ઉપર ઊંચી થાય છે.
દેહસંગે આપણે દુઃખી થઈએ છીએ તે-દેહાતીત થવાની સાધના જે વ્યવહારથી કરાય છે તે વ્યવહાર–સંમત છે, અને એગ્ય છે. મોક્ષમાર્ગમાં વ્યવહારમાગે ઉપયોગ (અંતઃકરણ)ને ચોગ (કરણ) થી સ્થિત કરવાને હેય છે.
જ્યારે નિશ્ચયમાગે ઉપચાગ (અંતઃકરણ)ને ઉપયોગ દ્વારા સ્થિર કરવાનું હોય છે.
મળેલા મન-વચન-કાયાના વેગ (કરણ) ને ધર્મમય એટલે કે સંયમ–તપમય; દાન-શીલ-તપ-ભાવથી બનાવવા જોઈએ.
ઉપયોગ વડે વેગને શુદ્ધ કરી, શુદ્ધ યોગથી સાવરણ અશુદ્ધ ઉપગને નિરાવરણ શુદ્ધ ઉપગ બનાવ એટલે કે સ્વરૂપનું નિરવરણ કરવું. અર્થાત્ ઉઘાડું કરવું. જેનું નામ જ છે. કેવલજ્ઞાન?' .
ઉપયોગ (અંતઃકરણ)માં વેદનતત્વ છે અને ઉપયોગ વેદે છે. જ્ઞાન-દર્શન ઉપગ જ અંતે વીતરાગ થતાં કેવલ–. જ્ઞાનમાં પરિણમે છે દ્રવ્યમનવચન-કાયાગ અર્થાત્ કરણ કેવલજ્ઞાનમાં નથી પરિણમતું. દ્રવ્યોગ સુખ દુઃખ નથી. વેદ. પરમાથી તે આત્માને ઉપગ જ દ્રવ્યોગના માધ્યમથી સુખદુઃખને વેદે છે.
દેહાધ્યાસ જે છોડવાને છે, તે માત્ર બાહ્ય સંયમ અને તપની ક્રિયાથી નથી છૂટછે, પરંતુ ઉપગની શુદ્ધિકરણરૂપ ક્રિયાથી દેહાધ્યાસ છૂટે છે.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૫૯
ઉપયોગ વડે ઉપગની શુદ્ધિ થાય છે. પોતાનું મન પિતાના મનને શુદ્ધ કરી શકે છે, અગર અશુદ્ધ કરી શકે છે. આત્મા જ આત્માને તારક છે. મુનિ પ્રસનચંદ્ર રાજર્ષિનું દષ્ટાંત આપણી પાસે મેજુદ છે.
ભાવમન (મતિજ્ઞાનને ઉપયોગી જ ત્રણે રોગને ભેગની કિયા કરવા હુકમ કરે છે. તેમ ભાવ મન જ ગની કિયા કરવા રૂપ હુકમ કરી શકે છે. વેગને હુકમ કરનાર ઉપયોગ છે. પણ ઉપગને હુકમ કરનાર ઉપગ સ્વયં જ છે. જે ઉપગ ઉપગને હુકમ કરે તે ઉપયોગ એટલે કે અંતઃ કરણ શુદ્ધ અને નિરાવરણ થાય અને મુકત બને.
આત્મ (ઉપયોગ) આત્મામાં ઉપયોગમાં) લીન થાય તે પરમાત્મા બને.”
“બહાર નીકળેલ બહારમાંથી અંદર જુએ, બહિર્મુખી એ અંતરમુખી થાય અને અંતરલીન બને તે અરિહંત બને.”
ને સંયમ અને તપમાં પ્રવર્તાવવા છતાં જે ઉપગની અર્થાત્ અંતકરણની શુદ્ધિ ન થાય તે કાંઈગ(મનવચન-કાયા) પરમાત્મા નથી બની શકતે. પરમાત્મા તે ઉપગ જ થઈ શકે છે. એગ એ બહિરંગ સાધન છે. કેવલજ્ઞાન જે સત્તામાં પડેલ (અંતર્ગત રહેલી છે તે જ નિરાવરણ થઈને બહાર આવે છે, અને તેને બહાર લાવવાનું કામ ઉપગ કરે છે. જે અંતરંગ સાધન છે.
ઉપકરણનું વિસર્જન થાય છે. કરણ (ગ શરીરની)ની અંતે રાખ થાય છે. અને
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
અંતઃકરણ (ઉપગ) કેવલજ્ઞાન (પરમાત્મા) બને છે. અહીં ઉપકરણનું વિસર્જન એટલે કે સાધનામાં જેમ જેમ, વિકાસ થતું જાય તેમ તેમ ઉપકરણ ઓછાં થતાં જાય. જેમ કે શ્રાવકના ઉપકરણ કરતાં સાધુના ઉપકરણ ઓછાં
હોય છે. એથી આગળ જિનકલ્પીને એનાથી ય ઓછાં હોય છે - મોક્ષ પ્રાપ્ત કરવા માટે...
૧ ટકાની સાધના ઉપકરણ વડે છે. ૯ ટકાની સાધના કરણ વડે બાહ્ય સંયમ તપથી છે.
૯૦ ટકાની સાધના અંતઃકરણ-ઉપગ વડે ઉપગને શુદ્ધ કરવાની છે.
અઢાર પાપ સ્થાનક સૂત્રમાં પણ પહેલાં ચાર કે પાંચ પાપ જે ચાર કે પાંચ મહાવ્રતને લગતા છે તે યુગ સંબંધી છે. બાકીનાં ચૌદ ક્રોધથી લઈ મિથ્યાત્વ સુધીનાં પાપ ઉપચાગ (અંતઃકરણ) સંબંધી છે. માટે જ જ્ઞાનીઓ ફરમાવે છે કે શ્રવણ કરતાં દશ ગણું મનન કરવું અને મનન કરતાં દસગણું નિદિધ્યાસન કરવું જોઈએ. - છતાંય ઉપકરણની કિંમત મોક્ષ–સાધનામાં મોક્ષ પ્રાપ્તિ અંગે ભલે માત્ર ૧ ટકાની હેય પણ અધિકારણ સામે બચાવ તે સે (૧૦૦) ટકા ઉપકરણ જ કરે છે. - અંતઃકરણ એ અંતરંગ સાધન છે. ત્યાં દર્શન-જ્ઞાન અર્થાત્ જેવાં જાણવાની શક્તિ છે. આ દર્શન-જ્ઞાનને આધાર લઈને જ બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થાય છે. જે બુદ્ધિમાં સત્ અસતનું સંશોધન અને સારા-નરસાને વિવેક છે.
એ જ દર્શન-જ્ઞાનને આધાર લઈને બીજી તરફ ભાવ (હૃદય-લાગણી) ઉત્પન્ન થાય છે.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
આમ હૃદય અને બુદ્ધિનું મૂળી દર્શન-જ્ઞાન છે. જ્ઞાનદર્શન એ લક્ષણ ગુણ છે. જે પૈતન્યગુણ છે. પ્રદેશપિંડ (અસ્તિ કાયમાં જ્ઞાન-દર્શન ગુણના અસ્તિત્વને અંગે જ તે પ્રદેશ પિડ (અસ્તિકાય)ને શૈતન્ય આત્મા કહેલ છે. જે અસ્તિકામાં જ્ઞાન–દશન ઉપગ નથી તે અસ્તિકાયરૂપ હોવા ઇત અવદ્રવ્ય છે–જડ છે.
કરણ (શરીરાદિ) ના ગભાવ અને ભોગભાવ પણ અંતઃકરણ (ઉપગ) માંથી નીકળે છે. વળી ઉપકરણ તથા અધિકરણનું સર્જન કરનાર પણ ઉપગ છે. કરણ અને ઉપકરણ ઉભયને કામ કરાવનાર એને ચાલાક-સંચાલક અંતઃકરણ (ઉપયોગી છે. વાસ્તવિક નિરાવરણ અવસ્થાની પ્રાપ્તિની સાધના તે ઉપયોગથી ઉપગને પૂર્ણતાએ શુદ્ધ કરવા રૂપ છે.
કરણથી ક્રિયા યથાશક્તિ અભ્યાસ વડે થાય છે. જેમાં જબરજસ્તી કરવાની નથી હોતી. જ્યારે ઉપયોગથી ઉપ ગની ક્રિયા કરવામાં (Compulsion-ફરજિયાત)અનિવાર્યતા હેવી જોઈએ. જે કિયા અનિવાર્યપણે ફરજિયાત કરવી જોઈએ તે વિષે આપણું કેઈ ઇયાન નથી એ મેટા દુર્ભાગ્યની વાત છે. | મોક્ષમાર્ગના ત્રણ તબકકા છે. જેમાં પ્રથમ નિરૂપાર્ષિક જીવન છે. જેમાં કરણની (મન-વચન-કાયાગની) શુદ્ધિ સંયમ અને તપથી છે જે અષ્ટાંગયોગના યમ-નિયમ છે. એ બાહ્ય વ્યક્રિયા છે જેમાં ઉપકરણની પ્રાધાન્યતા છે.
બીજા તબકકામાં આશય અને લક્ષ્ય શુદ્ધિ હોય છે, જે ગથી ઉપયોગની શુદ્ધિની પ્રક્રિયા છે. જેમાં આસન,
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાણાયામ અને પ્રત્યાહારને સમાવેશ થાય છે. એમાં કરણની પ્રાધાન્યતા છે.
જ્યારે અંતિમ ત્રીજા તબક્કામાં નિર્વિકલ્પ જીવન આવે છે, જે ઉપગથી ઉપયોગની શુદ્ધિ કરવાની પ્રક્રિયા છે. જેમાં ધારણા-ધ્યાન અને સમાધિને સમાવેશ થાય છે એ ભાવ અંતરક્રિયા છે. એમાં અંતઃકરણની પ્રાધાન્યતા છે.
ઉપગ વડે અધિકરણનું સેવન એ ઉપાધિમય જીવન છે. જે મન-વચન-કાયાના ચાગ અર્થાત્ કરણ વડે જીવાતું વિલાસી ભેગ જીવન છે અને તે અપવિત્ર ઉપાધિમય જીવન છે.
ઉપગ વડે ઉપકરણ સેવીને જીવાતું જીવન નિર્દોષ જીવન છે. તે અર્થ-કામ રહિત ધર્મજીવન છે. ઉપકરણ સહિતનું અને અધિકરણ રહિતનું કરણ એ વ્યવહાર મેક્ષ માર્ગ અંતઃકરણથી છે. અધિકરણ વડે કરણની સ્થાપના એટલે સંસારની સ્થાપના અને ઉપકરણ વડે કરણ એટલે મોક્ષમાર્ગની સ્થાપના.! છતાં કાયાગ આશ્રિત બાહ્ય સંયમ અને તપને, ઉપયોગથી થતી ઉપયોગ શુદ્ધિની સાધનાતત્ય ન અંકાય કારણ કે જડ-ચેતનને ભેદ છે છતાં તેને અનુકુળ સાધન કહેવાય પણ અનુરૂપ સાધન ન કહેવાય. ઉપયોગથી ઉપ
ગની શુદ્ધિ કરવી એ શ્રેષ્ઠ સાધના છે, ઉપગનું અભેદ : આધાર સ્થાન આત્મપ્રદેશો છે અને નહિ કે પુદ્ગલના બનેલ કરણ-ઉપકરણ ને અધિકરણરૂપ પદાર્થો કે સાધન. ઉપાગ વડે ઉપયોગમાં લીન બનીએ તે નિકિ૯૫ બનાય. જે ઉપયોગની પરમ શુદ્ધ નિરાવરણ અવસ્થા છે તે પૂર્ણાવસ્થા એ છે અને એ કેવલજ્ઞાનનું પ્રાગટય છે. માત્ર ઉપકરણ અને
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરણની સાધના જે અધ્યાત્મરૂપ માનીને અટકે છે તે મને પ્રાપ્ત નથી કરતાં. ઉપગ વડે ઉપગનું સુખ વેદનાર નિરાવરણ બને છે અને મુક્ત થાય છે. તે પછી પ્રશ્ન ઉદ્ ભવે કે કરણ–ઉપકરણની કિંમત શી? અધિકરણ છોડીને નિષ્પાપ-નિરૂપધિક બનાય કે જે સ્થિતિ ઉપગથી ઉપયે. ગની અર્થાત્ શુદ્ધિ માટે અનુકૂળ છે. એ જ ઉપકરણની કિંમત છે. જયારે અર્થ-કામ-ભેગની પ્રવૃત્તિ છેડીને સંયમ તપરૂપ ધર્મ-મક્ષ પુરુષાર્થમાં પ્રવૃત્ત થવાય તે કરણની કિંમત છે. જે પણ અંતઃકરણ શુદ્ધિમાં સહાયબળ છે. ઉપગથી ઉપયોગની સાધના ન સમજનાર, ઉપકરણ અને કરણની સાધનામાં અટકી તે સંઘર્ષ ને ઝઘડા ઉભા કરે છે. ઉપકરણ અને કરણની સાધનામાં ઘણા ભેદ છે. જ્યારે અંતઃકરણથી અંતઃકરણની (ઉપગની) સાધનામાં કોઈ ભેદ નથી. એમાં પરિણામે નિર્વિકલ્પતારૂપ અભેદતા હોવાથી સાધના ત્રણે કાળ મોક્ષમાર્ગની એકરૂપ છે. પર દ્રવ્ય આશ્રિત જે કાંઈ સાધના થાય તે નિષેધાત્મક (Negative) સાધના કહેવાય. માટે ઉપકરણ અને કરણ દ્વારા જે જે ધર્મક્રિયા કરીએ છીએ તે નિષેધામક સાધન છે. જેથી કરીને આરંભ-સમારંભ-અવિરતિ આદિથી બચાવ થાય છે. જ્યારે વિધેયાત્મક (Positive) સાધના તે અમને અનુભવ કરે, આત્મભાવમાં વર્તવું તે છે.
ભેગ સાધ્ય નથી. રોગ સાધ્ય છે, અહીં યોગ એટલે જોડાણ લેવું. મોક્ષ સાથે આત્માને જોડનાર તે યોગ અને આત્માનું મેક્ષ સાથેનું જોડાણ ઉપકરણ (બહારના મંદિરમૂર્તિ-આગમશાસ્ત્રગ્રંથ તથા ગુરુ ભગવંત આદિ આલંબન)ની સહાયથી કરણ મારફત થાય છે તેથી જ એ કરણને મન
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
વચન-કાયાને “ગ” કહેલ છે. આત્માને કરણ (શરીરાદિની પ્રાપ્તિ રોગ માટે થઈ છે અને નહિ કે ભેગ ભેગવવા માટે ભેગમાર્ગે કરણને વપરાશ એ દુરુપયોગ છે, કે જેના પરિણામે દુઃખ છે. ભેગ ભેગવ્યા બાદ ભેગ સામગ્રી ચાલી જાય છે. પણ વેગ (શરીર) ઊભું રહે છે. જે વેગ (શરીરાદિ)ને ભેગના અતિશયે રોગનું દુઃખ ભેગવવાને વારે આવે છે અને આત્માને ભવાંતરમાં નરક-તિર્યંચ ગતિનું દુઃખ ભેગવવાના સંયોગ ઊભું થાય છે. રાગ-દ્વેષ અને સુખદુઃખથી અતીત થવું એનું નામ ગ ! એ ચોગ દેવનારક-તિર્યંચ ગતિમાં નથી હોતો. એ વેગ તે મનુષ્ય ગતિમાં જ હોય છે. માટે તેનું મહત્વ સમજી મળેલ ભેગને સદુપયોગ કરી લે તે બહુ જરૂરી છે.
અધિકરણની અપેક્ષાએ બેશક ઉપકરણ ઊંચા છે ઉપકરણ આપણી સામે છે. ઉપકરણ, ઉપકરણની સામે નથી, એજ પ્રમાણે આપણે જ આપણી સામે છીએ અથવા તે સાથે છીએ. આત્માને ઉપયાગ (અંતઃકરણ) દષ્ટિથી જોવાને છે. અર્થાત્ સ્વદર્શન કરવાનું છે. આલંબનમાંથી સ્વાવ લંબનમાં જવાનું છે, સ્વમાં સ્થિર થવાનું છે અને નિજાનંદની મસ્તી માણતા માણતા સહજાનંદી થવાનું છે. જેવા ભાવે ઉપગ પરિણમતો હેય તેવા દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવ પ્રાપ્ત થાય છે.
પ્રત્યેક જીવને અંતઃકરણ હોય છે જેમાં કર્તા–કતાભાવ આત્મભાવ આદિ હોય છે અને સાધન તરીકે જીવને સ્વક્ષેત્રે ત્રણ વેગ રૂ૫ કરણ હોય છે. તથા પરક્ષેત્રે સંસારભાવ યુકત અંતઃકરણવાળા જીવને અધિકારણે હોય છે જ્યારે ધર્મભાવ–મોક્ષભાવયુકત અંત:કરણવાળા જીવને ઉપકરણ
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૫
હાય છે. એમાંય જો તીથકર ભગવતને જીવ હૈય તા એમને દીક્ષા અંગીકાર કર્યાં બાદ અધિકરણ તે ન જ હાય પરંતુ ઉપકરણ પણ નથી હે.તા. એએને કરણરૂપ ત્રણ મન-વચન-કાયયેગ હેાય છે.
ઉપકરણની અસર કરણ ઉપર પડે છે અને કરણની અસર અંતઃકરણ ઉપર પડે છે. ઉપકરણનું. ઉપચરિત વિલીનિકરણ છે. કરણ કરણનુ ં ઉપરિત વિલીનિકરણ અંતઃકરણ છે અને 'તઃકરણ (મન)નું વિલીનિકરણ અમન(નિરિદ્ધિ)-અવિનાશી પરમ આત્મ તત્ત્વ છે. આ આખા ય સાધનાને ક્રમ છે. ઉપકરણ અને કરણ વડે અંતઃકરણ પરમાત્મા અને છે. ઉપકરણ અને કરણ એ વિજાતિય એવાં જડ પુદ્દગલતત્ત્વના અનેલાં છે. જ્યારે અંતઃકરણ સાતિય એવુ' ચેતન તત્ત્વ છે. અંતઃકરણ કદ્ધિ-કરણ્ ઉપકરણમાં વિલીન ન થાય.
શરીર અને ઈન્દ્રિયોને પુદ્ગલના ભાગ્ય પદ્માં સાથે જાતિય એકતા છે. કેમકે ઉભય પુટ્ટગલના બનેલાં છે. પરંતુ પરમાત્મત્વ સાથે જાતિ એકતા નથી. આમ કરણ ઉપકરણ સાથે આપણી જાતિ એકતા નથી. જ્યારે અંતઃકરણ અને પરમાત્મા સાથે આપણી જિત એકતા છે, માટે જ આત્મા અર્થાત્ અંતઃકરણ પરમાત્મા બની શકે છે.
ઉપકરણ અને અધિકરણ વિજાતીય છે, એટલે પરમાત્મા બની શકતા નથી અને છતાં પણ અધિકરણ કે ઉપકરણ્ એ કરણ નહિ ખની શકે કારણ કે કરણ એ ચે!ગ છે જેમાં ચૈતન્ય આત્માને વાસ છે.
શરીર (કરણ) એ પુદ્ગલ વિશ્વના એક અંશ માત્ર છે કે જે શરીરમાં જીવ (આત્મા) પૂરાયેલ છે અર્થાત્ ખંધાયેલ
૫
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે અને તેમ છતાં એ જ જીવ એ જ શરીર દ્વારા જગતને જાણી શકે છે, ભેગવી શકે છે અને બનાવી શકે છે. પરંતુ અંદરમાં રહેલ જીવ (આત્મા) પરમાત્માને સજાતિય હેવાથી એ જ જીવ એજ શરીર (કરણ) દ્વારા પરમાત્માને અને પરમ આત્મ તત્વને જાણીને, પરમાત્માની ભક્તિ કરી પરમાત્મા સ્વયં બની શકે છે. પરમાત્મા સત્ છે અને સત્ છે તે સ્થિર છે, નિત્ય છે, અવિનાશી છે, અરૂપી છે, અક્રમિક છે, અક્રિયા છે. એમાં ગતિ નથી, જે કરણમાં છે. માટે જ સગતિ અર્થાત્ મનુષ્ય ગતિને પામી સામાયિક, કાઉસગ્ગ, ધ્યાન આદિ સાધના દ્વારા અસ્થિર મટી જઈ સ્થિર બની જવું જોઈએ.
જ્યાં સુધી શરીરમાં ઉપગ (ચેતન-આત્મા) છે ત્યાં સુધી શરીરને ચેાગ કહેવાય છે. ચોગમાંથી ઉપયોગ (આત્મા) ચાલી ગયા બાદ અર્થાત્ મરી ગયા બાદ એ જ શરીરને ચિગ ન કહેવાતાં શબ કહેવાય છે. જેને શીધ્રાતીશીધ્ર નિકાલ–વિસર્જન કરવું પડે છે. એટલે કે અંતે શરીરની રાખ બને છે.
ઉપર જણાવ્યું તેમ શરીર એ પુદ્ગલ વિશ્વને અંશ હોવા છતાં એ શરીરમાં આત્મા (ઉપગ) ભળવાથી ભેગ બને છે. પણ જગત તેનું અંશ બની જાય છે. કારણ કે આત્મા અરણીયાન હોવા છતાં મહામહિયાન છે. આત્મા પરમાત્મા બનવા શક્તિમાન છે અને આત્મા, પરમાત્મા બનતા આખું ય જગત બ્રહ્માંડ એના કેવલજ્ઞાનમાં પ્રતિબિંબ બિત થાય છે. શરીર-ઈન્દ્રિયેનું સંચાલકબળ મન છે. જે મનની ચાલક, બુદ્ધિ છે. એ બુદ્ધિ આત્માના પ્રકાશમાં જ કામ કરી શકે છે.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७
શરીર, ઈન્દ્રિયે અને ત્રાણ ! ત્રણ માત્માનાં કરણ સાધન હૈં. છદ્મસ્થ બધાં જીવે,ને અંતઃકરણયુકત કરણ સાથેનુ જીવન છે. મકરા અને કરણ સાથ હાય. અંતઃકરણ એટલે મન-બુદ્ધિ ચિત્ત-મહુકાર એ હાય ત્યાં મતિજ્ઞાનના ઉપચેગ હોય. જે ધ્યેય ધ્યાનરૂપ અને જ્ઞાનરૂપ હોય છે. હંત ભગવતને અને કેલિભગવ તને ભાવમન રૂપ અતઃકરણ નથી હેતુ માત્ર કાયા, આદિ ચા-કરણ હોય છે. અને કૈવલજ્ઞાન હાય છે. એમને ઉપયોગ મૂકવા પડતા થી. પરંતુ તે સદા સવત્ર ઉપયેગવત હાય છે, એ આત્માનું સ્વરૂપ છે જે જ્ઞાન-ઉપયેગરૂપ હેાય છે. જ્યારે સિદ્ધ પરમાત્માને કરણ (શીરાં) પણ હાતુ નથી. એ નિવિકલ્પ, નિર જનનિરાકાર એટલે કે રૂપી--અશરીરી ડાય છે.
કરણ બાબત વિશેષ વિચાર કરીએ તે તે કરણના પશુ બે ભેદ સ્થૂળ અને સૂક્ષ્મ છે. ઔદારિક, વૈક્રિય અને આહારક જે શરીર છે તે સ્થૂળ શરીર છે. અર્થાત્ સ્થૂળ કરણ છે. જયારે તેજસ અને કાણુ શરીર એ સૂક્ષ્મ શરીર કમ કરણ દેહની જ ક્રિયા અને ભેગ કરી શકાય સ્થૂળ છે, અને જગતને વ્યવહાર ચલાવી શકાય છે.
ત
તે પ્રમાણે અંતઃકરણ-મનના પણ એ ભેદ છે. દ્રષ્યમન અને ભાવમન. સન્ની એવા મન:પર્યાપ્તિ પામેલા જીવને દ્રવ્યમનમાં મનાવાના પુદ્ગલને પકડવાની શક્તિ છે. જ્યારે ભાવમન એ મતિજ્ઞાનને ચૈતન્ય ઉગ છે. શરીર અને ઇન્દ્રા સ્થળ છે. પ્રાણ સૂક્ષ્મ છે. અને મન તેથી વિશેષ સૂક્ષ્મ છે. પ્રાણ એટલે ધાસેાચ્છવાસની પ્રક્રિયા સમજવી એથી આગળ બુદ્ધિ, મનથી પણ અધિક સૂક્ષ્મ છે અને જેના
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૮
આધારે મન અને બુદ્ધિ રહેલ છે. તે આત્મા એના શુદ્ધ સ્વરૂપમાં શૂન્ય છે. શૂન્ય એટલે વસ્તુ અભાવ નહિ પરંતુ અસર અભાવ કોઈપણ્ પર વસ્તુ કે વ્યક્તિની ન તે, એને અસર પહોંચે છે કે ન તે તે પેાતે કેઇને અસર પહેાંચાડે છે.
સાધનાનું કેન્દ્ર અંતઃકરણ છે. પ્રથમ જરૂર અંતઃકરણની શુદ્ધિ કરવાની છે. પછી શુદ્ધ અંતઃકરણથી શૂન્ય બનાય છે. જ્યારે જ મનનું અમન કરી મનાતીત, વિકલ્પરહિત એટલે વિકલ્પાતીત–નિરિહિ થઈ નિવિકલ્પક અને બુદ્ધિથી અતીત થઈ યુદ્ધ મનાય છે.
પૂર્ણ માંથી, પૂર્ણ ના આલેખનથી આપણે શુદ્ધ ચૈત ન્યતારૂપ વીય શક્તિ પ્રાપ્ત કરી શકીએ. પરંતુ માત્ર બહારના નિમિત્ત કારણરૂપ પદાર્થ'થી પરમાત્મા નથી નાતું, સ્વમાં પરમાત્મા સ્વરૂપ દ્રષ્ટિ કરી જ્ઞાન-ધ્યાન કરીએ તે પરમાત્મા મનાય છે. બહારના દેવ ગુરુ-ધમના નિમિત્તકારને, અિ હું ત-સિદ્ધ પરમાત્માના જ્ઞાન-ધ્યાન-સેવા-ભક્તિ આદિથી, ગુરુ ભગવંતની સેવ પૂજા, વૈયાવચ્ચ ભકિત આદિથી, અને ધર્માચરણથી તૈયાર કરવા જોઈએ. ધર્મના સાધન અને ક્ષેત્રે મળ્યા છતાં જો પરમાત્મ તત્ત્વ સખ’ધી ધર્મભાવ ન આવે તે પરમાત્મા નહિ બની શકાય ઉપકરણ અને કરણ વડે જો અંતઃકરણ તૈયાર નહિ કરીએ તા આપણી ક્રિયા મેાક્ષમાર્ગની હેવા છતાં આપણે મેક્ષમાગી" નહિ, ક્રિયામાંથી ભાવમાં જવાનું છે. ભાવમાંથી ધ્યાનમાં જવાનુ છે અને અ ંતે ધ્યાનમાંથી જ્ઞાન અર્થાત્ કૈવલજ્ઞાનમાં જવનું છે.
આત્મામાં જેમ જેમ શુદ્ધ ચૈતન્ય રસ ભળે તેમ તેમ જ્ઞાન નિર્વિકારી-શુદ્ધ અનતું જાય છે, ઉપકરણ પુર્દૂગલનુ‘
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે જે સંગ-વિચગરૂપ છે. અંતઃકરણ એ સ્વરૂપ છે જે નિત્ય પ્રાપ્ત છે ઉપકરણને અંતઃકરણ ન મનાય. ઉપકરણ અંતઃકરણ માટે છે. બાહ્ય અત્યંતર માટે છે. જેમ દ્રવ્ય વડે ભાવ છે તેમ તેનાથી ય વધારે કિંમતી ભાવ વડે ભાવ છે. ભાવ વિના તે ભાવ છે જ નહિ પછી ભલે દ્રવ્ય વડે ભાવ કરીએ. જે ઉપકરણ રૂપ દ્રવ્ય બનાવ્યા છે તે પણ ભાવ તળે બનાવ્યા છે.
આત્માનું સ્વરૂપ ઉપર જણાવ્યું તે પ્રમાણે કેવલજ્ઞાન છે. જે માત્ર જ્ઞાન અને ઉપગ રૂપ છે. જ્યારે મતિજ્ઞાન એ ઉપગરૂપ-દાનરૂપ અને જ્ઞાનરૂપ છે. કેવલજ્ઞાનના ધ્યાન વડે આમાનું મતિજ્ઞાન કેવલજ્ઞાન બને છે. દયાન એ મતિજ્ઞાન અને વલસાનને જોડનારી માધ્યમિક અવસ્થા છે. જે સાધના રૂપ કડી છે. આમ થાન એ અંતિમ સ્વરૂપ નથી પણ સાધન છે. કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ એ દયાની સિદ્ધિ છે. થાન ચાલ્યું જાય. થાનડતીત થવાય તે ધ્યાની સિદ્ધિ છે. દયાન છેડવું ય ન જોઈએ અને દયાન બગાડવું ય ન જોઈએ પણ ધ્યાન ચાલ્યું જવું જોઈએ અને કેવલજ્ઞાન પ્રગટવું
જૈનદર્શનમાં ગુણાતીત થવાની જ. નાના રઢ પાન, ચૌદ ગુણરધાન તરીકે ઓળખાય છે. એમાં શું ગુણસ્થાનક નામનિ દષ્ટિ અવિરતિ ગુણસ્થાનક છે કે જે તબકકે અંતઃકરણની શુદ્ધિને પચે નંખાય છે. વિકાસના એ પગથિયે પ્રવૃત્તિમાં આકાર અને લક્ષ્ય મુક્તિનું હોય છે. એ તબકકે સાધકને આડઅગત્ (વગત- સત્તાત) પરમાત્મ તત્વનું જ્ઞાન-ભાન અને લક્ષ્ય હોય છે. આડણ કરતાં કરતાં સાધકના અંતઃકરણની જેમ જેમ વધુ ને વધુ શુદ્ધિ થતી
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०
જાય છે. તેમ તેમ નીચે નીચેના તબક્કાનાં ઉપકરણે છૂટતાં જાય છે અને આઠમાં ગુણસ્થાનકથી તે અંતઃકરણથી (ઉપચેાગથી) અંતઃકરણની શુદ્ધિની જ પ્રક્રિયા શરૂ થાય છે. છેવટે ખારમાં ગુણસ્થાનકના અ ંતે અંતઃકરણ શુદ્ધ થાય છે અને કેવલજ્ઞાનનું પ્રાગટય થાય છે. સમકિતનુ અભેદ આઘારસ્થાનઆત્મા છે. કાયયાગાદિકરણ કે ઉપકરણ નથી,
મહત્વ
જીવ માત્રની ઈચ્છા અક્ષય, અંત, અવ્યાબાધ સુખની પ્રાપ્તિની છે. અંતઃકરણ વડે અક્ષય, અનંત, અવ્યાબાધ સુખની પ્રાપ્તિ થાય છે. ઉપકરણન માત્ર અધિકરની સામે છે જે પણ શુદ્ધ અ ંતઃકરણની અપેક્ષા રાખીને કવાનુ છે. કાર્યાત્સર્ગની ક્રિયા જ્ઞાનીએ ફરમાવેલી છે. તે કેહભાન ! અને આત્મામાં લીન થવા માટે છે. જે અંતઃકરણની ાહિતી મહત્ત દર્શાવે છે.
મુહપીની પડિલહેણ વેળા એલાવવામાં આવતા પચ્ચીસ છે!લમાં ‘સમકિત-માહનીય પરંતુ’એવે. એક ખેલ છે. પ્રથમ તે સમતિના મહત્વની અને સમક્તિની પ્રાપ્તિની જ વાતે: ય છે. એ પ્રાપ્ત સક્તિને જ પછી છેડવાની વાત છે.ય છે; કે જે ક્ષયાન સકિત ચોથા, પાંચમ, છઠ્ઠા, સાતમા ગુણસ્થાનકને! સૂચક ભાવ છે. એજ આપણને સાધના માર્ગ સૂચવે છે કે સાધનામાં જેમ જેમ આગળ વધતા જઈએ તેમ તેમ લક્ષ્ય સિદ્ધિનુ તથા વૃત્તિ અને પ્રવૃતિ આગળ આગળના તબક્કા (સ્ટેજ)ની પ્રાપ્તિની હાવી જોઈએ. સમકિત મેહનીય પરિહર' એટલે કે ‘ક્ષાર્યપશમિક સમક્તિ' જે આવવા જવાન: સ્વભાવવાળું સમકિત છે એને ત્યજીને આગળના તમાનું ‘ક્ષાયિક સમકિત” છે કે જે કર્મોના ક્ષયથી
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૧.
પ્રાપ્ત થનાર છે અને આવ્યા બાદ જનાર નથી તેની પ્રાપ્તિ થાઓ. આમ જ્યાં ક્ષાપશમિક સમકિત જે અંતરના સમ્યગ ભાવે છે– સમ્યગ વૃત્તિ છે તેને પણ જે પરિહરવાની વાત અને વિધાન હોય તે બહારના ઉપકરણ અને કરણ દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ ભાવને કયાંથી દુરાગ્રહી બની પકડી રાખવાના હોય? એમાં અટકી જઈ એને આગ્રહ કેમ રખાય? તેમાં અંતિમ સત્ય અને સિદ્ધાંત સિદ્ધ કેમ કરાય?
ક્ષપકશ્રેણિ મંડાય, આઠમા-નવમાં દશમા બારમાં ગુણસ્થાનકે આરોહણ થાય ત્યારે નામ-લિંગ વેશને આગ્રહ નથી કે મહત્વ નથી. તો પછી ઉપકરણ અર્થાત્ સાધનનું મહત્વ કયાંથી રહે? એ વખતે સાધકને ચોક્કસ કયા ઉપકરણના ભેદ હોય ?
ક્ષપકણિ વખતે અસાધારણ કારણ અર્થાત્ ગુણઅને ઉપાદાન કારણ અર્થાત્ ગુણી અભેદ હોય છે. તે દ્રવ્યના ગુણ પર્યાયરૂપ છે. જ્યારે અપેક્ષા કારણ અને નિમિત્ત કારણ એ પર દ્રવ્ય રૂ૫ છે જે ભેદરૂપ છે અને જુદાં જુદાં છે એટલે કે ભિન્ન છે.
ઉપકરણ અને કરણને સાધનાના નિષેધાત્મક (Negative) અને અંતઃકરણને વિધેયાત્મક (Positive) સાધન સમજી તે અનુસાર તેનું મૂલ્યાંકન કરી સાધના. કરવી જોઈએ. ઉપકરણ અને કરણ સુધી તે વ્યવહાર સાધના હોય છે. નિશ્રય સાધનાની શરૂઆત તો અંતઃકરણથી જ થાય છે અને તેની શરૂઆત વીર્યશકિતને. ક્ષપશમથી થાય છે.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨
મહિને સર્વથા નાશ અને પૂર્ણ વીતરાગતાની પ્રાપ્તિ એ મોક્ષમાર્ગની નિશ્રયરૂપ સાધના છે. જેને પ્રધાન સંબંધ અંતઃકરણથી છે. પંદર પદે જે સિદ્ધોના ભેદ રહ્યાં છે તે નિર્વાણ પ્રાપ્તની પૂર્વાવસ્થાના કરણ–ઉપકરણ અનુલક્ષી ભેદો છે. એ સ્વરૂપ આશ્રિત ભેદ નથી. નિર્વાણપદમાં ભેદ નથી.
સાધનના બધા ભાવે દર્શન-જ્ઞાન-ચરિત્ર ઉપયોગમાં છે. કરણ-ઉપકરણમાં નથી, એકથી દશ સુધીના ગુણસ્થાનક જેમ મેહનીય ભાવના છે તેમ ઉપગના પણ છે.
ધર્મશાસ્ત્ર સમજવા હોય તે સ્વરૂપથી સમજવા જોઈએ. માત્ર બાહ્ય સાધનાથી ધર્મશાસ્ત્ર સમજવા ન જોઈએ, કેમ કે સાધન તે પરિવત નશીલ છે, અનિત્ય છે. સામાયિક આત્માના જ્ઞાન-દર્શન ચારિત્રના ઉપયોગથી થાય છે. બહારનું અનુકૂળ સાધન છે. કટાસણું ચરવળ–સ્થાપનાજી આદિ છે; જે ઉપકરણે છે. તે અંદરના અત્માના-અંતઃકરણના સામા યિક ભાવનું અર્થાત્ સમભાવનું બા પ્રતીક છે. એ પ્રતીકન. કારણે અન્ય એના સાધકભાવને સમજી-સમાનીને ખલેલ પહોંચાડતા નથી. પોતાના રૂપમાં પોતે જાય તે માટેનું અનુરૂપ જે કારણ કે તે અસાધારણ કારણ છે અને એ પિતાને ઉપયોગ છે. અર્થાત્ સાધક વ્યક્તિનું સ્વયંનું અંતઃકરણ છે. જ્યારે નિમિત્તકારણ એવું ઉપકરણ એટલે કે દેવ ગુરૂમંદિર-મૂર્તિ–આગમ-ગ્રંથાદિ સ્વરૂપમાં જવાનું અનુકૂળ સાધન છે. જ્યારે અધિકરણ એ તે સ્વરૂપથી વિમુખ બનાવનાર એવું વિભાવમાં લઈ જનારું આત્માને પ્રતિકૂળ સાધન છે. ધર્મ અંતઃકરણને સામેલ રાખીને કરણ દ્વારા કરવાનું છે. ઉપકરણ તે અધિકરણથી બચવા રૂપ સાધન માત્ર છે.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૩
અધિકરણનું ઉત્પાદન કરીને એ ઉત્પાદિત સામગ્રીને ભાગ પણ નિદ્રામાં નથી કરી શકતા. જાગૃતાવસ્થામાં જ એ ઉત્પાદિત સામગ્રીને ભેગા કરી શકાય છે. એ આપણા સહુના અનુભવની વાત છે.
-જેના પરથી સાધકે વિચાર કરવાને છે કે-ઉપકર યુત કરણ વડે અંતઃકરણની જાગૃતિ સિવાય આત્મસુખ શી રીતે પ્રાપ્ત થશે ? આત્મા ત્યારે જ મળે જ્યારે આત્માને સંભાળીએ. શાસ્ત્રો ભણવા છતાં જે આત્માને સંભાળવામાં ન આવે તે આત્માને નિરાવરણ નથી કરી શકતે એથી વિપરીત, શાસ્ત્ર નહિ ભણવા છતાં ય જે આત્મા પ્રત્યે જાગૃતિ રાખીશું તે સકામ નિર્જરા કરી શકીશું મા, માતુપ મુનનું દષ્ટાંત આપણી પાસે મેજુદ છે.
અધિકરણની અપેક્ષાએ ઉપકરણ અને કરણની ખૂબ કિંમત છે. એમાં સાધકે જાગૃત રહેવાનું છે. અંધકરણ અગર ઉપકરણ પુગલના બનેલા હોય છે જે નાશવંત હોય છે. એનાં જે પણ બદલાતાં રહે છે, નિત્ય નથી. ઉપકરણ (સાઘન) સાધકને સાધનામાં આવશ્યક છે અને અનુકૂળ છે. પરંતુ ઉપકરણ અમુક જ જોઈએ અને અમુક ઉપકરણ, હેય તો જ સિદ્ધિ વિરે એ આગ્રહ ન હવે જોઈએ. આની સામે અંતઃકરણ અથાત્ મામદ અર્ધાતુ ઉપર. એ નિત્ય છે–શાશ્ચત છે-અવિનાશી છે. આત્મા અંતઃકરણ જ સાધનાની સિદ્ધિરૂપે પરમાત્મા બને છે. સાચા સાધકે અને જ્ઞાની પુરુષે કદી બહારનાં ઉપકરણે ના ઝઘડા કરે નહિ. જે કરે તે જ્ઞાની નહિ. જેનું ઉપકરણ હોય તેનું તે પી દેવું જોઈએ. આપણે આપણું ઉપકરણ
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૪
સાધના માટે બનાવી લઈ તેની મદદથી સાધ્યની પ્રાપ્તિ કરી લેવી જોઈએ.
મનુષ્ય ભવની કિંમત કરી છે તે એટલા જ માટે કે અપેક્ષા અને નિમિત્ત કારણને પામીને મનુષ્યને જીવ જ મોક્ષના કારણરૂપ અંતરંગ અસાધારણ કારણ (ગુણ) અને ઉપાદાન કારણ (ગુણી સ્વયં)ને પામી શકે છે.
જેમ જેમ ઉપકરણ (સાઘને) ઓછાં થતાં જાય તેમ તેમ સાધકની સાધના ઊંચી અને ઊંચી થતી જાય છે. આગળ આગળની સાધના થાય છે. સાધનથી સિદ્ધિ મેળવી તેનાથી પર થવું તે સાધના છે.
ચોથા–પાંચમા-છઠ્ઠા ગુણસ્થાનકની સાધનામાં સાધુ-- સાવી-શ્રાવક-શ્રાવિકા ઉપકરણે. હોય છે. સાતમ. ગુણ સ્થાનકે અને ત્યારબાદ ક્ષેપક શ્રેણિ કે ઉપશમણિ માંડે છે એમાં જે સાધના છે તે કેવળ અંતઃકરણની સાધના છે. એ ગુણસ્થાનકોની ઉપકરણ અનુલક્ષીને વ્યવહારુ વાત પણ નથી. (૮ થી ૧૨ ગુણસ્થાનકે)
ગ શૈર્યતા આવવી જોઈએ. સ્વાવલંબી બનવું જોઈએ. સાધનમાં ઓછામાં ઓછા સાધન કરતાં જવું જોઈએ. સાધન છેટાં નથી પણ સાધન પ્રાપ્ત કરી સાધકે જે સાધકભાવે કરવાં જોઈએ અગર તે થવા જોઈએ. તે થતાં નથી. એની ઊણપ છે. સાધન જે સાચા સાધકભાવે કરે તે સિદ્ધિ પામે. સાધક સાચે ત્યારે કે જ્યારે એની સાધનામાં એ સાધનોથી પર થતું જાય એટલે કે ઉપર ચઢતે જાય.
જ્યાં કરણ અને ઉપકરણની પ્રધાનતા માટે આગ્રહ હોય ત્યાં સંપ્રદાયવાદ હોય છે. આધ્યાત્મની મૂળદ્રષ્ટિ,
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
| ૭૫
સ્વયંની જિજ્ઞાસા અને વિવેક દષ્ટિ હોય છે, જે અંતઃકરણ નું તત્વ છે.
અધ્યાત્મમાં પુણ્ય અને પાપકર્મ ઉપર દૃષ્ટિ ન કરતાં એથી પર પરમાત્મત્વ ઉપર દૃષ્ટિ કરવાની હોય છે, જિજ્ઞાસામાં સત્તત્વની શોધ માટે વિવેકને ઉપગ હોય છે અને સત્ય ન સાંપડે ત્યાં સુધી અજપે અને પીડા હોય છે. વિવેક અને જિજ્ઞાસા એ મોક્ષમાર્ગમાં અત્યંતર પ્રાપ્ત સાધન છે, જેનાથી તરય છે ભવપાર ઉતરાય છે.
બાહ્ય પંડયારના સાધનના સેવનથી અને પાલનથી વિવેક જિજ્ઞાસા આદિ જે અસાધારણ કારણ છે અર્થાત્ નિય કારણ છે એને પામી શકાય છે એને તરી શકાય છે. સામાયિક આદિને આપણે સાધકની ક્રિયા પૂરી થયેલી ત્યારે જ લેખ. જ્યારે કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય, કૃતકૃત્ય થઈએ ત્યારે પૂરું થયું કહેવાય ત્યાર પછી ક્રિયા કરવાની જ ન હોય,
ઉપકરણ અને કરણ વડે જીવ અંતઃકરણમાં પ્રવેશ કરે તેની જવાબદારી મુની શાસ્ત્રની, અને શાસ્ત્રના પ્રવકતાની છે. અંતઃકરણમ મેને ચગ્ય સારિક ભાવ હોય તે. સમકિત વતી શકે છે. પછી કર-ઉપકરણ ગમે તે ભેદે છે. સિદ્ધન પંદર ભેદને પાઠ આ વિધાનને પુષ્ટિ આપનાર છે. માટે જ સાધકે સ્વય માટે તે સડકનને આગ્રહ અંતઃકરણમાં રાખવાનું છે. પ્રત્યેક સાધકે સ્વયંનું નિરીક્ષણ કરવાનું છે કે અનુકૂળ ઉપકરણ–કરણને પામીને અંતઃકરણની શુદ્ધિ થઈ કે નહિ? મન-બુદ્ધિ-ચિત્ત–અહંકાર એ–ચાર અંતઃકરણના ભેદ છે. મનમાં ઈછના તરંગે શાંત થયાં કે નહિ? બુદ્ધિ બુદ્ધિ થઈ કે નહિ? ચિત્તમાંથી બિનજરૂરી મૃત્તિ
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
ને સંગ્રહ રૂપી કચરે નીકળી જઈ ચિત્ત ચેખું થયું કે નહિ ? પર પૌગલિક વસ્તુ પ્રત્યેને મારાપણાને ભાવ હુંકાર ભાવ તે અહંકાર. એ અહંકાર એ છે કે નહિ તેનું સાધકે આંતરદર્શન કરવું જોઈએ.
અંતઃકરણમાં આશય અને લક્ષ્ય મેલને હોય તો તે આત્મા સમ્યગભાવમાં વતતે હોય છે. પરંતુ જે આશય અને લક્ષ્ય મેક્ષના ન હોય તે તે આત્મા પહેલાં ગુણસ્થા નકે હોય છે.
પ્રથમ ઉપકરણથી ધર્મ ધાય અને પછી આગળ કરણથી ધર્મ થાય. ઉભય બાહાધર્મ છે. એથી આગળ ખરે ધર્મ અંત:કરણથી થાય છે. દાન-શીલ-તપ ભાવ ધર્મના કામમાં પણ સહેજે આ વાત સમજાય એમ છે. ઘાતિકમ ખપે છે અંત:કરણથી કરેલ ધર્મ વડે યમ, નિયમ એટલે કે ઉપકરણ-કરણમાં ન અટકતાં સાધકે અંતઃકરણમાં આગળ વધવું જોઈએ. બાહ્ય તપને કરણ ધર્મમાં સમાવેશ થાય
જ્યારે અત્યંતર ધર્મને પ્રાયશ્ચિત, વિનય, વૈયાવચ્ચ, કાઉસગ્ગને અંત:કરણમાં સમાવેશ થાય.
યમ-નિયમ એટલે પાંચ મહાવ્રત કે બાર અણુ વ્રતથી ન્યાય -નીતિ–પ્રામાણિક્તા આદિ પૂર્વકનું જિવાતું નિર્દોષ, નિરુપદ્રવી વિવેકી જીવન.
ત્યારબાદ આસન બતાડેલ છે, જે આસનનું વિધાન જૈનદર્શનમાં સંલીનતા તપથી બતાડેલ છે કે અંગપાંગ સંકેચીને રાખ્યા નહિ. આસનથી શરીર રોગી ન થતાં યેગી બની રહે છે જેની અંતઃકરણ ઉપર અસર થાય છે.
એથી આગળ પ્રાણાયામ અને પ્રત્યાહાર બતાડેલ છે. જેનાથી મને નિગ્રહ અને ઈન્દ્રિયનિગ્રહ અનુક્રમે કરવાનું હોય
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭ ૭
છે. એની પણ અસર અંત:કરણ ઉપર થાય છે. માટે ઉપયેગી છે. આ કરણ (શરીર) થી થતી સંયમ અને તપની સાધના છે.
ત્યાર પછીના અંતિમ તબકકામાં શુદ્ધ ને સ્થિર થયેલ શરીર ઈન્દ્રિય પ્રાણ-મન અને બુદ્ધિને પરમાત્માના સ્વરૂપની વિચારણાના ચિંતનથી ધારણા ધ્યાન અને સમાધિમાં પ્રવેશવાનું છે જે અંતઃકરણની સાધના છે.
પરક્ષેત્રી, પરસાધન એવાં ઉપકરણ અને સ્વક્ષેત્રી અભિન સાધન એવાં કરણ દ્વારા સાધકે અંતઃકરણ અર્થાત અસાધારણ ને ઉપાદાનકરણમાં પ્રવેશ કરીને ત્યાં અંતરકિયા કરી એક્ષ-પુરૂષાર્થ કરવાનું છે. કરણ અને ઉપકરણ દ્વારા જે સાધના થાય છે તે નિષેધાત્મક (Negative) સાધના છે જે અધિકરણ સામે બચાવ (Defence) સંરક્ષણરૂપ છે જ્યારે અંતઃકરણમાં ઉપાદાન, અસાધારણ કરણની શુદ્ધિ કરવારૂપ સાધના કરવી તે મોક્ષમાર્ગમાં વિધેયાત્મક(Positive, સાધના છે. જે કર્મ ઉપરનું સીધું આક્રમણ (Attack) અર્થાત્ હુમલે.
ઉપકરણ અને કરણથી અતીત થવું જોઈએ અને ભાવ આશ્રિત ભાવ કરવા જોઈએ. અર્થાત્ અંતઃકરણ અંતરામાને ખીલવ-કેળવ (Develop) કરવો જોઈએ.
તપ દરમિયાન મનને કરણ (શરીર) થી જુદું પાડવું જોઈએ. દેહાધ્યાસ છેડી દેવા જોઈએ. માત્ર કરણ ઉપકરણ સધીની જ સાધના કરવાને અંગે અભાવ છે નવગ્રેવેયકના સ્વર્ગસુખ સુધી જ પહોંચી શકે છે. અપવર્ગના મેક્ષ સુખને તેઓ પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી કેમકે અંતઃકરણની તથા પ્રકારની અત્યંતર સાધના થતી હોતી નથી.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८
રસ-રુધિર-માંસ-મેદ-મજજા-અસ્થિ અને શુક (વીર્ય) જેમ શરીરની સાત ધાતુ છે. તેમ જ્ઞાનદર્શન–ચારિત્ર-તપ અને વીર્ય એ પાંચ આત્માની ધાતુ છે. પાંચ જીવના સ્વરૂપ લક્ષણો છે અને તે અંતઃકરણમાં રહેલ છે. જેના દ્વારા પર માત્મા સાથે સંબંધિત થઈ સ્વરૂપને અનુરૂપ જ્ઞાનાચાર–દ. નાચાર-ચારિત્રાચાર–તપાચાર અને વીર્યાચાર એ પંચાચાર તરીકે ઓળખાતા પાંચ આચારનું પાલન–સેવન કરી સાધકે સ્વરૂપથી તદરૂપથી થવું જોઈએ.
સામાયિક લેવાની ક્રિયામાં માંગવામાં આવતા આદેશથી પણ સ્પષ્ટ થાય છે કે ઉપકરણ-કરણમાંથી અંતઃકરણમાં જઈ ઉપકરણે કરણની મદદથી અંતઃકરણમાં ઘમ કરવાને છે.
સામાયિક મુહપત્તી પડિલેહુ, એ આદેશ ઉપકરણ વિષયક છે. “બેસણે સંદિસાહું” અને “બેસણે ઠાઉ” એ કરણ વિષયક આદેશ છે અને અંતે “સઝઝાય સંદિસાહે ને “સઝઝાય કરુ” એ અંતઃકરણને લગતે આદેશ છે.
એ જ પ્રમાણે સામાયિક પારવાના સામયિક વયજુરો સૂત્રમાં “સામાયિક વયજુત્તોએ ઉપકરણ વિષયક છે જ્યારે જાવ પણે હોઈ નિયમ સંજૂત્તો છિન્નહિ અસુહં કમ્મએ અંતઃકરણ સૂચક સૂત્રવાર્યો છે.
જિન પરિમા જિન મંદિર કંચનના કરે જેહ બ્રહ્મત્રતથી બહું ફળ લહે નમો નમે શિયળ સુદેહ વિસ સ્થાનક પૂજાને આ દુખે ઉપકરણ ઉપર કરણની પ્રધાનતા દર્શાવે છે.
જે ઉપાય બહુવિધની રચના એગ માયા તે જાણે રે, શુદ્ધ દ્રવ્યગુણ પર્યાય ધ્યાને શિવ દીયે સપરાણે રે,
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૯
કેડિ તપ કરી જે ફળ લહિયે તે જિનધ્યાને લઈશું, જિનવર ઠાઈએ રે મેક્ષમાર્ગને દાતાર...
મૌન એકાદશ સ્તવન. કઈ પતિ રંજન અતિ ઘણે તપ કરે,
પતિ રંજન તન તપ, એ પતિ રંજન મે નવિચત્તિ ધર્યું રે, રંજન ધાતુ મિલાપ
–આનંદઘનજી. થાકાલિનેશ ! ભવ ભવિનઃ ક્ષણેન,! દેવું વિહાય પરમાત્મ દશાં વ્રજતિ
કલ્યાણમંદિર તત્ર. ઉપરોકત આ ત્રણે વિધાન જે શાસ્ત્રીય છે કે કરણ ઉપર અંતઃકરણની પ્રધાનતા પુષ્ટિ આપે છે.
અંતે એટલું જ જણાવવાનું કે આપણે સહુ ઉપકરણ દ્વારા, અધિકરણ અને એથી થતાં પાપથી બચતાં રહીને, કરણને શુદ્ધ કરી અંતઃકરણમાં પ્રવેશ કરી અંતઃકરણની શુદ્ધિ રૂપ પ્રથમ સાધના કરી સ્વરૂપને નિરાકરણ કરી સ્વયં પરમાત્મા બનીએ.
ટૂંકમાં સ્કૂલમાંથી સૂમ દ્વારા શૂન્યમાં જઈ શૂન્ય બનીએ અર્થાત પૂર્ણ થઈએ.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્પદ પરિણમન અને ભવ્યાભવ્ય
સ્વભાવ
૫'. પનાલાલ જ. ગાંધી
દ્રવ્યમાં ગુણ જાતિભેદ કરે છે અને ગુણ પ્રમાણે કાય થાય છે. પ્રદેશત્વ ગુણને જાળવી રાખે છે અને ગુણ, દ્રવ્ય (પ્રદેશ પિંડ)ની જાતિ જાળવી રાખે છે પ્રદેશના આધાર લઈને ગુણ કાય કરી આપે છે. પ્રદેશ એ ગુણની ભૂમિ છે. ભૂમિ એ આધાર છે. આત્મ પ્રદેશ અને ગુણનુ જે તરૂપપણું છે, તેનું નામ ભવ્યત્વ છે. પાંચે અસ્તિકાયને આ અપેક્ષાએ ભવ્ય સ્વભાવ છે. ગુણકાર્ય કરવારૂપ .પિરમન તે ભવ્યત્વ. એ પરિણમન અવસ્થાંતરપણાનુ હાઈ શકે છે, અથવા ત સમસ્થિતિમાં રહેવા પૂવક પણ પરિણમન હેાઈ શકે છે.
ધમ-અધમ આકાશ અને સિદ્ધપરમાત્મા, એ ચારે અસ્તિકાયમાં, પાતપેાતાના ગુણમાં કેઈ ભેદ પડતા નથી. માટે તે પ્રદેશાનુ' ગુણ સાથે જે પિરમન છે, તે તરૂપ પરિણમન છે, જેમાં કૈાઈ પરિવતનતા નથી, આ ભવ્ય સ્વભાવ અનુપચરિત છે.
સ'સારી જીવ અને પુદ્ગલના સબંધ તથા પુદ્ગલ અને પુદ્ગલના સંબંધ જ્યારે એકક્ષેત્રી થાય ત્યારે તેને પણ ભવ્યત્વ રહેવુ' પડે. સંસારીજીવ અને પુદ્ગલના જે એકક્ષેત્ર સંબંધ થાય તેને ઉપચરિત ભવ્યત્વ કહેવાય છે. જ્યારે જીવ અને જ્ઞાનનુ' પરિણમન એ ‘અનુપરિત ભવ્યત્વ છે,
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપચરિત ભવ્યત્વે ધર્મ-અધર્મ–આકાશ અને સિદ્ધપરમાત્મામાં નથી. ઉપચરિત ભવ્યત્વ માત્ર સંસારી જીવ અને પુદ્ગલના બદ્ધ સંબંધ વિષે જ ઘટે છે.
પાચે અસ્તિકાયનું, જે સ્પર્શ પરિણમન છે. તે “સ્પેશ ભવ્યત્વ છે. એ એકક્ષેત્રી અવગાહના છે. આકાશમાં આકાશ પ્રદેશ સહિતના બધાંય પાંચે અસ્તિકાયનું ચૌદ રાજલક પૂરતું એક ક્ષેત્રી અસ્તિત્વ છે. જે “સ્પર્શ પરિણમન ભવ્યત્વ છે.
ગુણની અંદર ગુણભેદથી જે પરિણમન છે. તેને પણ ભવ્યત્વ કહેવાય આવું ભવ્યત્વ ધર્મ અધમ આકાશ અને સિદ્ધ પરમાત્મામાં નથી. આ ચારેયમાં તેમના ગુણમાં સમરસમાત્રા છે. જ્યારે સંસારીજીવ અને પુદગલ દ્રવ્યમાં વિષમરસમાવ્યા છે. પિતાના પ્રદેશને આધાર લઈને ગુણ, ભેદરૂપ કાર્યરૂપે પરિણમે છે એટલે એને ઉપચરિત ભવ્યત્વ કહેવાય છે.
આમ ત્રણ પ્રકારના ભવ્યત્વ આપણે જોયાં કે....(૧) સ્પર્શ પરિણમન ભવ્યત્વ (૨) બદ્ધ પરિણમન ભવ્યત્વ અને (૩) તરૂપ પરિણમન ભવ્યત્વ.
બદ્ધ પરિણમન માત્ર સંસારી જીવ અને પુદ્ગલના સંબંધમાં ઘટે છે. જે અનિત્ય છે અને એમાં ગુણનું પરિ. યુમન રૂપાંતરતાએ છે જેથી ભિન્ન ભિન્ન છે.
પુદ્ગલ દ્રવ્યમાં (૧) પોતાના પ્રદેશનું એક ક્ષેત્રી અવકાશમાં રહેલ અવગાહન સ્પર્શ પરિણમન ભવ્યત્વ.
(૨) પિતાના ગુણનું તરૂપ પરિણમન ભવ્યત્વ તથા.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩) પિતાના ગુણમાં પડતાં ગુણભેદને કારણે રૂપાંતર પરિણમન ભવ્યત્વ છે.
ચારેય અરૂપી અસ્તિકાલયમાં ગુગભેદ, રૂપાંતરતા અને અનિત્યતા નથી પરંતુ કેવલ ‘તરૂપ પરિણમન છે.
અચિત પુદ્ગલ દ્રવ્યનું જે ભવ્યત્વ છે તે કમિક અને વિનાશી ધર્મવાળું છે. કાળાંતરે રૂપરૂપાંતર પામન છે.
પથ્થરનો ધર્મ અદ્રાવ્યત્વ છે. એ કઠોર અને કઠિન છે. સાકરનો ધર્મ દ્રાવ્યત્વ છે. એ મૃદુ છે, કઈ જાય છે, જોગણી જાય છે.
પુદ્ગલદ્રવ્ય અનંત રૂપ પરિણમે છે અને પ્રસાર ચાલે છે. કેટ કે પુદ્ગલદ્રવ્ય બનત રૂપે પણ પાછું ભિન્નતાન ગુણધ અને ભિન્ન-ભિન રૂપે પરિણમે છે.
દરેક દ્રવ્ય. પિતાપિતાના ગુણધર્મો સાથે ભવ્ય પરિણ મનવાળા છે અને અન્યના ગુણધર્મોને ન પામવારૂપ અભવ્ય સ્વભાવવાળા છે. આ અસ્તિ-નાસ્તિ જેવું છે.
સંસારી જીવોને ભલિ અને અમવિ આમ બે પ્રકારના જણાવેલ છે. જ્યારે સિદ્ધ પરમાત્મામાં એ રીતે ભવિ અભવિ ઘટતું નથી.
સંસારી જીવના બે પ્રકારના ભવ્યત્વ લેવાના
એક તે (૧) સંસારી જીવનું પુદ્ગલદ્રવ્ય સાથે બદ્ધ સંબંધરૂપ ભવ્યત્વ” અને
બીજું (૨) સંસારી જીવમાં અત્યંતર “અધ્યવસાય રૂપ ભવ્યત્વ.”
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
અયવસાયના ભેદ એટલે શાસ્ત્રકારોએ બતાવેલા ગુણ સ્થાનકોના ભેદ.
તામ-રાજસ–ને સાત્વિક એવા શુભાશુને અધ્યવસાયના અસંખ્ય ભેદ છે.
તામસભા એટલે.... સારું તો મારું જ પણ તારું એ મારુ’ , દોરી, જુઠ, દિ ચુત, અન્ય પરેશાન કરી. ઉર્વકનું વિવેકી, ર જીવન જે સંપૂર્ણ અભ્યાસ મેહનીયના ઉદય વાળું અર્થાત્ અનંત સુધી સાયના ઉદયવાળું જીવન હેમ્ય છે.
૨ જ જાય એટલે મારું એ સારું અને તારું તારું ! મા ગવું તારે તું ...” રવાં ભાવવ છે અન્યને પરેશાન કર્યા વિનાનું, એશ-આરામ વૈભવ-વિલાસ વાળું લગ્ન જીવન હોય છે, જે નિરપદ્રવી જીવન છે પણ પોપટ રી નરવ જીવન નથી.
જરે સાત્વિક ભાવમાં તે તારું તે. મારે ન જોઈએ પ બાર' પણ મને ન જોઈએ એવા ભાવપૂર્વકનું ત્યાગ – વૈરાગ્ય કત પરેપ કરી નિર્દોષ એવું કમગથી લઇને ઉપકણિ મંડાય ત્યાં સુધોનું તે ઠેઠ દશામા ગુણસ્થાનકે લેભ મેહનીય જાય ત્યાં સુધીનું સાધક ચગી જીવન હોય છે.
સંસારી જીવ આ સર્વ તામસ-રાસ સાત્વિક ભાવે અર્થાત્ અધ્યવસાય સ્થાનકને પરિણમવાને અધિકારી છે.
અભવિ જીવ તામસ-રાસ ભાવેના બધાંય અધ્યવસાયને પામી શકે છે. પરંતુ સાત્વિક ભાવેના બધા ય
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૪
અધ્યવસાય સ્થાનકાને પામી શકવા તે સમથ નથી. અભિવ જીવા લૌકિક સાત્વિક ભાવાને સ્પશી અટકી જાય છે એથી આગળ લેાકાર સાત્ત્વિક ભાવામાં એમના પ્રવેશ શકય નથી અને તેથી જ તેમના મેાક્ષ થતા નથી, માટે તેમને અવિ કહેલ છે છતાં ય, અવિ જીવ પણ પેાતાના જ્ઞાન-દર્શીન ગુણ સાથે, તદ્દરૂપ પરિણમનરૂપ ભિવ તે હાય જ છે,
અવિ જીવ, સાધના પથ ઉપર, કયારેય પહેલાં ગુણ્ સ્થાનકથી આગળ વધી શકતા નથી. અને મિથ્યાત્વમાંથી સમ્યકત્વને પામતા નથી.
અવિરતિમાંથી, દ્રવ્ય વિરતિમાં આવવા છતાં ભાવ વિરતિને પામી શકતા નથી. કષાયમાંથી વીતરાગતાને પામતે નથી અને તેથી તેના કયારેય માક્ષ થતા નથી. માટે તે અપેક્ષાએ એવા જીવાને અભિવ કહેલ છે.
જે જીવા મેાક્ષના લક્ષ્ય બધાં ય સાત્વિક ભાવાને પામવાના છે તે સહુ જીવાને ‘ભવિ’ જીવ કહેલ છે.
આમ પુદ્ગલના જેમ એ ભેદ, ‘સચિત અને અચિત' છે, તેમ જીવાના મુખ્ય બે ભેદ છે. ‘સંસારી’ જીવા અને ‘સિદ્ધ’ ના જીવેા. વળી આગળ સ’સારી જીવાના પાછા એ ભેદ પડે છે ‘વિ અને અભવિ’ જે ઉપર જણાવ્યા મુજબ છે.
ભાવ છે તે જીવ છે અને જીવ છે તેને ભાવ છે. આ ભાવા પહેલાં તે એ પ્રકારના છે ‘શુદ્ધ’અને અશુદ્ધ' શુદ્ધ ભાવ પુદ્ગલ નિરપેક્ષ છે ‘જે આત્મભાવ’ – અર્થાત્ સ્વભાવ છે યારે અશુદ્ધ ભાવ પુદ્ગલ આશ્રિત ભાવ છે. આ અશુદ્ધ ભાવના પાછાં એ પડે છે, જે ‘શુભ ભાવ' અને અશુભ ભાવ' કહેવાય છે અશુભ ભાવા ‘તામસ’ અને ‘રાજસ’ પ્રકારા
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૫
ભાવે છે જયારે શુભ ભાવે “સાત્વિક અને “સમ પ્રકારના ભાવે છે. મેક્ષના લક્ષ્ય પૂર્વકના જે સાત્વિક ભાવે છે, તે લોકોત્તર સાત્વિક ભાવ એટલે કે સમ્યગ ભાવ છે.
વૈરાગ્ય ભાવ, એટલે અશુદ્ધભાવ, કારણ કે પુદ્ગલ સાપેક્ષ છે અને વીતરાગતા આવી નથી. પરંતુ તે અશુદ્ધ છતાંય વૈરાગ્ય ભાવ છે. માટે તે, સાત્વિક ભાવ કહેવાય. એ બૈરાગ્યભાવ આલકમાં પરલેક યાને સ્વર્ગના સુખને લક્ષ્ય નહિ પણ અપવર્ગ અર્થાત્ મેક્ષ સુખના લક્ષ્ય હોય તે તે લોકેત્તર સાત્વિક ભાવ અર્થાત્ સમ્યગ્યભાવ કહેવાય છે વૈરાગ્યની પરાકાષ્ટા વીતરાગતા છે. જે વીતરાગતા શુદ્ધભાવ છે.
ભવ્ય અને અભવ્યના ભેદ સંસારીજીવમાં પડે છે. જ્યારે ધર્મ-અધર્મ –“આકાશ” અને “સિદ્ધ પરમાત્માના જી” પિતાના ભાવમાં અર્થાત્ “સ્વભાવમાં હોવાથી ત્યાં ભવ્ય, અભવ્યને પ્રશ્ન ઉદ્ભવતું નથી. તેમ પુગલદ્રવ્યમાં પણ પુદ્ગલ દ્રવ્યને એક પરમાણુ, પુદ્ગલદ્રવ્યના બધાંય ભાવોને અર્થાત્ પયાને પામી શકતે હેવાના કારણે, ત્યાં બધા જ પરમાણુ ભવ્ય છે એથી પુગલ વિષે ય ભવ્ય કે અભવ્યને પ્રશ્ન ઉદ્ભવતું નથી,
પગલદ્રવ્યમાં બંધ-મેક્ષ તત્વ નથી. બંધક્ષ તત્વ સંસારી જીવને જ હોય છે કારણ કે “ઉપચરિત” અને “અનુ. પચરિત, માત્ર જીવદ્રવ્યને જ લાગુ પડે છે બદ્ધ સંબંધ કેવલ સંસારી જીવને છે અને તેથી બંધ તત્વ છે જે ઉપચરિત ભવ્ય સંબંધ છે, પરંતુ ભવિ છે અને ચરિત ભવ્યતાને પામી શકે છે તેથી જ સંબંધની સામે મેક્ષ તત્વ છે.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉત્પાદ–વ્યય-ધ્રુવ
પન્નાલાલ જગજીવનદાસ ગાંધી
દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયમાં દ્રવ્ય એ મુલાધાર છે, ગુણ અને પર્યાય આધેય છે. ગુણ પર્યાયમાં ગુણને પર્યાય ( અવસ્થા ) છે. ટૂંકમાં દ્રવ્યના આધારે ગુ—પર્યાય છે.
જે પણ કાંઈ ઉત્પાદન્યય થાય છે તે દ્રવ્ય અર્થાત્ પ્રદેશપિંડના આધારે થાય છે. તેમાંય દ્રવ્યના જે સહુમાવી ગુણા છે એના ઉત્પાદ-વ્યય થતા નથી. પરંતુ દ્રવ્યની જે અવસ્થા છે અર્થાત્ પર્યાય છે એમાં ઉત્પાદ-વ્યય થાય છે. આધેય એ પ્રકારના છે એક તેા (૧)સહભાવી ગુણ આધેય અને બીજો (૨) પર્યાય આધેય.
કર્તા-ભકતા ભાવની અપેક્ષાએ અનુભવ-વેદન કે ભેગ પાંચના છે, આધાર ભલે દ્રવ્ય એટલે કે પ્રદેશપિંડના હાય.
પાંચય અસ્તિકાયમાં ‘ઉત્પા?-ચય-ધ્રુવયુક્ત' સત્ એ સૂત્રને લાગુ પાડવુ જોઈએ અર્થાત્ ઘટાડવુ જોઈએ, જડ ચેતન વિષે જેમ એ સૂત્રને લાગુ પાડીએ છીએ. એમ રૂપી, અરૂપીને વિષે પણ લાગુ પાડવુ જોઈએ.
દ્રવ્યસ્વયંભુ અનુત્પન્ન, અવિનાશી, અનાદિ અનંત હાય છે. અને સાથે સાથે સહભાવી ગુણ યુકત (ગુણ સ'પન્ન) હાય છે.
ઉત્પાદન્યય છે. એટલે સર્જન-વિસર્જન અને સ યેગ છે. ઉત્પાદ-વ્યય એ સાક્રિ—સાન્ત અને ઉપચરિત સત્ છે, જે વ્યવહારિક સત્ છે.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપર્યુકત “ઉત્પાદ-વ્યય-ધ્રુવ યુકત સત્ માં જે ધ્રુવ કહેલ છે તે ધ્રુવ તત્વ પ્રદેશપિંડ (દ્રવ્ય) છે. એ આધાર છે કે જે આધારના આધારે રહેલ (પર્યાય) આઘેયમાં ઉત્પાદ-વ્યયથયાં કરે છે. આધેય એવો પર્યાય વિનાશી કે ઉપાદ-વ્યયવાળે છે જ્યારે આધાર એવું દ્રવ્ય ધ્રુવ છે અર્થાત્ સ્થિર છે અને અવિનાશી-નિત્ય છે.
આ ઉત્પાદ-વ્યયને રૂપી અને અરૂપી એવા ઉભય પ્રકારના દ્રવ્યમાં ઘટાવવું જોઈએ. રૂપ પદાર્થ પુદ્ગલ છે. જ્યારે ધર્મ–અધમ–આકાશ અને સિદ્ધ પરમાત્મા અરૂપી છે. આ જે ચારેય અરૂપી દ્રવ્યો છે. તેના અગુરુલઘુગુણમાં ઉત્પાદ-વ્યય હોવા છતાં ય તેમના સ્વભાવગુણમાં ટે. માત્ર વિકાર નથી અને તે સર્વ અરૂપી દ્રવ્ય અન્ય તેમજ બીજા રૂપી દ્ર પરત્વે અવ્યાબાધ રૂપ છે.
જ્યારે રૂપી એવાં પુદગલદ્રવ્યમાં અનંતા ઉત્પાદ–ચય તેના પ્રત્યેક ગુણ વર્ણ–રૂપ–ગંધ-સ્પર્શમાં થયા કરે છે. જે વિભાવ પર્યાય ને પામે છે પરંતુ એમાં વેદના તત્ત્વ ન હોવાને લઈને એને પિતાને અર્થાત્ પુદ્ગલને એની કઈ બાધા (અર) નથી પરંતુ તે પુગલ તત્વના જે ભાગ્ય પર્યા છે તે સંસારી જીવોને સુખદુઃખમાં નિમિત્તરૂપ બને છે. સંસારી જીવ પિતાના રૂપીપણાને પુદ્ગલસંગે પામે છે, અને પિતાના અસંખ્ય અધ્યવસાયરૂપ ઉત્પાદવ્યયને પામીને વિભાવદશાને પામે છે. પોતાના સ્વાભાવગુણ અર્થાત્ સ્વરૂપગુણમાં વિકારીતાને પામીને દુઃખને પામે છે અને તેથી જ તે જીવે દુઃખરહિત થવા માટે અવિકારી અર્થાત્ વીતરાગ બનવું જરૂરી છે.
જ્યાં દ્રવ્ય Àત છે અને પર્યાય દ્વત છે ત્યાં ઉત્પાદ
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૮
-વ્યય-ધ્રુવ યુક્ત સતૃની વ્યાખ્યા અંધબેસતી છે, જ્યાં ઉત્પાદ અને વ્યય હોય ત્યાં તે દ્રવ્ય સત્ નહિ પણ અસત્ અર્થાત્ વિનાશી ઠરે છે. આ માત્ર સસારી જીવને અને પુદ્ગલદ્રવ્યને લાગુ પડે છે.
જ્યારે જ્યાં દ્રવ્ય અદ્ભુત છે અને પર્યાય પણ અદ્વૈત છે તેવાં ધમ અધમ–આકાશ અને સિદ્ધ પરમાત્મા કે જ્યાં ઉત્પાદ-વ્યય નથી ત્યાં તે ઘટાવવુ હાય તે તે અગુરુ લધુ. ગુણુના બાર બાર ગુણના ખાર ભાવામાંજ ઘટાવી શકાય.
અથ ક્રિયાકારી સત્' એ સૂત્ર, ઉત્પાદ-વ્યય-ધ્રુવ યુક્ત સત્, એ સૂત્રમાં ઉમેરી પછી પાંચે અસ્તિકાયમાં તે ઘટાવવુ જોઈએ. જે જે દ્રશ્યમાં જે જે ગુણે છે તે તે ગુણે પ્રમાણેનુ તેનુ કાય હાય છે. ગુકાય ને અથ ક્રિયાકારી સત્ કહેવાય.
પુદ્ગલદ્રવ્યમાં ઉત્પાદ-વ્યયનો અથ ક્રમિકતા કે ક્રમિકર કાળ કરીએ છીએ તેવે! અથ અ ક્રિયાકારી સ” સૂત્રમાં ન લેવા. અહી' તે જે પદાર્થ-દ્રવ્ય એવું સ્વગુણુ કાય કરે છે તે કાને કે તથા પ્રકારની કાર્ય શીલતાને ઉત્પાદ— વ્યય તરીકે ગણવુ જોઈએ. યાદ રહે કે આ ક્રિયાશીલતામાં વિનાશીપણું અગર ક્રમિક અથ ન કરવા. તા જ અથ ક્રિયાકારી સત્' એ સૂત્રથી ‘ઉત્પાદન્યય-ધ્રુવ યુકત સત્' પાંચે ય અસ્તિકાયમાં ઘટાવી શકાશે.
(૧) રૂપી પુદગલ દ્રવ્યમાં ક્રમિક ઉત્પાદ~~ય લેવું. (૨) અરૂપી દ્રવ્યમાં ક્રિયાત્મક ઉત્પાદ-વ્યયને અથ લેવા અથ ક્રિયાકારી સત્' અર્થ અહી* લેવા. અરૂપી દ્રવ્યમાં ક્રમિક ઉત્પાદ-વ્યય નથી હાતા.
(૩) રૂપી-પુદ્ગલ દ્રવ્યમાં પણ અથ ક્રિયાકારી સત્’
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થ ક્રિયાત્મક ઉત્પાદ-વ્યયના સંદર્ભમાં તેમજ કમિક ઉપાદ-વ્યય સંદર્ભમાં એમ ઉભય પ્રકારે ઘટે છે.
આમ પાંચેય અસ્તિકામાં અર્થ ક્રિયાકારી સત્ (Potential Power)ના અર્થથી ઉત્પાદ-વ્યય-ધ્રુવ યુક્ત સત્ સૂત્ર ઘટાવી શકાય છે.
રેય પદાર્થો તેમજ સંસારી જીવન કર્તા લેતા ભાવ ભલે ઉત્પાદ-વ્યય સિદ્ધ કરવામાં આવે પરંતુ આમાના સિદ્ધપણામાં અર્થાત્ સિદ્ધ પરમાત્મા એમાં ઉત્પાદવ્ય ઘટાવી શકતા નથી, સિવાય કે અગુરુલધુ ગુણમાં. કર્મક્ષયથી પ્રગટ થયેલાં બાકીના બીજા ક્ષાયિક ગુણામાં ઉત્પાદ-વ્યય સિદ્ધ પરમાત્મામાં ઘટાવી શકાય નહિ.
પદાર્થ પર દષ્ટિ ભાવ વર્તે તે પદાર્થ પરત્વે રાગ થાય છે. જે યોગો પ્રમાણે, અવસ્થા પ્રમાણે અને ભાવ પ્રમાણે થાય છે. વળી તે પદાર્થ પરત્વેના સંગે અવસ્થા કે ભાવ બદલાય તે અનિષ્ટ દષ્ટિ પણ થાય તે દ્વેષ થાય છે. માટે જેમ પદાર્થ પરત્વે ઉત્પાદ-વ્યય-ધ્રુવ ઘટાવીએ છીએ તેમ તેના છદ્મસ્થ સંસારી દ્રષ્ટામાં પણ ઉત્પાદ-વ્યય વપણું સાથે સાથે ઘટાવવું જોઈએ.
દ્રષ્ટાની દષ્ટિ એટલે કે એનું દર્શન પદાર્થ પ્રત્યે કર્તાલેતા ભાવે કેવા પ્રકારનું છે તે ખાસ જેવું જોઈએ. દષ્ટિ પ્રમાણે સૃષ્ટિ સમજવાની છે. અધ્યાત્મ તત્વનું પ્રયોજન તે સાધકને સાધન દ્વારા સાધ્ય તત્વ સાથે એકમેક બનાવવાનું છે. દશ્ય પદાર્થો સાથે તે એકમેક બનાવવાનું છે જ નહિ. આમ ઉત્પાદ-વ્યય-ધ્રુવને સાધનામાં તે ઉત્પાદ-વ્યય જેમાં છે તેને વિનાશી અસત્ સમજીને જે સત્ છે તે ધ્રુવ તત્વને
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૦
આધારે ઉત્પાદકેવ્યય થાય છે એ પ્રતિ દ્રષ્ટિ રાખી ઉત્પાદવ્યય પરત્વે વૈરાગ્ય કેળવતાં જવાનું છે અને સત્ – અવિનાશી ધ્રુવ-નિત્ય એવાં આત્મતત્વનું લક્ષ્ય કરવાનું છે એથી જ પર્યાયદ્રષ્ટિ ત્યજી દ્રવ્ય દ્રષ્ટિ કેળવવા ફરમાવેલ છે.
જૈન દર્શનના મતે ઉત્પાદ-વ્યય અને પ્રવ એ ત્રણે All at a time એક સમયે સાથે જ પ્રતિ સમયે દ્રવ્યમાં ચાલુ હોય છે. ઉત્પાદ કાળે પણ ધ્રુવ તે હોય જ છે અને વ્યયકાળ પણ ધ્રુવ તો હોય જ છે. - રૂપી એવા પુદ્ગલનું લક્ષણ ઉપાદ-વ્ય રૂપ છે. ઉત્પાદ જેને થાય છે તે વ્યયને પામે જ છે. ઉત્પાદ અને વ્યય પદાર્થનું એકદેશીપણું જ છે અને તે અપૂર્ણરૂપ છે.
પરંતુ અરૂપી એવાં ધર્મ-અધર્મ-આકાશ અને સિદ્ધ પરમાત્મામાં ઉત્પાદ-વ્યય માત્ર અગુરુલઘુગુણમાં લાગુ પડે છે. બીજા પર્યાયમાં લાગુ પડતું નથી.
ઉત્પાદ-વ્યય જે પ્રતિ સમયે થાય છે. એને જ એક સમય કહેલ છે. સમય જેવી વસ્તુ નથી. કાળ તે ઉપચરિત દ્રવ્ય છે.
એક પ્રદેશ એ મૂળ છે. એક ઉત્પાદ–વ્યય સમ કાળ. છે, એ મૂળ છે, આ વિષય કવલજ્ઞાની ભગવંતે છે. છવસ્થ જ્ઞાનનો એ વિષય નથી છદ્મસ્થજ્ઞાનીની એવી તાકાત નથી કે એક પ્રદેશ અને એક સમય કે પરમાણુને જાણી શકે. ઉત્પાદ અને વ્યય તથા વ્યય અને ઉપાદ એ અભેદ છે કાળાંતરે નથી. એ સમકાલીન ઘટના છે. વ્યવહાર ચલાવવા કાળને ઉપચાર કરેલ છે. કાળ એ આપણે ઉભી કરેલી કાલ્પનીક વસ્તુ છે, જે વસ્તુ કાલ્પનિક ઉભી કરેલ
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૧
હોય એ ભિનન કાળે ભિન્ન હોય અને ભિન્ન ક્ષેત્રે પણ ભિન્ન હોય. એ વ્યવહાર ચલાવવા પૂરતું હોય જેમ કે ચલણી નાણું. સમયકાળ પણ દેશ દેશના (દરેક ખંડના–ક્ષેત્રના) જુદા જુદા હોય છે.
એક કાર્ય થવામાં કેટલાંય પર્યાની પરંપરા યાને કે હારમાળા Chain– of events ચાલે છે. જે ગણિતથી અસંખ્ય પ્રમાણ હોય છે. એમાં પ્રત્યેક પર્યાયમાં પ્રતિ સમયે ઉત્પાદ-વ્યય હોય છે.
આઠેય કમી પ્રતિ સોયે ઉદયમાં આવે છે અને બંધમાં પણ પ્રતિ સમયે એક માત્ર આયુષકર્મ સિવાય સાતેય કર્મોને થાય છે. આયુષ્યકર્મને બંધ પડે તે સમય પૂરો જ આઠેય કર્મોને બંધ હોય છે. આયુષ્યકમને સત્તાકાળ અંતમુહુર્તથી લઈને ઉત્કૃષ્ટ ૩૩ પાગરોપમને કાળ હોય છે. ઉદયકાળે આઠેય કર્મના એક જ સમયે પ્રકૃતિ અને રસ ચૂસાય છે અને બીજા સમયે બીજા દળિયાના પ્રકૃતિ અને રસ ચૂસાય છે. જેમ કે ઘીના દીવામાં પ્રત્યેક સમયે નવા અને નવા ઘીના બુંદનું તેજ હોય છે. - પ્રતિ સમયે જે આ પ્રમાણે ઉત્પાદ-વ્યયની હારમાળા ચાલે છે–Chain of action તે અતિ સૂક્ષ્મ છે, કાળથી તે અતિ સૂક્ષમ એવી ઘટનાને કેવલ એક માત્ર કેવલજ્ઞાનીઓ જ જોઈ શકે છે. છદ્મસ્થજ્ઞાનીની તાકાત બહારને એ વિષય છે.
પાંચેય અસ્તિકામાં જે ધ્રુવ-નિત્ય તત્ત્વ હોય તે પ્રત્યેક અસ્તિકાયનું પ્રદેશપિંડત્વ છે અને બીજુ પ્રત્યેક અસ્તિકાયનું જાતિત્વ છે.
ઉત્પાદ બે પ્રકારના હોય છે પ્રયોગશા અને વિશ્રશા.
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૨
પ્રગશા ઉત્પાદ એટલે જેમાં સંસારી કર્તા લેતા ભાવે પુદ્ગલ સ્કંધમાં આકાર આપે છે તે પ્રક્રિયા. આવાં ઉત્પાદન પ્રયોગશા ઉત્પાદ કહે છે. જ્યારે વિશ્રશા ઉત્પાદ એટલે સ્વાભાવિક સહજ જ ઉત્પાદ કે જેમાં જીવને કર્તાભોકતા ભાવ હેતે નથી ઉદાહરણ તરીકે મેઘ ધનુષ્ય વાવાઝોડા–સંધ્યાના રંગે આદિ. અરૂપી દ્રવ્યમાં આ ઉભય. મને એકેય ઉત્પાદ હેત નથી.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
મેક્ષ
પં. પન્નાલાલ જગજીવનદાસ ગાંધી આપણું જીવન ત્રણ પ્રકારના વ્યવહારથી ચાલે છે. વ્યવહારમાં કેટલુંક સાંભળીને ચલાવીએ છીએ, કેટલુંક નજરે જોઈને ચલાવીએ છીએ. તે કેટલુંક અનુભવમાં આણને જાણીએ છીએ. વાસ્તવિક જ્ઞાનને કમ એ જ પ્રમાણે છે. પ્રથમ શ્રત, પછી દષ્ટ અને અંતે અનુભૂત કયાં ત કૃત સુધી કામ લાગે, ક્યાં તો શ્રત પછી દષ્ટ પણ કરવાં પડે અને કયાં તો મૃત અને દષ્ટ થયા બાદ અનુભૂતિમાં લાવવાં પડે એ વિચારવું પડશે.
મુક્તિ એટલે મોક્ષને પણ આ રીતે વિચાર કરે જોઈશે. આપણે સહ ભગવાન ! ભગવાન! બેલીએ છીએ. પરમાત્મા ! બેલીએ છીએ અને મેક્ષની વાત કરીએ છીએ પણ શું આપણે ભગવાન જોયા ? પરમાત્માને સાક્ષાત્કાર થયો?મેક્ષ જોયો ? વ્યાકરણશાસ્ત્રના નિયમ પ્રમાણે મોક્ષની સિદ્ધિ કરવી જોઈએ. માત્ર શાસ્ત્રના કહાથી મેક્ષ માનીએ તો કેમ ચાલે ! આપણા જીવનથી મેક્ષની સિદ્ધિ કરવી જોઈ એ.
શાસ્ત્રમાં મેક્ષ વાંચી સાંભળી શકાય છે. પણ સાંભળીને મોક્ષ દેખાડી શકાય એવી ચીજ નથી. પ્રભુને કેવલજ્ઞાન થયું તે શાસ્ત્ર દ્વારા સાંભળીને જાણી શકાય. પરંતુ તે કેવલજ્ઞાન તત્વ કેવું છે તે દેખાડી ન શકાય. હા ! એને અનુભવ જરૂર કરી શકાય.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વમાં જે જે પદાર્થ અસ્તિત્વ ધરાવે છે તે સઘળાય પદાર્થ વ્યવહાર્યા છે એનાં નામ છે, અને જેનાં નામ હોય તે સઘળાય પદાર્થરૂપી-દષ્ટ હોય કે અરૂપી અદષ્ટ હોય. આપણે તેના નામેચ્ચારથી શબ્દ દ્વારા સાંભળી જાણી શકીએ, જણાવી શકીએ ને એને ખ્યાલ આપી શકીએ.
તે હવે આપણે કહીશું કે મોક્ષ અમે સાંભળ્યું છે પણ જોયો નથી. વાત બરોબર છે પણ ભાઈ ! મોક્ષ એ જેવાની ચીજ નથી. એ તે અવસ્થા છે– હાલત છે. મુકતા વસ્થા એ જીવની અવસ્થા છે. એ અનુભવદશા છે !
મેક્ષ છે કે નહિ? એ પૂછનાર અને કહેનાર જીવ હોય. જડ પુદ્ગલ પદાર્થને કયારેય આ પ્રશ્ન થાય નહિ અને પૃચ્છા કરે નહિ કે મોક્ષ છે કે નહિ. તે જે મોક્ષ દેખાડી શકાતે નહિ હોય તો પ્રશ્નકર્તાને મોક્ષની સિદ્ધિ કેમ કરીને કરાવવાં?
વ્યાકરણશાસ્ત્રનો નિયમ છે કે જેટલા જેટલા શબ્દો છે તેની ઉત્પત્તિ ક્રિયાપદ ધાતુમાંથી થાય છે. સંસ્કૃત ભાષામાં ૨૩૦૦ ધાતુ છે અને ઉપસર્ગ ૧૩ છે. જેવાં કે , વિ, ક, વાવ, કનુ ઈત્યાદિ ઉપસર્ગને અર્થ શું ? કાર્ય શું ? ધાતુના મૂળ અર્થને ઉલટાવવાનું કે ફેરવવાનું કાર્ય ઉપસર્ગનું છે. જેમકે “” (રમવું-To play) ધાતુને ‘વ’ ઉપસર્ગ લાગતાં વિન” (અટકવું) થાય. તેમ જ (જવું–To go) ધાતુને “જનું ઉપસર્ગ લાગતાં “જનrg એટલે કે “પાછળ જેવું” (To follow) એ અર્થ થાય અને8 ને “વ” ઉપસર્ગ લાગતાં “શવજી એટલે કે જાણવું” એ અર્થ થાય. વળી પાછાં આ ધાતુમાંથી વત.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૫
માન ભૂતકૃદંત શબ્દ પશુ મને જેમકે ‘મ્’ (જવું) ઉપરથી ‘મન’ જે ક્રિયાપદ નથી.
વ્યાકરણશાસ્ત્રના વશાસ્ત્ર સાથે સંબંધ છે. ધર્મશાસ્ત્રને વ્યાકરણશાસ્ત્ર તથા ન્યાયશાસ્ત્ર (ત શાસ્ત્ર) વિના ન ચાલે. ભાવ આપવા માટે શબ્દ જોઈએ જે વ્યાકરણશા સુથી નક્કી કરવા રહે છે. જ્યારે આપેલ શબ્દને બુદ્ધિ ગમ્ય બનાવવા કે શ્રેતાએ બુદ્ધિથી ગ્રહણ કરવા ન્યાયશાસ્ત્રની જરૂર રહે છે, છતાં એ યાદ રાખવુ કે વ્યાકરણશાસ્ત્ર અને ન્યાયશાસ્ત્ર એ અધ્યયનક્ષેત્રના ને અધ્યાપનશા નાં સાધન છે જેસરવ નથી. એને માત્ર ઉપયાગ કરીને અધ્યાત્મની સાધના કરવાની ડૅાય છે. વ્યાકરણશાસ્ત્ર અને ન્યાયશાચી શબ્દ અને અર્થ બુદ્ધિગમ્ય થઈ જાય-તસંગત થાય એટલે કે બુદ્ધિમાં ઊતરી નય પછી તેા સાધના જ કરવાની રહે છે.
તે હવે વ્યાકરણશાસથી મોક્ષ' શબ્દને સમજીએ ‘મેક્ષ’ શબ્દ નું સું= (To Release-મુક્ત કરવુ મુક્તથવુ) ધાતુમાંથી નીકળેલ છે. શબ્દ હોય ત્યાં પાપ હાય. એકથી અધિક અર્થાત્ એ કે તે વધુ શબ્દોથી અથ નીક માતા હોય પણ પદાર્થ હોય કે ન હેય. જેમકે ‘વ્યાપુત્ર’, ‘આકાશકુમ” ઈત્યાદિ વધ્યાપુત્રના અર્થ છે વધ્યાના પુત્ર અને આકાશકુસુમના અથ છે. આકાશમાંનું પુષ્પ, પશુ પદાર્થ તરીકે વંધ્યાપુત્ર કે આકાશકુસુમ શકય નથી. તેમ ‘રાજપુરુષ’ રાજા પુરુષ હાય પરંતુ પુરુષ રાજા હોય કે ન પણ હેય. આમ મેક્ષ મુચ ધાતુમાંથી નીકળેલ એક જ શબ્દ છે તેથી તે પદાથ હાય ! હવે એની સિદ્ધિ કરવી જોઈએ.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૬
જીવ માત્ર જીવન જીવે છે. એના જીવનથી એની માંગ નક્કી થાય છે. માક્ષને ન માનનાર અને ન સમજનાર તથા પરમાત્માને ન માનનાર, ન સ્વીકારનાર કે ન સમજનારની પણ માંગ જો તપાસીશુ' તા જણાશે કે જીવ માત્રની માંગ તા માક્ષની જ છે. પરમાત્મ તત્ત્વની જ છે. કેવુ... આશ્ચય' છે નહિ ! પાતે જીવન જીવતા હાય અને ન માને એનુ જ નામ અજ્ઞાન ! અજ્ઞાનનું આશ્ચર્ય આવું જ હાય !
અજ્ઞાનના અથ અધ્યાત્મક્ષેત્રે ભણ્યા નથી એટલે કે અભણ નિરક્ષર એવા ન થાય. એમ હાત તે આપણા મુનિમહાત્મા સંતા અજ્ઞાની જ ઠરત. તેઓ રેડિયા-ટીવી-ટેલિકાન કે માટર મીકેનિક બની શકે ? આપણે હજુય કદાચ 'ખની શકીએ. અજ્ઞાનના અથ એવેા નથી. અજ્ઞાનના અથ એ છે કે જે જીવન જીવીએ છીએ એનું સ્વરૂપ જાણતાં નથી.
જીવનું લક્ષણ શું ? જ્ઞાન ! જ્ઞાનનું સાચું' સ્વરૂપ શુ? જ્ઞાનની પૂર્ણતા, સ્વાધીનતા, સર્વજ્ઞતા, અવિકારીતા, અખ ડિતતા એ જ્ઞાનનું સાચું સ્વરૂપ છે.
કાપડનું સાચું સ્વરૂપ (મૂલ્ય) શું? કપડું' સીવડાવીએ અને અંગ ઉપર વસ્ર બનીને આવે તે કાપડનું સાચુ' સ્વરૂપ છે. કાઠારમાંના અનાજનું' પણ તે પ્રમાણે સાચું મૂલ્ય મૂલ્ય ત્યારે કે જ્યારે રસેાડામાં જાય, રસાઈ તૈયાર થાય અને આપણે આરોગીએ.
જ્ઞાનનું સાચું સ્વરૂપ છે એ જ જીવની માંગ છે. એવા ચૈા જીવ છે કે જેની માંગ ચૈતન્યતાની સ્ક્રૂતિન સ્વાધીનતાની નિત્યતાની અખંડિતતાની અવિકારીતાની પૂર્ણતાની—સત્યમ્-શિવમ્—સુન્દરમની-નથી ?
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૭
કોઈપણ જીવને જડતા–પરાધીનતા અનિત્યતા (વિનાશીતા) અને દુઃખ ઈચ્છનીય નથી. જીવ માત્રને પૂછીશું' કે ઈચ્છા શાની છે? તેા જવાઞ સહુને એ જ મળશે કે સુખની કચ્છા છે. દુઃખની કોઈ ઈચ્છા કરતુ નથી અને દુઃખ કોઈને ગમતુ નથી. જ્ઞાન (જીવ) સુખનુ` વેદન ઇચ્છે છે.
દૂધપાક-શ્રીખંડ આદિ ઈષ્ટ પદાથ કેમ ઈચ્છીએ છીએ ? કારણ એમાં આપણને સુખ લાગે છે. કોઈને દૂધપાકની મીઠાશ ઇષ્ટ હાય, કાઈને શ્રીખંડની મધુરી ખટાશ ઇષ્ટ હોય, ઈષ્ટ છે એમાં સુખ છે. પછી તે દૂધપાક હાય, શ્રીખંડ હાય કે અન્ય પદાર્થ હોય. ઈષ્ટ રસ કેાને કહેવાય ? જીભને જે ઇષ્ટ લાગે તે ઈષ્ટ રસ, ઇન્દ્રિયોના વિષયે! સારા કયારે ? જે વિષય ઇન્દ્રિયને સુખવેદન કરાવે તે સારા. પાંચમાંની કેાઈપણ ઇન્દ્રિયના ભાગ વિષે વિચારીશું. તે જણાશે કે અંતે તેનું વેઇનમાં રૂપાંતર થશે અને એ વેદન સુખરૂપ હશે તે ગમશે અને દુઃખરૂપ હશે તેા કઠશે.
આપણને સુખ કયું ગમે ? સ્વાધીન કે પરાધીન ? પૂર્ણ કે અપૂર્ણ? શુદ્ધ-અવિકારી કે અશુદ્ધ-વિકારી ? વિનાશી કે અવિનાશી ?
દૂધપાક કે શ્રીખંડ એક ચમચી માત્ર આપે તે આપણુ સુખ અપૂરું-અપૂર્ણ, દૂધપાક ઢાળી નાખે અને ચાટવાનું કહે અથવા તે ભેળસેળિયા આપે-સી‘ગાડાના લેટમિશ્રિત શ્રીખંડ આપે તેા તે વિકારી થયેલ ન ગમે. દૂધપાક હાથમાં આપે, કલઈ વગરના વાસણમાં આપે અને રૂપાંતરમાં ફાટી જાય કે બગડી જાય તે તેવા વિનાશી નહિ ગમે. દૂધપાક હાથમાં રાખી માત્ર બતાડે પશુ આપે નહિ તેા તેવા પરા
७
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધન પણ નહિ ગમે. સ્ત્રીઓ કુંભારને ત્યાં માટલા ખરીદવા જાય છે એ પણ ટકેરા બંધ આખું, પાણી ભરતાં તૂટી ન જના, બરોબર પાકેલું અને રંગરૂપે સુંદર પરિપૂર્ણ એવું જઈ તપાસી–ચકાસીને લે છે. એમ કાપડિયાને ત્યાંથી કપડું ખરીદનાર પણ ડાગડુઘ વગરનું, ફસકી ન ગયેલું, તાવાણે પૂર્ણ, રંગરૂપે સુંદર અને ટકાઉ જોઈને ખરીદે છે.
આ જ બતાવે છે કે આપણા સહુની માંગ સ્વાધીનતાની પૂર્ણતાની, શુદ્ધતા-અવિકારીતાની, અવિનાશીતાની, સત્યમ્ શિવમ સુન્દરમની છે. - હવે પ્રશ્ન એ રહે છે કે આપણી માંગ મુજબને અવિકારી અવિનાશી, અખંડ, પૂર્ણ, સ્વાધીન પદાર્થ વિશ્વમાં છે કે નહિ? જે વિશ્વમાં આપણી માંગ મુજબને પદાર્થ હોય તે તેનું સંશોધન કરવાનું રહે. વસ્તુનું અસ્તિત્વ હેાય તે તેની માંગ સાચી.
પૂર્ણતાની સામે તેનું વિધી અપૂર્ણ અધૂરું; સ્વાધીનતાની સામે પરાધીનતા; અવિકારીની સામે વિકારી, અવિનાશીની સામે વિનાશી અને ચૈતન્યની સામે જડ શબ્દને વિચાર કરીશું અને જીવનમાં તપાસીશું તો વર્તમાનકાળનું આપણું જીવન કેવું છે એ જાણી શકીશું. શું આપણું જીવન પૂર્ણ છે? અવિનાશી છે કે વિનાશી? આપણે વર્તમાનકાળનું જીવન અપૂર્ણ, વિનાશી, વિકારી, જડ અને પરાધીન છે જ્યારે આપણી માંગ આપણે પ્રત્યેક વ્યવહારમાં, પૂર્ણની, અવિનાશીની, અવિકારીની સ્વાધીન તાની અને રૌતન્યતાની છે, જીવન વ્યવહારની કેઈપણ ઘટના કર્યો અને માંગ તપાસે. દરજીને સીવવા આપેલ
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૯
ખમીસની એકાદ માંય ન હશે કે એકાદુ ખટન ટાંકવુ રહ્યુ હશે તે સ્વીકાર નહીં કરીએ. આપણી પાસે વમાનકાળનું આપણું જીવન અને મળેલા પદાર્થાં વિનાશી, વિકારી અને અપૂર્ણ છે. એની સામે આવનાશી, અવિકારી, પૂણ્ પદાર્ભે હાય જ અને તે પદાર્થીનું તે તત્ત્વનું સંશાધન કરવાનુ છે.
પ્રથમ
આવુ શેવન તે જ વેદાંતમાં સાધનાના તબક્કામાં જણાવેલ વિવેક છે. વેદાંતના સાધના ચતુષ્ટયમાં વિવેક-વૈ:ગૃત્ સંપત્તિ અને ચુમુક્ષુત: એવાં સાધનાના ચાર સાપ ન બતાડેલ છે. જેમ વિદ્યાર્થી ને સ્નાતક થતાં પહેલાં આળમ`દિર, ગાથમિક શાળા, માધ્યમિકશાળા અને વિદ્યાપીઠના અચના તબક્કા પસાર કરવા પડે છે એમ સાધ નામાં પણ સિદ્ધિ હાંસલ કરતાં પહેલાં સાધનાનાં જુદાં જુદાં સ્તરમાંથી પસાર થવું પડે છે.
આ વિવેક એટલે આપણા જીવન વ્યવહારના આવા બેસે! પીએ પાણી ત્રણે વસ્તુ મફત આણી’ એવા વ્યવહાર વિવેક ન.િ મધ્યાત્મક્ષેત્રે વિવેક એટલે સત્~અસત્ વિનાશી વિનાશી, નિત્ય-અત્યિ, વિકારી–અવિકારી, પૂણ્ અપૂર્ણ તત્ત્વનું શેાધન. જૈનદશનમાં જણાવેલ હેય જ્ઞેય-ઉપાદેયમાં તત્ત્વની વડે ચણી.
સંસારનાં સુખસાહ્યબી છેડીને કયાં તે આપણે ચાલી જવાનું છે અથવા કયાં તે સુખસાહ્યબી આપણને છેડીને ચાલી જનાર છે. આ તા આપણા સહુના જીવન અનુભવની વાત છે પ્રાપ્ત પદાર્થ' નિત્ય છે કે અનિત્ય છે એના વિવેક કરવા જોઇશે. આપણે હયાત અને પદાર્થ ગાયબ. કેરી
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
લાવ્યાં અને બગડી ગઈ. ઉપભાગના કામમાં નહિ આવે. આમ વિચાગમાં અનિત્ય, વિકારમાં અનિત્ય અને સંગમાં અનિત્યને! આપણને પાકે. અનુભવ છે. આમ જીવનવ્યવહારમાં નિત્યાનિત્યના વિવેક કરવા તે ધનુ હાર્દ છે. વિવેક આવ્યા બાદ વૈરાગ્ય અને લક્ષ્ય અનાદિકાળથી અનિત્ય પ્રતિ વૈરાગ્ય અને નિત્યનુ લક્ષ્ય અનાદ્દિકાળથી અનિત્યની વચ્ચે, અનિત્યના સંગે અને અનિત્યના લક્ષ્ય અનિત્યને જ નિત્ય માની આપણે વ્યવહાર કરતાં આવ્યાં છીએ. નિત્યનુ જ્ઞાન જ નથી તે પછી નિત્યનું ભાન અને નિત્યનું' લક્ષ્ય તા કચાંથી હાય ?
આપણુ' શરીર નિત્ય છે કે અનિત્ય ? શરીર અનિત્ય ! છતાં શરીર પરના રાગ કેટલા બધા છે ! શરીર વિનાશી હાવાથી ચાલ્યું જાય છે અને છતાં તે શરીર ઉપરના રાગ તા ઊભા જ રહે છે. સગાં સંબંધીના દેહાંત થવા છતાં તેના ઉપરના રાગ તે ઊભા જ રહે છે. જો વસ્તુના નાશ સાથે વસ્તુ પ્રતિના રાગના પણ નાશ થતા હાત તા મેક્ષ માટે કોઈ પુરુષાની જરૂર ન રહેત. આ વિચારણામાં રાગની વ્યાખ્યા પણ સ્પષ્ટ થઈ ગઈ. ‘અનિત્યમાં નિત્યબુદ્ધિથી સુખપ્રાપ્તિના ભાવ તે જ રાગ.’ એથી વિરુદ્ધ નિત્યમાં નિત્ય બુદ્ધિથી એની પ્રાપ્તિની વૃત્તિ એ શુદ્ધ લક્ષ્ય કહેવાય. એને અનુરાગ કહેવાય. પણ્ રાગ ન કહેવાય. રાગની વ્યાખ્યા કરતાં ન આવડે તે ગૂંચવાડા થઈ જાય, મૂંઝવણમાં મુકાઈ જઈએ. રાગ એ જરૂર વિકલ્પ છે પરંતુ બધાય વિકલ્પ રાગ નથી.
આપણી માંગ નિત્યની છે. પરંતુ હું નિત્ય છું કે અનિત્ય ’ એ આપણે વિચાર્યુ? હું મરે છે ત્યારે કોણ મરે
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૧
છે? જીવ કે શરીર ? ત્યાં જ મુશ્કેલી આવે છે અને મૂંઝવણ્ થાય છે. શરીર અને આત્માના ખીચડા થઈ ગયા છે. જે દેહમાં આત્મા હતા એ દેહ આત્માના એક વિજાતિ પર્યાય (અવસ્થા હાલત) હતેા. તે દેહ પર્યાય માં પણ વ્યક્તિ રૂપે દ્રવ્યરૂપે નિત્ય એવે આત્મા નિત્ય રહે છે. એ મરતા નથી પણ નવે. પાંચ-નવા તેંડુ ધારણ કરે છે. ‘હું શરીર પણ નથી’ અને ‘હું વમાનમાં સિદ્ધાત્મા-પરમાત્મા પણ નથી, શરીર જડ છે અને વિનાશી છે માટે શરીર એ ‘હુ” નથી.’ અને વર્તમાનમાં સિદ્ધાવસ્થાનુ` સચ્ચિદાનંદ સ્વરૂપનું વેદન નથી એટો ‘હુ” પરમાત્મા નથી. ‘હુ સિદ્ધ છુ” હું પર માત્મા છું” ‘ઉજ્જૐ શ્રદ્ઘાઽસ્મ’એ વિકલ્પ છે જે કહેવા શરીર અને જીવ જોઈએ. સિદ્ધ પરમાત્માના આત્મા દ્રવ્યથી પણ નિત્ય છે અને સિદ્ધાવસ્થાના પર્યાયથી પણ નિત્ય છે. જયારે વર્તમાનકાળને આપણા આત્માં દ્રવ્યથી નિત્ય અને પર્યાચથી અનિત્ય હોવાથી તેને નિત્યાનિત્ય કહેવાય. ઉદાહરણ તરીકે ગઇકાલે ચગળવાર હને. આજે યુધવાર છે અને આવતીકાલે ગુરુવાર હશે. બુધવાર આવતીકાલે જશે અને ગુરુવાર આવશે. પરતુ આજે બુધવાર નષ્ટ નથી થયા તે આપણે ાણીએ છીએ અને બુધવાર નષ્ટ થતાં ગુરુવારે આપણે હજુ તે નિશ્ચિત છે. છતાં મગળવારે હતાં અને મંગળવાર નષ્ટ થયાં. છતાં બુધવારે છીએ. એટલે કે આત્મ દ્રશ્ય નિત્ય છે. આપણી જાગૃત-સ્વપ્ન નિદ્રાવસ્થાથી પણ આત્મદ્રવ્યની નિત્યતા સમજી શકાય એમ છે. બગૃતદશા પછી નિદ્રાવસ્થા આવી. આપણે નિદ્રામાં રહ્યાં અે ગયાં ? અને નિદ્રાવસ્થામાંથી સ્વપ્નાવસ્થા (જે ખંધ આંખની જાગતી દુનિયા) માં સરી ગયાં તા ત્યારે રહ્યાં કે ગયાં ? અને
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
સ્વપ્નાવસ્થામાં ઉઘાડી આંખની દેખતી દુનિયામાં એટલે કે જાગૃતાવરથામાં આવ્યા તે આપણે, આપણે જ છીએ કે નહિ! આપણે બધી અવરથામાં રહ્યાં. બાલ્યાવસ્થા, કિશોર વસ્થા-ન્યુવાવસ્થા, પ્રૌઢાવસ્થા આદિ અવસ્થા–હાલત–પર્યાય બદલાય છે. વ્યક્તિ તેની તે જ રહે છે. એ આત્મદ્રવ્યની નિત્યતાની સિદ્ધિ કરે છે અને પર્યાયની અનિત્યતાની સાબિતી કરે છે. જાગૃતિ ગઈ અને નિદ્રા આવી. પણ જે હું આત્મા અર્થાત્ આધારસ્થંભ (અધિષ્ઠાન) ન હોઉં તે જાગૃતિ નિદ્રા સ્વપ્નાવસ્થા કેના આધારે? આત્મદ્રવ્ય એવા અધિષ્ઠાનના આધારે અવસ્થા પર્યાય છે. '
આમ આધ્યામ–આતમસ્વરૂપને સમજવાં ષડસ્થાનક છે. (૧) આત્મા છે (૨) આત્મા નિત્ય છે (૩) આત્મા કર્મને કર્યા છે (૪) આમાના કર્માને ભોક્તા છે (૫) આત્માને મેક્ષ છે અને (૬) આત્માના મેક્ષના ઉપાય છે. એ ષડસ્થા. નકમાંથી આત્મા છે અને આત્મા નિત્ય છે એ જોયું. વિશ્વમાં માત્ર જડ પદાર્થ જ નથી જડની સામે ચેતન એ આત્મા પણ છે. જે જડ નથી પણ ચેતક છે–વેદક છે અને જ્ઞાયક છે. વળી જેમ જડ એટલે કે પુદ્ગલ-એના પરમાણુદ્રવ્યથી નિત્ય છે એમ આત્મા પણ દ્રવ્યથી અગાઉ જણાવ્યા મુજબ નિત્ય છે, પરંતુ અવસ્થા (હાલત–પર્યાય) થી અનિત્ય છે આત્મા ચારેય ગતિ (દેવ-મનુષ્ય-તિયચ-નારક)માં ભમતે ભમતે નીતનવી અવસ્થાને પામતે રહે છે. પણ આત્મદ્રવ્ય તરીકે તો આત્મા નિત્ય જ રહે છે-અવિનાશી જ રહે છે. આમ મૂળ અધિષ્ઠાન એ આત્મા અવિનાશી છે અને એથી જ એની માંગ અવિનાશીની છે. આપણે સહુ અમરતત્વને વાંછીએ છીએ. અવિનાશીતાને માગીએ છીએ. પરંતુ આપણે
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૩ અવળી દષ્ટિ જે.મિથ્યા દષ્ટિ છે તેને કારણે વિનાશી પદાર્થમાં અવિનાશીને શોધીએ છીએ માગીએ છીએ. અથાત્ અનિત્યમાં નિત્ય બુદ્ધિ સ્થાપીને વતીએ છીએ. આ જે દૃષ્ટિ આત્માની છે તે તેની ખોટી દષ્ટિ છે. વિનાશને વિનાશીરૂપે જોઈએ અને તે પ્રતિ વૈરાગ્ય થાય ત્યારે તે દષ્ટિ સાચી દષ્ટિ-સમ્યગ્ર દષ્ટિ કહેવાય. સમક્તિ પ્રાપ્ત થયું કહેવાય. સમકિત માત્ર બૌધિક નથી પણ ભાગવત્ હાદિક અને આત્મિક છે.
સમ્યગ જ્ઞાન એ Connection-જોડાણ-છે અને સમ્ય દર્શન એ Relation–સંધાણ છે. ભાષાપ્રયોગથી અનિત્યને અનિત્ય કહેવું એ માત્ર સમ્યગજ્ઞાન છે જે Connection છે. જ્યારે અનિત્યને અનિત્ય જાણી એનાથી છૂટતાં જવું એ પ્રતિ વૈરાગ્યભાવના જાગવી અને જે નિત્ય છે તેને નિત્ય જાણ તેનાથી જોડાઈ જવું તે સમ્યગ્ગદર્શન છે, જે Relation છે અનિત્યમાં નિત્યબુદ્ધિ એ રાગ અને અજ્ઞાન છે.
અનિત્યની અનિત્યતા સહજ જ તેના વિનાશી સ્વરૂપે જાણી શકાય છે. એ સહુના અનુભવની વાત છે. મુશ્કેલી હોય તે નિત્યની નિત્યતાને પીછાનવામાં છે, જે આપણા સહુની માંગ છે.
નિત્યતાને કયાં શોધવી? નિત્યતા આપણામાં જ છે. આપણી, અવસ્થા ફરતી છે. ફરતી એ બાલ્યાવસ્થા-કિશોરાવસ્થા-યુવાવસ્થા, પ્રૌઢાવસ્થા વૃદ્ધાવસ્થાને જાણનારા આપણે છીએ. જેનાર ને જાણનારે જે દશ્ય છે અને જે જણાય છે તેનાથી અલગ એટલે કે જુદો હોય છે. લુહારની એરણ એની એજ, રહે છે જેના આધારે લુહાર લેઢાને જુદા જુદા આકાર
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
આપે છે. એમ નિત્ય એવા આત્માના આધારે અવસ્થાનું આવા ગમન થયા કરે છે. માટે જ આત્માને કૂટસ્થ કહ્યો છે, ધગ ધગતા લોઢાના ગળામાંની આગ અને લે જુદાં છે. એમ આત્મા અને શરીર જુદાં છે. આમાં આધાર છે. અધિષ્ઠાન છે જેના આધારે અવસ્થા બદલાયા કરે છે. અવસ્થા આધેય છે. અધ્યસ્થ છે. આત્માને જે નાશ થતે હેત તે પછી મોક્ષને પ્રશ્ન જ ન હોત. પરંતુ જે આધારભૂત છે તેને નાશ કદી થતો નથી. દ્રવ્ય છે તે આધાર છે. જે અનાદિ અનંત અનુત્પન્ન અવિનાશી અને સ્વયંભૂ હોય છે. આમ અધિષ્ઠાન એવા આત્મદ્રવ્યને તે કદી નાશ થતો જ ન હોવાથી તે નિત્ય છે અવિનાશી છે. જ્યારે એની ઉપર એના આધારે એની અવસ્થા પર્યાય બદલાયા કરે છે. એના પર્યા. અને વિનાશ થયા કરે છે. અવિનાશીને વિનાશીપણું ગમતું નથી. માટે જેમ અવિનાશીએ જેમ તે પોતે દ્રવ્યથી અવિ. નાશી છે એમ એના પર્યાયથી અવિનાશી બની રહેવા એણે એના પર્યાયને સ્થિર નિત્ય અને અવિનાશી બનાવી રહ્યો. આપણી માંગ નિત્યની છે તે જ સૂચવે છે કે આપણે વર્ત. માનમાં નિત્ય નથી. જેણે નિત્યાવસ્થામાં અવિનાશીત્વની પ્રાપ્તિ કરી લીધી છે તે સિદ્ધ છે સિદ્ધ પરમાત્મા છે. સિદ્ધ પરમાત્મા કે કેવલિ ભગવંતને નિત્યની માંગ હતી નથી કારણ કે નિત્યની પ્રાપ્તિ અને તૃપ્તિ પછી ઈચ્છા કે માંગ રહેતી નથી. જેની માંગ હોય છે તેને માગનારને અભાવ હોય છે. આ જ સૂચવે છે કે આપણું વર્તમાન દશા અનિત્ય છે અને નિત્ય જેવી કે ઈ ચીજ છે તેની માંગ છે એટલું જ નહિ, અનિત્ય હંમેશાં નિત્યમાંથી જ નીકળે. ઉત્પન્ન હંમેશાં અનુત્પન્નના જ આધારે ઉત્પન્ન થાય. ઉત્પાદનો વ્યય થાય
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૫
તે હમેશાં અવ્યયમાં એટલે કે પ્રવમાં સમાય. દરિયાની ભરતી અને દરિયાની એટ દરિયાના આધારે હોય. દરિયાને આધારે ઉત્પન થાય અને દરિયામાં પછી વિલીન થાય. ઉત્પાદ કે વ્યય હંમેશાં અવ્યય અર્થાત્ ધ્રુવ (નિત્ય) ના આધારે જ હેય.
જેને માંગ છે તેને તેની અપ્રાપ્તિ છે એ પ્રથમ સિદ્ધ થાય. ભોજન ઈછા છે, એ ભૂખે છે અને તંદુરસ્તીની ઈચ્છા રાખનારે નાદુરસ્ત છે એમ પ્રથમ સિદ્ધ થાય. ભોજન લીધા બાદ તૃપ્તિ થઈ જાય પછી ભોજનની ઈચ્છા ન રહે. કેવલિ ભગવંતને કેવલજ્ઞાનના પ્રાગટય બાદ અવિનાશીની ઈચ્છા કે માંગ હોય? ન જ હાય કેમકે સ્વયં અવિનાશી થયેલ છે.
વર્તમાનમાં આપણું દ્રવ્ય-આમ નિત્ય છે અને પર્યાય અર્થાત્ આત્માની અવસ્થા અનિત્ય છે. તે નિત્ય અવસ્થા કઈ એને શોધવી કયાં? જે પદાર્થમાં ઉત્પાદ કે વ્યય નથી, જે વિનાશી નથી, જેમાં પરિવર્તન નથી કે જેને પરિભ્રમણ નથી, અને જેમાં વિકાર નથી તે નિત્ય છે. આપણું સદુ ભાગ્ય છે કે આપણને જૈનદર્શન મળેલ છે. આપણને જે દેવ મળેલ છે તે દેવ પૂણ, નિત્ય અવિનાશી, અવિકારી, વીતરાગ છે, આપણે લેગસ સૂત્ર દ્વારા જે વીસ તીર્થકરનું નામસ્મરણ કરીએ છીએ તે ચોવીસે તીર્થકરે આવી નિત્ય, નિર્વિકારી, પૂર્ણ, વીતરાગ વ્યક્તિઓ છે. તેઓ વિનાશી દશામાંથી છૂટી ગયા છે. એટલે કે મુક્ત થઈ ગયા છે. તીર્થંકર પરમાત્મા તીર્થંકર સ્વરૂપે ભૂમિતલ ઉપર વિચરે છે. ત્યાં સુધી એમને દેહ છે જે વિનાશી છે, પરંતુ
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
એમનુ’ કેવલજ્ઞાન અવિનાશી છે. પ્રથમ મન અને મતિજ્ઞાન (બુદ્ધિ)નુ અવિનાશી ભાવમાં સ’ક્રમણ કરાય છે, જે પૂર્ણ જ્ઞાન કેવલજ્ઞાન-સજ્ઞરૂપે પિરમે છે અને પછી મન અને મતિ -અર્થાત્ ઉપયાગ જેના આધારે રહેલ છે એ આત્મપ્રદેશ જે અવિનાશી તેા છે જ પણ તે દેહમાં પૂરાયેલ-બધાયેલ છે ને રૂપી થયેલ છે એ મુક્ત થાય છે અને અરૂપી બને છે
મન (ઈચ્છા) અને મતિ (બુદ્ધિ)ની ઉત્પત્તિનું મૂળ કેવલજ્ઞાન અને આત્મપ્રદેશ છે. આપણી પાસે સત્તામાં રહેલ કેવલજ્ઞાનના આધારે જ મતિ-શ્રત-વધિ અને મનઃપવ જ્ઞાન ઉદ્ભવે છે. આમ આપણી પાસે આપણા નિત્ય વિભાગ મે છે. એક તા આત્મપ્રદેશ (આત્મદ્રવ્ય) અને ખીજું કૈવલ જ્ઞાન. જે વસ્તુ સ્વયંભૂ ન હોય તેના સવ થા અભાવ કરી શકાય પણ જે સ્વયંભૂ છે તેને દબાવી શકાય કે આવરી શકાય પરંતુ તેના સવ થા અભાવ તા કેાઈ કાળે શકય નથી. આને આપણે સૂર્ય અને વાદળના ઉદાહરણથી સમજી શકીએ. કે તે પણ સ્થૂળ ઉદાહરણ છે. જે વાદળની ઉત્પત્તિમાં સૂર્ય-સૂર્યની ગરમી છે તે જ વાદળ સૂર્યને આવરે છે છુપાવે છે પણ એ વાદળ સૂર્યના અભાવ નથી કરી શકતા ખલકે સૂર્ય વાદળ વિખેરી નાખે છે.
જીવના આત્મપ્રદેશ, શુભાશુભ ભાવ અને કામ વણા મળી કમ થાય છે. એ કમ જે સ્વયંભૂ નથી તેના વિયાગ નાશ અભાવ કરી શકાય છે અને કર્મોંમુક્ત ખની શકાય છે. પરંતુ આત્મપ્રદેશ કે કામ`ણવણા (જે પુદ્ગલ પરમાણુ છે) ના કયારેય નાશ ન કરી શકાય. પુદ્ગલદ્રશ્યમાંન વણ-ગંધ-રસ-સ્પશ અને શબ્દ એ પુદ્દગલ દ્રવ્યના સ્વાભા વિક ગુણ છે જેના પુદ્ગલદ્રવ્યમાંથી સર્વથા અભાવ ન કર
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૭ શકાય. આપણામાં અર્થાત્ આત્મામાં અનિત્યતા પુદગલનૈમિત્તિક સંગિક છે. જ્યારે પુદગલની અનિત્યતા સ્વાભાવિક છે. પુદ્ગલદ્રવ્ય અને અનિત્યતા આધારઆધેય છે.
આમ આપણી અનિત્યતા જે પુદ્ગલ નૈમિત્તિક છે તે પુદ્ગલના નિમિત્તને ટાળીને તેને સર્વથા અભાવ કરી શકાય છે. આ પ્રમાણે ટાળેલી અનિત્યતાને અંતે જે અવસ્થા રહી જાય છે તે નિત્યાવસ્થા-નિત્ય પર્યાય ! એ નિત્યપર્યાય આત્મદ્રવ્યના આધારે છે. આત્મદ્રવ્ય તે નિત્ય છે જ પણ આત્માની અવસ્થા જે નિત્ય બની ગઈ એનું જ નામ મેલ! અવસ્થા હાલત-પર્યાય)ની અનિત્યતા એ જ દુઃખ, સંસાર અને બંધન છે.
જે પદ એક છે તે વિશ્વમાં હોય જ એવી પદની પ્રરૂપણાથી વ્યાકરણશાસ્ત્રની અપેક્ષાએ “મેક્ષની સિદ્ધિ કરી. વ્યાકરણશાસ્ત્ર કરતાંય આપણા જીવનનું દર્શન કરીશું તે પણ “મેક્ષિતત્ત્વની સિદ્ધિ સહજ થઈ શકશે જે સ્વાનુભૂતિ છે.
શું આપણને બંધન ગમે છે? બંધનને અર્થશે? બંધન કેઈને કયારેય ગમતું નથી. આપણે જે દુઃખ વેઠીએ છીએ તેના કારણમાં-મૂળમાં બંધન છે. સુખવેદન જેમ તત્વ છે તેમ દુ:ખવેદન પણ તત્ત્વ છે. દુઃખ અનિષ્ટ છે માટે બંધન છે દુઃખને સર્વથા નાશ એટલે બંધનને સર્વથા. નાશ અર્થાત્ મેક્ષ !
કદાચ કોઈ કહેશે કે તે બંધનને માનતા નથી. એટલે તેને માટે મુક્તિને કોઈ પ્રશ્ન જ રહેતો નથી. એવી વ્યક્તિને
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
આપણે પૂછીએ કે ભાઈ ! મધનની વાત ખાજુ પર રાખ અને દુ:ખનુ વેદન છે કે નહુિં તે કહે. જવાબ મળશે કે.... દુઃખ છે અને તે દુઃખનુ હું. વેદન કરું છુ.” હવે દુઃખનુ કારણ તપાસીશું તે એના મૂળમાં કાંઈક ભૂલ જણાશે. આપણા જીવનવ્યવહાર છે કે જે ભૂલ કરે તે અદિખાનામાં —જેલખાનામાં–કેદમાં જાય, અર્થાત્ દિ અને અને જેલમાં ખંધનનુ દુ:ખ ભોગવે.
ભૂલ અને દુઃખનો ક્રમ પાડવાની જરૂર છે, વ્યક્તિ દુઃખ અને સુખને અવશ્ય અનુભવે છે, અને જાણે છે તેમ માણે છે. સુખ અને દુઃખ ન દેખાતાં હૈાવા છતાં સહુ માને છે. કેમકે એ નિજ અનુભવની વાત છે. પણ દુ:ખના કારણમાં પાપ અર્થાત્ દોષસેવન (ભૂલ) અને સુખના કારણમાં પુણ્ય અર્થાત્ ગુણસેવન (સદ્ભાવ-સત્કા) રહેલ છે એને જીવ જોતા નથી અને માનતે નથી અને છતાંય આશ્ચયની વાત તા એ છે કે પ્રત્યેકે પ્રત્યેક વ્યક્તિ સર્વથા દુઃખથી મુક્તિ તથા અનંત–અક્ષય-અખ ડ-અવ્યાબાધ એવાં સ્વાધીન ને પૂર્ણ સુખની ઈચ્છા રાખે છે. જીવની રા ઈચ્છા તે જ તેની મેાક્ષની ઈચ્છા થઈ. આમ જીવ મેાક્ષને માનતા નથી પણ મેાક્ષના ભાવને તેા ઈચ્છે જ છે. વળી જીવ પરમાત્મ વ્યક્તિ કે પરમાત્મ તત્ત્વ-પરમાત્મ સ્વરૂપને માનતે નથી પરંતુ પરમાત્મ વ્યક્તિ જેવી નિત્યાવસ્થા—-પરમભાવની માંગ તેા રાખે જ છે. આ જ જીવનું અજ્ઞાન છે અને મેહ કહા કે મૂઢતા (મૂર્ખતા) તે છે જે જીવના રાગ છે.
જ્યાં રાગ પડયા છે, જ્યાં ઊધે! રાગ પડયા છે ત્યાં વૈરાગ્ય કરવાના છે. જે વસ્તુ અનિત્ય છે, ખ ધનરૂપ છે અને ખંધન વડે દુ:ખ છે ત્યાં વૈરાગ્ય કરવાના છે અને નહિ કે
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૦૯ દેવ ગુરુધર્મ પ્રત્યે. દેવ-ગુરુ-ધર્મ પ્રત્યે રાગ હોય તે તે પ્રીતિને ભક્તિ કહેવાય. દેવ-ગુરુ-ધર્મના સંબંધથીસંગથી કાંઈ ભોગસુખ વૃત્તિ જાગૃત થતી નથી અને ત્યાં ભોગસુખ તૃપિત છે નહિ માટે તે દેવ–ગુરુ ધર્મ પ્રતિની જે ભાવના છે તે ભક્તિ કે અનુરાગ કહેવાય.
આસક્તિ છે ત્યાં રાગ છે–આ રાગને વૈરાગ્યથી કાઢી વીતરાગ થવાનું છે. વીતરાગતા સાધ્ય છે અને વૈરાગ્ય સાધન છે જ્યારે રાગ એ આત્માના મૂળ વીતરાગ સ્વભાવની વિકૃતિ છે,
વિનાશી પદાર્થમાં અવિનાશીની બુદ્ધિ કરીએ તેટલી મૂહતા અને તેટલે રાગ. વિનાશી પદાર્થ પ્રતિ વિનાશી બુદ્ધિ સાચી ત્યારે કહેવાય જ્યારે વિનાશી પ્રદાર્થ પ્રતિ વૈરાગ્ય થાય અને અરુચિ થાય. અરુચિ કરીએ તે સાચી ત્યારે કે જ્યારે જેની પ્રતિ અરુચિ થઈ હોય, એ વિનાશી પદાર્થની ઉત્પત્તિને બંધ કરીએ એટલે કે આરંભને બંધ કરીએ પછી આરંભ દ્વારા જે પરિગ્રહ ઊભું કર્યો હોય એનું દાન કરીએ અને જે કાંઈ ડું આવશ્યક રાખીએ તેને ઉપયોગ ભેગ માટે નહિ પણ વેગ માટે વૈરાગ્યપૂર્વક કરીએ. આ પ્રમાણેને એક્ષપ્રાપ્તિની સાઘનાને કેમ છે.
રાગ છૂટી ગયો અને વૈરાગ્ય થઈ ગયે તેટલા માત્રથી વાત પતી જતી નથી વિનાશી પ્રતિ અરુચિ થઈ પણ અવિ નાશીની પ્રાપ્તિ અવિનાશી વ્યક્તિની પ્રીતિ-સ્મૃતિ એને ભક્તિ વિના શકય નથી. વૈરાગ્યની સાથે સાથે અવિનાશીપદનું લક્ષ્ય રાખવાનું છે અને અવિનાશી એવી વ્યક્તિના શરણે જઈ તેના આદરસત્કાર-સમાન–બહુમાન ભક્તિ કરવાના છે એને સર્વસ્વ ગણી એમાં ઓતપ્રેત થઈ જવાનું છે. અવિનાશી વ્યક્તિને પકડ્યા સિવાય અવિનાશી અર્થાત સ્વરૂપની વાત કે પ્રાપ્તિ થઈ શકતી નથી.
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
અવિનાશી વ્યક્તિને પકડવી તે ભક્તિ છે જ્યારે - સ્વરૂપપદનું જે લક્ષ્ય છે તે જ્ઞાનયોગ છે. અને વિનાશી પ્રતિની અરુચિ વૈરાગ્ય ભાવના છે એ ત્યાગપૂર્વક કામગ છે. આ ભક્તિયોગ જ્ઞાનગ અને કર્મવેગ એ ત્રણે એક્ષપ્રાપ્તિની સાધનાના પાયા છે. ત્રણમાંથી એક હોય તે તે બીજ બેને ખેંચી લાવે છે અગર તે ત્રણમાંથી એક હોય અને બીજા બે ન હોય તે જે એક હેાય તે તેય ટકે નહિ. ત્રણમાં કેઈ એકબીજાની અપેક્ષાએ ગૌણપ્રધાન હોય પણ ત્રણેય હોય ત્યારે જ વિનાશીથી છૂટેલે, અવિનાશીથી જોડાયેલ-અવિનાશીના લક્ષ્ય સ્વયં અવિનાશી બની સર્વથા બંધનમુક્ત થઈ શકે.
સાંભળવું, જેવું અને અનુભવવું એ જીવ માત્રને વ્યવહાર અને ચાલ છે. છેવટે અનુભવમાં અર્થાત વેદનમાં સહુ સરખા છે માટે અનુભવતત્ત્વને લઈને મોક્ષની સિદ્ધિ સહજ છે કારણ કે બંધન અને દુઃખ સર્વને પ્રત્યક્ષ છે. એની સામે મુક્તિ અને અનંતસુખ સહજ સિદ્ધ છે.
જીવ માત્રની માંગ સાચી છે પણ માગ ખોટો છે. જીવ માત્રની માંગ સાચી છે પણ મથામણ બેટી છે.
ચાલે ત્યારે અવળી ચાલથી સને અસત્ સાથે અને ચિદને અચિદ્ર સાથે જોડી આનંદને સુખદુઃખ રૂપે પરિણમાવ્યો છે તેને સવળી ચાલે ચાલી ચિને સત સાથે જોડી સુખદુ:ખના ચકવાને ભેદીને સચ્ચિદાનંદ સ્વરૂપને આપણે સહુ પ્રાપ્ત કરીએ!
સંકલનકાર ઃ સૂર્યવદન ઠાકરદાસ ઝવેરી
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
બહિરાત્મા–અંતરાત્મા–પરમાત્મા
પં. પન્નાલાલ જગજીવનદાસ ગાંધી સમગ્ર ચૌદ રાલેક બ્રહ્માંડ-(Universe) પાંચ દ્રવ્ય અર્થાત્ પાંચ અસ્તિકાય (અસ્ત=પ્રદેશ અને કાયમૂડું)નું બનેલ છે. આ પાંચ અસ્તિકાય (૧આકાશાસ્તિકાય (૨) ધમ. સ્તિકાય (૩) અધમસ્તિકાય (૪) પુલાસ્તિકાય અને (૫) જીવાસ્તિકાય છે. એમાં ય જે કાઈ વિશ્વનિર્માણ અર્થાતુ વિશ્વરમત છે તે તે કેવલ પુદ્ગલાસ્તિકાય અને જીવાસ્તિકાયની
આખાય ચૌદ રાજલકની જીવ-અજીવ, નિત્ય-અનિત્ય, વિનાશી—અવિનાશી, રૂપી-અરૂપી, તથા દૈત-અદ્વૈતમાં જેમ વહેચણ થઈ શકે છે તેમ સઘળાંય જીવન બહિરામા, અંતરામાં અને પરમાત્મા એમ ત્રણ પ્રકારમાં વહેંચણું થઈ
શકે છે.
એકમાત્ર જીવ (સંસારી) સિવાય ચૌદ રાજલેકમાં બધાં ય દ્રવ્ય નિયમ પ્રમાણે કાર્ય કરે છે. માટે જ જીવને નિયમમાં લાવવા સંયમની આવશ્યક્તા છે. તેથી જ આચારાંગસૂત્રનિયમસાર જેવા ગ્રંથોનું પૂર્વાચાર્યોએ નિર્માણ કર્યું છે. - કસ્તુરી મૃગ પિતાની સુગંધને બહાર શોધતો ફરે છે, એ પ્રમાણે જે જીવ પિતામાંથી નીકળતાં પોતાના સુખને બહાર શોધતે ફરે છે અને પુદ્ગલમાં સુખબુદ્ધિને ભેગવૃત્તિ સ્થાપી એમાંથી જ સુખ મળે છે એવી ભ્રાંતિમાં જે રાચે છે તે જીવ બહિરામાં છે.
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨
આતમબુદ્ધે કાયાદિક ગ્રહ્યો બહિરાતમ અઘરૂપ 'સુન્ની.... સુમતિનાથ ભગવાનના સ્તવનની આ કડી દ્વારા શ્રી આનંદ ધનજી મહારાજે આ જ વાત કહી છે.
આવા બહિર્મુખી જીવા પુદ્ગલામિની એટલે કે ભૌતિકવાદી કહેવાય છે. જેએ કેવળ દેહભાવથી જીવનારા દંહાધ્યાસમાં જ રાચનારા હાય છે. તથા મનથી શરીરને જ જોનારા અને સર્વસ્વ માનનારા હોય છે. ગુણસ્થાનકની દૃષ્ટિએ વિચારીએ તે તે પહેલાં ગુણસ્થાનકના મિથ્યાર્દષ્ટિ અનજના છે, તેએ શરીર સહિત શરીરના કામમાં આવતી સઘળી ખાદ્ય સામગ્રીને પેાતાના સવ સ્વરૂપે માને છે, અને રાગભાવે વર્તે છે, જેમાંથી જ બધાં દોષોની ઉત્પત્તિ થાય છે, જેને અધમ કહેવાય છે. પરમાં સ્વવષ્ટિ કરી એ પર નૈમિતિક સુખને માણનારા છે. જે સુખની આગળ અને પાછળ દુઃખ હાય છે, તે અસત્, વિનાશી, અનિત્ય અવસ્થા છે. એમાં આસક્તિ છે. માહ છે, વાસના છે, તૃષ્ણા છે મૂઢતા છે, અજ્ઞાન છે અને તેથી રાગ અને દ્વેષ છે. આ મેાહ અને અજ્ઞાનવશ આત્માનું દેહ પ્રત્યેનુ મારાપણુ, એટલે કે દેહભાવ-દેહમમત્વ છે તે જ માહિરાત્મપણું છે અથવા તે જીવ પેાતાની સ્વરૂપ અભાનતાએ પર એવાં પુદ્ગલમાં સ્વરૂપ બુદ્ધિથી—સચ્ચિદાનંદ બુદ્ધિથી-સત્ય-શિવમ્-સુન્દરમ્ બુદ્ધિથી પુગલ (ભૌતિક પદાર્થો) દ્વારા સુખ ઈચ્છે છે તે જ તેનું બહિરાત્મપણું છે. જે સંસાર છે કેમકે એમાં સરવા પણું છે. સરિત ઇતિ સંસાર ! એક વસ્તુ પરથી ખીજી વસ્તુ પર, એક વ્યક્તિ પરથી બીજી વ્યક્તિ પર, એક ઈચ્છામાંથી ખીજી ઈચ્છામાં, એક અવસ્થામાંથી બીજી અવસ્થામાં અને
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૩
એક ભવમાંથી, બીજા ભવમાં જીવ સર્યા કરે છે. એમ વારંવાર સર્યા કરે છે તેથી તેને સંસાર કહે છે. એમાં આત્મા, મન અને શરીરનું એક ક્ષેત્રી એકીકરણ છે તેમાં કર્મના ઉદયની આધીનતા છે. જે દયિક ભાવ છે જે ગુણ સર્વથા–આવરાયેલ હોય અને અંશે પણ ખુલે ન હોય તેને ઔદૂયિકભાવ કહેવાય છે.) એવાં જ પરમા ભાથી પણ વિમુખ છે અને પિતાના સ્વરૂપથી પણ વિમુખ . તેમ જ આધિ વ્યાધિને ઉપાધિના ત્રિવિધ તાપથી ગ્રસ્ત છે. અહીં આધિ એટલે અધ્યાત્મિક (માનસિક) દુઃખ, વ્યાધિ એટલે કાયિક દુઃખ (રેગ) અને ઉપાધિ એટલે બાહ્ય પ્રતિકૂળ સંગ છે એ દષ્ટિને દશ્યમાં સમાવે છે અને યને જાણીને શેયને ચૂંટે છે. એમને નથી કેઈ સાધ્ય કે નથી કેઈ દયેય એટલે સાધનાને પ્રશ્ન છે જ નહિ. તેઓ અસાધક છે. એમાં ગતિ છે પણ પ્રગતિ નથી, ધાણીના બેલની જેમ સંસારમાં ચકરાવી લીધા કરે છે. સંસારમાં ભ્રમણ ચાલુ ને ચાલુ જ રહે છે. પરિઘ ઉપર ઘૂમ્યા કરે છે પણ ધરી તરફ કેન્દ્ર તરફ તેમનું ગમન હેતું નથી.
આવા પુદગલાભિનંદી ભૌતિકવાદી જીવ જ્યારે સુખ દુઃખના રાકરાવાથી થાકે છે, સુખ મેળવવા જતાં દુઃખી થાય છે ત્યારે આંતરખેજ કરે છે અથવા તે કઈ સંતના સમાગમમાં આવે છે ત્યારે કે પછી અધ્યાત્મગ્રંથના વાચનથી પિતાની ઝાંઝવાના જળ મૃગજળ પાછળની પરિણામવિહીન દેટને પીછાને છે ત્યારે અંતરમુખી થાય છે. આંતરનિરીક્ષણ કરે છે અને આંતરને જેતે થાય છે. પિતાના સ્વરૂપનું ત્યારે એને ભાન થાય છે. અને બહિરામપણામાંથી અંતરાત્મપણા તરફ વળે છે. આ બહિરાત્મપણાનું અંતરાત્મપણામાં રૂપાંતર
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪ કરવું તે સત્યાગ્રહ છે. એ દુર્જનમાંથી જ બને છે, અને જનમાંથી સજજન બને છે. આગળ વધે છે. સાધુ થાય છે. સંત-મુનિ–મહાત્મા-ધર્મામા બને છે. એથીય આગળ વિકાસ સાધતે નિર્ચથ. જીતેનિદ્રય, અણગાર થઈ અંતે પોતાના પરમ આત્મસ્વરૂપનું પ્રાગટીકરણ કરી પરમાત્મા બની કૃતકૃત્ય થાય છે.
જેમ પુગલના સૂક્ષ્મ અને બાદર એવા બે ભેદ છે તેમ પુગલના સચિત એટલે કે જીવયુક્ત પુદ્ગલ અને અચિત એટલે કે જીવ રહિત પુદ્ગલ એવા બે ભેદ છે. એ જ પ્રમાણે જીવના સંસારી અને સિદ્ધ એવા બે ભેદ છે. સંસારી જીવે છે તે પુગલ સહિતના દેહધારી જીવે છે જ્યારે સિદ્ધના જ પુદ્ગલ રહિત. પુદ્ગલમુક્ત એવી શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપી, સિદ્ધ સ્વરૂપી અરૂપી જીવે છે. જેઓ સહજાનંદી અને
ગાતીત છે. તેઓ દેહાતીત એવા અદહી, અશરીરી, અક્રિય, પિતાના પરમ સ્થિરત્વને પ્રાપ્ત કરી ચૂકેલ પરમાત્મા છે. એવાં આ પરમાત્મા પોતાના અદેહી પણાને પ્રાપ્ત કરવા અગાઉ દેહધારી હોય છે અને ભૂમિતલ ઉપર, ભવ્યજીવે પર યોગાનુયોગ ઉપકાર કરતાં વિચરતાં હોય છે. એવા પરમાત્મા જેઓ તીર્થની સ્થાપના કરનારા છે તે તીર્થકર પરમાત્મા અથવા આરિહંત પરમાત્મા તરીકે ઓળખાય છે. અને જેઓ તીર્થની સ્થાપના નથી કરતાં એ સામાન્ય કેવલિ ભગવંત તરીકે ઓળખાય છે. ઉભય દેહધારી હોય છે. તેઓ વીતરાગ, સર્વજ્ઞ અને નિર્વિકલ્પક હોય છે. દેહ હેિવાના કારણે અને વ્યાપાર હેવાથી તેઓ સંગી કેવલિ કહેવાય છે. અને યોગ સક્રિય હોય છે. જૈન દર્શનના સાધના એપાન જે ગુણસ્થાનક કહેવાય છે તેની
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૫
દષ્ટિએ તેઓ તેરમાં ગુણસ્થાનકે હોય છે. પરંતુ દેહ હેવા છતાં તેઓ દેહાતીત હોય છે અર્થાત વિદેહી હોય છે. એટલે કે દેહભાવનો સદંતર અભાવ હોય છે એ વિદેહી કેવલિ ભગવંતે જ્યારે આયુષ્ય કાળ પૂર્ણ થવાં આવે છે. ત્યારે સિદ્ધા-મા બનતાં પહેલાં પિતાના આત્માની પરમસ્થિરતા, પરમ અક્રિયતાને પ્રાપ્ત કરવા પૂવે સઘળાં ય વેગવ્યાપારનો નિરોધ કરવાની શૈલેશીકરણની જે પ્રકિયા અલ્પકાલીન કરે છે તેને ચૌદમું ગુરુસ્થાનક અર્થાત્ એવી કેવલિ ગુણસ્થાનક કહે છે. ત્યાં અચાગી કહેતાં ગમભાવ નથી હેતે પરંતુ ગવ્યાપાર એટલે કે ગકિયા અલ્લાવ હોય છે. સદંતર કય એ ની હોય છે. એના અંતે દેહત્યાગ કરી તેઓ વિદેડી અવસ્થામાંથી અડી અવસ્થામાં ચાલી જઈ કૃતકૃત્ય થઈ સિદ્ધ પરમાત્મા બની જાય છે.
આવી આ પરમાત્મા–સિદ્ધાત્મા થવાની સાધના જે જી. અંતરમુખી થઈને કરે છે તે સહ અંતરાત્મા છે. આ અંતરમુખી બનેલ સાધક આત્મ સાધનાના-ગુણસ્થાનકના ક્રમમાં શોધ ગુણસ્થાનકથી બારમા ગુણરથાનકની અંદર હોય છે.
હિમુખી જીવ, અંતરમુખી જીવ બનતાં પૂર્વે પિતાના તામસભાવ અર્થાત્ દૂeભાવ ત્યજી રાજસભાવમાં આવે છે.
જ્યાં દુર્જનતા નથી હોતી પણ વિલાસીતા અને ભગવૃત્તિ હોય છે. તામસભાવમાં દુર્જતા હોય છે. લુંટી ખાવાની વૃત્તિ હોય છે. એમાં “મારું” એ તો “મારું” જ ના ભાવની સાથે ‘તારુ” એ પણ “મારું” ને ભાવ હોય છે. જ્યારે રાજસભાવમાં “તારું ભલે “તારું રહ્યુંતારુ” મારે ન જોઈએ પણ “મારું” એ “માયું છે. હું એને હકદાર છું અને
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬
એને ભેગવટો હું કરીશ. આવા આ તામસ અને રાજસભાવ. જે દુર્ભાવ છે. એમાંથી બહાર નીકળી આત્મા બીજાને પણ વિચાર કરતે થાય છે. અન્યના દુઃખને પણ ખ્યાલ કરે છે અને ત્યારે પોતાના હકને પણ બીજાના દુઃખ દૂર કરવા અને બીજાને સુખી કરવા ત્યાગ કરે છે જે જીવને સાત્વિક ભાવ છે એ ભાવમાં “તારુ તે તારું જ છે પણ “મા” જે છે એને ખપ હોય તે જા લઈ જા એ “તારું” જ છે એવી ત્યાગવૃત્તિ હોય છે. આ આ સાત્વિક ભાવ તામસ અને રાજસને દબાવે છે અને છેવટે એને નાશ કરે છે. છતાં એ પહેલું મિથ્યાત્વ ગુણસ્થાનક જ હોય છે. ત્યાં કષાયની મંદતા હોય છે. જેને લઈને તેને મંદ મિથ્યાત્વ કહે છે. અહીં દોષ પ્રતિ દોષ દષ્ટિ હોય છે અને ગુણને ખપ હોય છે. દયા, દાન, સેવા, પરોપકાર, ત્યાગ, અહિંસા, ક્ષમા, સંતોષ, સહિષ્ણુતાના ગુણ હોય છે. ત્યાં તેજે, પદ્મ અને શુકલ રૂપ શુભ લેશ્યા હોય છે. (લેશ્યા એટલે આત્માના અધ્યવસાયના સારા નરસા રંગ જેમ પૃગલના સારા નરસા રંગ હોય છે એમ અધ્યવસાયના–ભાવના પણ રંગ હોય છે જે આજનું વિજ્ઞાન પણ માન્ય રાખે છે.) આ અધ્યાત્મનું સંધિ સ્થાન છે છતાં ય ત્યાં આત્માના સ્વરૂપનું અજ્ઞાન હોય છે. સ્વરૂપ અભાનદશા હોય છે. પરંતુ શુભસાત્વિક ભાવ હોય છે. જેના સથવારે સત્સંગથી સ. વાચનથી કે ચિંતન-મનન મંથનથી ઉઘાડ થાય છે અને જગત મિથ્યા બ્રહ્મ સત્યનું અર્થાત્ સંસારની અસારતાનું ભાન થાય છે. નિત્યાનિત્ય, ભેદભેદ, તાતને વિચાર આવે છે. આત્માની અવિનાશીતા અને દેહની ક્ષણભંગુરતાનું ભાન થાય છે. દેહાત્મબુદ્ધિમાંથી દેહ અને આત્માની
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૭
ભિન્નતાને સમજતા થાય છે, અવિનાશીનુ લક્ષ્ય થાય છે. મૈાક્ષસુખની,પૂણ સુખની, શાશ્વતસુખની ખેવના થાય છે. નધર-ફાણિક – આભાસી એવાં ભૌતિકસુખ પ્રતિવૈરાગ્ય જાગે છે. સાથે સાથે અવિનાશી એવો પરમાત્મ વ્યક્તિ તથા ૫૨મા વ્યક્તિના ચાહક અને વાહક એવાં સત-સાધુ–સન્યાસી-મુનિમહાત્મા ગુરુદેવા ભક્તિભાવ જાગે છે. વળી પરમાત્મ વ્યક્તિ એવાં અરિહંત પરમાત્મા– તીર્થંકર પરમાત્મા કથિત માક્ષમા-અધ્યાત્મમાગ કે જે ધમ છે તેના પ્રતિ પ્રીતિ થાય છે, આમ દેવ-ગુરુ-ધર્માં પ્રતિ પ્રીતિ અને ભક્તિ જાગે છે. આ સાધનાનું ચેાથું સેાપાન એટલે કે ચાથુ ગુણસ્થાનક છે, જે દૃષ્ટિ પરિવર્તન છે. સાધનાના આ ગુણસ્થાન કે અભિપ્રાય, મંતવ્ય બદલાય છે. દષ્ટિ ફરે છે, ખાટી મિથ્યા દૃષ્ટિનુ' સાચી સમ્યગ દૃષ્ટિમાં પરિવર્તન થાય છે. દેહાત્મબુદ્ધિ ટળે છે. ભેદષ્ટિ ખૂલે છે. છતાં ત્યાગ હાતા નથી. તેથી તેને સમ્યગ્દષ્ટિ અવિરતિ કહે છે. આ તમકકે અનંતાનુ ધી કષાયમાં સુધારા થાય છે. અહી ધમ પ્રવેશ છે; પણ ધર્મક્રિયા નથી. માંગમાં વિવેક છે પણ મર્યાદા નથી. ભેગમાં વિવેક છે પણ મર્યાદા નથી. આગળ ઉપર સમ્યગ્રદૃષ્ટિ સાધકમાં ત્યાગવૃત્તિની સાથે ત્યાગપ્રવૃત્તિની શરૂઆત થાય છે. ગૃહસ્થાવાસમાં રહેવા છતાં આંશિક પણ ત્યાગ-પચ્ચક્ખાણ ચાલુ થાય છે. સત્સંગનુ પ્રમાણ વધે છે અને ત્યારે તે સમ્યગદષ્ટિ દેશિવરતિ કહેવાય છે. જે પાંચમુ ગુણસ્થાનક છે જે દૃષ્ટિ પરિવર્તન થયુ હાય છે તેની જાળવણી રક્ષા અને વૃદ્ધિ તથા શુદ્ધિ વિરતિથી એટલે કે ત્યાગ પચ્ચક્ખાણાદિના કારણે જ થાય છે. અહી આરંભ પરિગ્રહ અને ભાગના આંશિક ત્યાગ
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
હોય છે. છતાં ય આ દેશવિરતિમાં પણ ગૃહસ્થાવાસના કારણે પતનનાં બાહ્ય નિમિત્તાને સર્વથા ત્યાગ હેતે નથી અને અસ૬ આરંભ સમારંભની અર્થ-કામની પ્રવૃત્તિ ચાલુ હોય છે. એટલું છે કે અહીં માંગ અને ભેગમાં મર્યાદા હોય છે; દેશાવરતિના સ્વાદે વિકાસના આગળના તબકકામાં આરંભ પરિગ્રહ અને ભેગના સર્વથા ત્યાગે એટલે કે ગૃહસ્થાવસ્થાના ત્યાગથી અને ન્યાસાવસ્થાના સ્વીકારથી સર્વવિરતિ એવા છઠ્ઠા ગુણસ્થાનકે પદાર્પણ થાય છે. આ સાધુ અવસ્થા મુનિ અવસ્થા છે. અહીં પ્રાપ્તને ત્યાગ છે અને અપ્રાપ્તિની ઈચ્છાને પણ ત્યાગ છે. દેહાવશ્યક વસ્તુની પણ માલિકી ભાવનાને ત્યાગ છે. દેશવિરતિ એવાં પાંચમા ગુણસ્થાનક સાધકને પરવશતા અને પરાધીનતા ઊભી હોય છે જ્યારે છઠ્ઠા ગુણસ્થાનકે રહેલ સર્વવિરતિધર સાધક સાધુ ભગવંતે સ્વાધીન અને સ્વાવલંબી હોય છે. પતનના બહારનાં નિમિત્તોને અભાવ હોય છે અને સમક્તિની પૂર્ણ જાળવણ રક્ષા, વૃદ્ધિ અને બુદ્ધિને અનુકૂળ પરિસ્થિતિ હોય છે. સાધકને આ કક્ષાએ પહોંચ્યા બાદ કાંઈ જોઈતું નથી સિવાય કે આત્માનુભૂતિ, આત્મસાક્ષાત્કાર, શાશ્વત નિત્ય અવિનાશી મેક્ષસુખ.
આત્મવશમ સુખમ સર્વમ્ પરવશમ દુઃખમ સર્વમ એ સાધના સૂત્રની અહીં પૂર્ણ પ્રાપ્તિ થાય છે. આ સાધના પરમ નિર્દોષ અને બળવાન છે. છતાંય આ સાધકનું સાધ્ય. સૂત્ર તે...
“યે મૃમ તત્ સુમ’ છે. એટલે કે ખરેખર તે જે જ્ઞાનની પૂર્ણત
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૯
છે તે જ સુખ છે. જ્ઞાનની પૂર્ણતા એટલે વીતરાગ જ્ઞાન, નિવિકલ્પકજ્ઞાન અને સજ્ઞ જ્ઞાન આ સ્થિતિમાં સથા દુઃખ મુક્તિ છે અને અનંત સુખની પ્રાપ્તિ હોય છે જે સ્થિતિને જીવ માત્ર અનાદિકાળથી પેાતાની અજ્ઞાન અવસ્થા માં પણ જાણે અજાણે ય ઈચ્છી રહ્યો છે.
આ સથ્ય સૂત્રના લક્ષ્ય પૂર્ણતા પ્રતિની જાગૃતિમાં વૃદ્ધિ થાય છે અને સાધક અપ્રમત્ત બને છે. સૌનિક જેમ યુદ્ધના મેરચે હરપળ સાવધ જાગૃત અને ચાર રહે છે એમ અડ્ડી' આ કક્ષાએ સાધનામાં અત્યંત સાવધાન રહે છે જે આપણને ગૌતમસ્વામીના જીવનવૃત્તાંતમાં જોવા મળે છે. પળે પળે ગૌતમસ્વામીને દેવલજ્ઞાન પ્રાપ્તિની ઝંખના હોય છે. આ થાનકને સાતમ્' સવિરતિ અપ્રશત્ત ગુણ સ્થાનક ડે છે. જ્યાં સાધકને આત્મ સાક્ષાત્કાર, આત્મસુખ, બ્રહ્મસુખ, પૂર્ણતાના સુખની ક્ષણિક પણ ઝાંખી થાય છે. ઝલક પ્રાપ્ત થાય છે. છઠ્ઠાથી સાતને અને સાતમાથી છઠ્ઠ ગુણસ્થાનક કે આવનજાવન ચાલુ રહે છે. એમ કરતાં સાતમાં ગુણસ્થાનક અધ્યવસાયી કાળ અને રસ વધતાં ધનાના છેલ્લે તબકકે: જેને ક્ષપકશ્રેણી કહેવાય છે તેની શરૂઆત થાય છે. અહી જે છેવટને સંજવલન્ ના ( કષાયની રસમ વ્રત: ) રહ્યો હાય છે તેના સધાતી કર્યાં! આત્માના સ્વરૂપ-(જ્ઞાન)ના સ્વરૂપ (કેવલજ્ઞાન)ને, ઘાત–નાશ કરનારાં કર્માં] ના ક્ષય (નાશ) ની શરૂઆત થાય છે અને આડમા, નવમા, દશમા ગુણ સ્થાનકે આરૂઢ થાય છે. જ્યાં દશમા ગુણસ્થાનકની અંતે વીતરાગતાની પ્રાપ્તિએ મેહનીયકમ ના સથાનાશ કરે છે અને ખારમા ગુણસ્થાનકે પ્રવેશ થાય છે. અહીં મતિજ્ઞાન
(
તથા
· કષાય
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
સપૂર્ણ અવિકારી બને છે. આ કક્ષાએ મેહમુક્તિ છે પરંતુ જ્ઞાન ઉપરનું આવરણ હજુ હઠેલ નથી. વીતરાગતા તે આવરણને, દશ નાવરણીયકમ, જ્ઞાનાવરણીયકમ અને અતરાયકમ એમ ત્રણ ધાતિકર્માના નાશ કરીને, હઠાવે છે પછી જે અવસ્થા પ્રાપ્ત થાય છે તેને સચેાગી કેવલિ અવસ્થા કહેવાય છે અને તે તેરમું ગુણસ્થાનક છે. અહી આ કક્ષાએ જે જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે તે સર્વ આવરણથી રહિત, રાગદ્વેષથી રહિત સવિકલ્પથી રહિત એવુ' સ ક્ષેત્રના સવકાળના સર્વ દ્રવ્યના સર્વ ગુણ અને પર્યંચનું જ્ઞાન હોય છે તેથી તે જ્ઞાન, વીતરાગ જ્ઞાન, નિવિકલ્પ જ્ઞાન અને સર્વજ્ઞ જ્ઞાન કહેવાય છે. જેને ટૂંકમાં કેવલજ્ઞાન હે છે. સાધનાની આ ચરમ સીમાએ જીવના ઉપયાગ અવિકારી અને અવિનાશી બને છે (ઉપયાગ એટલે જીવનુ જ્ઞાન અને દન અથવા જોવા ને જાણવાની શકિત), જ્ઞાન ક્રમિક હતુ. તે અક્રમિક થાય છે અને ઉપયાગવત દશાની પ્રાપ્તિ થાય છે. આ અવસ્થા સયાગી-સદેહી પરમાત્મ અવસ્થા છે. સાધકની સાધનાની અહી' સમાપ્તિ થાય છે શુદ્ધભાવ–સ્વભાવદશાની પ્રાપ્તિ થાય છે. આ દશામાં એ પરમાત્માવસ્થામાં જ્યાં સુધી આયુષ્યકાળ પૂર્ણ ન થાય ત્યાં સુધી ચેાગાનુયોગ ઉપકાર કરતાં ભૂમિત ઉપર વિચરે છે. અંતે આયુષ્યકાળ પૂર્ણાહુતિ પૂ અર્થાત્ નિર્વાણ સમયે સ યોગ વ્યપાર-યોગક્રિયાનુ' સ્થિરિકરણ કરે છે. જેને શૈલેશીકરણ કહે છે એ ચૌદમુ' ગુણસ્થાનક છે, જે અત્યંત અલ્પકાલીન છે. પરાકાષ્ઠાની આ અંતિમ અલ્પકાલીન પ્રક્રિયા દ્વારા દેહના બંધનમાંથી પણ આત્મપ્રદેશને એટલે કે આત્મા ને મુકત કરે છે અને નિર ંજન નિરાકાર સિદ્ધપરમાત્મા
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૧ મની રૂપાતીત થાય છે અને પ્રદેશમુક્તિ કહેવાય. આમ અધાતિકર્મને ક્ષય એટલે પ્રદેશમુકિત અને ધાતિકમને ક્ષય એટલે ઉપયોગ મુકિત. આ પ્રમાણે બે ભેદે મુક્તિ ઘટાવી શકાય કેમકે કર્મના ક્ષયને કેમ જ એ પ્રમાણે છે.
સાધનાની આ સેવાન શ્રેણીમાં પહેલાં ગુણસ્થાનકે રહેલ સાત્વિક ભાવવાળા એ સજન છે અને ચેથાથી બારમા ગુણસ્થાનકે રહેલ જીવો અંતરામાં છે જ્યારે તેરમા તથા ચૌદમાં ગુણસ્થાનકે જીવે સોગી (સાકાર) પરમાત્મા છે અને સિદ્ધાવસ્થાને પ્રાપ્ત કરી ચૂકેલ સિદ્ધ પરમાત્મા યોગાતીતરયાતીત નિરાકાર) પરમાત્મા છે
અંતરાત્માને આપણે આપણા જીવન વ્યવહારમાં તેમની જુદી જુદી કક્ષા પ્રમાણે જુદાં જુદાં નામે ઓળખી એ છે એમની એ આંતરદશા ભાવાવસ્થા છે જેની ઓળખ આ સાથેની વ્યાખ્યાથી થાય છે. સંત -
(1) શાંત જીવન જીવે છે તે સંત છે. (૨) સર્વ સાદિ-સાન્ત (વિનાશી) ભાવેને અંત ભાવવામાં જે સ્ત છે તે સંત છે.
(૩) સંસારને અંત આણવા સિવાયની વૃત્તિ કે પ્રવૃત્તિ જેને નથી તે સંત છે.
(૪) જે કઈને ડરાવતું નથી તેમ સ્વયં ડરતો ય નથી અને ડગતે ય નથી તે સંત છે.
(૫) સ્વયં જે આનંદને વેદે છે અને એની પાસે Rવનારને ય સત્ (અવિનાશી) સુખ જ બતાડે છે, ચખાડે ને મેળવવામાં સહાય કરે છે તે સંત છે.
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
- (૬) જે સ્વયં અસત્ (મિથ્યા–વિનાશી) પ્રફ છે અને અન્યને અસની અસરથી મુકત થવામાં સહાયક છે, તથા સ્વયં સત્ બનવા ઉદ્યમી છે તે સંત છે. સાધુ:
(૧) સહન કરે તે સાધુ છે. (૨) સાધના કરે તે સાધુ છે, (૩) સાધનામાં સહાયક થાય તે સાધુ છે. (૪) નિર્દોષ સાદું જીવન જીવે તે સાધુ છે. (૫) સદાચારી છે તે સાધુ છે. (૬) યમ નિયમ યુકત સંયમી જીવન જીવે છે તે સાધુ છે
(૭) જે સાધ્ય અને સાધનથી યુકત થઈ સાધના કરે છે અને સાધનામાં સાધ્યની પ્રાપ્તિ માટે સાવધાન છે તે સાધુ છે.
(૯) મોહ સાથે ઝઘડે છે અને મોક્ષ માટે ગુરે છે તે સાધુ છે.
(૯) જે સ્વાવલંબી અને સ્વાધીન છે તે સાધુ છે. (૧૦) આધિ (મન સુધી દુઃખની અસર-માનસિક કલેશ) વ્યાધિ (શારીરિક રેગ) અને ઉપાધિ (બાહ્ય પ્રતિકુળ સંગ) ની જેને અસર ન થાય તે સાધુ છે.
(૧૧) ઉપાધિ કે વ્યધિ જેને આધિ રૂપે ન પરિણમે અને જે સદા સમ + આધિ એટલે કે સમાધિમાં રહે છે તે સાધુ છે.
(૧૨) મરણને જેને ભય નથી, ઉચ્ચ-નીચને જેને ભેદ નથી, નામ કર્મની પુણ્યપ્રકૃતિ યશ-કીતિ આદિમાં
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૩ જે મૂંઝાતું નથી. શાતાને જે તે નથી અને અશાતાથી જે ડરતા નથી, એવો ચારે અધાતિકર્મો, આયુષ્યકર્મ, ગોત્રકર્મ, નામકર્મ અને વેદની કર્મની પુણ્યપ્રકૃતિની લાલસાને જે ત્યાગી છે તે સાધુ છે.
(૧૩) જેણે રસગારવ. રિદ્ધિગારવ અને શાતાગારવ ઉપર વિજય મેળવ્યું છે તે સાધુ છે. સંન્યાસી –
જેણે પોતાના માટે કાંઈ જ ન રાખતાં પિતાનું બધું જ દુનિયાને દઈ દીધું છે તે સંન્યાસી છે. મુનિ:
(૧) મન વચન-કાયાના ત્રણે યોગને અકિય બનાવવા ની ધુનમાં જે મગન છે તે મુનિ છે. જે માટે થઈને તે પંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તનું પાલન કરે છે.
(૨) મુનિ એટલે મન અક્રિયતાનો સાધક. (૩) પાપ–વૃતિ અને પાપ-પ્રવૃત્તિમાં જે મૌન છે
(૪) મન (અસ-બેટી ઈચ્છા) નથી તે મુનિ છે. જીતેન્દ્રિય :
(૧) શરીરમાં રહેલ ઈન્દ્રિયનું ભાન હોય એટલે શરીરનું ભાન હોય ઈન્દ્રિયેના સુખ-દુઃખનું લેશ માત્ર ભાન ન રહે તે ઈન્દ્રિય અને દેહનું ભાન ભૂલાય. જીતે ક્રિયતા આવે એટલે દેહાતીતા આવી કહેવાય.
માત્ર રસાસ્વાદ નહિ પરંતુ પાંચે ઈન્દ્રિયેના વિષય સુખના સ્વાદને જીતવું તે જીતેન્દ્રિયતા છે.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪ (૨) ઈન્દ્રિયો જીતી લીધી છે એવું કે જેનું ઈન્દ્રિયો કહ્યું કરે છે અને જે ઈન્દ્રિયોનું કહ્યું કરતું નથી તે ઈન્દ્રિય વિજેતા જીતેન્દ્રિય છે.
(૩) ઈન્દ્રિયોને જે બહિરમુખીમાંથી અંતરમુખી બનાવે છે તે જીતેન્દ્રિય છે. નિગ્રંથ :
(1) આપણે જ્ઞાનાદિ ઉપયોગ પ્રતિ સમયે પાંચ ઈન્દ્રિયો અને એનાં સુખસામાં કે દુખમાં વતી રહ્યો છે તે જ જીવની રાગ દ્વેષ રૂપી ગ્રંથી (ગાંઠ) છે. એ ગાંડથી જીવ ઈન્દ્રિયો સાથે બંધાયેલ છે. આ ગ્રંથી તોડવી એટલે નિર્ગથ થવું.
(૨) દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવનું બંધન નથી અર્થાત ગ્રંથિ નથી તે નિગ્રંથ છે.
(૩) દ્રવ્યાતીત, ક્ષેત્રાતીત, કાળાતીત થવાના લક્ષ્ય જે સમભાવે જીવન જીવે છે તે નિગ્રંથ છે.
(૪) ગ્રંથિભેદ કરી સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત કરી લીધું છે અને જેને કોઈ ગ્રંથિ રહી નથી તે નિગ્રંથ છે. અણગાર :
(૧) વ્યવહારથી અણગાર તે છે જેના દેહને આવશ્યક જીવવા માટે રહેવા અંગેનું માલિકીનું કોઈ મકાન (આગાર) કે સ્થાન નથી. ઝાડને એટલે કે ઝાડની છાયાને ય રહેવા માટેનું માનતા નથી તે અણગાર છે.
(૨) આગળ વધતાં નિશ્ચયથી અણગાર તે છે કે જે સ્વયં પિતાના દેહને પણ આત્મા માટે રહેવાનું ઘર માનતા નથી.
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૫
દિગમ્બરત્વ : *
ઉપયોગ (જ્ઞાન-દર્શન)માં રાગમહાદિના જે ભાવે છે તે ઉપયોગ ઉપરનાં વસ્ત્રો છે. જ્યારે આમપ્રદેશોએ દેહરૂપી વસ્ત્ર પહેરેલ છે. માટે દિગમ્બર પણાથી દેહ ઉપરનાં વસ્ત્રો કે તે ઉપરનું મમત્વ તે છેડવાનું છે પણ આત્મપ્રદેશ ઉપરના દેહરૂપી વસ્ત્રોય છોડવાનાં છે. અને દેહરહિતતા (અદેહી અવસ્થા) પ્રાપ્ત કરવાની છે. એ શકય ત્યારે જ બને કે જ્યારે જ્ઞાનાદિ ઉપયોગ ઉપરના રાગ અને મેહ રૂપ વસ્ત્ર છૂટે એ વ વીતરાગતાથી અને નિર્વિકલ્પતાથી છૂટે છે.
શબ્દ વ્યુત્પત્તિથી વિચારીએ તે દિક એટલે દિશા અને અમ્બર એટલે વસ્ત્ર દિશા જેનું અંબર (વસ્ત્રો) છે તે દિગમ્બર આ રીતે નિશ્ચયથી દિગમ્બર સિદ્ધ ભગવંત-સિદ્ધપરમાત્મા છે. સર્વવિરતિ : - સર્વવિરતિ એટલે જોઈ એ જ નહિ, મળેલું ય નહિં અને ન મળેલું ય નહિં. મળેલાં (પ્રાપ્ત-ગ્રહિત)ને સર્વથા ત્યાગ અને ન મળેલાંને અર્થાત અગ્રહિત (અપ્રાપ્ત) ની લેશ માત્ર ઈચ્છા નહિં. સર્વવિરતિ એટલે સર્વથા વિરક્ત ભાવ. - જ્યારે દેશવિરતિ (આંશિક વિરક્ત ભાવ)ને જોઈતું હોય છે પણ જે જોઈએ છે એ અમર્યાદિત નહિં પણ મર્યાદિત. મહામા :
(૧) મહાત્મા તેમના યોગ અને આત્માથી મહાન છે. તેથી મહાત્મા કહેવાય છે. યોગથી અન્ય જીવ ઉપર ખૂબ ખૂબ ઉપકાર કર્યા હોય છે અને પિતાના જ તે મન-વચન કાયાના યોગથી પરમાત્માની ખૂબ ખૂબ ભક્તિ-સાધના કર્યા હોય છે.
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬
(૨) જે આત્મા ઉદયકાળે સમતા રાખે છે અને સ્વરૂપ ભાવમાં વધે છે. તેને બધાં મહાત્મા કહે છે. '
(૩) જે અનંતા ભૂતકાળ અને અનંતા ભવિષ્યકાળ એટલે કે દીર્ઘકાળ ઉપર વિજય મેળવે છે. તે મહાત્મા છે. એનું કારણ એ છે કે કાળ એ મહાન તત્વ છે. એની ઉપર વિજય મેળવે તે મહાન ક્ષેત્ર વિજેતા રાજા છે. જ્યારે કાળ વિજેતા મહારાજા છે.
આવા આ અણગાર, નિગ્રંથ, જીતેન્દ્રિય, સર્વવિરતિધર સાધુ, સંત, સંન્યાસી, મુનિ મહાત્માઓ પરમાત્મા બનવાની ઈચ્છાવાળા છે. પરમાત્મા થવાની સાધના કરનારા સાધકે છે. પરમાત્મા કથિત અને પરમાત્મા પ્રણિત તનું વહન કરનારા પરમાત્માના ચાહક છે. આમ તેઓ પરમાત્મતત્વના ચાહક અને વાહક એવા પરમાત્માની ગેરહાજરીમાં પરમાત્માના પ્રતિનિધિ છે. દેવના દૂત છે. દેવના પ્રતિનિધિ છે. તેથી તેઓ ગુરુ છે. આવા આ ગુરુ કેવા હોય એનીય ઓળખ કેટલીક વ્યાખ્યાઓથી સ્પષ્ટ થાય છે તે હવે જોઈએ.
-: ગુરુ :(૧) સિદ્ધ પરમાત્માના સ્વરૂપને કહેનારાં બે વિશેષણ ગુણાતીત અને રૂપાતીત છે એના પ્રથમાક્ષર “ગુ” અને “રૂ. શબ્દ બન્યો છે. એ પરમાત્માના ચાહક અને વાહકનું નામકરણ છે. આમ ગુરુ શબ્દના સંદર્ભમાં જે ગુણાતીત અને રૂપાતીત થવાની રવયં સાધના કરે છે અને અન્યને ગુણાતીત અને રૂપાતીત થવામાં સહાય કરે છે, નિમિત્ત બને છે તે ગુરુ છે, અહીં ગુણાતીત એટલે તામસ, રાજસ અને સાત્વિક ભાવથી પર અને રૂપાતીત એટલે અહી–અરૂપી.
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૭
(૨) જે ‘શુ’ એટલે કે અ’ધકારમાંથી ‘રૂ’ એટલે પ્રકાશમાં aઈ જનાર છે તે ગુરુ છે.
(૩) પરમાત્મા સાથે સંબધ સ્થાપી, પરમાત્મા જેવુ ઊંચુ જીવન જીવનારા છે અને શરણે આવેલાને ઊ ંચે લઈ જનારા છે તે ગુરુ છે.
(૪) જે સંસારના તાપ-સ’તપ કઢાવી નાંખીને નિરૂપા ધિક શાંતિ આપનારા છે તેને ગુરુ કહેવાય છે.
(૫) હું અહિર મા છું પણ હજુ અંતરાત્મા નથી એવુ ભાન કરાવનારા સદ્ગુરુ ભગવંત છે,
(૬) સત્ની સમગ્ગુ અને સત્તા દર્શીનને પ્રાપ્ત કરીને સમતાપૂર્વક સ્વાધીન જીવન જીવતાં જીવતાં આશ્રયે આવનારને પણ નિઃસ્વાભાવે, અસંગભાવે જે સત્ની સમજણ આપે છે એ સદ્ગુરુદેવ છે.
(૭) જે પૂર્ણ છે, વીતરાગ છે. સČજ્ઞ છે. નિવિકલ્પ છે તે દેવ છે. એવાં દેવ અને ગુરુ ઉભય છે. તેએ જગદ્ગુરુ જગન્નાથ, જગતપિતા છે. એવાં વીતરાગ દેવગુરુ ભગવંતને સમર્પિત થઈને રહે છે અને સત્તવનું સ્વરૂપ સમજીને સત્તત્ત્વમાં રમણતા કરતાં હાય છે, સત્તવનું અનુભવન વેદન કરતાં હોય છે તથા જગતના લેાકેાને સત્તવ આપતાં હાય છે તેને સદ્ગુરુ કહેવાય છે.
(૮) જે (બ્રહ્મશ્રોત્રિય) શ્રુતકેવલિ છે અને જે (બ્રહ્મનિષ્ઠ) આત્મનિષ્ઠ છે તે સદ્ગુરુ છે.
(૯) જે સત્તત્ત્વને બતાડે છે અને સત્ વડે સાધના કરાવી આપે છે તે સદ્ગુરુ છે.
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮ (૧૦) જે જ્ઞાની ભગવતેએ અહમ જી હા અહમરહિત હોય, અને નિરાભિમાન થયા હોય તેઓ ધર્મ ચલાવવાને, ધર્મ આપવાને અને ગુરુપદે સ્થાપવાને ગ્ય છે.
(૧૧) જે પિતાના અહમમાં અને પોતાના વિકલ્પમાં રાચતા હોય તેઓ સાચે ધર્મ ચલાવવાને એગ્ય ન કહેવાય.
સાદિ સાન્ત-તત્ત્વના સિદ્ધાંતે દ્વત તત્વના છે અને તેમાં આગ્રહ રાખનાર કયાંક ભૂલ કરતાં જ હોય છે.) અંતરાત્મા અને ગુરુની ઓળખ બાદ જે આપણું સાધ્ય છે તે પરમાત્મ કેવાં હોય એની જાણ નીચેની વ્યાખ્યાઓથી કરીશું.
–: પરમાત્મા :
(૧) જેણે ધર્મ પૂર્ણ કરી લીધો છે અને હવે ધર્મ સાધના કરવાની રહેતી નથી તે સાધ્યથી અભેદ થયેલ છે એ પરમાત્મા છે.
(૨) પરમાત્મા પૃથ્વી જેવાં સ્થિર છે, જલ જેવાં પ્રસન્ન છે. પવન (વાયુ) જેવાં નિઃસંગ છે, અગ્નિ જેવાં
ગભાવને કર્મને ભસિમભૂત કરનારા છે અથવા તે જાતિ, જેવા પ્રકાશ સ્વરૂપ છે અને આકાશ જેવાં સર્વ વ્યાપક છે.
(૩) જેના જ્ઞાન અને વેદન અભેદ થઈ ગયાં છે તે પરમાત્મા છે.
(૪) જે સર્વકાળે છે, સર્વત્ર છે, સર્વ સમર્થ છે અને સર્વના છે તે પરમાત્મા છે.
(૫) જે પિતાના સ્વરૂપમાં તન્મય છે અથવા તે.
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૯ સ્વરૂપથી તરૂપ છે અને સિદ્ધિને પ્રાપ્ત કરી ચૂક્યાં છે તે પરમાત્મા છે. •
(૬) જે પોતાના સ્વરૂપને પૂરેપૂરું જાણે છે અને સંસારીઓના પણ બધાં જ સ્વરૂપને અને વિરૂપને પૂરેપૂરાં જાણે છે તે પરમાત્મા છે.
(૭) જે જ્ઞાનસ્વરૂપ (ચેતનતત્ત્વ છે, જે જ્ઞાનેશ્વર (કેવલજ્ઞાન સર્વજ્ઞતાની શક્તિરૂપે) છે અને જે જ્ઞાનાનંદ (આનંદવેદન ગુણથી) છે તે પરમાત્મા છે.
(૮) જે સાદિ-અનંત ભાંગે સ્થિર છે, અરૂપી, છે, નિત્ય છે તે પરમાત્મા છે.
બહિરાત્મા, અંતરાત્મા અને પરમાત્માની ઓળખ કર્યા બાદ હવે એને તુલનાત્મક અભ્યાસ કરીએ.
(૧) બહિરાત્મા, એટલે પહેલાં ગુણસ્થાનકને મિથ્યાદષ્ટિ અજ્ઞજન અંતરાત્મા એટલે ચેથાથી બારમાં ગુણસ્થાનકને મુમુક્ષુ સાધક એ સમકિતિ વિવેકી આત્મા.
જ્યારે પરમાત્મા એટલે તેમાં અને ચૌદમાં ગુણસ્થાનકે રહેલ સાકાર સગી અને અગી (ગકિયા અભાવ) અરિહંત ભગવંતે, તીર્થકર ભગવંતે તથા સામાન્ય કેવલિ ભગવંતે તેમજ સિદ્ધશીલા સ્થિત, સિદ્ધ સ્વરૂપી, શુદ્ધ સ્વરૂપ, આત્મ સ્વરૂપી, અશરીરી, અરૂપી એવાં નિરંજન, નિરાકાર સિદ્ધપરમાત્મા! સિદ્ધ ભગવંત!
(૨) રાગ ભાવ એટલે બહિરાત્મા! વિરાગ ભાવ એટલે અંતરાત્મા! અને વીતરાગતા એટલે પરમાત્મા !
(૩) અધર્મ આચરે છે તે બહિરાભા! ધર્મ આચરે
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦ છે તે અંતરાત્મા! જ્યારે જેણે ધમ પૂર્ણ કરી લીધું છે અને હવે ધર્મ કરવાનું રહેતું નથી તે પરમાત્મા છે.
(૪) કર્મના ઉદયને આધીન થાય છે તે બહિરાત્મા છે. કમના ઉદયને આત્મબળ (પુરુષાર્થ)થી ક્ષપશમ (સુધારે) કરી કર્મને જે આધીન કરે છે તે અંતરાત્મા છે. જ્યારે કર્મ અને તેય ખાસ કરીને ધાતિકર્મના ઉદયને સર્વથા. ખાતમે બોલાવે છે. ક્ષય (નાશ) કરે છે તે પરમાત્મા છે.
(૫) બહિરાભા છે તે ઉપદેશ ઝીલનાર છેતા છે. શ્રાવક શિષ્ય કે ભક્ત છે જે દેશનું દેશતત્વ છે.
અંતરાત્મા છે તે પરમાત્માના પ્રતિનિધિ એવાં પરમાત્માના ચાહક અને વાહક ઉપદેશ દેશના) દેનારા ગુરુ ભગવંતે છે જે દેશતત્વ છે. - જ્યારે પરમાત્મા તો દેવ અને ગુરુ ઉભય એવાં સવ તત્વ છે. અદ્વૈત તવ છે. પૂર્ણ છે. જે બહિરામા અને અંતરાત્માનું લક્ષ્ય (સાધ્ય) છે.
(૬) જેણે મોહને સર્વથા હણી નાંખ્યો છે તે વીતરાગી પરમાત્મા છે. જે મેહને હણી રહ્યો છે તે વૈરાગી અંતરાત્મા છે. જ્યારે જે મોહથી હણાયેલ છે તે રાગી બહિરાત્મા છે.
(૭) બહિરાત્મા અસાધક છે. અંતરાત્મા સાધક છે અને પરમાત્મા સિદ્ધ છે.
(૮) પરમાત્મા પોતાના સ્વરૂપને પૂરેપૂરું જાણે છે અને સંસારીઓના ય બધાં જ સ્વરૂપ અને વિરૂપને પૂરેપૂરાં જાણે છે.
જ્યારે સંસારી આજ્ઞાની જીવ પરમાત્માના સ્વરૂપને ય
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૧
પૂરે પૂર જાણતાં નથી અને પિતાના ય સ્વરૂપ કે વિરૂપ કે વિરૂપને જાણતા નથી.
એ તે માતા અને એના સંતાન જેવું છે. માતા પિતાનું જીવન જીવી જાણે છે અને પોતાના સંતાનને ય જિવાડી જાણે છે. જયારે બાળક (સંતાન) ન તે પિતાનું જીવન જીવવા સ્વયં શક્તિમાન છે કે ન તે માતાને જિવાડવાનું જ્ઞાન કે શક્તિ તેનામાં છે.
(૯) પરમાત્માથી વિમુખ છે અને પોતાના સ્વરૂપથી ય જે વિમુખ છે તે બહિરામાં છે. જે બહિરાત્માથી વિમુખ છે અને પરમાતમાં તથા પિતાની સિદ્ધિની જે સન્મુખ છે તે અંતરાત્મા છે.
જે પિતાના સ્વરૂપમાં તન્મય છે અને સિદ્ધિને પ્રાપ્ત કરી ચૂક્યા છે તે સિદ્ધાત્મા પરમાત્મા છે.
(૧૦) બહિરાભા–અંતરાત્મા એવાં આપણે વર્તમાન કાળમાં રદયથી રસ વેદીએ છીએ અને જ્ઞાનથી જાણીએ છીએ. પછી રસવેદન ચાલી જાય છે અને જ્ઞાતૃત્વ (સ્મૃતિ) ઉભું રહે છે. જ્યારે પરમાત્માને સ્વક્ષેત્રના જ્ઞાન અને વેદન અભેદ બની જાય છે.
(૧૧) સિદ્ધ પરમાત્મા દેહાતીત એટલે કે દેહરહિત અશરીરી પરમાત્મા છે. અરિહન્ત પરમાત્મા વિદેહી છે. નવે દેહ હવે ધારણ કરનાર નથી એ અપેક્ષાએ તેઓ દેહત્યાગી છે.
સાધુ ભગવંત દેહભાવ રહિત છે અને દેહને માટે માલિકીની કોઈ ચીજ રાખેલ નથી તેમ જ દેહને આવશ્યક ચીજ ભિક્ષામાં મળે તે સંયમવૃદ્ધિ અને ન મળે તે તો વૃદ્ધિ સમજે છે તેથી દેહત્યાગી છે.
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૨ સંયમલક્ષી, સમ્યગદષ્ટિ શ્રાવકે સમજણથી દષ્ટિમાંથી દેહભાવ-દેહમમત્વ ત્યાગેલ છે અને દેહભાન ભૂલી વિદેહી, દેહાતીત થવાની ઈચ્છાવાળે છે તથા અંશે પણ ત્યાગી છે તેથી એ અપેક્ષાએ દેહત્યાગી છે. જ્યારે સમ્યગદષ્ટિ અવિરતિ માત્ર જ્ઞાનથી મંતવ્યથી દેહત્યાગી છે. તેની સામે સાધુ ભગવંતે જ્ઞાન અને કિયા ઉભયથી દેહત્યાગી છે.
દેહ અન્નમાંથી બનેલ છે અને અન વડે તે પોષાય છે, ટકે છે અને વૃદ્ધિ પામે છે-(વિકસે છે.)
પુદ્ગલમાં શીત-ઉષ્ણ ગુણ હોવાથી પુદ્ગલના બનેલા દેહને વસ્ત્રોની આવશ્યક્તા રહે છે અને એથી જ શીત ઉષ્ણ, (ખાણું–પીણ) ખેરાકની પણ જરૂર પડે છે. - જઠરની શીત–ઉષ્ણતાની અસર આખાય શરીર ઉપર પડે છે. વળી બહારના શીત કે ઉણ એવા ઉષ્ણતામાનની અસર પણ દેહ ઉપર પડે છે. તેથી વસતિ એટલે કે રહેઠાણ અને વસ્ત્ર એટલે કે કપડાની આવશ્યકતા દેહધારીને રહે છે. એજ શીત–ઉણની વિષમતા અંદરમાંના કફ-પિત્ત વાયુની વિષમતાનું કારણ બને છે જેને સમ (સરખાં) રાખવા ઔષધિની ગરજ પડે છે.
આવાં દેહ પુદ્ગલને બનેલ હોવાથી અને પુદ્ગલ વડે ટકતે હોવાના કારણે અન–આચ્છાદાન (વસ્ત્ર)–આશ્રય (રહેઠાણ) અને ઔષધિની દેહ ટકાવવા દેહ હોય છે ત્યાં સુધી ઓછેવત્તે અંશે ગરજ પડે છે. માટે જ સાધુ-સંન્યાસીને આવશ્યકતાની ભિક્ષાને હક છે અને એનું દાન કરવું એ. આપણું કર્તવ્ય છે.
(૧૨) અન્ય સંગી જ્યાં લગી આત્મા રે સંસારી
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૩
કહેવાય. પદ્મપ્રભુ સ્તવન આનંદધનજી મહારાજ સંસારી ત્રણ પ્રકારે છે. દેહ સ ́સારી માહસ સારી અને પરિગ્રહ સંસારી એમાંથી તીર્થંકર પરમાત્મા—અરિહન્ત પરમાત્મા-સામાન્ય કૈલિ ભગવંત પરમાત્મા દેહસ’સારી છે. પણ મેહસ’સારી અને પરિગ્રહ સ’સારી નથી.
સાધુ ભગવંતા પણ માહુના નાશ કરવા માટે સાધના કરે છે અને જયાં સુધી મેાહના સર્વથા નાશ નથી કર્યાં ત્યાં સુધી મેહ છે અને સિદ્ધ થયાં નથી તેથી તેઓ દેહસં સારી અને માહસ સારી છે પણ પરિગ્રહ સ`સારી નથી.
જ્યારે મહિરાભા ગૃહસ્થી સ'સારી છે જ. એ ત્રણે ભેદે સ‘સારી છે. કેડ છે એટલે દેડસ'સારી મેહુ છે. માટે માહસ સારી અને મેહ રમવાના રમકડાં પરિગ્રહ છે,તેથી પરિગ્રહ સ`સારી.
સિદ્ધ પરમાત્મા અદેડી છે તેથી એકે ભેદે સ’સારી નથી. (૧૩) અહિરાત્મા સંસારી જીવ એટલે આત્મા મન શરીરનું એક ક્ષેત્રે એકીકરણ. ત્યારે સિદ્ધ પરમાત્મા એટલે માત્ર આત્મા! અને કેવિલ ભગવંત અરિહંત પરમાત્મા એટલે માત્ર આત્મા અને શરીર ! પણ દશા ગડગડિયા નાળિયેર જેવી. મન (ઈચ્છા) તે તેમને છે જ નહિ એટલે સંસાર નથી. માત્ર દેહ છે ત્યાં સુધી દેહના કલ્યાણ વ્યવહાર છે.
(૧૪) સંસારી જીવ-હિરાત્મા એટલે શરીર +મન+ આત્માનું મંડલ (સમૂહ) જેમાં શરીર એ પાંચભૂત + પાંચ પ્રાણ + પાંચ ઈન્દ્રિયે! + સાત ધાતુનું ખડૂડલ છે તેમાં વળી મન એ ઈચ્છા - રાગ + વિકલ્પ (વિચાર) + વાસનાનુ અડલ છે. જ્યારે આત્મા એ જ્ઞાન + દર્શન + ચારિત્ર્ય +
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪ તપ + વીર્ય + ઉપયોગને સમૂહ છે. (જેમ શરીરની સાત ધાતુ, રસ, રૂધિર, માંસ, મેદ, મજજા, અસ્થિ અને શુક છે
એમ આત્માની આ પાંચ ધાતુ છે.) [ : અરિહન્ત પરમાત્મા શરીર અને જેના જ્ઞાનદર્શન ચારિત્રક્તપ+વીય ઉપગ પૂર્ણ છે એવા આત્માને સમૂહ છે.
સિદ્ધ પરમાત્મા....માત્ર આત્મા છે કે જેના જ્ઞાન + દર્શનચારિત્રાપ+વીર્ય ઉપયોગ પૂર્ણ છે.
(૧૫) બહિરાત્માનાં આવરણ ગાઢ છે અને તેથી અપરદશક છે. અંતરાત્માનું આવરણ અલ્પ છે અને તેથી અર્ધ પારદર્શક છે.
જ્યારે પરમાત્મા આવરણરહિત છે અને તેથી સ્વ પર પ્રકાશક છે.
(૧૬) બાહ્મદષ્ટિ એ બાલદષ્ટિ છે. આંતરદષ્ટિ એ અધ્યાત્મ (પર્યાપ્ત) દષ્ટિ છે. જ્યારે સમદષ્ટિ એ બ્રહ્મદષ્ટિ છે.
(૧૭) ણેયને જાણીને યને ચેટે તે બહિરાત્મા છે. શેયને જાણીને જ્ઞાન અર્થાત્ સ્વ (આત્મા)માં સમાય તે અંતરાત્મા છે. જયારે ય જેના જ્ઞાનમાં જણાય છે એટલે કે પ્રતિબિંબ બિત થાય છે તે કેવલજ્ઞાન છે એવા કેવલજ્ઞાની પરમાત્મા છે.
દષ્ટિને દશ્યમાં સમાવવી તે બહિરાત્મ ભાવ છે, જ્યારે દષ્ટિને દ્રષ્ટામાં સમાવવી તે અંતરાત્મ ભાવ છે.
અધ્યાત્મ દષ્ટિ એટલે સર્વાગી દષ્ટિ આરપાર જેવું. તે પરમાત્મ દૃષ્ટિ છે. એ સમગ્ર દર્શન છે.
બહિરાત્મ દષ્ટિ એટલે માત્ર બહારનું જેવું અને અંદર ૨નું જેવું જ નહિં.
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિશ્ચયથી સેવ કર્મના લોકો જાણે છે તે
૧૩૫ (૧૮) જે જીવ પિતામાં રહેલી અશુદ્ધતા (દેષ-મહવિકાર)ને ન જાણે અને પિતામાં રહેલી શુદ્ધતાને ય ન જાણે તે અજ્ઞાની છે. એ બહિરાત્મા છે.
જે સત્તામાં રહેલી પિતાની શુદ્ધતાને અને પોતાની વર્તમાન અશુદ્ધતાને જાણે છે એ જ્ઞાની છે અર્થાત્ અંતરામા છે અને જે પિતાની શુદ્ધતાને વેદે છે અને અન્ય સર્વની શુદ્ધતા અને અશુદ્ધતાને સંપૂર્ણપણે જાણે છે તે પરમાત્મા છે. ' (૧૯) જીવ કર્મના ઉદયે કર્મનો ભેટતા હોવા છતાં નિશ્ચયથી તે જીવ પોતાને અજ્ઞાન અને મહાદિ અશુદ્ધ
સ્વભાવને જ વેદે છે ભગવે છે. અશુદ્ધ આનંદ જે સુખ દુઃખ રૂપે પરિણમેલ છે, અને વેદે છે. અશુદ્ધ જ્ઞાનને વેદે છે.
અંતરાત્મા એમ વિચારે છે કે હું કર્મ નૈમિત્તિક મારા અશુદ્ધ આનંદને અજ્ઞાનને-મેહાદિભાવને બેઠું .
જ્યારે બહિરાત્મા એમ માને છે કે હું કમને અર્થાત્ ઇન્દ્રિય અનુકૂળ બાહા ભેગસામગ્રીને વે છું. પરંતુ નિશ્ચય થી તે પોતે પોતાના અશુદ્ધ આનંદને વેદે છે એવી સમજણ એને હોતી નથી.
(૨૦) કોઈનું ય બુરું ન ઈચ્છવું, કેઈનું ય બુરું ન કરવું એ માનવતા છે. પિતાના સાધન અને શકિતનો સદુપયોગ કરી બીજાનું ભલું કરવું એ સજજનતા છે. જ્યારે પિતાની સર્વ સુખસગવડને ત્યાગ કરી બીજાં જીવેને સુખી કરવા અને પોતાને કઈ દુઃખ આપે તે સહન કરવું તે સાધુતા છે. સાધુ દુઃખ દેનારને ઉપસર્ગ ક્ષમા આપે છે. જ્યારે સજજન પોતાના સુખને ત્યાગ નથી કરતે. આવશ્યક હોય તે દુર્જનને દંડ પણ દે છે અને વખત આવે ક્ષમા પણ આપે છે.
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
મરણાંત ઉપસર્ગ કરનાર પરત્વે ક્ષમાભાવ ધારણ કરીને પિતાના દેહનું પણ બલિદાન દેવું પડે તો દઈ દે છે એ સાધનાની ચરમાવસ્યા, સાધનની પરાકાષ્ટા છે. એ મહાન સાધુતા છે.
(૨૧) જે કેઈને ડરાવતું નથી તે સજ્જન છે. પણ જે કેઈને ડરાવતું નથી અને ડરતે પણ નથી કે ડગતે ય નથી તે સંત છે.
(૨૨) સુખ જ ઈચ્છનારે અને દુઃખથી ડરનારે એ જન છે જે પાપાત્મા છે. સુખ ઈછત નથી અને દુઃખથી ડરતે નથી એ જૈન છે, ધર્માત્મા છે. જે સુખને છેડનારા અને દુઃખને આવકારનારા છે એ મુનિ (જાતિ) મહાત્મા છે, સુખ અને દુ:ખથી પર સહજાનંદમાં–સ્વરૂપાનંદમાં મસ્ત રહેનારા છે એ જિન છે. જે પરમાત્મા છે.
(ર૩) વેદાંતની પરિભાષામાં કહીએ તે બ્રહ્મવિદ્દ એટલે સમ્યક્ત્વ! બ્રહ્મવિદુવર એટલે દેશવિરતિ-સર્વવિરતિ ! બ્રહ્મ વિદ્ વરિષ્ઠ એટલે ક્ષપકશ્રેણીથી લઈ (આઠમા ગુ. થી.)બારમા ગુણસ્થાનકની અવસ્થા !
બ્રહ્મવિદ્ વરિયાન એટલે કેવલજ્ઞાન અવસ્થા.
બ્રહ્મવિદ્ વરિયા પરમાત્મા છે જ્યારે બાકીના અંતરાત્મા છે.
(૨૪) દયા–દાન સેવા–પરોપકાર વૃત્તિ-કરુણા અને વિષયમાં ઓછી આસક્તિ એ પ્રાથમિક ભૂમિકામાં રહેલ સાધકની અવસ્થા છે. વિષયમાં અનાસક્તિ છતાં જીવનમરણમાં લેભવૃત્તિ છે. એ સાધનામાં પ્રથમ ભૂમિકાએથી આગળ વધેલ સાધકની અવસ્થા છે. જીવન મરણમાં ભેદ નથી કે
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૭
લેશ પણ તે અંગે ક્ષેાભવૃત્તિ નથી તે સાધ્ય પ્રાપ્તિની સમીપ રહેલ સાધકની અવસ્થા છે. જે શ્રેણી સાધકાવસ્થા છે.
(૨૫) ક –માઠુ અને દેહુ પરમાત્માને નથી તેથી પરમાત્મા શુદ્ધ, શ્રેષ્ઠ અને ઉત્તમ છે. જ્યારે આપણને કમ –માહ અને દેહ છે તેથી આપણે અશુદ્ધ-કનિષ્ઠ અને અધમી છીએ. (૨૬) સંસાર અવસ્થા રૂપ આત્મા છે તે બહિરાત્મા છે, તેમ મેાક્ષ સાધક (મુમુક્ષુ) અવસ્થા રૂપ છે તે પણ એજ આત્મા છે જે હિમુખી મટી આંતરમુખી થવાના કારણે અતરાત્મા કહેવાય છે.
(૨૭) સંસારક્ષેત્રે આપણે આપણા સિવાયના સઘળાને બાદ કરીને આપણને જ સભારીએ છીએ. આપણે જ ફાયદો સ્વાથ જોઇએ છીએ અને આપણા જ ગુણગાન ગાઈએ છીએ જ્યારે ધમ ક્ષેત્રે એથી વિપરીત આપણે આપણી જાતને બાદ કરીને બીજા બધાંના જ ગુદોષને જોઈએ છીએ. આ ઉભય અહિર્ભાવ છે અને અહિરાત્મપણું છે.
પેાતાનામાં રહેલ માહાદિભાવને જોઈને જે પીડા પામે છે અને તે માહાદિભાવના નાશની પ્રવૃત્તિ કરે છે તથા સ્વ. રૂપનું જે સતત લક્ષ રાખે છે તે અંતરાત્મા છે.
અંતમાં હવે આ વિચારણામાંથી નિષ્પન્ન થતી સાધનાના વિચાર કરીશુ.
જેવું સાધ્યનુ' સ્વરૂપ હેાય તેવાં ભાવ અને તેવી સ્થિતિ સાધનામાં જે ઉતારે એને સાચા સાધક કહેવાય.
પરંતુ જે માહ્ય ઉપકરણ આદિ સાધનના ભેમાં જ રાચે તેને સાધક કહેવાય કે કેમ તે વિકટ પ્રશ્ન છે.
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
(૧) મનથી શરીરને જ જોઈએ તે બહિરાત્મ ભાવ છે મનથી મનને જોતાં થઈએ તે દિશા અને દશા ઉભય બદલાય જાય. એ આંતર નિરીક્ષણ હોવાથી અંતરાત્મ ભાવ છે.
(૨) ઉચ્ચતમ એવાં પરમાત્મા સાથે સંબંધ કરી એવું ઉત્તમ નિદોષ જીવન જીવવાના ઉચ્ચત્તમ પરમાત્માવસ્થાને પ્રાપ્ત કરી શકે છે.
(૩) પ્રેમ-કરૂણ અને વાત્સલ્ય સહ સમગ્ર વિશ્વના જીવોની દ્રવ્યદયા અને ભાવદયા ચિંતવવાથી પરમાત્મા બનેલ છે. એમનું અનુસરન કરીને વિશ્વના જીના યથાશક્તિ દ્રવ્યદયા કરવા વડે અને સર્વ જીવોની ભાવદયાની ચિંતવનાથ પરમાત્મા થઈ શકાય.
(૪) આત્માના સ્વરૂપને અવારનાર દોષનું દર્શન કરવું અને તેની પીડા થવી તે આત્મદશા છે. - (૫) આત્મા જ્યાં છે ત્યાં જેવું, આત્મા જેવો છે તેને જે અને આત્માનું સ્વરૂપ જેવું છે. એવું એનું જ્ઞાન-ધ્યાન ભાન કરવું એનું નામ અંતરાત્માપણું અર્થાત્ આંતરદશા.
(૬) આત્મા બે પ્રકારના છે. શુદ્ધ અને અશુદ્ધ અથવા નિરાવરણ અને સાવરણ.
સિદ્ધ પરમાત્મા છે તે પ્રદેશથી અને ઉપયોગથી શુદ્ધ આત્મા છે. જે અજન્મા, અમર, અષ્ટકમં મુક્ત, અદેહી. નિરંજન, નિરાકાર અને નિરાવરણ પરમાત્મા છે.
કેવલિ ભગવંત ઉપગથી શુદ્ધ પરમાત્મા છે. પરંતુ આત્મ પ્રદેશે અઘાતિકર્મથી ઘેરાયેલાં છે. ત્યાં સુધી પ્રદેશ અશુદ્ધિ છે. એએ ચાર ઘાતિકર્મ રહિત સયોગી પરમાત્મા છે.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૧ .
૧૩૯ જ્યારે સાવરણ આત્મા, સત્તાગત પરમાત્મ સ્વરૂપ હોવાં છતાં વર્તમાનમાં મેહનીયના વિકારી ભાવને વેદતે. હવાથી એ સંસારી આત્મા છે.
દરેક જીવમાં સત્તાગત પરમાત્મ તત્ત્વનું અસ્તિત્ત્વ છે જેને આવરણ હઠાવીને નિરાવરણ બનાવી પ્રગટ કરી શકાય છે.
તેથી જ સર્વ પ્રતિ પરમાત્મ દષ્ટિ કેળવવાથી દુર્ભાવ હઠે છે, સદૂભાવ જાગે છે અને તેથી સદ્ વ્યવહાર થાય છે. જેના પરિણામે લઘુકમી થવાય છે. આ દષ્ટિને કર્મ ઉપાધિ નિરપેક્ષ શુદ્ધ કયાર્થીક નય કહે છે.
(૭) પ્રતિ સમયે સ્વદોષ દશન કરવું અને દોષરહિત થતાં જવું એ નિષેધાત્મક (Negative) અંતરાત્મપણું છે.
તેમ પ્રભુપણે પ્રભુને ઓળખીએ અને પરમાત્માના ગુણગાન ગાઈએ સ્વરૂપ લક્ષ્ય વિધેયાત્મક (Positive) અંતરાત્માપણું છે.
(૮) દેશરૂપ છવસ્થ વ્યકિત પાસે દેશભાવ મળે પરંતુ સર્વભાવ નહિ મળે. સર્વરૂપ તો સિદ્ધ પરમાત્મા અરિહંત પરમાત્મા છે. જે એકરૂપ છે તે પરમાત્મા છે એમાં શ્રદ્ધા રાખવાની છે જેના અનેકરૂપ છે જે બહુરૂપી છે (પુદ્ગલ) એમાં વિશ્વાસ રાખવા જેવું નથી. કારણ કે સ્વયં નાશ પામે તે આપણે વિશ્વાસ કયાં ઉભે રહે.
(૯) જે આત્મા ઉદયકાળે સમતા રાખે છે. સ્વરૂપ ભાવથી વતે છે તેને બધાં મહાત્મા કહે છે,
જે ક્ષમા રાખે છે. અને સમતા રાખે છે. તે જીવ કર્મ બંધ તેડી શકે છે. અને એની કમબંધની પરંપરા અટકે છે..
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
•°
૧૪૦ (૧૦) જેનું ચિદ્ર (જ્ઞાન) સત્ થયેલ છે અને આનંદ સ્વરૂપ છે તે ચિત્ (જ્ઞાન અર્થાત આત્મા સચ્ચિદાનંદ છે. પરમાત્માતત્ત્વ એટલે સચ્ચિદાનંદ!
સચ્ચિદાનંદને સ્વક્ષેત્રે એટલે કે આત્મક્ષેત્રે છે અને પામે તે અંતરાત્મા છે. જે અનુકમે પરમાત્મા બની શકે છે. આમ સચ્ચિદાનંદની અર્થાતુ પરમાત્મ તત્વની અંતરકિયા સ્વક્ષેત્રે કરવી તેનું જ નામ અંતરાત્માપણું અને મેક્ષમાર્ગ.
(૧૧) જે સમયથી જીવ પોતાના બહિરાત્મભાવને જોતા થશે તે સમયથી જીવ અંતરાત્મા બનશે.
(૧૨) બહિરાભા માટે જેટલા મેક્ષના લક્ષ્યવાળા અંતરાત્મા છે તે ગુરૂ છે અને જેટલાં પરમાત્મા છે તેટલાં દેવ છે.
(૧૩) સમજુ માણસે સુખમાં દુઃખને જુએ છે. અને દુઃખને અંત આણે છે. દુઃખમાંથી જ જન્મનાર અને દુઃખમાં જ અંત પામનાર એવાં સુખની પાછળ સજજને દોડતાં નથી.
(૧૪) જીવ સજજન હોય કે દુર્જન, ગમે એ હોય ભગવાને એને અનાદિથી જે આશ્રવ–બંધ–સંવર પ્રમાણે ફળ મળે એ જે પદ્ધતિ આપેલ છે તે ઘટે કામ કોલેભાદિ દુગુણે છે તેથી દુર્જને છે. સામે ત્યાગ ક્ષમા નમ્રતા નિર્મોહ-સંતેષ ગુણ છે તેથી સજજનો પણ છે.
અશુભ ભાવ છે તેમ શુભ ભાવ પણ છે. એ શુભ ભાવ ભાવનાર અને શુભ ભાવથી શુભ વર્તન સદ્વર્તનથી શુભા ભાવ બને છે.
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૧
(૧૫) જેની દષ્ટિ પૂર્ણ છે તેવાં વીતરાગ પરમાત્મા– એના કેઈ વિરોધી નથી જ્યારે જેની દષ્ટિ અપૂર્ણ છે. તેના કઈને કઈ વિરોધી બહારથી પણ છે અને અંદરમાં તે છસ્થ પોતે પણ પિતાને વિરોધી છે.
દષ્ટિ એ જ્ઞાન છે. જ્યારે ભાવ એ લાગણું અર્થાત સુખ દુઃખ-આનંદ છે. દશ્ય અને સાધનસામગ્રીના પરિવર્તનથી અનુકુળગ કે પ્રતિકુળગમાં સંગમાં કે વિયેગમાં ઉત્પાદકે વ્યર્યમાં, શાતા કે અશાતામાં આપણે ભાવ અને દષ્ટિ સમ રાખવાના છે.
સમ્યગૂશન, જૈનદર્શન, સ્યાદવાદ દર્શન, આત્મદર્શન કેવલદર્શન એ બધાં દર્શનના વિશેષણે છે, પણ દશ્યના નથી. તેથી એમ સિદ્ધ થાય છે. કે દર્શનને સુધારવાનું છે. માત્ર દશ્યને નહિ. અધિકરણ, ઉપકરણ, કરણ એ દશ્ય કેટિના છેમાટે સાધનાને તેમાં ન હમાય.
દશ્ય એ મૂળ પદાર્થ નથી. પરંતુ દષ્ટિ અને ભાવ મૂળભૂત પદાર્થ છે જેવી દષ્ટિ કરીશું એવા ભાવને સુખ કે દુઃખને વેદીશું. માટે હવેથી એટલે નિર્ણય તે કરવો જોઈએ કે...
(અ) સુખ ન અપાય તે કાંઈ નહિં પણ કેઈને દુઃખ તે ન જ પહોંચાડવું. આનાથી દુર્જનતા ટળે એને માનવતા
આવે.
(બ) આગળ વધી દુઃખ તે ન પહોંચાડવું પણ મારાથી ભાવ તે કરી છૂટી સામેનાને હું સુખી કરવાનો પ્રયત્ન કરું. આનાથી માનવતા મરી ઉઠે છે સજજનતામાં.
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨ (ક) ઉપરોક્ત બે ગુણ કેળવવાની સાથે સ્વયં કદી હું - સુખની લાલસા રાખું નહિં આને પ્રતિકુળતામાં કદી દુઃખી થાઉં નહિં. આનાથી માર્ગમાં ટકી રહેવાશે અને સિદ્ધિ તરફ આગળ વધશે. પરિણામે આત્મસુખ અને સિદ્ધ સ્વરૂપ - સાંપડશે.
(ડ) સુખ વેદવું તે આત્માનું જ સુખ વેદવું. અને નિત્ય સત્ય એવા આત્મસુખમાં સ્વરૂપમાં નિજાનંદમાં મહાન રહેવું અર્થાત્ સ્વભાવ દશામાં રહેવું.
માનવમાં પહેલું માનવતાનું, બીજું સજજનતાનું, ત્રીજું સાધુ-સંત અંતરાત્માનું અને ચોથું સિદ્ધ સ્વરૂપ–પરમ ત્માસ્વરૂપનું રક્ષણ અને સ્વભાવ છે.
માનવ દુઃખી હોઈ શકે, સજજન પણ દુઃખી હોઈ શકે, જ્યારે સાધુ-સંતને દુખ હોય પણ તે દુઃખ તેમને દુઃખી રહી શકે.
જ્યારે અરિહન્ત પરમાત્મા સિદ્ધ પરમાત્મા તો ન સુખી હોય કે ન દુઃખી હોય. તેઓ તે સદા સર્વદા સ્વભાવદશામાં સચ્ચિદાનંદ સ્વરૂપમાં નિમગ્ન હોય.
સંકલન : સૂર્યવંદન ઠાકોરદાસ ઝવેરી
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાર આશ્રવ : મિથ્યાત્વ-અવિરતિ
કષાયોગ પં, પનાલાલ જગજીવનદાસ ગાંધી કામણ વર્ગણાનું આત્મપ્રદેશ સાથે બદ્ધ સંબંધમાં આવી ફીરનીર સમ એકમેક થઈ કમરૂપે પરિણમવાની પ્રક્રિયાને જૈન દર્શનમાં આશ્રવ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.
આશ્રવને આવવાના દ્વાર ચાર છે. મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય અને ગ. - મિથ્યાત્વ : મિથ્યાત્વ એટલે આત્માની અવળી મતિ. વિનાશી પ્રતિ સુખ અને ભગવૃત્તિથી અવીનાશી બુદ્ધિ કરવી તેનું નામ મિથ્યાત્વ !
ઉદાહરણ તરીકે પુદ્ગલનાં બનેલા દેહમાં અવિનાશી બુદ્ધિથી, અર્થાત્ દેહમાં આતમબુદ્ધિથી, જોગ અને સુખની ઈચ્છા રાખવી કે જે દેહ વિનાશી છે. ટૂંકમાં મિથ્યાત્વ એટલે દેહાત્મબુદ્ધિ.
આવું આ આ મિથ્યાત્વ આમાના સત્ , સમ્યગ, અવિનાશી સ્વરૂપે ક્ષતિ પહોંચાડે છે.
અવિરતિ : અવિરતિ એટલે કે રવિરક્ત ભાવ અર્થાત વિરકત કહેતાં વૈરાગ ભાવનો અભાવ. આત્માની અભાવ દશા કે જેમાં લાવ–લાવ” અને “જોઈએ છેજોઈએ છે? ની ગ્રહણવૃત્તિ છે જે અપૂર્ણ દશા છે અને તેને અવિરતિ કહે છે.
માં અવિરતિ એટલે આરંભ, પરિગ્રહ અને ભેગ. આવી અવિરતિ આત્માના પૂર્ણ સ્વરૂપને ક્ષતિ પહોંચાડે છે.
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪
કષાય : કષાય એટલે આત્માની અશાંતતા. કેધ, માન, માયા અને લેભ એ ચાર કષાય છે જે આત્માને અશાંત રાખે છે. વાસ્તવિક કેવલજ્ઞાનના ચાર વિશેષણે જે (૧) કેવલજ્ઞાન પ્રકાશ સ્વરૂપ છે (૨) કેવલજ્ઞાન સર્વોચ્ચ પ્રકાશ છે (૩) કેવલજ્ઞાન સ્વપર પ્રકાશ સ્વરૂપ છે અને (૪) કેવલજ્ઞાન સર્વપ્રકાશ છે એ વિશેષણેની વિકૃતિ જ ક્રોધ, (પ્રકાશ) માન (સર્વોચ્ચ પ્રકાશ) માયા (સવ પર પ્રકાશ) અને લોભ (સર્વપ્રકાશ) છે. (પાંચ અસ્તિકામાં જીવનું સ્થાન પરમ ઉચ્ચ છે.)
આવા આ કષાય આત્માના પ્રશાંત સ્વરૂપને ક્ષતિ પહોંચાડે છે.
ગ: પેગ એટલે કરણ એના ત્રણ પ્રકાર છે. મને, વચનગ, અને કાયાગ, મવર્ગણા, ભાષાવગણ,
દારિક કે વૈકિય વર્ગણા, અને આત્મા મળી મનેયેગ, વચનગ અને કાયયોગ બને છે.
આ વેગ આત્માના અરૂપી (નિરાકર) સ્વરૂપ ઉપર આવરણ કરે છે.
આ ચાર આશ્રમના પ્રથમ ત્રણ ઉપગના અશુદ્ધ ચૈતન્ય ભાવે છે પરંતુ જડ નથી. એ ઉપગની વિકારીતા અને કેમિકતા સૂચવે છે ઉપગના કંપનને કારણે જે કમ બંધ (આશ્રવ) થાય છે તેમાં કારણભૂત મિથ્યાત્વ, અવિરતિ અને કષાય છે.
જ્યારે આત્મપ્રદેશના કંપનથી જે આવબંધ થાય છે. તેમાં પ્રધાનતાએ કાયયોગ કારણભૂત છે આને ગાશ્રદ કહે છે,
વમન થી. એ
કારણે જે કે
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૫
મિથ્યાત્વ–અવિરતિ–કષાય એ આપણા વિકારી, અશુદ્ધ ચૈતન્ય ભાવા છે. આ ભાવા કાયયેાગ વિના ભેાગવી શકાતા નથી. તેથી તે ભાવેાની ચેષ્ટા કાયયેાગ દ્વારા બહાર થાય છે. મન-વચન-કાયાના ચેાગ એ ભાવ તત્ત્વ નથી પરંતુ દ્રવ્યતત્ત્વ છે, જે પુદ્ગલના ખનેલા છે.
ભાવમનને નાશ થતાં ત્રણે ચેાગના નાશ સહેજ જ થાય છે, ભાવમનના નાશ થતાં ૧૩મા ગુણસ્થાનકે પ્રવેશ થાય છે અને યાગના નાથે ૧૪મા ગુણસ્થાનકની અંતે નિર્વાણ થતાં સિદ્ધ થવાય છે.
તનનું કારણ મન છે. મનનું કારણુ ભાવમન છે ભાવમનનું કારણ ઘાતિકમાં છે. ઘાતિકમ ના નાશે અન થવાય છે અને વિદેહી મનાય છે. વિદેહી થયેલ પછી અદેહી એવા સિદ્ધ સ્વરૂપની સહજ જ પ્રાપ્તિ કરે છે.
આપણા મિથ્યાત્વ-અવિરતિ-કષાયથી થતાં આશ્રવ પ્રમાણે કમ ખધ થાય છે અને થયેલાં કર્મ બંધ પ્રમાણે કવિપાકાધ્ય થાય છે. જેના અનુસારે સંસારનું નાટકચક્ર ચાલે છે. છતાં નાટક ભજવતાં આપણે મિથ્યાત્વઅવિરતિ કલાયને નથી જોતાં અને નથી સમજતાં. હા ! આપણે ખીજાએના મિથ્યાત્વ-અવિરતિ-કષાયને અંગે જે ખીજા' તરફથી દુઃખી થઈએ છીએ તે સમજીએ છીએ. બીજાના મિથ્યાત્વાદિ આપણને નડે છે એમ સમજીએ છીએ. તેજ અજ્ઞાનની ઊધી ચાલ છે. સત્ય હકીકત તા એ છે કે આપણને આપણા જ મિથ્યાત્વ અવિરતિ–કષાય નડે છે. આપણે એને જોતાં નથી, એની પીડા અનુભવતા નથી અને તેનું નિવારણ કરતાં નથી.
૧૦
2
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬
સંસારમાં દરેકને અરસપરસ એકબીજાના મિથ્યાત્વાદિ નડે છે. પરંતુ એમાં બીજાના નિમિત્તાથી આપણને નડે છે. પણ વાસ્તવમાં ઉપાદાનથી તે પિતાના જ પોતાને નડે છે અને પીડે છે. તેમ અન્યના મિથ્યાત્વાદિ પણ અન્યના સંપર્કમાં આવતાં આપણી પીડામાં તે વધારે કરે છે.
જ્યારે જે શુદ્ધ છે, પૂર્ણ છે, તેવાં તીર્થકર ભગવંતને, કેવલિ ભગવંતોને તે પોતાને મિથ્યાત્વ અવિરતિ કષાય છે જ નહિ અને તેથી કરીને તેની તેઓને પીડા કે નડતરને પ્રશ્ન જ ઉદ્ભવતું નથી તેમ મિથ્યાત્વાદિ જેમના જાગતા છે તેવાંની પણ તેમને નડતર નથી કે તે તેઓને પીડારૂપ થતાં નથી. ચંડ કૌષિક નાગના કષાયે તીર્થકર પરમાત્માનું શું બગાડયું? કાંઈ જ નહિ! બળતું, બળતાને બાળે અને સ્વયં પણ બળે અંદરમાં પોતાના મિથ્યાવ-અવિરતિ કષાય છે એટલે જ બહારમાં બીજાના મિથ્યાત્વાદિ પિતાને નડતરરૂપ અને પીડારૂપ થાય છે. પાર્શ્વનાથ પ્રભુએ આવી કમઠ તાપસને લાકડામાંથી નાગ-નાગણનું જોડું કાઢી બતાડયું. કમઠ તાપસ શરમી દે થયે પણ પાર્થ પ્રભુને એને હરખ શેક ન થયો. વળી જ્યારે કમઠ તાપસે મેઘ માળીના ભવમાં પાર્શ્વપ્રભુને ઉપસર્ગ કર્યો ત્યારે ય પ્રભુ તે મિથ્યાત્વ ભાવમાં હતાં જ નહિ એટલે સમભાવમાં રહી શકયા અને વિરતિવંત હોવાથી નિષ્કષાય રહ્યાં.
“પિંડે સો બ્રહ્માડે એ ઉતિથી પિંડમાં એટલે કે પિંડમાં (પિતામાં) તે બ્રહ્માંડમાં પોતામાં મિથ્યાત્વ-અવિરતિ -કષાયના ભાવે પડયા છે તે પોતે પિતાથી દુઃખી થશે, જગતથી પણ દુઃખી થશે અને વળી જગતને પણ દુઃખી કરશે.
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૭
આપ મુએ પીછે ડુબ ગઈ દુનિયા’ એ યથાર્થ જ કહ્યુ છે. આપણે સુધર્યા તે જગત સુધર્યું. આપણે જો થ્યાત્વ અવિરતિ કષાયમાંથી સમ્યક્ત્વ સ્વરૂપ (સત્ સ્વરૂપ) વિનાની પૂણ અને પ્રશાંત થઈશુ તે પછી આપણા માટે સમસ્ત જગત-બ્રહ્માંડ સુધરી જ ગયેલું છે કેમ કે અગાઉ તીર્થંકર પરમાત્માના દૃષ્ટાંતથી જણાવ્યું તે મુજબ અવિનાશી— પૂણ-પ્રશાંત સ્વરૂપી આત્માનું પછી જગતને કેાઈ જીવ ભલે તે મિથ્યાત્વાદિથી પીડાતા હૈય તેય કશુ જ બગાડી શકવા સમર્થ્ય નથી, ચંડકેષિક નાગ, શેવાળે! કે ગેાશાળા ભગવત મહાીરનું કશું જ બગાડી શકયા નહિ.
અવિનાશી-પૂણ અને પ્રશાંત એ અપણું, આપણા સહુ આત્માનું સાચું મૂળ સ્વરૂપ છે. એવુ એ મૂળ સ્વરૂપ પ્રત્યેક આત્માને પ્રાપ્ત જ છે પણ તે વમાનમાં અપ્રગટ છે એટલે કે સામાં પડેલ છે. એની ઉપર મિથ્યાત્વ અવિરત અને કાયના કારણે 'ડળ ચડેલ છે. અર્થાત્ આવરણ (Layers) છવાય ગયેલ છે. તેથી જ અ. પળે અને પ્રત્યેક પળે અપૂતશામાં પણ સહુ કોઈ જીવ માત્ર એ જ સ્વરૂપની ઈચ્છા કરે છે,
કાઈ ખાવા બેઠેલા અધુરું' ભાજન ઇચ્છે છે ? ચાર રોટલીની ભૂખ ડુશે મને એક રેટલી ખાઈ કેાણ ઊડી જશે ? કોણ પુણતાને ઝંખતા નથી ? બઝારમાં ખરીદીએ ગયેલા કેલ્પ ટકાઉ એટલે કે અવિનાશીની માંગણી કરતુ નથી ? ગાઢ નિદ્રામાં સળતી શાંતિ જેવી શાંતિને કે ઇચ્છતા નથી ? ગાઢ નિદ્રાની શાંતિ જો પ્રિય છે, સુખરૂપ છે, તે પેાતાનું પ્રશાંત સ્વરૂપ છે તે તે કેટલુ સુંદર અને કેટકેટલું આનંદદાયી હશે એ શું વિચારવા જેવુ' નથી ?
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
શાસ્ત્રમાં બધું જ છે, જેમ એકમાં બધાંનાં જ ખાતાં છે. બેંકમાં કેટલાં ખાતાં છે, એક કેવી છે, એની માહિતી એકની સદ્ધરતા અને આપણાં નાણાંની સલામતી માટે જાણવી જરૂરી છે. પરંતુ પછી એકમાં કેનાં, કેાનાં કેટલાં કેટલાં ખાતાં છે તે જાણવું જરૂરી નથી. ખલ્કે નિરક છે. જાવાનુ તેા આપણું જ ખાતુ છે કે આપણા ખાતામાં શું છે?
તેમ શાસ્ત્રા સજ્ઞ કથિત અને સન પ્રણિત હાવાથી એમાં બધાંના બધાં જ ભાવા છે. એમાં સવ ન્યાના સર્વ ક્ષેત્ર અને સ કાળના સર્વ ભાવે વર્ણવેલ છે. એનુ વર્ગીકરણ ત્રણ વિભાગમાં કરેલ છે. મિથ્યાત્વ-અવિરતિ અને કષાય. પછી એ દરેક વિભાગના અસંખ્ય ભાગ હોય તે જુદાં મુખ્ય વિભાગ ત્રણ શાળામાં પહેલાં ધારણથી અગિયારમાં ધારણ સુધીના વગેર્યાં દરેકના એ હિંસામે આવીશ પણ દરેકમાં વિદ્યાથીની સંખ્યા કેટલી એનુ' ધારણ નિશ્ચિત નહિ. એવું જ આ વગી કરણનુ છે, આ સઘળુ' ય શાસ્ત્રોમાં આપેલ છે, એમાં જોવાનુ છે આપણે આપણું'. આપણે શુ છીએ ? આપણું સ્વરૂપ શું છે? આપણે કયાં છીએ ? આપણે કયાં જવાનું છે ? અને કેટલે જવાનું છે ! અરીસામાં દશ વ્યક્તિનું મુખ પ્રતિબિંબિત થતુ હાય પણ આપણે જોઈએ તેા આપણું જ. બેંકમાં ખાતા મધાં ના જ પણ આપણને નિસ્બત આપણા ખાતાથી જ. એ જ પ્રમાણે શાસ્ત્રમાં આપણે આપણા માટે જ વિચારવાનું અને વિચા રીને વિકાસ સાધવાના. જગતના વ્યવહારમાં ‘હુ’–મે’અને ‘મારૂ” જ વિચારીએ છીએ. એ પ્રમાણે અધ્યાત્મ ક્ષેત્રે નથી
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૯
વિચારતા. અધ્યાત્મ ક્ષેત્રે જાણવાનું બધું પણ જાણીને ઘટા વવાનુ` આપણામાં, અન્યમાં નહિ.
સ્વરૂપના જે ઘાતિ છે તે બ્રહ્મના ઘાતિ છે. બ્રહ્મસ્વરૂપ એવાં આપણે આપણા બ્રહ્મસ્વરૂપના જ ઘાત કર્યાં છે અને બ્રહ્મઘાતિ થયાં છીએ. જેણે જાતના જ ઘાત કર્યાં છે એ જગતના ઘાત કરે અને ઘાતિ અને એમાં આશ્રય શું? અને એવા પછી એની સજા ભાગવે એમાં નવાઈ શું ? અને એનુ દુઃખ શું?
કોમાં ન્યાયાધીશ આગળ પોતાના દીકરાનું ખૂન કરી હાજર થયેલ વ્યક્તિ એમ કહે કે મારા દીકરા ઉપર મારે હકક હતા, મારી માલિકી હતી, મારી નીપજ હતી અને મેં નાશ કર્યાં તે એવું કહેનારાને આકરામાં આકરી સજા ન્યાયાધીશ ફટકારે. એવું જ સ્વરૂપ ઘાતિનુ છે. સ્વરૂપ ઘાતિ બ્રહ્મની હત્યા કરનારા છે. એને આકરી જ સજા થાય,
આપણે ધસાધના એવી રીતે કરવાની છે કે આપ ણને આપણા મિથ્યાત્વ-અવિરતિ–કષાય નડે નહિ અને અન્યના પણ આપણને નડે નહિ. અગર તે અન્યના મિથ્યા સ્વાદિ ભાવેશ નડે તે તે પીડે નહિ, એમ સમભાવે સહન કરવાં. આ પ્રક્રિયાનું નામ જ મેાક્ષમાર્ગ છે અને આવા મોક્ષમાર્ગે ચાલવાના પ્રયત્ન એટલે કે તેવી મનોવૃત્તિની કેવળણી તે જ મોક્ષ પુરૂષાર્થ છે.
કોઈપણ જીવને કાઈપણ પ્રકારે ઉપદ્રવરૂપ થઈએ, એના મન-વચન-કાયાના યાગને દુભવીએ તે આપણા કષાય ભાવ છે. જે કષાય ભાવ કરવા માટે અવિરતિમાં આવવુ` પડે અને મિથ્યાત્વ મહુનીયના ભાવમાં હેઠા ઊતરવુ પડે, કે
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦ જેમાં સ્વ પરનું ભાન ભૂલાય છે અને સારાનરસાને વિવેક ખોઈ બેસાય છે.
આપણે આપણને બગાડ્યા વિના જગતને બગાડી શકતા નથી. આપણે આપણને સુધાર્યા વિના જગતને સુધારી શકતા નથી.
જગતને ઠીક કરવાની જરૂર નથી. ડીક તે પોતાની જાતને કરવાની જરૂર છે. જગત તે ઠીક છે. ઠીક જાતને કરવાની અને ઠેકાણું જાતનું પાડવાનું કે જે જ્યાં ત્યાં ચૌદ રાજલકમાં, ચોર્યાસી લાખ નિમાં ભટકયાં કરે છે, ઠેબાં ખાધાં જ કરે છે. - તીર્થ કર પરમાત્માના કલ્યાણ કોની ઉજવણી થાય છે તે કલ્યાણકના એકેક કલ્યાણકથી આશ્રવના એકેક ભેદને. તીર્થકરના જીવનમાં નાશ થાય છે તે પણ આપણને આશ્રવથી છૂટવાના મોક્ષમાર્ગનું સૂચન કરે છે.
તીર્થંકર પરમાત્માનું ચ્યવન અને જન્મકલ્યાણક એટલે સમક્તિ વતે છે અને મિથ્યાત્વને નાશ થયેલ છે તેની ઉજવણી.
તીર્થંકર પરમાત્માનું દીક્ષા કલ્યાણક એટલે અવિતિને નાશ થયેલ છે અને વિરતિની પ્રાપ્તિ થયેલ છે તેની ઉજવણી.
તીર્થંકર પરમાત્માનું કેવલજ્ઞાન કલ્યાણક એટલે કષાચને નાશ થયેલ છે અને નિકષાય–પ્રશાંત થયેલ છે તેની ઉજવણી.
તીર્થંકર પરમાત્માનું નિર્વાણ કલ્યાણક એટલે વેગ
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૧
(દેહ)ના અંત થયેલ છે અને સિદ્ધત્વ (અદેહીપણા-અરૂપીપણા)ની પ્રાપ્તિ થયેલ છે તેની ઉજવણી.
તેા આમ જીવ સયમ દ્વારા આશ્રવમાંથી સંવરમાં આવશે અને ૧૪મા ગુણસ્થાનક સવ સંવર કરશે ત્યારે સ્વરૂપનું પ્રાગટીકરણ થશે અને સ્વભાવદશામાં સત્—સમ્યગ પૂણ પ્રશાંત થશે.
સંકલન : સૂર્ય વદન ાકાદાસ ઝવેરી
H
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ–ભાવ
પં. પનાલાલ જગજીવનદાસ ગાંધી What is it?” “Who is he? Where is it? 'When has it happened ? 'How is it ??
How is he? વસ્તુ. વ્યક્તિ કે પ્રસંગની માહિતી બાબત, આ જ મુખ્ય અને મહત્ત્વના પ્રશ્નો આપણે સહુ વિચારીએ છીએ અને પૂછીએ છીએ કે
“તે શું છે? તે કેણ છે? તે કયાં છે? તે કેવો છે?” તે કેવું છે? તે કયારે ત્યાં હતો? તે કેટલું છે?
આ મૂળભૂત પ્રશ્નની વિચારણાથી સર્વ કાંઈ માહિતી મળી રહે છે. પણ તેની સાથે દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-અને ભાવ એ ચાર સંગ સંકળાયેલ છે એની આપણને જાણ નથી.
કોણ” અને “શું” નો જવાબ દ્રવ્યમાં છે.
કયાં અને કેવડું” ને જવાબ ક્ષેત્રમાં છે વળી જ્યાં ત્યાં, અહીંયા, એવડું એ બધાં ક્ષેત્રવાચક શબ્દો છે.
“કયારેને જવાબ કાળમાં છે અને જ્યારે, ત્યારે, અત્યારે એ બીજું કાળવાચક શબ્દ છે.
કેવું” ને જવાબ ભાવ (ગુણ-પર્યાય)માં છે. એવું તેવું, જેવું, એ ભાવવાચક શબ્દ છે.
અને “કેમ”, “જેમ, તેમ, “એમ એ કિયાવાચક શબ્દો છે. જેને સંબંધ ક્રિયાના પ્રકાર સાથે, વાસ્તવિક્તા સ્વાભાવિકતા સાથે છે.
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૩
દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવ એ ચાર સચૈાગથી આપણે સહુ છદ્મસ્થ સ`સારી જીવા ઘેરાયેલાં છીએ અને તેની આપને સહુને અસર છે. તેમજ પરસ્પર એકબીજાની એકખીજાને અસર છે. અર્થાત્ દ્રવ્યની, ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવને, ક્ષેત્રની, દ્રવ્ય કાળ-ભાવને, કાળની, દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-ભાવને તેમજ ભાવની દ્રશ્ય-ક્ષેત્ર-કાળને અસર પહેાંચે છે. દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવની વચમાં રહી તેની અસરથી પર રહેવું, નિલે પ રહેવુ', તે સાધના છે. અને દ્રવ્યાતીત, ક્ષેત્રાતીત, કાળાતીત તથા ભાવાતીત થઈ જવું તે સિદ્ધિ છે,
આ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવના સબંધ દ્રવ્ય—ગુણ અને પર્યાય સાથે પણ છે. ‘શું છે?” ના જવાખ દ્રશ્ય છે અને કેવું છે ?” ને જવા ગુણ-પર્યાય છે. દ્રવ્ય સામાન્ય છે અને ગુણ-પર્યાય વિશેષ છે. દ્રવ્યની વિશેષતા ક્ષેત્ર-કાળ અને ભાવથી સૂચવાય છે. જે દ્રવ્યના પર્યાય છે. અથવા તેા કહે! કે દ્રવ્યના વિશેષ્ય છે અને ગુણ-પર્યાય વિશેષણ છે. દ્રશ્ય આધાર છે જ્યારે ગુણ પર્યાય આધેય છે. ગુણનુ અસ્તિત્વ દ્રવ્ય વિનાનું સ્વતંત્ર નથી હેતુ. ગુણ, ગુણી વગર ન હેાય. જેમ કે ગળપણુ, સાકર વિના ન હેાય દ્રશ્ય રહિત સ્વતંત્ર ગુણધર્માં કયાંય પણ કયારે ય નહિ મળે. માટે જ ‘ગુણપર્યંચ તણુ એ ભાજન (પાત્ર) એમ કહીને દ્રવ્યને ઓળખાવ્યુ છે. એ જ પ્રમાણે દ્રશ્ય પણ કયારેય ગુણપર્યાય વિનાનું ન હાય. કારણ કે પ્રત્યેક દ્રવ્યનું નિર્માણ વિશ્વના સમષ્ટિ કાર્યોંમાં નિશ્ચિત કંઈક ને કંઈક ફાળા આપવા સહેતુક છે પણ નિરક નથી.
સજ્ઞ ભગવંતે જોયેલું જગત એમણે જેવું પ્રરૂપ્યું છે તે તે પચાસ્તિકાય પ્રમાણે નીચે મુજબ છે.
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪
જગત એટલે મૂળ જીવ અને પુદ્ગલની રમત, રમત કદી, માત્ર ગતિશીલ કે સ્થિર ન હાય. ગતિપૂર્વક સ્થિતિ હોય કે સ્થિતિપૂર્વક ગતિ હાય, જે આપણા અનુભવથી આપણે જગતને જોઈએ છીએ. એટલે જેમ આકાશ પદાર્થને પેાતામાં રહેવા માટે અવકાશ આપે છે. તેમ ગતિસ્થિતિ દાન દ્રવ્યે જેને ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાય રૂપે નામકરણ કરી સર્વજ્ઞ ભગવતે ખ્યાતિ આપી છે. તે ઉભય દ્રા પણ આ વિશ્વમાં છે. જીવનુ તે સ્વયંનું ચિદાનંદ સ્વરૂપ છે. ચંદ્રથી પ્રકાશક છે અને માનથી વેદક છે. જ્યારે પુદ્ગલ દ્રષ્યના વણુ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ મૌલિક ધમ હેવા છતાં તેનાં સ્પર્શ ધર્મીમાં સ્નિગ્ધતા અને રૂક્ષતાના અંગે ગ્રહણ ગુણ છે. ગ્રહણ ગુણ એટલે શું ? સજાતિય અને વિજાતિયના સંઅંધમાં અવવું તે ગ્રહણ ગુચ્છુ છે. આવે ગુણ ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય અને જીવ (જીવાસ્તિકાય)ના મૂળ શુદ્ધ સ્વરૂપમાં નથી.
આ રીતે જીવ પેાતાના મૂળ સ્વરૂપને વિસારીને પોતાના જ્ઞાનની વીતરાગદશામાં રાગદ્વેષ રૂપ વિકાર ઉત્પન્ન કરીને પુદ્ગલદ્રવ્યથી અધાય છે અને પુદ્ગલદ્રવ્યને બાંધે છે. આને જૈનદર્શનમાં આશ્રવ તત્ત્વ તરીકે એળખવામાં આવે છે. આવી બાંધવાની અને બધાવાની ક્રિયા માત્ર જીવ અને પુદ્ગલ એ એ દ્રવ્યમાં જ છે, પણ ધર્માસ્તિકાય, અધર્મા સ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય અને જીવના શુદ્ધ પરમાત્મ સ્વ રૂપમાં નથી. ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય અને કાશાસ્તિ કાયને સમષ્ટિ વિશ્વકાર્ય માં અનાદિ-અનંત નિર્દોંષ સંબધ છે, જ્યારે જીવ અને પુદ્ગલને પરસ્પર નિમિત્ત, નૈમિત્તિક સદોષ સંબંધ છે. પરંતુ ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય,
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૫
આકાશાસ્તિકાયની માફક જીવ પુદ્ગલદ્રવ્યની સાથેના નિર્દોષ સંબંધનું નિર્માણ સ્વપુરુષાર્થથી કરી પરમાત્મા બની શકે છે. તેનું જ નામ સર્વજ્ઞ તીર્થકર પરમાત્મ ભગવંતે પ્રરૂપેલ જૈન ધર્મ.
દ્રવ્ય અને ક્ષેત્રને સંબંધ દ્રવ્ય સાથે છે. જ્યારે કાળ અને ભાવને સંબંધ ગુણ–પર્યાય સાથે છે. દ્રવ્યના અવગાહનાની સીમા અર્થાત્ દ્રવ્યનું કદ એ દ્રવ્યનું વક્ષેત્ર છે, જે કેવડું?” પ્રશ્નને ઉત્તર છે. જ્યારે દ્રવ્યનું સ્થાન (Loca– ' tion) એ દ્રવ્યનું પર ક્ષેત્ર છે જે “કયાં ? પ્રશ્નને ઉત્તર છે. - આ ચાર સંયેગને દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-અને ભાવ એમ નિશ્ચિત ક્રમાંકમાં જ ઉલ્લેખ થાય છે તેનું ય આગવું મહત્વ અને રહસ્ય છે. “દ્રવ્ય” પ્રથમ કહ્યું. કારણ કે દ્રવ્ય અનાદિ અનંત, અનુત્પન, અવિનાશી, સ્વયંભૂ છે. આધારતત્ત્વ છે. આપણા વ્યવહારમાં પણ પ્રથમ “હું” છે. તે “હું” પણું એ દ્રવ્ય છે. તેમ સમ્મુખ આવનાર વ્યક્તિ કે પદાર્થની પ્રથમ ઓળખ “કે?” અને “શું ?” પ્રશ્નથી જ કરીએ છીએ અને પછી જ તેને કદ, સ્થાન, રૂપ, ગુણધમ, હાલત ઈત્યાદિની પૃછા કરીએ છીએ. પ્રથમ “હું” એ જીવ દ્રવ્ય-આત્મા છે. સામેના પદાર્થ વિષેને પહેલો પ્રશ્ન છે “તે શું છે. અને વ્યક્તિ માટે પ્રશ્ન છે “તે કેણ છે?” ઉભય પ્રશ્નના ઉત્તરમાં દ્રવ્ય છે.
દ્રવ્ય મૂળાધાર છે. દ્રવ્ય છે તે કંઈક (Something) છે અને તે “કંઈક કયાં છે? કયારથી છે? કેવું છે? આદિ પક્ષો ઉદભવે છે. નથી તે આ પ્રશ્નોને કોઈ સ્થાન જ નથી માટે જ દ્રવ્ય પ્રથમ ક્રમાંકે છે.
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬
કન્યા નથી તે લગ્ન શા? વહુ સાપેક્ષ વરે છે અને વર સાપેક્ષ જાનૈયા છે. માટે જ પહેલ પ્રથમ દ્રવ્યની અને પછી ક્ષેત્રની વાત આવે.
દ્રવ્ય પછીના બીજા કામે ક્ષેત્રને સ્થાન આપ્યું છે. કારણ કે “હું છું” પછીને પ્રશ્ન હું કેવડે છું ?” અને “હું કયાં છું?” અગાઉ જણાવ્યા મુજબ “કેવડે? પ્રશ્નના ઉત્તરમાં જ એટલે કે પિંડાકૃતિ આવશે જે દ્રવ્યનું સ્વક્ષેત્ર એટલે કે પિતાની કાયાએ રેકેલી આકાશસીમા અથવા તે પદાથે રોકેલી જગા છે.
જીવદ્રવ્ય અસંખ્ય આત્મા પ્રદેશનું બનેલું છે જે આમ પ્રદેશની અસંખ્યની સંખ્યા અનાદિ-અનંત એક જ રહે છે એ સંખ્યા અખંડત્વ છે. તેની સંખ્યા હોય તે સે ના નવાણું કે એકસે એક ન થાય તેવું અસંખની સંખ્યાનું અખંડત્વ છે.) વળી આ અસંખ્ય આત્મપ્રદેશ એકમેક સાથે અનાદિ-અનંત સંલગ્ન રહે છે. એ સંલગ્ન અખંડવ છે, એક લાડુના બે ટુકડા કરે તે તેનું સંલગ્નત્વ તૂટી જાય છે, અને ક્ષેત્ર ભેદ થાય છે. પરંતુ આત્મપ્રદેશ વિષે એવું કયારેય બનતું નથી. માટે જ આત્માને અજન્મા કહ્યો છે અમર કહ્યો છે. જ્યારે પુદ્ગલ દ્રવ્ય પરમાણુનો રકંધ બને છે અને તે વીખરાઈને અણુ અણુમાં પરિવર્તન પામે છે. આ રીતે આત્મ પ્રદેશપિંડ (આત્મા) અને પુદ્ગલ અણુપિંડ(દેહાદિ પગલિક પદાર્થ)ને મહાન તફાવત છે. જીવના દેહપ્રમાણ અનુસાર આત્મપ્રદેશને સંકેચ વિસ્તાર થાય છે પણ સંખ્યા અખંડત્વ અને સંલગ્ન અખંડવ અનાદિ અનંત એવું ને એવું રહે છે. પરંતુ આત્મા (જીવ) જ્યારે શુદ્ધાત્મા, પરમાઆત્મા, સિદ્ધાત્મા બને છે ત્યારે તે આત્મપ્રદેશે સિદ્ધાત્મા
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૭
બનવા પૂર્વેના ચરમ દેહપ્રમાણના ૨/૩ ભાગ જેટલાં કદ અને હદ તથા આકારમાં સંકોચાઈ જઇ (દેહના ૧/૩ ભાગમાં અવકાશ હાય છે એટલે તેટલા સકેાચ થઈ આત્મપ્રદેશે ૨/૩ ભાગ ઘન ચરમ દેહ પ્રમાણ રહે છે.) મુક્તિનિલય સિદ્ધ શીલા ઉપર લેાકાત્રે સદા સર્વદા-સાદિ-અનંત કાળ સુધી શાય સંકોચ વિસ્તાર વિના તેમ જ તસુભારના પણ ક્ષેત્રાંતર કે કંપન વિનાની પરમ સ્થિરાવસ્થામાં રહે છે. આવાં આ આત્મપ્રદેશ સ’સારી જીવાને દેહાકારે દેહપ્રમાણ રહેલાં છે. તે દેહ આત્મપ્રદેશ (જીવ) નું સ્વક્ષેત્ર કહેવાય. તે જ પ્રમાણે અગાઉ જોઇ ગયાં મુજબ ‘કયાં ?” પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પર ક્ષેત્ર એટલે કે આકાશક્ષેત્ર (Location) આવે.
દ્રવ્ય અને ક્ષેત્ર પછીના ત્રીજા અને ચોથા ક્રમાંકમાં કાળ અને ભાવ આવે છે. વ્યવહારમાં દ્રશ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવ ખેલાય છે. અર્થાત્ ત્રીજા ક્રમે કાળ અને ચોથા ક્રમે ભાવ એમ ખેલાય છે. વાસ્તવિક પ્રક્રિયા પ્રમાણે પહેલાં ભાવ અને પછી કાળ લેવાના છે. વ્યવહારમાં કાળને ભાવ પહેલાં મૂકવાનુ કારણ એ છે કે જીવને અનિત્યતા, નિત્યતાના શ્રમ રૂપે પરિણમેલ છે. બાકી તા કોઇપણ કરાતી ક્રિયામાં ૐ કાર્યોંમાં જો રસ, રૂચિ લાગણી, ભાવ હાય છે તેા તે ક્રિયામાં કે કામાં કટાળા આવતા નથી કે થાકોડો લાગતા નથી. દી” એવા કાળ પણ ચપટી વગાડતાં ક્ષણમાત્રમાં પૂરા થયેલ જણાય છે. એ આપણા સહુના સ્વાનુભવની વાત છે. સામાન્યતઃ સ્વાનુભવ એવા છે કે દુઃખના દહાડા લાંખા લાગે-વસમાલાગે અને સુખના સમય કયાં સરકી ગયાનીતી ગયા તેની ખબર પશુ ન પડે. એટલે વાસ્તવિકતામાં તે
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮
આમ ભાવ જ કાળ રૂપે પિરણમે છે. આપણા સ’સારી જીવાના જે ભેાકતાભાવ અર્થાત્ લાગણી ભાવ છે તે જ કાળ છે. આપણા કર્તાભાવ નથી. પ્રતિ સમયે આપણે આપણ ઉપયાગને વેદીએ છીએ, અર્થાત્ ભોગવીએ છીએ, તે આપણા લાગણીના ભાવને કાળ કહેલ છે. બાકી પુગલ દ્રવ્યના ક્રિયાત્મક ક્રમિક અનિત્ય ભાવને જે કાળ કહ્યો છે, તે વ્યવહાર કાળ છે. વળી કાળ જેવુ સ્વતંત્ર » અસ્તિ કાયરૂપે અસ્તિત્વમાં છે જ નહિ. કાળ એ તે પર્યાય પરિવર્તન છે. એટલે જ કાળ આખરે તે આળખાય છે પુદ્ગલ, પાવન, અ પુદ્ગલ પરાવર્તન એ રીતે જ શુદ્ધ એવા સિદ્ધ પરમાત્માને કાળ છે જ નહિ, તે તે કાળાતીત અર્થાત્ અકાલ એટલે કે ત્રિકાળ અકય છે. કાળ છે તે જ દુઃખ છે. કારણ કે કાળ છે, તેા ભાવિ છે, અને ભાવિ છે તો ભવ છે, કે જે ભાવ સાથે જન્મ-જરા-વ્યાધિમૃત્યુ અને તેના દુઃખ સકળાયેલાં છે. વળી ભવ છે તેને ભાવિ છે અને તેને વર્તમાન છે. વમાન જેને છે, તેન કાંઈ ઈતિહાસ છે કે જે ઇતિહાસ એને ભુતકાળ છે. આમ ભવભ્રમણના અંત એટલે કાળનેા અંત.
કાળ એ કર્યા સ્મૃતિ છે કે કયાં તે સપનું છે. સ્મૃતિ અને સપનાં મીઠાં ચ હાય અને માઠાં ય હાય અર્થાત સાશ પણું હાય અને નરસાં પણ હોય જ્યારે આનંદ સ્વરૂપ મસ્તી અકાલ છે.
ભાવ એ મન:સ્થિતિ છે. હૃદય સ્પંદન છે-ઊમિ છે, લાગણી છે–વેદન –છે અનુભૂતિ છે. આત્મા એની પરમાત્મ અવસ્થામાં, શુદ્ધાવસ્થામાં, સ્વભાવદશામાં હાય જે સચ્ચિદાન
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૯
અવસ્થા છે—જે મસ્ત અવસ્થા છે-સહાન ૬ અવસ્થા છે— વીતરણ અવસ્થા છે. જ્યારે વિભાવદામાં, અશુદ્ધદશામાં રાગદ્વેષ, સુખ-દુઃખ, ગુણ-દોષ, પુણ્ય-પાપ, હ–શેક મિશ્રિત અવસ્થામાં હાય છે.
કેવલજ્ઞાન એક જ છે. એવું ને એવુ' જ છે, જ્યારે એક પછી બીજો ખવાતા કાળિચે એવે ને એવા ખરા પણ એ જ નહિ. નદીના પ્રવાહ એ જ પણ પાણી એનુ એ જ નાહ'. જગતનું વહેણ અનાદિ-અનંત પણ જગત એનુ એ જ નહિ. એ તાપ્રતિપળ પલટાતુ-અદલાતું સાદિ સાન્ત દશ્ય જગત છે, અંદરમાં આપણી અપૂર્ણ અવસ્થાનુ દ્રષ્ટિ જગત અર્થાત્ ભાવ જગત પણ બદલાતું અને પલટાતુ જગત છે, જેને જૈનદર્શનમાં છદ્મસ્ય અવસ્થા કહેલ છે.
પરમાત્મ તત્ત્વ દેશ (ક્ષેત્ર) અને કાળથી અતીત છે. પશુ દ્રવ્ય અને ભાવ ઉભયાત્મક છે, એક છે અને અભેદ છે જ્યારે છદ્મસ્થ સ’સારીનુ' જીવદ્રવ્ય-સ્માત્મદ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવ આશ્રિત છે, જેમાં ક્ષેત્ર અને કાળ પરિવર્તનશીલ હાવાથી દ્રવ્ય અને ભાવ પણ પરિવર્તનશીલ છે જે કારણથી તે ભેદરૂપ છે.
કેવલજ્ઞાન કેવલજ્ઞાનને વેદે છે એ સ્વ સંવેદ્યરૂપ છે. કૈવલજ્ઞાની સ્વ સ્વરૂપને વેદે છે. જ્યારે પર દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળભાવ કેવલજ્ઞાનમાં જણાય છે. (Not going to Know but come to Know) કૈમ કે તે કેવલજ્ઞાનમાં (ચિદાદેશમાં) પ્રતિષ્ઠિ`ખિત થાય છે. ચાર જ્ઞાન જ્ઞેયને જાણવા જાય છે. જ્યારે કેવલજ્ઞાનમાં સર્વ જ્ઞેયે જણાય છે. વળી તે સવ જ્ઞેયા જેવડાં તેવડાં દેખાય છે એ સિદ્ધ જ્ઞાતા
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦
દૃષ્ટા ભાવ છે. કેવલજ્ઞાન ઉપયાગવંત હાય છે, જયારે બીજા મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, અવિધજ્ઞાન, મન:પર્યંÖવજ્ઞાન ઉપયાગ મૂકવા રૂપ હાય છે. ઉદાહરણ તરીકે અરીસામાં પ્રતિબિંબનુ પડતું પ્રતિબિ ́બ રંગરોગાન અને આકૃતિયુક્ત અદલેબદલ હૂબહૂ હોય છે. કેવલજ્ઞાનમાં ગેય એ પ્રમાણે પ્રતિબિ ંખિત થાય છે. દેખાય-જણાય છે. જયારે કોઇપણ પદ્મા નુ ચિત્રકાર દ્વારા પ્રયત્નપૂર્વક કરાતું ચિત્રાંકનચિત્રામણ તેનાં અનેક રેખાંકનો અને રગ રાગાનની પૂતિથી હાય છે જે પદાર્થ નુ ચિત્ર હોય છે અને તે પદાર્થ જેવુ હાય છે. પણ હૂબહૂ નથી હાતુ` કે જેવુ... પ્રતિષિ`ખ હોય છે. બાકીના ચાર જ્ઞાન આ પ્રકારના પ્રયત્નપૂર્વકના ચિત્રામણ જેવાં હાય છે.
કેવલજ્ઞાનીને અનાદિ–અન ત એક જ સમયમાં જણાય છે. એક જ સમયે ત્રણે કાળના સર્વ પદાર્થોના સવ` પર્યાય કેવલજ્ઞાનમાં જણાય છે. કેવલજ્ઞાનીની આ વ્યાખ્યા જે કરી છે તે છદ્મસ્થ સૌંસારી જીવાને સમજવા માટે છદ્મસ્થની અપેક્ષાએ કરેલ વ્યાખ્યા છે. પર વસ્તુના ભાકતા એવાં છદ્મસ્થ સ’સારી જીવનું જ્ઞાન ત્રણે કાળના ભેદરૂપ છે. એણે જાણ્યુ', એ જાણે છે, અને એ જાણશે-એવાં ક્રિયાના કાળથી એ ત્રણ ભેદ ત્યાં પાડવા પડે છે. જ્યારે કેવલજ્ઞાનીનું જ્ઞાન, જીવન અને વેદન (ભાગ) ત્રણે એકરૂપ છે અને અભેદ છે, પર વસ્તુનું ભાકતૃત્વ નીકળી જતાં કેવલજ્ઞાન થાય છે. પર વસ્તુના ભાકતૃત્વના કારણે જ કાળના ત્રણ ભેદ ભૂત-વર્તમાન -ભવિષ્ય પડી જાય છે. માટે જ છદ્મસ્થ સંસારી જીવના જીવનાજ્ઞાન અને લેગ (વેદન) ત્રણ કાળરૂપ અર્થાત્ ભેદરૂપ અની જાય છે.
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૧ દિશા એટલે દેશાકાશ! દેશકાશ; ધર્માસ્તિકાય, અધમ, સ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય અને પગલાસ્તિકાયને હોય છે. આત્મા એના શુદ્ધ પરમાત્મ સ્વરૂપમાં દેશાતીત છે. જે પદાર્થ દેશના બંધનમાં હોય તે કાળના બંધનમાં પણ હોય પરમાત્મા અને કેવલજ્ઞાનમાં એક જ સમયે સર્વક્ષેત્રના સર્વ –સર્વ પદાર્થો તેના સર્વ ગુણપર્યાય સહિત જણાય. છે. આમ આત્મા એની ચિદુશક્તિ-જ્ઞાનશક્તિથી ક્ષેત્ર અર્થાત્ દેશ તથા કાળ અપરિચ્છિન્ન છે, અખંડ છે, અનંત છે, દેશ એ ક્ષેત્રભેદ છે જ્યારે કાળ એ પર્યાયભેદ છે. આત્મા સ્વરૂપથી દ્રવ્ય અને ભાવરૂપ છે. દેશ અને કાળ રૂપ નથી. ત્રણે કાળમાં ધર્મમાં ભાવનું પ્રધાનત્વ છે. જ્યારે ત્રણે કાળમાં સંસારમાં દ્રવ્યનું પ્રધાન છે. પરમાત્મા કેવળ ભાવસ્વરૂપ છે, પરમાત્મા દ્રવ્યાતીત, ક્ષેત્રાતીત, અને કાળાતીત છે.
દેશ અને કાળના ભેદને ઉપગ ધર્મ માટે જરૂરી છે. પરંતુ દેશ અને કાળના ભેદનું બંધન ધર્મ કે ધમીને નથી હોતું. આર્યક્ષેત્ર, આર્યજાતિ, આર્યકુળ જૈનકુળ અને પર્યુષણકાળ હોય તે ધર્મ સારી રીતે થાય. પરંતુ ધર્મ અને ધમી અનાર્યક્ષેત્રમાં, પર્યુષણાદિ ધર્મકાળ સિવાયના કાળમાં પણ ટકવા ધારે તે ટકી શકે એમ છે. ધર્મ તે ભાવરવરૂપ છે. માટે પ્રતિકૂળ દેશ અને કાળમાં પણ ભાવ ધર્મલંબને ભાવ સ્વરૂપની પ્રાપિત કરી શકે છે. દેશ અને કાળના ભેદ તથા દેશ અને કાળનાં બંધન તે અર્થ અને કામને છે. ધર્મ અને મેક્ષને નહિ. પીસ્તાલીસ લાખ
જનની સિદ્ધશીલા ઉપર પીસ્તાલીસ લાખ યોજન પહેલાં તી છલોકના પ્રત્યેક ક્ષેત્રથી પ્રત્યેક કાળે આવેલ સિદ્ધ પરમાત્મા ૧૧
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૨
ભગવા ખીરાજમાન છે. જે સર્વે` ક્ષેત્રાતીત, કાળાતીત થયેલ છે. સાધુ ભગવંતને અતિથિ-અભ્યાગતનું સાધન કરવામાં આવેલ છે. તે જ સૂચવે છે કે તેમને ક્ષેત્ર અને કાળના બંધન છે નહિ. દેશકાળ તેમને બાધક છે જ નહિ ભાવને-ધમ ને દેશકાળ ખાધક નથી અને ખ ધનરૂપ પણ નથી.
ક્ષેત્ર કયાં તે! સીમિત છે કે અસીમ છે. કાળ એક સમયરૂપ (ક્ષણરૂપ) છે કે અનતે છે. નિત્ય અને અનિત્યની વાતા કાળ આશ્રિત છે. ખાકી સુખ દુઃખ, હર્ષોં-શેક, રતિઅરતિનું વેદન ભાવ આશ્રિત છે. સવાલ જીવના સુખને છે, જીવના ભાવના છે. જીવ ક્ષેત્રાતીત અને કાળાતીત થાય તા એના ભાવ એના સ્વભાવને પામે અર્થાત્ અક્ષય અવ્યા. ખાધ, અનંત શાશ્ર્વત સુખને પ્રાપ્ત કરે.
નિશ્ચયથી તા આપણે સહુ આપણા સ્વદ્રવ્ય. સ્વક્ષેત્ર, સ્વકાળ અને સ્વભાવને જ વેદીએ છીએ. પછી તે જ્ઞાનમૂલક હાય કે અજ્ઞાનમૂલક, શુદ્ધ હાય કે અશુદ્ધ હાય પર દ્રવ્યક્ષેત્ર-કાળ ભાવના આપણે સહુ જ્ઞાયક છીએ પણ વેક નથી.
દૂધ અને પાણી એક ક્ષેત્રે રહેલા હૈાવા છતાં જેમ હુંસ પાણીને જુદું પાડીને દૂધ પીએ છે તેમ આત્મા અને શરીર (કમ) એક ક્ષેત્રે છે તેમાં ગુણ સ્થાનકે આત્માના જે આંશિક ગુણ રહ્યાં છે તે ગુણના સુખને પુદ્ગલસ્ક ધના (કમ નિત) સુખ દુ:ખથી ભિન્ન કરીને-તેના ભેદ કરીને વેઢવાનું છે. આત્માની ઉજ્જવલતા હૈંસની જેમ પરમહંસ અનીને વેઢવાની છે.
ΟΥ
જે મારા આમાથી કદી જુદું ન પડે તે ‘હુ’ અને
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૩ તે મારું. આપણે આપણામાં જોડાઈએ એટલે કર્મથી છૂટાં થતાં જઈએ. મેહજનિત માનસિક દુઃખ અને દેહજનિત અશાતા વેદનીયના દુઃખથી મુક્ત થવા માટે સ્વ દ્રવ્ય-ક્ષેત્રકાળ–ભાવની જ્ઞાન-દયાનરૂપી આંતરકિયા કરવાની રહે છે. બંધ આંખનું જીવન વેદન બહારના બધાંય સંબંધ અને સંપર્કને તેડી નાંખવા કરવાનું હોય છે એ ધ્યાનાવસ્થામાં તે પ્રકારની દૃષ્ટિ કરવાથી તત્સમયે આત્માના સુખનો અનુભવ થાય છે. જેનાથી સકામ (સંકલ્પપૂર્વકની) નિજ રા થાય છે એટલું જ નહિ પણ સર્વથા ઘાતિકને ક્ષય થતાં કેવલજ્ઞાન પ્રગટે છે. આમ સ્વ દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવ પ્રતિજ્ઞા દષ્ટિપાતથી મોહજનિત ભાવે ઊભા રહેતા નથી. તથા અશાતા વેદનીય ઉપર પણ કાબુ મેળવાય છે.
દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળના ઝઘડાં મન અને બુદ્ધિથી ચાલે છે. પરંતુ મન અને બુદ્ધિથી ભાવવાના ભાવના ઝઘડા કેઈ કાળે થતાં નથી અને ચાલતા નથી. આત્માના શુદ્ધ સ્વદ્રવ્ય વિક્ષેત્ર સ્વકાળ અને સ્વભાવનું જ્ઞાન અને ધ્યાન થાય તે આ કાળમાં પણ છવ, નિશ્ચયથી આત્મસુખની ઝલક મેળવી શકે છે-ઝાંખી કરી શકે છે. આત્મા સ્વ. દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળભાવને ભક્તા બને તે સુખી થાય. આત્મા પર દ્રવ્ય-ક્ષેત્રકાળ-ભાવને ભક્તા બને રહેશે તે દુ:ખીને દુ:ખી રહેશે.
દ્રવ્યની વિસ્તૃત વિચારણા એટલે આત્મશાક, અધ્યામશાસ, જીવ વિજ્ઞાન અને પદાર્થવિજ્ઞાન કે ભૌતિકશાસ્ત્ર, નદર્શનમાં જવા માટે જીવવિચાર છે અને જીવ-અજીવ માટે પંચાસ્તિકાયસાર તત્ત્વાર્થસૂત્ર આદિ છે.
ક્ષેત્રની વિસ્તૃત વિચારણા એટલે ભૂગોળ અને ખગળશાસ્ત્ર જૈનદર્શનમાં ચૌદ રાજલકથી ક્ષેત્રની વિચારણા ક્ષેત્ર
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૪ સમાસ, બૃહતસંગ્રહણ, લઘુ સંગ્રહણી આદિમાં કરવામાં આવેલ છે.
કાળની વિચારણા એટલે ઈતિહાસ જૈનદર્શનમાં જીવને સામાન્ય ઈતિહાસ નિગોદમીમાંસા, ચૌદગુણસ્થાની આદિની વિચારણામાં પ્રાપ્ય છે. બાકી જીવ વિશેષ-વ્યક્તિ વિશેષને ઇતિહાસ કથાઓ, ત્રિષષ્ઠિ શલાકા પુરુષ ચરિત્ર ઉપદેશમાલા વસુદેવ હિંડી આદિ ગ્રન્થમાં મળે છે.
ક્ષેત્ર અને કાળ એ જીવની પુદ્ગલના આશ્રિત કથ અને ઈતિહાસ છે. સિદ્ધ પરમાત્મા સિદ્ધ થયા પછીની કોઈ કથા નથી. પરંતુ તેમના પૂર્વભવની કથા છે જે કહેવાય છે, સંભળાય છે, લખાય છે અને વંચાય છે. સિદ્ધ પરમાત્મા સિદ્ધ થયાં બાદ કથારહિત શ્યાં છે. જ્યારે પુદ્ગલ દ્રવ્ય અને સંસારી જીવની કથા ચાલુ રહેવાની છે કેમ કે તેમાં નામ નામાંતરતા રૂપરૂપાંતરતા, પરિવર્તન અને પરિભ્રમણની કિયા સતત ચાલુ છે.
ક્ષેત્રથી ચૌદ રાજલોક યા તે સમગ્ર કાલેક (બ્રહ્માંડ આકાશ) અને કાળથી (ત્રિકાલ) અનાદિ-અનંતકાળ એ છે બે મહાન તો છે તે ઉપર જે આત્મા વિજય મેળવે તે જ્ઞાનશક્તિ (ચિશક્તિ)થી તે મહાનાતિમહાન (મહત મહિયાન) બને છે. સર્વોચ્ચ, સર્વજ્ઞ, સર્વવ્યાપી, સી, સમર્થ બને છે.
અંતે ભાવની જે વિચારણા છે તે ગુણની, પરમાત્મતત્વતી, કેવલજ્ઞાનની સ્વરૂપ વિચારણા છે. જેમાં તામસ-રાજસસાત્વિક ભાવ, ઔદયિક ક્ષાપશમિક, ઉપરામિક ક્ષાયિક અને
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૫ પરિણામિક એ પાંચ ભાવ, કૃષ્ણ, નીલ, કાત, તેજે, પદ્મ અને શુકલ એ છ લેહ્યા આદિની વિચારણા છે પાંચ ભાવ વિષે જૈન દર્શનમાં ચોથા કર્મગ્રંથમાં વિચારણા કરવામાં ભાવેલ છે. જ્યારે તામસાદિ ભાવ વિશે વિસ્તૃત વિચારણા વેદાંત દર્શનમાં કરવામાં આવેલ છે. લૌકિક વ્યવહારમાં કાવ્યશાસ્ત્ર-નિબંધલેખન એ ભાર છે.
ક–ખિત્તો,-કાળભાવે, એ શબ્દોચ્ચારથી જૈનદર્શનના આવશ્યક કિયા સૂત્રોમાં દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવને ર ઠેર ઉલેખ આવે છે. મહામહોપાધ્યાયજી યશોવિજયજી મહારાજાના સમકાલિન વિનયવિજયજી મહારાજાએ દ્રવ્ય લેકપ્રકાશ, ક્ષેત્રલે પ્રકાશ, કાળલોકપ્રકાશ અને ભાવકપ્રકાશ નામના ચાર લેક પ્રકાશની રચના દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળભાવ વિષય ઉપર કરેલ છે.
વ્યવહારમાં ક્ષેત્ર અને કાળ અભેદ છે. સુરત જવું છે પણ તે જવાને કાળ જ્યાં સુધી નિશ્ચિત ન કરાય ત્યાં સુધી જવાને વિક૯પ અધૂરે છે. તે જ પ્રમાણે કાળથી જવાનું નિશ્ચિત કરીએ પરંતુ જવાનું સ્થાન–ક્ષેત્ર નક્કી ન કરીએ ત્યાં સુધી જવાને વિક૯પ અધૂરો છે. અમે પાંચ વાગ્યે મળ્યા હતા ત્યારે હું ઝવેરી બઝાર હતા અને એ વાલકેશ્વર હત એવું વ્યવહારમાં બનતું નથી. બે વ્યક્તિના મિલનને કાળ અને ક્ષેત્ર એક જ હોય–અભેદ હોય. આ રીતે વ્યવહારમાં ક્ષેત્ર અને કાળ જુદા પડતા નથી. જ્યારે નિશ્ચયમાં દ્રવ્ય અને ક્ષેત્ર અભેદ થતાં ભાવ અને કાળ અભેદ બની માત્ર દ્રવ્ય એટલે કે આત્મપ્રદેશ અને ભાવ એટલે જ્ઞાન– આનંદ (સચ્ચિદાનંદ) સ્વભાવ રહે છે.
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૬
આ દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવની અનતાની વિચારણ કરીએ તે તેમાં દ્રવ્યની-અન તતા માટે જીવદ્રવ્યનું ત લેવાય, ક્ષેત્રની અન’તતા માટે આકાશનું દૃષ્ટાંત લેવાય કાળની અનંતતા માટે અનાદિ-અનંત પુદ્ગલપરાવ નાનું દૃષ્ટાંત લેવાય; અને ભાવની અનતતા માટે કેવલજ્ઞાનનું દૃષ્ટાંત લેવાય (કેવલજ્ઞાન એક જ સમયમાં વિશ્વના સ ભાવાને પી ગયેલ છે.)
હૃદય છે ત્યાં માનીય કમ છે અને યમ છે. જ્યારે મગજ (Brain) એ વિચાર, બુદ્ધિ અને જ્ઞાનપ્રધાન તત્વ છે. આત્માના હાર્દિક-ઉદાર ભાવ જ સત્ય છે. માલ સત્ય છે. માલ (વસ્તુ-ચીજ) ઉપરનું આવરણ (Packingwrapper) સત્ય નથી. દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર કાળ પેકી ગ છે. માફી સત્ય તે ભાવ રૂપી માલ છે.
આપણા વ્યવહારમાં લખાતા પત્રમાં પણ દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર કાળ—ભાવ વણાઈ ગયેલ છે. પત્ર મેળવનાર અને ૫ લખનાર તથા પત્ર સ્વયં દ્રશ્ય છે. પ્રતિ અને રવાન (To & From)એ ક્ષેત્ર છે. તિથિ-વાર-તારીખ એ કાળ છે. જ્યારે પત્રમાં લખાયેલ હકીકત અને વિગત (Mattets એ ભાવ છે.
અને હવે છેવટે જોઈશુ. દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ ભાવમાંથી નિષ્પન્ન થતી ધ્યાનની પ્રક્રિયા.
.
આત્માના પ્રદેશે! એ પ્રથમથી ‘હુ” છુ અને ખીજું ‘હુ” છે તે ક્ષેત્ર અર્થાત્ દેહપ્રમાણથી ‘હું” છું. તે જગતન બધો પદાર્થ વિષમરૂપ હેાવાથી દરેકન, જડ અનુભવ ભિ ભિન્ન છે. તેથી આત્માએ આત્માના વિવેક પ્રકાશમાં વિચારવુ –ચકાસવુ –તપાસવું કે વિકાસથી ‘હુ” કેવે! છુ?
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૭
પહેલાં તે વિચારવુ... ‘હુ” ‘હુ” એટલે કોણ? ‘હુ’ એટલે દ્રવ્ય! આત્મા ! આત્મપ્રદેશ ! પ્રદેશપિંડ! હુ” તે જીવ! ‘હુ” તે ચેતન ! ‘હુ” આત્મા માત્મપ્રદેશ ! પછી ચિંતવવું ‘હુ” કેવડે ? ‘હુ’ કયાં? કેવડે કહેતાં દેહપ્રમાણ પ્રદેશપિંડ આવશે. સ્વક્ષેત્ર આવશે, અને કયાં કહેતાં ક્ષેત્ર આવશે આ ક્ષેત્ર આય કુળ-સ'ની પાંચેન્દ્રિય શરીર.
ત્યારબાદ આવશે કાળ અને ભાવની ચિંતવના મારે સ્વકાળ શું? અને મારા સ્વભાવ શુ' ?સ્વભાવ અને સ્વભાવના બે ભેક પડશે વ્યવઙાર કાળ અને વ્યવહાર ભાવ તથા નિશ્ચયકાળ અને નિશ્ચય ભાવ. નિશ્ચયકાળ અને નિશ્ચયભાવ એ જુદાં નથી. અને એક જ છે. વ્યવહારના કાળમાં ચિતવવું મારે કયા કાળ ચાલે છે? પુણ્યના ઉદય છે. તે તે પુણ્યદયના કાળ છે. જેમાં ધર્મ અને ધર્માંસામગ્રી તથા ધમ રુચિ મળેલ છે. જેના ટેકા વડે એવી ભાવના ભાવુ, એવાં સ્વરૂપ ભાવમાં રમું, સ્વરૂપ ક્રમમાણ થઈ જાઉં કે ભાવ પણ ચાી જાય અને સ્વભાવમાં આવી જાઉં, નિાનીમાંથી સહુજાનદી બનુ કાળ અને ભાવને અભેદ કરી દઉં. કાળ મારે કેળિયે કરી જાય તે પહેલાં કાળનાડુ કાળિયા કરી લઉં અને કાળને મારા ભાવમાં ભેળવી દો જેથી હું સ્વયં મારા ભાવ વડે મારા સ્વભાવમાં આવી જાઉં.
—સકલનકાર સૂર્યવદન કોરદાસ ઝવેરી
45
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચ કારણું પં, પનાલાલ જગજીવનદાસ ગાંધી પ્રત્યેક કારણની પાશ્વભૂમિકામાં કારણ રહેલ છે. અંગ્રેજીમાં જેને Foctors કે Parameters કહે છે. જેના દશને કરેલ પૃથ્થકરણ અનુસાર કાર્યના મૂળમાં મુખ્યતાએ પાંચ કારણ રહેલ છે. એમાં ગૌણ પ્રધાનતા હોઈ શકે છે. આ પાંચ કારણ જે કાર્ય બનવામાં ભાગ ભજવે છે તે (૧) સ્વભાવ (૨) કાળ (૩) કર્મ (૪) પુરુષાર્થ (ઉદ્યમ) અને (૫) ભવિતવ્યતા (નિયતિ–પ્રારબ્ધ) છે.
જ્યાં સુધી અંતિમ કાર્ય થાય નહિ, કૃતકૃત્ય થવાય નહિ, એટલે કે જીવ (માત્મા) એના સ્વભાવ (મૂળ શુદ્ધ સ્વરૂપ)માં આવે નહિ ત્યાં સુધી આ પાંચે કારણે સંસારી છદ્મસ્થ જીવ વિષે વત્તે ઓછે અંશે ભાગ ભજવે છે અને કાર્ય-કારણની પરંપરા ચાલતી રહે છે.
જેમાં પાંચ કારણ છે, તેમ જૈન દર્શનના તત્ત્વજ્ઞાન અનુસાર તેમ અસ્તિકાય (પ્રદેશ સમૂહ) છે. (૧) ધર્માસ્તિકાય (૨) અધર્માસ્તિકાય (૩) આકાશાસ્તિકાય (૪) પુદ્ગલારિતકાય અને (૫) જીવાસ્તિકાય એમ પાંચ અસ્તિકાય છે. આમાં ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, અને આકાશાસ્તિકાય વિષે માત્ર એક જ કારણ સ્વભાવ ઘટે છે. એ ત્રણ અસ્તિકાય જડ, અકિય, અને અરૂપી છે અર્થાત્ તેમનામાં પરિવર્તન કે પરિભ્રમણ નથી, તેથી તે ત્રણેમાં માત્ર એક
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૯
જકારણ સ્વભાવનું અસ્તિત્વ છે. ધર્માસ્તિકાયને ગતિસહાયક ધ, અધર્માસ્તિકાયનેા સ્થિતિ સહાયક ધમ અને આકાશા સ્તિકાયના અવગાહના દેવાને ધમ, તેમના તથા પ્રકારના આભાવછે. તે સાથે પુદ્ગલાસ્તિકાય વિષે પાત્ર સ્વભાવ, કાળ અને ભવિતવ્યતા એ ત્રણ કારણા જ ભાગ ભજવે છે.પુદ્ગલાસ્તિકાય, એ જડ (અજીવ-નિશ્ચેતન) હેાવાથી તેમ જ વેદન અને જ્ઞાન ન હેાવાના કારણે ક અને પુરુષા એ બે કારણ ઘટતા નથી. પર ંતુ પુદ્ગલાસ્તિકાય, પરિવર્તનશીલ, (રૂપરૂપાંતરતા પર્યાયાંતરતા) હોવાથી તેમ જ પરિભ્રમણ શીલ (ક્ષેત્રાંતરતા) હાવાથી સ્વભાવ ઉપરાંત કાળ અને ભવિતવ્યતા ઘટે છે.
જ્યારે જીવાસ્તિકાયમાં જે સંસારી-છદ્મસ્થ જીવે છે એમના વિષે પાંચે કારણે ઘટે છે. ત્યારે સિદ્ધ પરમાત્માના જીવા વિષે, તેએ તેમના મૂળ શુદ્ધ રવરૂપમાં આવી કૃતકૃત્ય થયેલ હાવાથી, ક રહિત ( નિષ્કમાં) હાવાથી, અક્રિય, અરૂપી (પરિવતન અને પરિભ્રમણ રહિત પરમ સ્થિરાવસ્થા ), સ્થિર, અકાલ હાવાથી એમના વિષે કાળ, ક, પુરુષાર્થ અને ભવિતવ્યતા નથી ઘટતાં પરંતુ માત્ર સ્વભાવ ઘટે છે. છતાં એટલી સ્પષ્ટતા કરવાની કે જીવ જ્યારે અવ્યવહાર શીમાંથી વ્યવહાર રાશીમાં આવે, નિગેાદમાંથી નીકળે છે ત્યારે ભવિતવ્યતા જ હોય છે, તે હવે આ પાંચે કારણેાની વ્યાખ્યા કરીશુ અને સમજીશું.
(૧) સ્વભાવ :- જે દ્રવ્યમાં જે લક્ષણરૂપ ભાવ હાય તે તેના સ્વભાવ કહેવાય છે.
ગતિ સહાયકતા, ધર્માસ્તિકાયા; સ્થિતિસહાયકતા, અધર્માસ્તિકાયા; અવગાહના દાયિત્વ, આકાશાસ્તિકાયને;
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૦
પુરણગલન અને ગ્રહણગુણ પુદ્ગલાસ્તિકાયના તથા દેશનજ્ઞાન-ચારિત્ર-તપ-વીય-ઉપયાગ (સચ્ચિદાનંદ સ્વરૂપ) ચૈ જીવાસ્તિકાયના સ્વભાવ છે.
જેનું અસ્તિત્વ ત્રિકાળ હાય, જેને મનાવી શકાય નહિ, જેને મિટાવી શકાય નહિ, જે અનાદિ, અનત, અનુપન અવિનાશી, સ્વયંભૂ હાય તેને સ્વભાવ કહેવાય છે.
વિશ્વમાં કઈ પણ પદાર્થ અસ્તિત્વરૂપે છે અને તેને નિશ્ચિત સ્વભાવ છે. તેમ તે નિશ્ચિત સ્વભાવ અનુસારે તેનું નિશ્ચિત કાય પણ છે.
આપણે જે છીએ તે આપણું અસ્તિત્વ છે અને આપણે જેવાં છીએ તે આપણે સ્વભાવ છે.
(૧) કાળ :- વન! એટલે પાંચે અસ્તિકાયમાં થતી અક્રિયા, જેને કાળ કહેવાય છે. ટૂંકમાં જીવઅજીવ, (પુદ્ગલપ્રધાન) ના પર્યાયનું નામ જ કાળ. જીવઅજીવના અથ ક્રિયાકારીના અથ માં જે ભવા (પર્યાંયાંતરતાં, રૂપરૂપાંતરતાં ક્ષેત્રાંતરતા) છે તે જ કાળ છે.
પર્યાયાંતરતા જ્યાં છે, રૂપરૂપાંતરતા ને ક્ષેત્રાંતરતા એટલે કે પિરવત ન ને પરિભ્રમણ યાં છે ત્યાં કાળ છે.
પુદ્ગલદ્રવ્યમાં જે પર્યાય છે તે કાળ છે અને તે અનિત્ય છે.
સંસારી છદ્મસ્થ જીવામાં જે કર્તા-ભકતાના ભાવા છે તે કાળ છે, જે અનિત્ય છે. જીવને જે કાળાભ્યાસ છે તેનું
જ નામ કાળ.
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૧
દ્રવ્યની અવસ્થાંતરના ગાળેા તે કાળ. ક્રમિક અવસ્થા જેમાં છે તેવાં પુદ્દગલદ્રવ્ય અને સંસારી ( અશુદ્ધ ) જીવદ્રવ્યને કાળ હાય છે.
(૩) ક :-ભૂતકાળમાં જીવે પેાતાના આત્મપ્રદેશે જમા કરાવેલ પેાતાની શુભાશુભ માનસિક, વાચિક, અને કાયિક ક્રિયાને કમ કહે છે. એ જીવ અને પુદ્ગલનુ મિશ્રણ છે. કામ વગ ણા ( પુદ્ગલ ) જ્યારે આત્મપ્રદેશ સાથે અદ્ધ સંબંધમાં આવે છે ત્યારે તે ક રૂપે પરિણમે છે,
(૪) પુરુષાર્થ (ઉદ્યમ) :- જેમાં ફેરફાર કરી શકાતે હાય એમાં ફેરફાર કરવાની ક્રિયાને ઉદ્યમ કહે છે.
મન, વચન, કાયાના ચેાગે કરીને મળેલ સંજ્ઞા તથા બુદ્ધિ વાપરીને ઈષ્ટની પ્રાપ્તિ માટે કરાયેલેા પરિશ્રમ તે પુરુષાર્થ અથવા તે ઉદ્યમ કહેવાય છે.
ઉદ્યમ એટલે વીર્યંતરાયના ક્ષયાપશમ, કે જે વત માન કાળમાં છે અને વર્તમાન કાળમાં કામમાં આવે છે. ભૂતકાળની સ્મૃતિ છે અને ભવિષ્યકાળનુ` સપનુ (કલ્પના) છે. વેદન તેા માત્ર વમાન સ્વરુપ છે. ભવિષ્યકાળ અને ભૂતકાળ છે. એટલે સ`ખ'ધ છે. પર‘તુ ઉપયોગ અર્થાત્ વેદનમાં તે માત્ર વર્તમાનકાળ જ છે. ભૂતકાળને ખતમ કરી, ભવિષ્યકાળને સુધારવાની તાકાત વતમાનકાળમાં રહેલ ઉદ્યમ-પુરુષાર્થ – વીય શક્તિમાં છે.
કમ અને ભવિતવ્યતા હેાવા છતાં ઉદ્યમ વિના કાર્ય સિદ્ધિ નથી જાગૃતિ એ ઉદ્યમ છે. ઉદ્યમથી ભવિષ્યના અંત આણવાના હેાય છે.
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૨
પેાતાના ભવિષ્યના અંત આણવા માટે ઉદ્યમ કરવાને છે. જ્યારે અન્યના ભવિષ્ય અંગે ભવિતવ્યતાથી વિચાર કરવાના છે. તે તે જીવેાના ભૂતકાળના ઈતિહાસને પણુ તથા પ્રકારની ભવિતવ્યતાથી મૂલવવાનો છે.
(૫) ભવિતવ્યતા (નિયંત્—પ્રારબ્ધ) :
કૈલિ ભગવત (સર્વજ્ઞપ્રભુ ) જે મનાવ અર્થાત્ ઘટના પ્રસંગ કે Event ને જે પ્રમાણે એમના જ્ઞાનમાં જોયા હોય અથવા તે જોતાં હોય તે જ પ્રમાણે તે બનાવનું નિશ્ચિત અનવું તેને ભવિતવ્યતા કહે છે.
• ભગવંત જે પ્રમાણે જુએ છે તે જ પ્રમાણે થાય છે; તે ભગવતની સન્નતા છે. જ્યારે જે પ્રમાણે થાય છે તે જ પ્રમાણે ભગવત જુએ છે.” તે ઋતની વીતરાગતા છે. નિપ્રર્ય જનતા,નિમેડિતા, નિષ્પક્ષતા, નિરપેક્ષતા માધ્યસ્થતા છે.
જે ફરનાર નથી, જે ટળનાર નથી, જે નિશ્ચિત છે અને જે અવશ્યભાવિ છે તે ભવિતવ્યતા છે.
સ્વભાવ અનાદિ-અનંત સિદ્ધ છે. સ્વભાવ અકથી છે. ભવિતવ્યતા એ બનાવ-ઘટના Event છે. એની શરૂઆત (આદિ) છે અને તેને અંત પણ છે. ભવિતવ્યતા ક્રમથી હાય છે. બનાવ અને ત્યારે ઉત્પાદ અને નાવ પૂરા થાય ત્યારે
ય.
ભવિતવ્યતા એ અખાધાકાળવાળુ હોવાથી ‘ પર ’ વસ્તુ છે. ભવિતવ્યતા એ વાયદાના વેપાર છે. જયારે ઉદ્યમ એ રાકડાના હાજરના વેપાર છે.
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૩
સ્ત્રીને માતૃત્વ પ્રાપ્તિના બનાવમાં આ પાંચ કારણે જે ભાગ ભજવે છે અને તેનાથી માતૃત્વ પ્રાપ્તિનું જે કાર્ય બને છે તે વિષે વિચારતાં આ પાંચ કારણે સરળતાથી સમજી શકીશું.
સ્વભાવ : - માતા બની શકવાને ધમ સ્ત્રીમાં છે. પુરુષ માતા બની શકતું નથી. સ્ત્રીને માતા બની શકવાને ધર્મ તે સ્વભાવ.
કાળઃ- સ્ત્રી અમુક નિશ્ચિત સમયે માતા બની શકે છે. સ્ત્રી તુવંતી થયા બાદ જ અને ગર્ભ રહ્યા પછી, ગર્ભ કાળ પૂર્ણ થયે જ માતા બની શકે છે. આમ અહીં માતૃત્વ પ્રાપ્તિના બનાવમાં કાળ પણ એને ભાગ ભજવે છે.
કર્મ : પૂર્વકૃત માતૃત્વ પ્રાપ્તિનું તથા પ્રકારનું કર્મ બાંધ્યું હોય અને તે કર્મ ઉદયમાં આવે ત્યારે જ તે સ્ત્રી માતા બની શકે છે, એ બતાડે છે કે કર્મ માતા બનવામાં કારણભૂત છે.
પુરુષાર્થ ઉદ્યમ :- પુરુષ સાથેના કિયાત્મક સંગે કરીને સ્ત્રી માતૃત્વ ધારણ કરી શકે છે. જે ઉદ્યમને ફાળે માતૃવ પ્રાપ્તિ વિષે સૂચવે છે.
ભવિતવ્યતા–નિયતિ–પ્રારબ્ધ:- ઉપરોકત ચારે કારણે પ્રાપ્ત હોવા છતાં જો તથા પ્રકારની ભવિતવ્યતા ન હોય તે. સ્ત્રી માતા થઈ શકતી નથી. એનાથી એ સાબિત થાય છે કે ભવિતવ્યતા પણ ભાગ ભજવે છે.
સ્ત્રીને માતૃત્વ પ્રાપ્તિ બાબતે આ પાંચ કારણે ભાગ ભજવે છે તે આપણા સહુના અનુભવની વાત છે. તે જ
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪
પ્રમાણે અન્ય કાર્ય વિષે પણ આ પાંચ કારણે વત્તા ઓછા અંશે ભાગ ભજવે છે.
હવે આપણે આ પાંચ કારણથી નિષ્પન્ન થતી સાધના વિષે વિચારીશું.
ભવિતવ્યતામાં આપણે પરાધીન છીએ. ભાવમાં આપણે સ્વાધીન છીએ. બહાર બનતા બનાવે (Events) આપણા વશમાં કે આપણે કાબુમાં નથી. પરંતુ ઘટતી તે ઘટનાઓ ઉપર યા તો બનતા તે બનાવો ઉપર ભાવ (feelings) કેવાં કરવાં, કે ભાવ કેવાં રાખવા અને તે ભાવ કેમ જાળવવા તે આપણા હાથની વાત છે. એ જ આપણા વશમાં છે અને તે જ આપણે પુરુષાર્થ છે. - એ જ પ્રમાણે બહારની સંપત્તિ તથા પ્રકારના કર્મના વિષાકેદયે મળવી તે પ્રારબ્ધ છે. જ્યારે આપણે આપણા આત્માને નિરાવરણ (કર્મરહિત) કરે તે આપણે પુરુષાર્થ છે. પ્રાપ્ત સમય-સંપત્તિ-શક્તિ-સાધનાદિને આત્મનિસ્તાર કાજે સદુપયોગ કરે તે જીવને–આત્માને પુરુષાર્થ છે. પરિણામ જે આવે તે પ્રારબ્ધ અર્થાત્ ભવિતવ્યતા પ્રમાણે છે. આપણી ઈચ્છા, બુદ્ધિ, ક્રિયા, ભાવ એ પુરુષાર્થ છે, આવી મળવું તે પ્રારબ્ધ છે. જે અકિયતા છે. જ્યારે પ્રયત્ન પૂર્વક ઈચ્છા પ્રમાણેનું મેળવવું તે પુરુષાર્થ છે જે સક્રિયતા છે. પ્રારબ્ધ “પર વસ્તુના સંબંધે છે અને તેથી પરાધીન છે. “પર” વસ્તુ મળે પણ ખરી અને ન પણ મળે. કર્મને ઉદય છે તે પ્રારબ્ધ છે. ભાવમાં પરિવર્તન કરવું તે પુરુષાર્થ છે. ક્રોધ નિપજવાના સંગે નિર્માણ થવા તે પ્રારબ્ધ છે. જ્યારે ક્રોધના સંગોમાં શાંત રહી ક્ષમાભાવ
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૫
ધારણ કરે તે પુરુષાર્થ છે. કારણ કે કર્મને ઉદય છે પણ ભાવને ઉદય નથી, ભાવ તે કરવાના છે. ભાવવાના છે. ભગવાને (સર્વજ્ઞ પ્રભુએ) જોયું છે તેવું થવાનું છે તે પ્રારબ્ધ છે. પરંતુ તે છતાં ય એ સર્વજ્ઞ પ્રભુ-વીતરાગ જિનેશ્વર ભગવંત એમની જિનવાણીનું શ્રવણ કરાવે છે એટલે કે ઉપદેશ અર્થાત્ દેશના આપે છે કારણ કે આપણા સહુમાં પુરુષાર્થની શક્તિ છે-ઉદ્યમ છે વીર્ય ફેરવવાની આંતરિક શક્તિ છે, તાકાત છે.
એ વીર્ય શક્તિ પુરુષાર્થ) વડે જ ભગવાનને ઉપદેશ ઝીલી (ગ્રહી) ને આપણામાંના સંસારભાવ, મિથ્યાત્વભાવ, દેહભાવ, કષાયભાવ આદિ કાઢી નાંખીને યાને કે એને વૈરા. ગભાવ, સમ્યગુભાવ, આત્મભાવ, અધ્યાત્મભાવ, પ્રશાંતભાવમાં પરિણુમાવવાને–પલટાવવાને પુરુષાર્થ ખેડી શકીએ છીએ. આજે ભાવપલટે, ભાવપરિવર્તન, હદયપરિવર્તન છે તે જ છસ્થજીને પહેલાં મિથ્યાત્વ ગુણસ્થાનકેથી ચેથા સમ્યક ગુણસ્થાનકે આરોહણ કરવાની મનગની દષ્ટિ પરિવર્તનની પ્રક્રિયા છે. It is a turning point.
પાંચ કારણને સાધન બનાવી, સાધના કરી સાધ્ય અર્થાત્ સિદ્ધિની પ્રાપ્તિ કરવાની છે. કાળ જે વર્તમાન છે, તે ભૂત બને છે અને ભવિષ્ય, વર્તમાન બનીને અવતરે છે. વર્તમાનકાળને ઉપયોગ કરી, ભૂત અને ભવિષ્યને ખતમ કરી કાળાતીત એટલે કે અકાલ થવાનું છે. ભવિષ્ય-વર્તમાન-ભૂતકાળની જે હારમાળા (Line-Chain) ચાલે છે. કાળનું જે વહેણ વહે છે, તે વિનાશી છે. એમાં વિનાશીપણું છે. અવે એટલે કે આપણે સહુએ વિચારવાનું છે કે
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૬ વિનાશી રહેવું છે? કાળના પ્રવાહમાં તણાતા રહેવું છે! કે પછી અવિનાશી થવું છે ? અવિનાશી થવું હોય, કાળા વમળમાંથી કિનારે આવવું હોય, તે ભવિષ્ય વર્તમાન ભૂત એમ કાળની જે શંખલા ચાલે છે. તેને તોડવી રહી.
કાળ પછી સ્વભાવની વાત કરીએ તે સ્વભાવ, જગતને શું છે? અને જીવને પિતાને શું છે? એ જીવે એટલે આપણે સહુએ વિચારવું જોઈએ અને તે ઉપર ચિંતા મનન, મંથન સંશોધન કરી જીવે એના પિતાના (d ભાવમાં એટલે કે સ્વભાવમાં આવવું જોઈએ. - કર્મ વિષે વિચારતા એમાંથી સાધના એ નીકળી શો છે કે કર્મ સારા અને નરસા (ખરાબ) ઉભય પ્રકારના હોર છે. સત્કર્મનું ફળ સારું અને કુકર્મ (દુષ્કર્મનું ફળ ખરાબ હોય છે. તે કર્મ કરતી વખતે અર્થાત્ કર્મબંધના સમયે જીવે વિવેકી બની સકર્મ–સુકમ–સુકૃત તરફ વળવું જોઈએ
ઉદ્યમની વાત લઈએ તે તે પાંચે કારણમાં જીવને સ્વાધીન એવું કારણ છે. માટે જીવે શુભમાં પ્રવૃત્તિશીલ થવું જોઈએ અને પ્રમાદ છેડી અપ્રમત (જાગૃત-સાવધ) બની શુભમાં જોડાઈ શુદ્ધ (કમલરહિત) થવું જોઈએ.
અંતે ભવિતવ્યતામાંથી સાધના એ નીકળે છે કે જીવ ઈચ્છે છે કાંઈ અને થાય છે કાંઈ તે જે પરિણામ આવે તેને નિયતિ, નિશ્ચિત ભાવિ સમજી લઈ રતિ–અરતિ, હર્ષ શોકથી દૂર રહી સમભાવ ટકાવી શકાય અને સમતામાં રહી શકાય.
પાંચ કારણ મળી કાર્ય બને છે તે એ પાંચ કારણથી જીવે સાધના કરવી જોઈએ.
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૭
કાળ-કર્મ ઉદ્યમ–નિયતિ આદિ આત્માનું સ્વરૂપ નથી. પરંતુ પરમાત્મપદ પ્રાપ્તિનાં સાધન છે. ઉદ્યમ આદિ કરવા છતાં ય પરિણામ ન આવે તે હતાશ નહિં થતા સ્વરૂપમાં સાધનામાં સ્થિર રહેવું. સાધનથી પરિણામ ન આવે તે કાળધર્મ-ઉદ્યમ આદિથી પર થવું અર્થાત્ ઉપર ઊઠવું, સાધનથી રહિત નથી થવાનું પણ સાધનથી સમર્થ થવાનું છે.
કાર્યના મૂળમાં રહેલ આ પાંચે મૂળ કારણથી આત્માના મૂળ શુદ્ધ સ્વરૂપને સમજી જીવે પાંચ કારણથી સાધના કરી સ્વયંના શુદ્ધ આત્મ સ્વરૂપ–પરમાત્મ સ્વરૂપનું પ્રાગટય કરવાનું છે.
મોક્ષની પ્રાપ્તિ થવાની છે, એ આપણી ભવિતવ્યતા છે. તે ચાલે આપણા સ્વભાવને ઓળખી, કાળના ભ્રમમાંથી બહાર નીકળી, કમરહિત થવામાં આપણે સહુ કેઈ ઉદ્યમી બનીએ તેવી અભ્યર્થના !
સંકલન: સૂર્યવદન ઠાકોરદાસ ઝવેરી
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાર કારણ
શ્રી પનાલાલ જગજીવનદાસ ગાંધી
અગાઉના લેખમાં સ્વભાવ-કાળ-કમ-ઉદ્યમ અને નિયતિ એ પાંચ સમવાયી કારણ વિષે વિગતે વિચાયુ. એ પાંચ સમવાયી કારણની જેમ મુક્તિ પ્રાપ્તિ માટે ચાર સાધના કારણની આવશ્યકતા છે જે પ્રાપ્ત કરી તે વડે મુક્તિ પ્રાપ્તિનું કાર્ય સિદ્ધ થઈ શકે છે. એ ચાર સાધના કારણે! નીચે પ્રમાણે છે ઃ
(૧) અપેક્ષા કારણ (૨) નિમિત્ત કારણ (૩) અસાધારણ કારણ અને (૪) ઉપાદાન કારણ.
(૧) અપેક્ષા કાણુ :- અપેક્ષા કારણ પૂવકૃત કર્મથી પ્રાપ્ત થાય છે. જે જન્મથી લઈ મરણ યા તે નિર્વાણુ સુધી આત્મા (જીવ) ની સાથે હોય છે, અપેક્ષાકારણના વ્યાપાર માફક ક્રય-વિકય હોતા નથી. એ પાયે (Foundation) છે. કમ ભૂમિ (જ્યાં અસિમિસ અને કૃષિના વ્યવહાર હાય છે તે પાંચ ભરત, પાંચ અરાવત અને પાંચ મહાવિદે ના ક્ષેત્રને ક ભૂમિ કહેવાય છે,) મુક્તિ પ્રાપ્તિને અનુકૂળ કાળ કે જેને કાળચક્રની ગણતરીમાં ચેાથા દુઃખમ-સુખમની આર કહે છે તે કાળ, આય ક્ષેત્ર, આયાતિ, ઉચ્ચગાત્ર સન્નિ પચેન્દ્રિય મનુષ્યયાનિ તથા વજીઋષભ નારાચ સ’ઘયણ (હાડકાની રચનાને અનુસારે શરીરના બાંધા—દઢતાના અર્થાત્ – સંધયણના જૈન દનમાં પ્રકાર વણુ વેલ છે કે, વાૠષભ નારાચસ ઘણુ, ઋષભનારાચ સયણ, નારાચ સય્ણુ,
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૯ અર્ધનારા સંઘયણ, કિલિકા અને સેવા અથવા છેવટનું સંઘયણ, વજીષભનારાચ સંઘયણ, એ શારિરીક બળની પરાકાષ્ઠા છે. શરીરના હાડકાની દઢતા અને બળ, મનનાં વિકાસ તથા મનોબળ માટે સહાયક છે જેમ આપણે વ્યવહારમાં પ્રત્યક્ષ અનુભવ કરીએ છીએ કે આપણા નિર્બળ સંઘયણને અંગે ભલભલાં કહેવાતાં ખેરખાં શરીરની નિર્બળ તાએ મનથી દીન હીન બની જાય છે) ની પ્રાપ્તિ, મોક્ષ પ્રાપ્તિની અપેક્ષા જેને છે તેને આવશ્યક છે. કેમકે કમભૂમિ, દુ:ખમ-સુખમ નામને ચોથે આરે અથવા મહાવિદેડ ક્ષેત્ર કે જ્યાં સદા મેક્ષપ્રાપ્તિને અનુકૂળ કાળ છે, આર્યક્ષેત્ર, આર્યજાતિ, ઉચ્ચગૌત્ર, સંજ્ઞ પંચેન્દ્રિય મનુષ્યભવ તથા વજaષભનારા સંઘયણ એ મેક્ષપ્રાપ્તિ માટે અપેક્ષિત છે અને તેથી જ તે સર્વેને અપેક્ષા કારણમાં ગણાવેલ છે.
આવા પ્રકારને મોક્ષની પ્રાપ્તિને અનુકુળ મનુષ્યભવ મળ એ જૈન દર્શનમાં જણાવેલ દશ દષ્ટાંતે સુલભ અર્થાત્ અત્યંત દુર્લભ છે. મહાપુણદયે કરીને એની જીવને પ્રાપ્તિ થાય છે.
(૨) નિમિત્તકારણ -નિમિત્તકારને વ્યાપાર હોય છે, અને તેને બહારથી મેળવવાં પડે છે. ત્યાં તે તથા પ્રકારને યોગ હોય તે ચોગાનુયોગ એવાં નિમિત્ત આવી મળે છે. નિમિત્તકારણમાં આત્માનું કર્તાપણું છે. વળી નિમિત્ત બે પ્રકારનાં છે. એક તે જડ નિમિત્ત એટલે કે ચરવળે–એવોમુહપતી કટાસણું આસન-મંદિર-ગ્રંથ આદિ ઉપકરણે જેને ક્ષણનિમિત્ત કહેવાય છે. બીજાં ચેતન નિમિત્ત છે જે દેવપુરુ-સાધર્મિક આદિ છે જેને કર્તા નિમિત્ત કહેવાય છે, અને તે આપણાથી ભિન્નક્ષેત્રે હોય છે.
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૦
(૩) અસાધારણ કરણ :- અપેક્ષા અને નિમિત્ત કારણને પ્રાપ્ત કરી, અંતઃકરણની, મેાક્ષપ્રાપ્તિને યાગ્ય તથા પ્રકારની (Development) થવી શુદ્ધિ થવી, તે મેક્ષપ્રાપ્તિ અગેનુ અસાધારણ કારણ કહેવાય.
ટૂંકમાં બહારના મંદિર-મૂર્તિ –આગમગ્રંથ-ધમ તથા દેવ અને ગુરુના નિમિત્ત કારણને પ્રાપ્ત કરીને અભ્યંતરમાં ક્રાધ-માન-માયા-લાભ આદિ કષાયાનું ઉપશમન થવું અને રાગ-દ્વેષ રહિત થતાં જઈ નિસ્પૃહી બનવુ' તેને અસાધારણ કારણ કહે છે.
કાય` એક તત્ત્વ છે. જેનું અનંતરકારણ એક હાય છે, પરંતુ પરંપરા કારણે અનેક હાય છે. કાર્ટીની સિદ્ધિ પૂર્વેનું અંતિમકારણ તે અનંતરકારણ અને તેની પાશ્વભૂમિમાં રહેલાં અન્ય કારણે। તે પર પર કારણ. સર્વસતા અર્થાત્ કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિનું અન તરકારણ તે વીતરાગતા-ક્ષપકશ્રેણિ છે. જ્યા એની પૂર્વના પર પર કારણમાં ગુણસ્થાનક આરોહણ સંસ્કૃત પ્રાપ્તિ આદિ છે.
(૪) ઉપાદાન કારણ ઃ- ઉપાદાનકારણ્ એટલે આત્મ સ્વય' આત્માના મેાક્ષ થઈ શકે છે અને થાય છે. જેમ માટીના ઘડા અને છે પણ કપડાંને ઘડે અનતા નથી. ઘટાકારે પરિમનને સ્વભાવ માટીના છે, તેમ પરમાત્મ સ્વરૂપે પરિણમનને સ્વભાવ આત્માના છે માટે આત્માને ઉપાદા કારણ કહેલ છે.
ટ્રે’કમાં ઉપાદાન કારણ એ ગુણી-દ્રવ્ય સ્વયં છે જયા અસાધારણ કારણ એ ગુણના ગુણ છે. અથવા તે કહે માક્ષના ઈચ્છક એ ઉપાદાનકારણ છે જ્યારે મેાક્ષની ઈ
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૧
એ અસાધારણ કારણ છે. ઉપાદાન કારણ દ્રવ્ય પ્રધાન છે. જ્યારે અસાધારણ કારણ ગુણપર્યાય પ્રધાન છે. આમાં એક વિભાગમાં અપેક્ષા અને નિમિત્ત કારણ છે જેની ક્રમથી પ્રાપ્તિ છે, જયારે બીજા વિભાગમાં અસાધારણ અને ઉપાદાન કારણ છે જે યુગપદ પ્રાપ્ત થાય છે.
કમ ભૂમિ, આ ક્ષેત્ર, આય જાતિ, ઉચ્ચÌત્ર (સાત્ત્વિક ભાવ યુક્ત સંસ્કારી જીવન) ની અપેક્ષાએ જ્યાં અપેક્ષાકારણ છે ત્યાં જ નિમિત્તુકારણે! મળી શકે છે. અપેક્ષા કારણુ મળ્યાં પછી નિમિત્તાકારણના સંબધમાં આવવુ પડતુ હાય છે માટે જ તેની સ્પપેક્ષાકારણ અને નિમિત્તુકારણ એવા એ ક્રમમાં વહેંચણી કરી મપેક્ષા અને નિમિકારણને પામીને, અસાધારણ કારણ અને ઉપાદાનકારણને પામવાની શકયતા ઉભી થાય છે. જે પ્રાપ્ત થયેથી અસાધારણ અને ઉપાદાન કારણ યુગપદ પ્રાપ્ત થાય છે. કારણ કે દ્રવ્યથી તેના ગુણપર્યાય આસન ફોટા છે. અર્થાત્ દ્રવ્ય એ ઉપાદાન કારણુ છે અને ગુણુપર્યાયના વિકાસ એ અસાધારણ કારણ છે. ઉદાહરણ તરીકે મોક્ષની ઈચ્છક ઉપાદાન દ્રવ્ય છે અને મોક્ષની ઈચ્છા તથા તેને અનુકૂળ વૃત્તિ ને પ્રવૃત્તિ એ અસાધરણ કારણ છે. ગુણસ્થાનક કુમારાદ્ધની પરિપાટીથી ચોથા ગુણસ્થાનથી રારૂ કરી જે સમ્યક્ત્વ, દેશવિરતિ, સ વિકૃતિ આદિ સાધક અવસ્થાએ છે તે અને તેમાં રહેલાં સાધનાના ગુણ્ યાત્ કૈવલજ્ઞાત સુધી સ અસાધારણ કારણ રૂપે છે, તે કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયેથી અસાધારણ અને ઉપાદાનકારણ એક થઈ જાય છે કેવલજ્ઞાની દ્રવ્ય છે. જેમાં જ્ઞાન ગુણ છે અને કેવલજ્ઞાન એ જ્ઞાનના પર્યાય છે, એટલે અસાધારણ કારણ રૂપ ગુણપર્યાય અને કેવલજ્ઞાની
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૨
દ્રવ્ય અભેદ થઈ જાય છે. સાધક અવસ્થામાં, વિકાસકામમાં ઉપાદાનને વિકાસ જે ભેદરૂપ દેખાય છે તે સાધ્ય અવસ્થામાં અભેદ થઈ જાય છે. અંતિમ કાર્યની કૃતિ અને કારણની સમાપ્તિથી જે કૃતકૃત્યાવસ્થાની અર્થાત્ પરમાત્મપદની પ્રાપ્તિ થાય છે ત્યારે ગુણ અને ગુણ અભેદ થાય છે. પછી અપેક્ષા કારણ અને નિમિત્તકરણ મેક્ષ પ્રાપ્ત થયે રહેતા નથી કેમ કે તે ઉલય “પર” દ્રવ્ય હોવાથી ભેદરૂપ છે જેથી છૂટાં પડી જાય છે.
સમષ્ટિ વિશ્વમાં તેમ જ ક્ષમાર્ગની સાધનામાં એ ચાર સાઘના કારણેનું સંચાલન છે જે માટીને અપાત ઘટાકાર અને ઘઉંમાંથી બનાવાતી રોટલીના દષ્ટાંતથી સ્પષ્ટ સમજી શકાય છે. માટીને અપાતા ઘરાકારમાં ખુલે આકાશ, અને ભૂમિ અપેક્ષા કારણ છે. દંડ. ચકાદિ કરણ નિમિત્ત કારણ છે. જ્યારે કુંભાર ક્તનિમિત્ત કારણ છે અને માટી ઉપાદાન કારણ છે તે જ પ્રમાણે માટીને. પિs ઘટકારને પ્રાપ્ત કરે ત્યાં સુધીના વચલા અકરે. જેને શાસ્ત્રીય ભાષામાં સ્થાન, મેષ કપાલ, કુશળ વિગેરે પર્યાથી ઓળખવામાં આવે છે તે અસાધારણ કારણ છે. તેમ ઘઉંની રોટલીમાં લાર, કણિક અને કણિકના લુવા વગેરે અવસ્થા તૈયાર થયેલી રોટલી રેલીની પૂર્વ અવસ્થાએ અસાધારણ કારણ કહેવાય છે. જ્યારે ઘઉં એ ઉપાદાન કારણ છે.
અપેક્ષાકાર ણમાં અગાઉ જણાવ્યા મુજબ પૂર્વકૃત કર્મ છે. જ્યારે નિમિત્ત કારણમાં જીવનું સમ્યક કતપણું છે. કેમકે દેવને ઈષ્ટરૂપે સ્વીકારવા–સ્થાપવામાં, ગુણજનને ગુરૂ પદે સ્થાપવામાં તથા ધાર્મિક, સુજન, સંત સમાગમ
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૩ સત્સંગ કરવા આદિમાં તેમજ અર્ચના-ઉપાસનાદિ કરવામાં કર્તાપણું છે. અપેક્ષા અને નિમિત્તકરણને પ્રાપ્ત કરી અસાધારણકારણ તથા ઉપાદાનકારણમાં પ્રવેશ કરવાને છે કે જ્યાંથી અભ્યતર મેક્ષમાર્ગની શરૂઆત થાય છે. જેના અંતે પરમાત્મપદની પ્રાપ્તિ સાથે જ અસાધારણ અને ઉપાદાનકારણ ઉભય અભેદ થઈ જાય છે. જ્યારે નિમિત્તસાધન નિમિત્ત જ રહે છે. ભેદરૂપ જ રહે છે. પણ અભેદ થતું નથી. જ્યારે અપેક્ષાકારણ દેહના અંતે સાથે નિર્વાણ થતાં અંત પામે છે.
અપેક્ષાકરણ અને નિમિત્તકારણ સુધી પહોંચવામાં તે આપણને આપણાં શુભક સહાયભૂત થાય છે. પરંતુ નિમિત્ત કારણરૂપ દેવ-ગુરુ ભગવંત આપણને અપેક્ષા અને નિમિત્તમાં જ ગાંધી ન રાખતાં આપણને અસાધારણ અને ઉપાદાન કારણમાં જવા પ્રેરે છે. કર્મ કાંઈ આપણને અસાધારણ અને ઉપાદાનકારણમાં લઈ જતાં નથી. સ્કૂલ ઉદાહરણથી સમજવું હોય તે સમજી શકાય કે અમુક સંગમાં વૈઘ-દાકતર નળી દ્વારા અને જઠરમાં પહોંચાડી દેશે પણ તે અન્નમાંથી રસ–લેાહી–વીય શક્તિ તે શરીરે સ્વયં જ બનાવવી પડશે. પૂર્વ પુણ્યકર્મના ઉદયે શ્રીમંત કુટુંબમાં જન્મ એ પૂર્વકૃત કર્મને કારણે મળે અને ટળી જઈ શકે છે. પણ શ્રીમંત-સમૃદ્ધ સંસ્કાર વારસે છે. શ્રીમંત સંસ્કારી સ્વજન, મિત્ર, સત્સંગ, વાચન આદિના નિમિત્તથી જ મળી શકે છે. બાહ્ય સાધન (ઉપકરણ) થી સાધના કરવાની છે અને અત્યંતર અસાધારણ કારણ દ્વારા ભાવમાં આરોહણ કરવાનું છે. અર્થાત્ પરંપરાએ ક્ષપકશ્રેણિ માંડવાની છે જે ઉપાદાનકરણની ખિલવણી છે.
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૪
અથ અને કામ એવું તત્ત્વ છે કે ખીજા' આપણા માટે કરી આપે જ્યારે મેાક્ષ એવુ' તત્ત્વ છે કે કોઈ આપણું નહિ કરી આપે. આત્મા સ્વયં ઉપાદાનકારણ છે તે અસા ધારણ કારણ તૈયાર કરે તે મુકતાત્મા-પરમાત્મા અને. ખીજા આપણા માટે રાંધી શકે, ખવડાવી પણ શકે પરંતુ બીજા ખાય અને આપણું પેટ ભરાય એ તે કદી નહિ અને, જે ખાય તેનું જ પેટ ભરાય. અને તેજ તૃપ્ત થાય. બીજો નહિ. એ તે આપણા સહુના અનુભવની વાત છે,
જે કારણથી નિશ્ચિત કા થાય છે તે કારણ અશ રૂપ હેાવા છતાં તેમાં પૂર્ણતાને આરેપ કરીને તેને પ્રધાન ત્વ આપવું એ કૃતજ્ઞતા ગુણ છે રસેાઈ માટે સર્વ સાધન સામગ્રી હાજર હાવા છતાં અગ્નિ પેટાવવા એકાદી કાંડી દીવાસળી ન હોય તે તેના માટે છેલ્લી ઘડીએ દોડાદોડ થઈ પડે છે એ આપણા જીવન વ્યવહારના અનુભવની વાત છે એવે સમયે દીવાસળી જેવી મામૂલી વસ્તુની પ્રધાનતા થઈ પડે છે. એટલે જ તેા આપણે કૃતજ્ઞતા ભાવ વ્યક્ત કરવા ઉપકરણેાના ઉજમણાનું આયેાજન કરી તે પ્રત્યેના અહેાભાવ–ઉપકારભાવ વ્યક્ત કરીએ છીએ. ઊ મણા દ્વારા ઉપકરણેાના દર્શન-વંદન કરીએ છીએ અને તેમની ઉપકારકતા ઉપર સ્વીકૃતિની મહેાર છાપ મારીએ છીએ.
બાહ્ય પંચાચારના પાલનમાં દેવગુરુ જેએ કર્તા નિમિત્ત છે એમનું આલ'બન લઈને માહ્ય ઉપકરણાદિ જે કરણનિમિા છે તેના દ્વારા સાધના કરી અભ્યંતરમાં પંચાચારના પાલનમાં અંતરયાત્રા રૂપે કષાયનું ઉપશમન કે જે અસા
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૫ ધારણકારણ છે તે કરતાં કરતાં કષાયને સર્વથા ક્ષય કરવાને હેય છે.
૬૭ બોલની સજઝાયમાં તથા આઠ ગ દષ્ટિની સજઝાયમાં મહામહોપાધ્યાય યશવિજયજીએ દેવ અને ગુરુનું મહામ્ય ગાયું છે કે....
સંમતિ દાયક ગુરુ તણો પથ્યવયાર (પ્રતિ ઉપકાર)
ન થાય ભવ કેડા કેડે કરી કરતાં સર્વ ઉપાય.’-૬૭ એલ. “પશુ ટાલી સુરરૂપ કરે જે સમક્તિને અવદત રે;
એ ગુણ વીર તણે ન વિસારૂં....
-સ્થિરાદષ્ટિ ઉપર સજઝાય. જ્યાં કાર્ય-કારણની પરંપરા ચાલે છે તેમાં કારણ કાર્ય માટે છે. અને તે થયેલ કાર્ય આગળના કાર્ય માટે કારણ બને છે. પરંતુ પૂર્ણ યાને કે અંતિમ કાર્ય થયા પછી આગળનું કાર્ય હેતું નથી. તેમજ કૃતકૃત્ય થયેથી પહેલાં ના કારણને જોવાની અને હોવાની જરૂર નથી. કારણ-કાર્ય ની પરંપરાને ત્યાં અંત આવે છે. કારણ– કાર્યના ભાવમાં ત્રિકાલાબાધિત નિયમ છે કે... “અંતિમ કાર્યનું કાર્ય ન હાય અને મૂળ કારણનું કારણ ન હોય” આ જ વિધાનમાં પેલી કાળજૂની સમસ્યા “મુરઘી પહેલી કે ઈંડું પહેલું ?” ઉકેલ મળી જાય છે. કે મુરઘી ઇંડા સાપેક્ષ છે અને ઈંડું મુરઘી સાપેક્ષ છે. યાદ રહે કે કર્યું તેને કહેવાય કે જે કર્યા બાદ કઈ કરવાપણું જ રહે નહિ, અને થયું તેને કહેવાય કે જે થયા બાદ ટળે નહિ, વિનાશ પામે નહિ, ઓછુંવતું થાય નહિ, ફેરફાર થાય નહિ. ન બગાડપણું હોય કે ન સુધરવાપણું હોય, કે તે તેનાથી કયાંક, કશું
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૬ અધિક હોય, તેમ તેના રક્ષણ કે જાળવણીનીય આવશ્યતા નહિ હોય. એ ત્રિકાળ એકરૂપ હોય, થયું તે છે કે જે થયાં પછી સ્થિર થઈ જાઈ સ્થાયી બની જાય, જેમાં આગળ થવાનું હોય અથવા કરવાનું બાકી હોય તેને અંતિમ કાર્ય ન કહેવાય.
કાર્ય–કારણની રૂપરેખા એ છે કે કયાં તે.
(૪) સંસારમાંથી સંસાર બનાવો અને કાર્ય-કારણની પરંપરા ચાલુ ને ચાલુ જ રાખવી સ્ટેશન પછી સ્ટેશન અને એક મુકામ પછી બીજા મુકામના ફેરા-ચક્કર ચાલુ જ રાખવા, કે જ્યાં મંઝિલ હોય જ નહિ.
અથવા તે...
(૧) સંસારમાંથી મોક્ષમાર્ગ કેરી કાઢવે અને સંસાર રહિત થઈ અંતિમ કાર્ય કરી સિદ્ધિ મેળવવી–મુક્તિ મેળ વવી અને આમાંથી પરમાત્મા બની જવું, જેથી કાર્યકારણની પરંપરા-ખલાને અંત આણું ચક્કરમાંથી છૂટી જઈ સાદિ-અનંત સ્થિર થઈ જવાય.
જ્યાં કાર્ય-કારણ હોય છે ત્યાં કર્તા-ભોક્તા ભાવ હોય છે. પ્રજન હોવાથી સુખ માને ભેસ્તાભાવ અને કાર્યું હોવાથી ત્યાં કર્તાભાવ આવે છે. પુરુષાર્થ એ કતભાવ છે. જયારે મોક્ષમાર્ગમાં મેહભાવને હણવારૂપ કર્તાભાવ હોય છે.
જે બની શકે એમ હોય તે કર્તવ્ય છે અને તે જ કાર્યરૂપ હોય છે. જે કાર્ય પછી નિત્યતાની પ્રાપ્તિ થાય તેને કાર્ય કહેવાય પગલદ્રવ્ય વિનાશી હોવાથી પારમાર્થિકતાએ તે.
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૭
કાર્યક્ષેત્ર નથી. આત્મક્ષેત્ર એવું છે કે જ્યાં અંતિમકાર્યની સિદ્ધિ થઈ શકે છે. માટે જ મેક્ષ એ કાર્ય છે અને તે અવશ્ય ભવ્યએ કરવા જેવું કર્તવ્ય છે, એ કર્તવ્યરૂપ છે. મેક્ષ પ્રાપ્ત થયા પછી કાંઈ કરવાપણું રહેતું નથી. તેથી તે કાર્ય થયું કહેવાય.
અજ્ઞાની ફળને ચાટે છે. પરંતુ તે ફળના મૂળકારણને જેતા જ નથી. એ ધાનવૃત્તિ છે. જ્યારે જ્ઞાની કાર્ય (ફળ)માં કરણને એટલે કે મૂળને જુએ છે અને કારણ અર્થાત્ કર્મબંધના સમયે તેના કાર્ય એટલે કે ફળને વિચાર કરે છે. એ સિંહવૃત્તિ છે.
અને પુણ્યદયમાં ફળને ચુંટે છે અને પુણ્યકર્મબંધ વેળાના શુભભાવને ભૂલે છે. જ્યારે પાપકર્મબંધ વેળા અજ્ઞાની તેના ફળ સ્વરૂપે આવી પડનાર દુઃખને વિચાર કરતે જ નથી.
અપરાકાર મોક્ષ પ્રાપ્તિ માટે જ્યાં સુધી ન મળેલ હોય ત્યાં સુધી પ્રધાન સમજવા અપેક્ષાકાર મળ્યા પછી દેવ-ગુરુધર્મ નિમિત્તકાર બળવાન લેખવા કે જેની પ્રાપ્તિથી જીવના પોતાના અસાધારણકરણ (ગુણ) અને ઉપાદાનકારણ (ગુણ) ધાતકર્મના ક્ષય અર્થાત્ મોક્ષ પ્રાપ્તિ માટે મહત્વના બની રહે છે.
નિમિત્તકરણને પ્રાપ્ત કરીને તેને સફળ કરવા માટેઅસાધારણ અને ઉપાદાન કરી આત્મપુરુષાર્થ કરીને તેજ. વંતુ બનાવવું જોઈએ. તે જ પરિણામે સ્વ સ્વરૂપને પમાય અને આત્માને નિરાવરણ બનાવાય.
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૮
નિમિાકારણ એ ‘પર' છે જયારે ઉપાદાનકારણ ‘સ્વ’ છે, એટલે કે નિમિત્ત અને ઉપાદાનકારણમાં ભેદ છે. જયારે ઉપાદાન અને અસાધારણ કારણ્ ઉભય સ્વ’ છે અને તેથી ભેદ્યરૂપ નથી તેમ જ વિધેયાત્મક (Positive) છે તેથી વિપરીત અપેક્ષા અને નિમિત્તકારણ ઉભય પર હાવાથી નિષેધાત્મક (Negative) છે. મૂળ આધાર કારણ એટલે ઉપાદાનકારણ અને તેની વચલી વિકાસ અવસ્થાએ તે અસાધારણકાર ણ.
અપેક્ષા નિમિત્ત-અસાધારણ અને ઉપાદાન કારણથી જે કાય થાય તે વડે આકારે આત્માના ઉપયેગને અર્થાત્ ઉપાદાનને આપવાના છે અને હું કે પુદ્ગલને જેમ દડ, ચક્ર, પાણી અને હસ્તચ એ ચાર વડે જે આકાર આપવાના છે તે માટીને અને નહિ કે હસ્તઢયના માલિક ભારને, કુ
સ્વક્ષેત્ર, સ્વગુણ પર્યાયરૂપે જે હાય તે નિશ્ચય કહેવાય તેથી અસાધારણ અને ઉપાદાનકારણ સ્વક્ષેત્રે હાવાથી તે નિશ્ચય રૂપ છે. અપેક્ષાકારણ અને નિમિત્તાકારણ પરદ્રવ્ય છે અને પરક્ષેત્રે છે તેથી તે વ્યવહારરૂપ છે.
અપેક્ષાકારણે મળ્યા બાદ નિમિત્ત કારણને મેળવવા અને તેનાથી અસાધારણ અને ઉપાદાન કારણને કેળવવાના હાય છે. તેમ કરશું તે જ પાર ઉતરશુ. અન્યથા મળેલાં અપેક્ષા અને નિમિત્તકારણ પણ ચાલ્યા જશે અને સ્થિતિ ઘાંચીની ઘાણીના બળદ જેવી થશે.
જેટલી નિમિત્ત ઉપર આપણી સૃષ્ટિ છે તેટલી આપણા ઉપાદાન ઉપર આપણી દ્રષ્ટિ નમી. નિમિત્તે ઉપરની દૃષ્ટિ નિમિત્ત ન મળે ત્યાં સુધી રાખવાની હોય છે જ્યારે ઉપાદાન
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૯
ઉપરની દૃષ્ટિ તે કેવલજ્ઞાન ન થાય ત્યાં સુધી રાખવાની હોય છે.
દર્દ અને દરિદ્રતા ન હોય તે જીવન જીવવા જેવું લાગે છે અને કાંઈક સુખને અનુભવીએ છીએ. એ જ પ્રમાણે સમ્યમ્ દષ્ટિપાત આવે તે આપણે ધર્મમાં કાંઈક સ્થાન પામીએ.
નિશ્ચયથી અસાધારણ કારણ (ગુણ) તૈયાર થાય તે આત્મકૃપા થઈ કહેવાય. બાકી વ્યવહારથી દેવ-ગુરૂના વંદન-પૂજન–સેવા-વૈયાવચ્ચેથી નિમિત્તકૃપા અર્થાત્ ગુરુકૃપા તે મળી શકે છે.
આમાના મહાદિ, રાગ દ્વેષાદિ દેહભાવે, સંસારભાવે એ ખાડાટેકરાવાળી ખરબચડી ભૂમિ છે. જે ઉપર આત્મા ભાવરૂપી નિસરણી ઊંચે ચઢવા માટે મૂકી શકતા નથી.
જ્યારે દેવ-ગુરુ નિષ્પરિગ્રહી નિરારંભી, નિરવ, નિર્દોષ, નિષ્પાપ લીસી સપાટ ભૂમિ છે જે ઉપર આત્મા પિતાની ભાવરૂપી નિસરણી મૂકી ઉપર ઊઠી શકે છે. ભાવારોહણ કરી શકે છે અને શ્રેણિએ આરૂઢ થઈ શકે છે.
દેવગુરુ નિસરણી માંડવા માટે નિમિત્ત છે. જે નિસરણીના સહારે કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ સુધી આગળ વધવાનું છે. આત્માએ પોતે પોતાના અસાધારણ કારણ વડે અને ઉપાદાન કારણ વડે ચોર્યાસી લાખ યોનિમાંથી મનુષ્યનિ અને સદ્ગુરુને યોગ મેળવ્યું એ એની ઉપર થયેલ “પરમાત્મકૃપા છે. હવે સગુરુને સત્સંગ સેવ પોતાના અસાધારણ અને ઉપાદાન કારણને તૈયાર કરી સ્વયં પરમાત્મા બનવું તે “આત્મકૃપા” છે. “પરમાત્મકૃપા મળેલ છે એવાં આપણે
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૦
સહુ “આત્મકૃપા કરી સ્વયં પરમાત્મા બનીએ તેવી અભ્યર્થના !
પૂજ્ય દેવચંદ્રજીકૃત ચેવીશીમાં એમણે અઢારમાં અરનાથ ભગવંતની સ્તવનામાં આ ચાર કારણ ઉપર પ્રકાશ પાડે છે જે નીચે પ્રમાણે છે.”
પ્રણમે શ્રી અરનાથ, શિવપુર સાથે ખરી,
ત્રિભુવન જન આધાર, ભવનિસ્વાર કરી ૧ કર્તા કારણ રોગ, કાર્ય સિદ્ધ લહેરી,
કારણ ચાર અનુપ, કાર્યથી તેહ ગ્રહેરી ૨. જે કારણ તે કાર્ય થાયે પૂર્ણ પદેરી,
ઉપાદાન તે હેતુ, માટી ઘટ જેમ વધેરી ૩. ઉપાદાનથી ભિન્ન, જે વિણુ કાર્ય ને થાયે,
ન હુવે કાર્યરૂપ કર્તાને વ્યવસાય ૪. કારણ તેહ નિમિત્ત, ચકાદિક ઘટ ભાવે
કાર્ય તથા સમવાય, કારણ નિયતને દાવે . વસ્તુ અભેદ સરૂપ, કાર્યપણું ન ચહેરી,
તે અસાધારણ હેતુ કુંભસ્થાન લહેરી ૬. જેહને ન વિવહાર, ભિન્ન નિયત બહુ ભાવી;
ભૂમિ કાળ આકાશ, ઘટ કારણ સદ્ભાવી ૭. એહ અપેક્ષા હેતુ, આગમમાંહિ કહ્યોરી; - કારણ પદ ઉત્પન્ન, કાર્ય થયે ન લહ્યોરી ૮. કર્તા આતમ દ્રવ્ય, કાર્ય સિદ્ધ પણરી;
નિજ સત્તાગત ધર્મ, તે ઉપાદાન ગણેરી ૯.
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૧ રોગ સમાધિ વિધાન, અસાધારણ તેહ વદેરી;
વિધિ આચરણ ભક્તિ, જિણે નિજ કાર્ય સંદેરી ૧૦. નરગતિ પઢમ સંઘયણ, તેહ અપેક્ષા જાણે,
નિમિત્તાશ્રિત ઉપાદાન, તેહની લેખે આણે.૧૧ નિમિત્ત હેતુ જિનરાજ, સમતા અમૃત ખાણી
પ્રભુ આલંબન સિદ્ધિ, નિયમા એહ વખાણું...૧૨ પુષ્ટ હેતુ અરનાથ, તેહના ગુણથી હીલચે,
રીઝ ભક્તિ બહુમાન; ભેગ ધ્યાનથી મીલિયે...૧૩ મેટા ને ઉગ, બેઠાને શી ચિંતા,
તિમ પ્રભુ ચરણ પસાય, સેવક થયા નચિંતા...૧૪ અર પ્રભુ પ્રભુતા રંગ, અંતર શક્તિ વિકાસી,
દેવચંદ્ર આણંદ અક્ષયગ વિલાસી.૧૫ સંકલનકાર : સૂર્યવદન ઠાકરદાસ ઝવેરી
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વરૂપમ ત્ર
પન્નાલાલ જગજીવનદાસ ગાંધી
આત્મામાં અહંકાર અને આસિત એ એમેટા દોષ છે. પ્રજાના ગુણ જોવાથી અને પેાતાના દોષ તપાસવાથી અહંકાર અને આસકિત દૂર થાય છે. નમસ્કાર એ બીજાના ગુણે ગ્રહણ કરવાની અને પાતામાં રહેલાં દોષ! દૂર કરવાની ક્રિયા છે. નમસ્કારથી સમુદ્ધિના વિકાસ થાય છે અને બુદ્ધિના વિકાસથી સદ્ગતિ હસ્તકમલવત્ બને છે.
જેટલે અહંકાર એટલે સત્યનુ પાલન ઓછુ. અને જેટલું સત્યનું પાલન એન્ડ્રુ એટલી અનેક દોષમાં દઢતા વધુ અર્થાત્ કામ, ક્રોધ, લેાભનું બળ વધારે નમસ્કારથી વાણીની કઠોરતા અને બુદ્ધિની દુષ્ટતા નાશ પામે છે એટલુ જ નહિ પણ મનની કામળતા-નમ્રતા, ઉદારતા અને સજ્જનતાના ગુણ વિકસિત થાય છે.
મનનું બળ મંત્રથી વિકસે છે ‘મન’ એટલે વિચારવુ અને ‘ત્ર’ એટલે રક્ષણ કરવું'. મન + ત્ર = મંત્ર આમ મંત્ર શબ્દના અર્થ વિચારનું રક્ષણ થાય છે. વિયારનું રક્ષણ કરવુ એટલે વિચારને-વિકલ્પને શિવસ`કલ્પરૂપ બનાવવા અથવા શુભ સાત્વિક ભાવ સ્વરૂપ બનાવવા.
મત્રામાં સૌથી શ્રેષ્ઠ મંત્ર ‘નમસ્કાર મહામત્ર' છે. કેમકે તે જીવ માત્રના સત્ય, સાધ્ય અને સાધક સ્વરૂપને કહેનારા, મજાવનારા, જાગૃત કરનારા તેમજ સત્ય સ્વરૂપમાં લાવનારા મને તે મય, અનાવનારા મંત્ર છે, માટે જ તેને ‘પરમ ઇષ્ટ તંત્ર’ યા તેા ‘સ્વરૂપ મંત્ર’ કહ્યો છે.
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૩
ત્રણે
ભવન, ઉપાસના છે. ભારતના સુભગ
નમસ્કારરૂપી વજા અહંકારરૂપી પર્વતને નાશ કરે છે. નમસ્કાર માનવીના મનમપ કેષને શુદ્ધ કરે છે. અહંકારનું સ્થાન મસ્તક છે. મનમય કોષ શુદ્ધ થવાથી અહંકાર આપોઆપ વિલય પામે છે.
નમસ્કારમાં શુભકર્મ, ઉપાસના અને જ્ઞાન એ ત્રણેકમગ, ભક્તિયોગ અને જ્ઞાનને સુભગ સુમેળ છે. કહે કે ત્રિવેણી સંગમ છે. શુભકર્મનું ફળ પુણ્યદય (સુખ -અનુકૂળતા); ઉપાસનાનું ફળ શાંતિ અને જ્ઞાનનું ફળ પ્રભુત્વ–પરમપદની પ્રાપ્તિ છે. કર્મફળમાં વિશ્વાસાત્મક બુદ્ધિ (શ્રદ્ધા) તે સદ્દબુદ્ધિ છે જે શાંતિદાયક છે અને એ નમ. સ્કારથી વિકસે છે. એટલુ જ નહિ પરંતુ તેના પ્રભાવથી હદયમાં પ્રકાશ પ્રગટે છે, જ્ઞાન-વિજ્ઞાનનું સ્થાન બુદ્ધિ છે જ્યારે શાંતિ અને આનંદને વાસ હૃદયમાં છે બુદ્ધિને વિકાસ અને હૃદયમાં પ્રકાશ એ નમસ્કારનું અસાધારણ ફળ છે. નમસ્કારની કિયા શ્રદ્ધા, વિશ્વાસ અને એકાગ્રતા વધારે છે. શ્રદ્ધાથી એકલક્યતા વિશ્વાસથી સર્વાર્પણતા અને અભેદતાથી ચિત્ત (બુદ્ધિ)ની સ્થિરતા એકાગ્રતા વધે છે.
નમસ્કારમાં અહંકાર વિરુદ્ધ નમ્રતા છે, પ્રમાદ વિરુદ્ધ પુરુષાર્થ છે, હૃદયની કઠોરતા વિરુદ્ધ કેમળતા છે અને ઉપકારીના પ્રતિ કૃતજ્ઞતા છે નમસ્કારના કારણે એક બાજુ મનની વાસના અને બીજી બાજુ ચિત્તની ચંચળતા દૂર થવાની સાથે જ્ઞાન ઉપરનું ઘેર આવરણ (અજ્ઞાન) ટળી જાય છે અર્થાત્ દૂર થાય છે...
અઘાંતિકર્મની પાપપ્રકૃતિના ઉદયને પુણ્યપ્રકૃતિમાં ફેરવી
૧૩
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૪
२
આપે છે એ નમસ્કાર મહામંત્રના પ્રભાવ છે. જ્યારે પર પરાએ ઘાતિક ના ક્ષયપૂર્વક પાપવૃત્તિ અને પાપપ્રવૃત્તિ હિત થવાય છે તે નમસ્કાર મહામત્રના સ્વભાવ છે. નમસ્કાર મહામત્રના પ્રભાવથી વિઘ્ના દૂર થાય છે. જ્યારે નમસ્કાર મહામંત્રના સ્વભાવથી વ્યક્તિ સ્વય... કેવલજ્ઞાની, અરિહંત પરમાત્મા બની જાય છે. પ્રભાવ એ ચમત્કાર છે, મહિમા છે; અતિશય છે. જ્યારે સ્વભાવ એ સ્વરૂપ પરિણમન છે. પ્રભાવ સ્થૂલ કારણ-કાર્ય ભાવની બુદ્ધિને કુતિ કરી નાંખે છે. શ ખેશ્વર પાર્શ્વનાથ; અંતરિક્ષ પાર્શ્વનાથ શબ્દમાં શ ખેશ્વર અને ‘'તરિક્ષ' એ મનાવરૂપ પ્રભાવ છે જ્યારે લેાકાગ્ર શીખરા પાર્શ્વનાથ પરમાત્મતત્વ એસ્વભાવ છે. તીર્થંકર ભગવંતના પ્રાતિહાર્યાં અને અતિશય એ એમને પ્રભાવ છે. જ્યારે કેવલજ્ઞાન એ સ્વભાવ છે.
અહંકાર કરનાર વ્યક્તિ પોતે તે ડૂબે છે પરંતુ અન્યને ડૂબવામાં નિમિત્ત બને છે. જ્યારે નમસ્કાર કરનાર વ્યક્તિ પરપરાએ નમસ્કારના પ્રભાવે સ્વય નમસ્કા બની જાય છે અને અન્ય સપર્કમાં આવનારના ઉત્કર્ષમાં નિમિત્ત અને છે.
અહંકારને ઓગાળનાર, મામ (મારાપણા)ને ગાળનાર પ્રથમ મગળરૂપ નમસ્કાર વિષયક મહાપ્રભાવક નમસ્કાર મહામંત્ર-સ્વરૂપમંત્ર નીચે પ્રમાણે છે જે પ્રાકૃતભાષામાં છે. મે અરિહંતાણ મા સિદ્ધાણં મા આયરિયાણં મા ઉવજ્ઝાયાણું મે લાએસવ્વસાહુણું
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૫
એસો પંચ નમુક્કારે સવ્વ પાવપૂણાસુણે મંગલાણં ચ સર્વેસિં
પઢમં હવઈ મંગલં.” એના નવ પદ હોવાથી તે “નવકારમંત્ર તરીકે પણ પ્રસિદ્ધ છે એની વિશિષ્ટતા એ છે કે એમાં જે નમસ્કાર કરવામાં આવેલ છે તે કોઈ વ્યક્તિ વિશેષને નહિ પરંતુ ગુણ-પર્યાયને નમસ્કાર કરવામાં આવેલ છે. પદને-ગુણને નમસ્કાર કરવામાં આવ્યું છે. કેઈ વ્યક્તિવિશેષને નમસ્કાર નથી અને તેથી જ આ મહામંત્રને “સ્વરૂપમંત્ર” કહેલ છે. માટે જ તે મંત્ર સાંપ્રદાયિક નથી. જીવમાત્રના મૂળ સત્ય સ્વરૂપને કહેનાર શબ્દરૂપ કઃપવૃક્ષ છે, જે સહુ કોઈને લક્ષ્ય કરવા ચોગ્ય છે. એટલું જ નહિ પણ તે જીવ માત્રની માંગ છે–ચાહ છે. પછી તે જીવ ચાહે તે શાબ્દિક ધર્મને હોય, જાતિનો હોય કે ચાહે તે દેશનો હેય. નમસ્કાર મહામંત્રને જાણતા હોય કે ન જાણતા હોય પણ પ્રત્યેક માનવ જાણે કે અજાણે નમસ્કાર મહામંત્રના ભાવને જ ચાલી રહ્યો છે. ઈચ્છી રહ્યો છે, માંગી રહ્યો છે, પ્રાથી રહ્યો છે.
એ કેણ છે જે વિશ્વની અંદર પિતાથી વિરુદ્ધ યા પ્રતિકૂળ પદાર્થને ચાહતે હોય યા તે સહન કરી શકો હોય? જીવ માત્ર અંદરથી પિતાથી વિરુદ્ધ પદાર્થનો વિરોધી છે અને અસહિષ્ણુ છે વિશ્વમાં જ્યાં સુધી પિતાથી વિધી તત્વ અથવા પ્રતિકૂળ તત્વ હોય ત્યાં સુધી પોતાની અસિદ્વિને જ અનુભવતા હોય છે. આ રીતે જીવ માત્ર અભાવમાં જ જીવતા હોય છે બહારથી પ્રાપ્ત વરતુ તે માત્ર ભાસરૂપ જ હોય છે. એ કોણ છે? કે જે પિતાની દૃષ્ટિની સિદ્ધિને
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૬ ઈચ્છતે ન હોય અને અસિદ્ધ રહેવા માંગતો હોય ? આને આંતરિક લક્ષ્ય અર્થ તે એ થયો કે જીવ રોગ માત્ર અંદરમાં સિદ્ધત્વનું જ વણાટ કરી રહ્યો છે. સર્વ કેઈ સર્વ પ્રકારની સર્વ સિદ્ધિને ઇરછે છે–સર્વસિદ્ધિ સિદ્ધ થયા વગર પ્રાપ્ત થવી શક્ય નથી વળી સિદ્ધ તે જ હોઈ શકે કે જેને કોઈ શત્રુ અર્થાતુ અરિ નથી. “એરિથી હણાયેલ અરિહંત છે જ્યારે “અરિને જેણે હણી નાખ્યાં છે તે “અરિહંત છે. પ્રશ્ન એ થાય કે શત્રુ કોણ? પુદ્ગલદ્રવ્ય આત્મદ્રવ્યથી વિરુદ્ધ ગુણધર્મવાળું છે. જે વિરુદ્ધ છે તે દુમન અર્થમાં છે, તે શત્રુ છે માટે પુદ્ગલ એ શત્રુ છે અરિ એવાં પુદ્ગલ દ્રવ્યના સંગ સંબંધને અભાવ કરવાનો છે એટલે કે દેહાતીત (અશરીરી) અને કમંતીત (કમરહિત નિરંજન) થવાનું છે. તે જ મુજબ પુદ્ગલસંગે પિતામાં રહેલ રાગ દ્વેષ આદિ પિતાના જ હોવા છતાં તે વડે પિતાને મલિન વિકૃત કરી રહ્યો છે તે પણ અરિ રૂપ છે. અને તેને પણ હણી નાંખવાના છે. આવા આ ઉભયપ્રકારના બહિરંગ (પુદ્ગલદ્રવ્ય) અને અંતરંગ (રાગદ્વેષ) અરિઓને જેણે હણી નાંખ્યાં છે તે અરિહંત છે. રાગને કારણે મેહ, માયા, મમતા, લેભની ઉત્પત્તિ છે અને રાગીને જ્યાં રાગ નથી ત્યાં શ્રેષ છે જેના કારણે માન અને ક્રોધની ઉત્પત્તિ છે. કેઈપણ એક સામાન્ય દેષમાંથી પણ સર્વદોષની ઉત્પત્તિની શકયતા છે. આજ અંદરના રાગ-દ્વેષ, ક્રોધ, માન, માયા મમતા, મેહ, લોભને કારણે બહારના બીજા જ સાથે અર્થાત્ પરસ્પર શત્રુતા છે તે બહારના શત્રુઓને હણ્યા વગર તેમને મિત્ર બનાવવા હોય અને અજાતશત્રુ અથત સર્વમિત્ર થવું હોય તે અંતરમાં અંતરના શત્રુઓને હણવા પડે અને “અરિહંત
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૭
બનવું પડે જે બનવાની ઈચ્છા એ કોણ છે જે ન રાખો હોય, સહુને સહુ કે પોતાના મિત્ર બની શકે તે પસંદ છે અને નહિ કે શત્રુ.
જગતનું એવું સ્વરૂપ નથી કે જીવ સંખ્યા માત્ર એક છે. જીવની જાતને બે વિભાગ સંસારી અને સિદ્ધ ઉભયમાં જીવની પણ અનંત છે. સંસારી જીવને બીજાં સંસારી જેની સાથે અને ની વચ્ચે રહેવું પડે અને જીવન જીવવું પડે એના વિશ્વને અટલ નિયમ છે તેથી જ પરસ્પર એકબીજાના જીવનને આધાર થઈને અને આધાર લઈને જીવવું પડે એને અટલ નિયમ છે. આ નિયમથી જીવતું જીવ પ્રત્યેનું આચરણ અને વર્તન સિદ્ધ થાય છે. “પરવર ૨૫-ગીરનાર અડચણ અને વર્તન બે પ્રકારના હોઈ શકે છે. સદ્વર્તન–સદાચાર અને અસદ્વર્તન દુરાચાર પરસ્પર સદવર્તન વડે જ જીવ, જીવની સાથે સત્ય અને પ્રામાણિક જીવન જીવી શકે છે કે જે તેને પિતાના પરમ સ્વરૂપ સુધી લઈ જાય છે પરમ સ્વરૂપ સુધી પહોંચાડે છે. એ જ “અરિહંત અને સિદ્ધ શબ્દો વાસ્તવિક અર્થ છે. કાઈના શત્રુ રહેતો નથી અને અસિદ્ધિને પછી પ્રશ્ન રહે નથી. એક વ્યક્તિને સો મિત્ર હશે અને એફ શત્રુ હશે તે તે એક શ ચોવિસે કલાક યાદ આવશે પણ મિત્ર યાદ નહિ આવે અને એક વ્યક્તિને તે રાગ અનુકૂળ હશે અને એક સંગ પ્રતિકૂળ હશે તો તે પ્રતિકુળ સંગ નિત્ય સ્મરણરૂપ બની રહેશે અંદર ઉડાણમાં સૂક્ષમ રીતે વગાહન કરીશું તે આપણને ખાત્રી થશે કે “અરિહંત અને સિદ્ધ શબ્દના અર્થની જ માંગ મારા આપણા સહુ કોઈની છે. આમ જેણે સિદ્ધ બનવું હશે એણે અરિહંત થવું પડશે અને તે માટે જીવ
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૮ માત્ર પ્રત્યે સવર્તન કરવા રૂપ સદાચારી બનવું પડશે. દા. દાન સેવા પ્રેમ કરૂણા ઐત્રિ માધ્યસ્થતા ક્ષમા ઉપેક્ષા પ્રદ (ગુણાનુરાગ) આદિ ગુણે કેળવવાં પડશે. અનાચાર, દુરાચારથી દૂર થવું જોઈશે એ માટે આચાર-અનાચાર, સદાચાર દુરાચારને વિવેક કરવો પડશે એ વિવેક કરવા માટે અજ્ઞાન હઠાવવું પડશે અને જ્ઞાન મેળવવું જોઈશે, તે માટે કરીને વિનય બની નમ્રતાપૂર્વક ઉપાધ્યાય-અધ્યાપક [વિદ્યાગુરૂશિક્ષક] પાસે જઈ અધ્યયન કરવું પડશે. અધ્યયન માટે સાધના કરવી પડશે બાધક મટી સાધક થવું પડશે. દુર્જન -દુષ્ટ મટી સજજન–સાધુ થવું પડશે અને અન્ય સાધકની સંગતમાં સત્સંગમાં સહન કરતાં શીખીને તેમજ સહાયક બનીને અને સહાય લઈને સાધનાપથે આગળ વધવું પડશે એ માટે જ
“મે લોએ સવ્વસાહૂણ” પદથી સાધુ માત્રને અર્થાત્ સર્વ સાધુ ભગવંતેને નમસ્કાર કરેલ છે અને તેથી જ પિતાના જીવનમાં સાધુરૂપ સાધક અવસ્થાની આવશ્યકતા એકાંતે ઊભી થાય છે. પરમાત્માની દ્રવ્યપૂજા ઔચિત્ય સહિત, નમ્રતાથી, વિનયપૂર્વક કરવાની છે. ત્યારબાદ જ્ઞાન અને પ્રકાશ વડે ભાવપૂજા કરતાં મન અને બુદ્ધિ ભાવપૂજામાં પરમાત્માના ચરણે ધરી દેવાના છે. જે મન અને બુદ્ધિ પરમાત્માને અર્થાત્ અરૂપી તત્વને ધર્યા તેને પાછા રૂપી એવાં પર પદાર્થ, વિરૂદ્ધ ધમી એવાં પુદ્ગલ દ્રવ્ય એટલે કે શરીર, ઇન્દ્રિય આદિને ન ધરાય. સાધુ ભગવંતે તે સદા સર્વદા સતત ભાવપૂજમાં રત હોય છે. સાધુ ભગવંતે પોતાના મન અને બુદ્ધિ પરમાત્માને ધરી ચૂકયા હોય છે. જેથી તેમના શરીર ઈનિદ્રયાદ પણ મન બુદ્ધિને આધીન રહી
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૯
સતતુ ભાવ પરમાત્મપૂજામાં રત રહે છે અને દુન્યવી તોથી અલિપ્ત રહે છે. આમ સાધુ ભગવંતે સમગ્રપણે પરમાત્મમય હોય તેઓને પંચ પરમેષ્ઠિ નવકારમંત્રમાં “ણમે લોએ સવસાહૂણું પદથી નમસ્કાર કરવામાં આવેલ છે સાધુ ભગવંતનું સ્થાન પંચ પરમેષ્ઠિના પાંચમાં પદમાં છે તેજ પ્રમાણે આગળ ઉપર.
મે ઉવજઝાયાણું” પદથી સર્વ ઉપાધ્યાય ભગવંતને “ણો આયરિયાણું, પદથી સર્વ આચાર્ય ભગવંતને, ણ સિદ્ધાણં' પદથી સર્વ સિદ્ધ પરમાત્મા ભગવંતને અને
ણ અરિહંતાણં' પદથી સર્વ અરિહંત પરમાભ ભગવંતને “નમસ્કાર કરવામાં આવેલ છે.
આ પાંચે પદો અંત:કરણમાં ભાવરૂપ છે. અંતઃ આંતરિક Internal અંદરમાં આપણું મતિજ્ઞાનના ઉપગરૂપ સાધન (કરણ) જે આપણાથી અભેદ છે તે અંતઃકરણ છે. અંતઃકરણ એટલે કરણના ભેદોમાં અંતિમ કરણ અંતિમ સાધન જેનાથી આગળ સાધન અર્થમાં કોઈ કારણ નથી. તેની પૂર્વમાં અને સાથે ઉપકરણ અને કરણ છે જે અંતઃકરણની શુદ્ધિ માટે સહાયક અને પુરક સાધન છે. જીવનું પરમાર્થ સ્વરૂપ સિદ્ધ થયેથી સર્વ સાધનાથી પર થઈ જાય છે. એ અપેક્ષાએ સર્વ સાધનને અંત કરનાર જે કરવું છે તે અંતઃકરણ છે. અરિહંત અને સિદ્ધ પરમાત્મામાં પરમાત્મ તત્વની પૂર્ણતા વડે તેઓ સાધનાથી પર છે. એ અર્થમાં અંતઃકરણને આ રહસ્યમય અર્થ છે.
આ પાંચ સહુ કોઈને પરમ ઈષ્ટ છે તેથી તે પાંચને પંચ પરમેષ્ઠિ તરીકે ઓળખાવેલ છે. સ્વરૂપમંત્ર–નમસ્કારમંત્ર
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૦
નવકારમંત્ર દ્વારા તે પંચ પરમેષ્ઠિનું સ્મરણ કરતાં કરતાં
અરિહત’માંથી “અરિહંત બનવાનું છે; “અસદ્ધમાંથી સિદ્ધ થવાનું છે. જે માટે દુર્જન મટી સજજન અને દુષ્ટ મટી સાધુ બનવાનું છે અભણ–અબુઝ-ગમાર–અજ્ઞાની અભાન મટી જઈ સભાન-સચેત-જ્ઞાની પાઠક-ઉપાધ્યાય થવાનું છે અને આગળ ઉપર પંચાચાર પાલન કરનાર આચાર યુક્તિ આચાર્ય એવાં સર્વોચ્ચ સાધક બનવાનું છે. જ્ઞાનાચાર દર્શનાચાર ચારિત્રચાર, તપાચાર અને વીર્યાચારના પાલનને પંચાચાર પાલન કહે છે.
અજ્ઞાની છીએ એટલે જ દુરાચારી-અનાચારી છીએ, અને તેથી જ દુષ્ટ દુજન છીએ દુર્જન છીએ તેથી હુરમને છે માટે અરિહંત છીએ. અને અગાઉ જણાવ્યા મુજબ અરિહંત હેય તે અસિદ્ધ જ હાય ! “અરિહન્ત” એ સત્ય સ્વરૂપનામ છે. “અરિહત” એ અસત્ય અને વિરૂપ નામ છે. જીવના આંતરિક સાચા નામ પાંચ છે,
(૧) અરિહન્ત (૨) સિદ્ધ (૩) આચાર્ય (૪) ઉપાધ્યાય અને (૫) સાધુ પ્રથમ બે નામ સાધ્ય અવસ્થાના છે અને પછીના ત્રણ નામ સાધક અવસ્થાના છે. આ નામથી તેઓને નમસ્કાર કરવાથી અને તે મુજબ બનવાધી ને જીવન જીવવાથી અરિહનત અને સિદ્ધ સ્વયં બની શકાય છે.
જગતમાં આધ્યાત્મ શાસ્ત્ર સમજાવનાર મહાન છે. એટલે જ પંચપરમેષ્ઠિમાં આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને સાધુને સ્થાન મળેલ છે. તેઓ ઉચ્ચતમ એવાં પરમાત્મા સાથે સંબંધ કરી સાચું ચારિત્રયુક્ત જીવન જીવનારા છે. ઉચ્ચતમ એવાં પરમાત્મા સાથે સંબંધ કરી તેવું ઊચું જીવન જીવે તેનું
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૧
જીવન ઊંચુ હાય પરમાત્મા સાથે યથાપ્રમાણ સબંધ અનુભવન કર્યા પછી પઢવી ઉપર અવાય. પરમાત્મા કે પરમાત્મતત્વ સાથે સંબંધ કર્યા વિના સદ્દવિચાર, સત ન સત્યજ્ઞાન આવતું નથી. પરમાત્મતત્વ સાથે સબંધ રાખીને જગત સમક્ષ આવનાર જ લેાકને પરમાત્મા સાથે સંબંધ કરાવડાવી જગત સુધારવા શક્તિમાન બને છે પરમાત્મતત્ત્વ, નિર્માલ્હી-વીતરાગ દેહાતીત તત્વ છે અને તેથી જો આત્મા એવા વીતરાગ પરમાત્મતત્ત્વ સાથે પેાતાના મતિજ્ઞાનના ઉપયાગથી ભળે તે આત્મા સ્વય' પરમાત્મા-સિદ્ધાત્મા અની શકે છે.
પરમાત્મ તત્વ એ સર્વ ગુણની ખાણ છે, એ તત્ત્વને જેટલું લઢીએ અને જેટલુ રટીએ તેટલાં તેટલાં આત્માના ગુણુ ખીલતા જાય. સર્વ સત્યનું સત્ય, સના સવ, સર્વ સુખના સુખરૂપ, સર્વ સતમાં સસ્વરૂપ બ્રહ્માંડમાં કોઈ હોય તે તે અરિહંત પરમાત્મા અને સિદ્ધ પરમાત્મા છે. આમ સમગ્ર વિશ્વમાં સર્વે સર્વા કોઈ હાય તેા તે સર્વેશ્વરા એવાં અરિહંતેશ્વરા, સિદ્ધોન્ધરાજ છે.
પરમાત્મા કેવલજ્ઞાનના ઉપચેગથી વિશ્વસ્મૃતિ છે (કેમકે કેવલજ્ઞાનમાં સમગ્ર વિશ્વ પ્રતિષિ ષિત થાય છે. ) તે! આખા વિશ્વને પરમાત્માની મૂર્તિમાં જોતાં શીખવું જોઈએ. પરમાત્મા નવા અહુ ટાળવુ જોઈએ. જે પરમાત્મા પ્રત્યે દાસત્વ ભાવના સ્વીકારવાથી ટળે છે અન્ય ટાળવાથી અહ એટલે કે ત્રિલેાકપૂજય બનાય છે.
નવકારમંત્રમાં રહેલ પાંચપરમેષ્ઠિ ભગવત વિશ્વના સર્વ સાત્વિક ભાવના સમૂહરૂપ છે. અરિહંત સિદ્ધ પરમાત્માનું
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૨
કેવલજ્ઞાન મહાસાગરરૂપ છે. જ્યારે આચાર્યાં, ઉપાધ્યાય, સાધુભગવંતા અધ્યવસાય સ્થાનકરૂપી શ્રતનદીઓ છે. શ્રુતજ્ઞાન સિરતા છે જે મહાસાગરમાંથી નીકળે છે અને મહાસાગરમાં ભળે છે. સુંદર સુંદર ભાવે. અધ્યવસાયરૂપ નદીઓ છે.
'
અરિહંત સિદ્ધ પદ એ નિવિકલ્પ દશા, નિવિકલ્પ એધ છે જે નિરપેક્ષી શુદ્ધ સ્વરૂપ સહાવસ્થા છે સ`કલ્પ-વિકલ્પ રહિત એવી નિવિકલ્પ સહજાત્મ સ્વરૂપ ન દાવસ્થા એટલે અરિહંત અને સિદ્ધની અવસ્થા, એ સાધકનું સાધ્ય છે, ધ્યેય છે, સાધ્યની અવસ્થા છે, સાધ્યનુ સ્વરૂપ છે, જ્યારે આચાર્ય -ઉપાધ્યાય-સાધુપદ એ સાધ્યના લક્ષ્ય સાધકની સાધકાવસ્થા છે સાધ્યના સ્વરૂપને સાધનામાં ઉતારી તે મુજખ જવવું તે જ સાધકની સાધના છે. માટે જ જેટલું નિવિકલ્પદશામાં અર્થાત્ સ્વભાવ દશામાં જીવી શકાય તેટલુ તેટલું નિશ્ચયથી સાધુપણું છે. બાહ્ય ચારિત્ર પાલનના આ જ મહત્વના ભેદ ભિવ અને અભિવ વચ્ચે છે.
પાંચપરમેષ્ઠિનું સ્વરૂપ એ પ્રત્યેક જીવનુ સ્વ સ્વરૂપ છે એટલે કે સ્વ ગુણપર્યાય છે. જ્યારે પંચપરમેડિ વ્યક્તિએ સજાતિય પર દ્રવ્ય છે. પાંચપરમેષ્ઠિના શબ્દાર્થ એ જ જગતમાં સત્યજીવન છે. વિરોધી પદાર્થના સ યેાગના નાશ કરવા અથવા પદ્ગલથી સર્વથા જુદાં પડવું' તેનું જ નામ અરિહુંત’ અને ફરી પાછા પુદ્ગલસંગી (દેહરૂપી પુદ્ગલાવરણને ન ધારણ કરવા) ન બનવું તેનું નામ ‘સિદ્ધ' સિદ્ધ જ સાચા દિગંબર છે કેમકે એમને દેહાંખર પણ નથી.
અંતિમ સિદ્ધને કાર્યંસિદ્ધ કહેવાય. સિદ્ધ પરમાત્માને સિદ્ધ એટલા માટે કહેલ છે કે ત્યાં આત્યંતિક એવી અંતિમ
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૩
સિદ્ધિ છે. જે થયા પછી કાંઈ થવાપણું, કરવાપણું, કે બન– વાપણું આગળ રહેતું જ નથી સિદ્ધાવસ્થામાં જતન જાળવણી સાચવણી રક્ષણ પતન વિકૃતિ–અવનતિ); કે ઉથાન[સંસ્કૃતિ -ઉત્કર્ષ—ઉન્નતિ હેતા નથી. જતનમાં પરાધીનતા છે; વિકૃતિમાં–પતનમાં મલિનતા છે. અને સંસ્કૃતિ ઉત્થાનમાં ઊણપ—અભાવ અપૂર્ણતા છે. આમાનું સિધને કશુંય હેતું નથી.
અરિહંત” અને “સિદ્ધ પદ સાથે આપણું સ્વરૂપ એકય છે. તેમજ જાતિ અક્ય છે. જાતિથી અરિહંત, સિદધ અને આપણે સહુ જીવ જાતિના–ચૈતન્ય જાતિના છીએ. પુદ્ગલ જડ જાતિનું છે. તેમ આપણે ચૈતન્ય જાતિના છીએ. વળી સ્વરૂપથી આપણે પરમાત્મ સ્વરૂપ છીએ. અરિહંત અને સિદ્ધ અવસ્થાને પામેલ વ્યક્તિનું પરમાત્મસ્વરૂપ પ્રગટ છે. જયારે આપણું પરમાત્મ સ્વરૂપ સત્તામાં છે પણ વેદનમાં નથી. જે આપણે આવરણ હઠાવી, કર્મના પડળે દૂર કરી પ્રગટાવવાનું છે. અનુભવન વેદનામાં લાવવાનું છે તે માટે અરિહંત અને સિદ્ધ પદને, નમસ્કાર કરીને આપણે પણ તે સ્વરૂપે પરિણમવાનું છે. તદુપરાંત થવાનું છે. - પંચપરમેષ્ઠિ ભગવંતેને આનંદ સ્વયંના આમામાં છે. તેઓ સ્વરૂપ નિષ્ઠાવંત છે. તેથી તેઓને પ્રેમ સમસ્ત વિશ્વ ઉપર, જીવ-અજીવ સચરાચર સમગ્ર બ્રહ્માંડ ઉપર છે. તેઓને પ્રેમ અસીમ છે. તેઓ જ્ઞાની છે અને તેથી સ્વરૂપને વેદે છે. જ્યારે આપણા વેદનને આધાર અજ્ઞાનવશ આપણે પર પદાર્થને બનાવ્યો છે. પદાર્થ નૈમિત્તિક આપણે વેદન કરીએ છીએ. તેથી પરપદાર્થમાંથી વેદન મળે છે એવું માનીએ છીએ અને તેમ સમજીએ છીએ જેથી પર પદાર્થને આપણે સર્વરૂપ.
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૪
સમજીએ છીએ. પરિણામે તે પર પદાર્થ પૂરતે જ આપણા પ્રેમને સીમિત સાંકડો અને રાંકડે બનાવીએ છીએ. એટલે જ આનંદસ્વરૂપી એવાં આપણે દુઃખી થઈએ છીએ. આનું કારણ આત્માનું અર્થાત્ સ્વ સ્વરૂપનું અજ્ઞાન છે. પોતાના આત્માના સાચા શુદ્ધ સ્વરૂપથી આત્મા અભાન છે. તેથી બેભાન બની, બેફામ બની ભમે છે. ચારે ગતિમાં ફગળાયા કરે છે. આ અજ્ઞાનને કારણે આત્મા દોષનું સેવન કરે છે. તેથી પાપ બંધાય છે અને પરિણામે દુઃખી થાય છે.
ભૌતિક ભોગના સાધનો કરતાં ભક્તા એવા જીવની કિંમત વધારે છે. જીવ કરતા સાપેક્ષ સત્યની કિંમત વધારે છે અને સાપ સત્ય કરતાં નિરપેક્ષ પરમ સત્ય એવાં પરમાત્મ તત્વની કિંમત વધારે છે પરમાત્મ તત્વની એના નામ સ્વરૂપમાં એમ ચારેય સ્વરૂપમાં રક્ષા કરતાં ભૌતિક દુન્યવી સાધન જીવ સ્વયંનો અને સાપેક્ષ સત્યને ભેગ આપવાની તૈયારી રાખવી જોઈએ.
“પરમ પંચ પરમેષ્ઠિમાં, પરમેશ્વર ભગવંત ચાર નિક્ષેપ, થાઈ એનએ નમે શ્રી જિનભાણ.”
ચારે નિક્ષેપણથી ભગવાનને ભજવાં એટલે મતિજ્ઞાનમાં તેને વસમૃતિ ન થાય અને સમૃતિ કાયમ બની રહે. એ ચાર લેટ નીચે પ્રમાણે છે. નામ નિપાથી નામસ્મરણ, સ્થાપના નિક્ષેપથી દર્શન મરણ, દ્રવ્ય નિક્ષેપાથી પરમાત્મ જીવન, કથાશ્રવણ ,મરણ અને ભાવ નિક્ષેપોથી કમક્ષયે (આઠ કર્મના નાશ)થી પ્રગટ થયેલ શુદ્ધ સ્વરૂપ મરણ.
પરમાત્મ તત્વ નિરાલંબન, સ્વાધીન અનૈમિત્તિક અને નિરપેક્ષ એવું પૂર્ણ તત્વ છે. જેમ સે (૧૦૦)ની સંખ્યામાં
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૫
નવ્વાણુ (૯)ની સંખ્યા સમાય પણ ૯૯માં ૧૦૦ નહિ સમાય તેમ અપૂર્ણ તત્વ પૂર્ણ તત્વમાં સમાય પણ અપૂર્ણ તત્ત્વમાં પૂર્ણ તત્ત્વ નહિ સમાય.
ખાદ્યદશ્યની જે જે સુદરતા છે તેના ઉપાદાન અને નિમિત્ત કારણમાં જીવ ભાવ છે, જે જીવ ભાવમાં શ્રેષ્ઠ ભાવ પંચપરમેષ્ઠિ પાસે છે, માટે એમના સિવાય પ્રધાન શ્રેષ્ઠતા અન્યમાં નથી. પૂર્ણ સ્વભાવમાંથી કયા પ્રભાવા નહિ નીકળે ?
୯
આપણે અગાઉ જોયું તે મુજબ પંચપરમેષ્ઠિમાં અરિ હુ'ત અને સિદ્ધ એ એ વીતરાગ સ્વરૂપ સાધ્યપદ છે. જ્યારે આચાય, ઉપાધ્યાય અને સાધુએ ત્રણ વૈરાગી સાધકપદ છે. અરિહંત અને સિદ્ધને સાઘ્યપદ કહ્યાં પરંતુ વાસ્તવિક તે ઉભય ધ્યેયપદ, લક્ષ્યપદ છે. સૂક્ષ્મ રીતે વિચારીએ તા સમણિરુદ્ઘનય પ્રમાણે શબ્દ ફરતાં અથ કરે તે મુજમ સાધ્ય અને લક્ષ્ય શબ્દમાં ભેદ છે. લક્ષ્ય અરિહંત અને સિદ્ધ બનવાનું છે અને સાધ્ય વીતરાગતાની પ્રાપ્તિ છે. વીતરાગતાની સાધના છે અને વીતરાગતાની ફળપ્રાપ્તિ રૂપ મહિત–સિદ્ધ પદની પ્રાપ્તિ છે. તેથીજ જ્ઞાનવિમલસૂરિ શ્વરજીએ ગાયુ` છે કે
‘વીતરાગ’ ભાવ ન આવી જ્યાં લગી મુજને દેવ; જ્યાં લગે તુમ પદ કમલની સેવના રહેજો ટેવ;
મનમાં આવો રે નાથ તું થયા આજ સનાથ” તેમાંય અરિહંતને નવકારમંત્રમાં પ્રથમ સ્થાન આપેલ છે. કારણ કે અરિહ'ત' એ સદેહી-સયાગી—સાકાર અને અષ્ટપ્રાતિ હાર્યાં તથા અતિશયેાના પ્રભાવયુક્ત પરમાત્મ સ્વરૂપ છે. જેથી
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૬
કરીને અરિહંત સાથે વ્યવહાર શક્ય છે. વળી પ્રભાવયુકત પ્રભાવશાળી હોવાથી સહ કે ઈ સહજ જ આકર્ષાય છે. આપણે સહુ દેહધારી છીએ. દેહધારીને દેહના માધ્યમથી વ્યવહાર છે. સિદ્ધ પરમાત્મા અશરીરી–અદેહી હેઈ, દેહનું માધ્યમ નથી. તેથી તેઓની સાથે વ્યવહાર શકય નથી એટલે અરિહંત ભગવંતની જેમ તેઓ વ્યવહાર ઉપકાર નિમિત્ત બની શકતા નથી. મહામહોપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજીએ તેથી જ ગાયું
સત્તા શુદ્ધ અરૂપી તેરી નહિ જગકે વ્યવહાર કા કહીએ કછુ કહ્યો ન જાએ તું પ્રભુ અલખ અપાર.”
અરિહંત ભગવંતે, અરિહંત પરમાત્મા બન્યા બાદ દેહ હોવાના કારણે દેહ હોય ત્યાં સુધી દેહના માધ્યમથી નિર્વાણ થતાં સુધીના શેષ આયુષ્યકાળ દરમિયાન લેકસંપર્કમાં હોવાથી લોકે ઉપર દેશના આદિ દ્વારા ખૂબ ખૂબ ઉપકાર કરે છે. જ્યારે અરિહંત ભગવંતનું નિર્વાણ થતાં તેઓ સિદ્ધ બને છે. અદેહી થાય છે. પછી તેમની સાથે વ્યવહાર શકય નથી. છતાં ય તેઓ સિદ્ધપદેથી ધ્રુવતારક બની આપણને સિદ્ધ બનવામાં પ્રેરણારૂપ રહે છે.
આ નમસ્કાર મહામંત્ર સંબંધી વળી એક શાસ્ત્રીય પાઠ છે કે.....
નવકાર ઈક અખર પાવ ફેડેઈ સત્ત અયરાઈ...”
સાત સાગરોપમ સુધી નર્કની અશાતા વેદનીય વેદીને - જે કર્મનિર્જરા થાય તેટલી કર્મનિર્જરા નવકારમંત્રના
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૭
એક અક્ષરના ઉચ્ચાર માત્રથી થાય છે. તે હવે પ્રશ્ન એ ઊભે થાય છે કે અરિહંત-સિદ્ધ અને આચાય --ઉપાધ્યાયસાધુમાં ભેદ હાવા છતાં પાંચે પદ્યનુ ફળ એકસરખુ` કેવી રીતે હોઈ શકે ? પદ્મ ભેદ જે છે તે અવસ્થા અને વ્યવસ્થાના ભેદો છે. અહિત સંચેગી ઠંડી વીતરાગ પરમાત્મા છે. સહ અશરીરી અને વીતરાગ પરમાત્મા છે. જ્યારે આચાય કાસનધૂરા ધારક સચ્ચ વૈરાગી સાધક છે, ઉપાધ્યાય પઠેન પાદન કરાવનાર વૈરાગી સાધક છે અને સાધુ સ્વય સાધના કરનારા, સાધના કરનાર અન્યને સહાયક થનાર તેમજ સાધનાના હશ આપનારા વૈરાગી સાધક છે. આ બધાં વસ્થા અને વ્યવસ્થાના ભેદ છે. પરંતુ ફળપ્રાપ્તિની દૃષ્ટિએ પાંચે પદથી સરખુ ફળ મળી શકે છે. અરિહત અને સિદ્ધના શરથી અને હાજરી-નિશ્રામાં જ કેવલજ્ઞાન થાય અને આચાય-ઉપાધ્યાય-સાધુના શરણથી અને તેમની નિશ્રામાં કેવલજ્ઞાન- મેક્ષપ્રાપ્તિ ન થાય એવું નથી. પાંચેય પદના શરથી અને અરિહંત, આચાય, ઉપાધ્યાય, સાધુના નિશ્રામાં અથવા તે માત્ર શરણથી કેવલજ્ઞાન, વૈક્ષિપ્રાપ્તિનુ કે પછી તેની પૂર્વભૂમિકામાં પુણ્યાનુ ધી પુણ્ય, સમક્તિ દેવતિ અને સવિરતિની પ્રાપ્તિનું ફળ મળી શકે છે. ફળપ્રાપ્તિ અંગે પાંચે પદ્મ સરખું ફળ આપવા સમ છે. આ અંગે મૃગાવતી સાવી અને ચંદનબાળા સાધ્વીજી, ણિ કાપુત્ર આચાર્ય અને પુષ્પચૂલા સાધ્વીજી, ચંડરુદ્રાચાર્ય અને તેમના વિનયી શિષ્ય, ગૌતમસ્વામીજી અને પંદર તાપસના શાસ્ત્રીય દૃષ્ટાંત આપણી પાસે મેજુદ છે. તેથી જ તા ગાયું છે કે....
ગુરુ રહ્યાં છદ્મસ્થ પણ વિનય કરે ભગવાન...’
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૮
હવે આપણે “અરિહન્ત’ શબ્દ વિષે થેડી વિસ્તૃત છણાવટ કરીશું.
અરિહન્તપણું એટલે અરિરૂપી દોષ જે જીવના પર શત્રુ છે. તેને હણવાની–દુર કરવાની ક્રિયા, એ જીવની સાધના છે. જ્યારે “અરિહંતને “ધર” (અરહન) તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. મહાદેવ વીતરાગ તેત્રમાં કલિકાલ સર્વજ્ઞ હેમચંદ્રાચાર્ય ભગવતે ‘વ’ શબ્દની વિસ્તૃત સમજ તેના ચાર અક્ષર “” “ “શું” અને “ર ઉપર એક એક કલાકની રચના કરીને આપી છે.
અરહનું શબ્દના પ્રથમ “” અક્ષર ઉપર નીચે પ્રમાણેને શ્લેક છે.
'अकार आदि धर्मस्य आदि मोक्ष प्रदेशकः । स्वरुपे परमम् शानम् अकारस्तेन उच्यते ॥' “અને લક્ષ્ય અર્થ અક્ષર, “અક્ષર એટલે કે જેને “ક્ષર અર્થાત્ વિનાશ નથી તે “અવિનાશી” અથવા તે અક્ષર એટલે શ્રુતજ્ઞાનનું મૂળ.
ભગવાને આપેલ દ્વાદશાંગીનું મૂળ શું? સ્વર અને વ્યંજનરૂપ વર્ણ એ દ્વાદશાંગીનું મૂળ છે એટલે કે.......
અક્ષરને સમૂહ શબ્દ બને છે. કર્તા અને ક્રિયાપદ પૂર્વક શબ્દના સમૂહથી સૂત્ર બને છે. સૂત્રને સમૂહ અધ્યયન બને છે. અધ્યયનને સમૂહ આગમ બને છે, અને આગમને સમૂહ તે દ્વાદશાંગી. આમ દ્વાદશાંગીનું મૂળ અક્ષર છે.
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેમ કેવલજ્ઞાની સ્વયં અક્ષર છે તેમ કેવલજ્ઞાનીના વદન-કમલમાંથી મળેલ દ્વાદશાંગી પ્રમાણુ શ્રુતજ્ઞાનનું મૂળ સ્વર અને વ્યંજન રૂપ જે વર્ણ છે તેને પણ અક્ષર કહેવાય છે. એટલે કે અક્ષર એવાં કેવલજ્ઞાનનાં મૂળ રૂપ પણ અક્ષર અને અક્ષરનું ફળ પણ અક્ષર એવું કેવલજ્ઞાન. - જેમ કેવલજ્ઞાન નિર્વિકલ્પક છે તેમ કેઈ પણ સ્વર અને વ્યંજન રૂપ એક વર્ણાક્ષરના ચિંતવન કે ઉચારથી કોઈપણ વિકલ્પ સિદ્ધ થતું નથી. એથી કરી અક્ષર માત્રના ઉચ્ચારથી પદાર્થ સંબંધી કોઈ પણ ભાવ થઈ શકતા ન હોવાથી માત્ર ઉપરનું ચિંતવન નિર્વિકલ્પકતા છે.
આમ ” એ આદિ છે, મૂળ છે. કેવલજ્ઞાનનું બીજ છે માટે “કેવલજ્ઞાન” છે..
બીજે બ્લેક “ ' અક્ષર ઉપર નીચે પ્રમાણે છે. रुपि द्रव्यम् स्वरुपम् या द्रष्टवा ज्ञानेन चक्षुषा । दष्ट लोकम् या रकारस्तेन उच्यते ॥
“અને લક્ષ્ય અર્થ રૂપીથી રૂપીનું અને અરૂપીથી રૂપી ને અરૂપી ઉભયનું દર્શન છે અથવા તે લોકાલોક જેના કેવલ દશન” છે.
ત્રીજા કલેકમાં “અક્ષર ઉપરની સમજુતી આ પ્રમાણે આપી છે.
हता रागाश्चदेषाश्च हता : माह परिषहाः । हतानी येन कर्माणि हकारस्तेन उच्यते ॥ ૧૪
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૦
દ” ને લક્ષ્ય અર્થ રાગદ્વેષાદિ દોષરૂપી શત્રુને હણવાની કિયા જે ચારિત્ર છે. અથવા તે અબ્રહ્મભાવ, સંસારભાવ, તભાવ કાઢી નાખવાથી પ્રગટ થયેલ ચારિત્ર છે.
છેવટનો એથે અક્ષર ઉપર લેક નીચે મુજબ છે. संतोषेणामि संपूर्णो प्रतिहार्याष्टकेन च । ज्ञात्वा पुण्यम् च पापम् चे नकारस्तेन उच्यते ॥
ન, ને લક્ષ્ય અથ નિષેધ છે પરને નિષેધ અને સ્વને અનુરોધ. એટલે કે ઈચ્છાનિધિ અર્થાત તલપ (ઈચ્છા તલસાટ) ઉપર તપ કિયા દ્વારા વિજય અને અંતે પૂર્ણ કામ તૃપ્તદશા જે તપ છે.
સંસારમાં રાગી આત્માને કામી કહેવાય છે જે બાધક ભાવ છે. વૈરાગી આત્માને નિષ્કામ કહેવાય છે જે સાધકભાવ છે અને વીતરાગીને પૂર્ણ કામ કહેવાય છે જે સિદ્ધિ છે.
નકારાત્મકવૃત્તિ જે શુભાશુભ પુણ્ય પાપના ઉલ્યને અસદુ (નાશવંત) ગણવારૂપ વૃત્તિ છે તે તપ છે અને તેમાંથી ઉદ્દભવતી તૃપ્તિ છે તે નિરિતિભાવ છે. જે નિર્વિકલ્પ ભાવ છે.
એટલે કે પિતાના આત્માના પ્રદેશથી અભેદ એવાં ચાર અઘાતી કર્મ, ઔદારિક શરીર અને બાકીના ક્ષેત્રભેદથી સર્વ બાહ્ય પદાર્થોના એકસરખા જ્ઞાતા દ્રષ્ટા છે. અર્થાત તેમાં કેઈરાગ-દ્વેષ, હેતુ, કે પ્રજન છે નહિ તે તેમને પૂર્ણ જ્ઞાતાદ્રષ્ટા ભાવ છે.
આ પ્રમાણે “મન” શબ્દનું અદ્ભુત આયોજન રહસ્ય કલિકાલ સર્વજ્ઞ હેમચંદ્રાચાર્ય ભગવંતે મહાદેવ
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૧
વીતરાગ સ્તોત્ર દ્વારા સમજાવ્યું છે કે “રાર ઇદમાં “જ્ઞાન”, “દર્શન', “ચારિત્ર” અને “તપ” સંકલિત થયેલ છે કે જે પાછા આત્માના સ્વરૂપગુણ છે.
અરિહંત અર્થાત્ અરહન ટૌકય પૂજ્ય હેવાથી “અ” તરીકે પણ ઓળખાય છે. સંસ્કૃત ભાષામાં “અરહ ધાતુને અર્થ પૂજવાને ચગ્ય છે. આ “અહ” શબ્દનું આયોજન પણ ખૂબ સુંદર અને રહસ્યમય છે. “અહ” શબ્દમાં “રામ (આત્મા) શબ્દને સમાવેશ થઈ જવા ઉપરાંત વધારામાં “હું” અક્ષર જોડાયેલ છે જે મહાપ્રમાણ Aspirate છે જે હૃદયમાંથી ઉઠે છે (ઉચ્ચારાય છે) વળી તે સ્વર અને વ્યંજનને સત્તાધીશ છે. ઉપરાંત “અ” જેમ બારાખડી વર્ણમાળાને આદ્યાક્ષર છે તેમ “હ એ અંત્યાક્ષર છે. આમ આદ્યાતાભ્યામ્ ન્યાયે આદિ અને અંતે આવી ગયા હોય એટલે સર્વ મધ્યના અક્ષરે એમાં સમન્વિત થઈ ગયા છે એમ કહેવાય એટલે જ ઋષિમંડલ–તેત્રને લોક છે
કે...
આઘંતાક્ષર સંલપ-મક્ષરં વ્યાપ્ય થતુસ્થિતમ ; અગ્નિ જવાલાસમં નાદ, બિંદુ રેખા સમન્વિતમ
એટલું જ નહિ પણ “ર” જેમ વાયુતત્ત્વ છે. “a” જેમ જલતત્વ છે, “” જેમ પૃથ્વીતત્વ છે, તેમ “હ” એ ગાકાશતત્ત્વ છે અને “” એ અગ્નિ તત્વ છે.
અ” અને “હ”ની વચ્ચે “ર” અક્ષર જે અગ્નિ ત્વ છે તેને ગોઠવવાથી “અ” અને “હ” અક્ષરના માથે મ” ચઢી જે “અહ” શબ્દ બન્યા છે તે “અહ”ને ભસ્મી. Id (બાળી નાખવાના) કરવાના સૂચનરૂપ છે. આવી હાયમય “અહં” શબ્દની પણ શબ્દ વ્યુત્પત્તિ છે.
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૨
જગતમાં કોઈ ન હણાતુ. હેાય તે તે અર્જુન છે અર્હમ્ સત્તત્ત્વ છે. અસત્ તત્ત્વ હાય તે જ હણાય ત્ તત્ત્વ કયારેય હણાતું નથી અહમના આશરો લેનારે અર્થાત્ સત્તત્ત્વને આધાર લેનારે! હણાતા નથી. જન્મ-મરણ્ જીવન હણે છે. જન્મ-મરણના અંત અર્થાત્ ભવત કરનારા પરમાત્મા છે જે અમ છે.
પ્રથમ પાપવૃત્તિથી અટકી પાપપ્રવૃતિથી વિરમવાનું છે જેના અ ંતે પાપપ્રકૃતિના નાશ કરવાને છે.
પાંચ મહાવ્રતના 'ગીકારથી પાપવૃત્તિ અને પાપપ્રવૃત્તિ ના નાશની શરૂઆત થાય છે. પરંતુ પાપપ્રકૃતિ-ઘાતિકમ ના નાશ તે નિવિકલ્પ ઉપયેાગમાં રહેવાથી થાય માટે જ ‘ સવ્વપાવપણાસણા’ એમ નવકારમ ંત્રમાં કહેલ છે, વળી પાપથી મુક્ત થવામાં મુક્તિ છે. પાપબંધ એ અધમ છે, તેથી જ અઢારે પ્રકારનાં પાપથી પાપસ્થાનકોથી વિરમવાનું છે.
પુણ્યખ ધથી થતાં પુણ્યદયમાં સુખની ઇચ્છા, સુખની લાલસા, આસક્તિ અને મે!હુ હેાય છે. માટે જ પુણ્ય' નું લક્ષ્ય રાખવાનુ નથી. દુઃખના મેહ કેઈને નથી. માટે જ ખાટા સુખને (પરાધીન સુખ) મેાહુ છેાડી નિર્મોહી થવુ તે ધમ છે પુણ્યના બંધ અને પુણ્યના ઉદયને ઉપયેગ પાપનાશ માટે કરવાના છે અને નહિ કે નવા પાપ ધ માટે પાપનાશથી મેક્ષ છે. માત્ર પુણ્યપ્રાપ્તિથી મેાક્ષ નથી, હા! પુણ્યપ્રાપ્તિથી દર્દ, દરિદ્રતા અને નક" તીય"ચ ગતિ ટળે છે તેટલા પૂરતી પુણ્યની આવશ્યકતા પાપનાશ અને મુક્તિપ્રાપ્તિના લક્ષ્ય જરૂરી ખરી. જીવ પાપખ ધથી અટકે
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૩
એટલે પુણ્યના આગમનને સવાલ જ રહેતું નથી. શુભ ભાવથી બંધાતું પુણ્ય તે સમયે અમૃતરૂપ છે અને દશ્યરૂપે ઉદયમાં આવે ત્યારે જીવ તેને કે ઉપયોગ કરે છે તે પ્રમાણે તે વિષ કે અમૃત બને છે. આથી જ ચૂલિકામાં બસવપાવપણુએણે કહ્યું પણ પુણ્યનો કેઈ સંકેત ન કર્યો.
અરિહન્ત શબ્દને લક્ષ્યાર્થ છે “અભેદજ્ઞાન” એટલે કે આત્માના શાયિક સ્વરૂપની પ્રાપ્તિ. જ્યારે શબ્દાર્થ છે ભેદજ્ઞાન અર્થાત્ આત્મા અને દેહ બે ભિન્ન છે તે ક્ષીરનીર રૂપ થઈ ગયા છે એને જુદા પાડવાનું જ્ઞાનને ભેદજ્ઞાન.
અરિહન્ત શબ્દને નિશ્ચય અર્થ એ છે કે જેણે રાગ ઢષ રૂપી અંતરંગ શત્રુને હણ્યા છે તે અરિહન્ત! જ્યારે એને વ્યાવહારિક અર્થ એ છે કે જેણે ઘાતિકર્મોને નાશ કર્યો છે તે અરિહન્ત છે તેમ “અરિ” એટલે દ્રવ્યાનુગ અને “હુન્ત” એટલે ચરણકરણનુગ પણ કહી શકાય.
અરિહન્ત શબ્દની વિચારણા બાદ હવે નવકારમંત્રની યુલિકામાના “સવ પાવપ્પણુણેને સાતમા પદ વિષે વિચારીશું.
ચાર ઘાતિકમની બધી પ્રકૃતિ પાપપ્રકૃતિરૂપ છે જ્યારે ચાર અઘાતિકર્મમાં પુણ્ય–પાપ ઉભય પ્રકૃતિ છે. પાપવૃત્તિ અને પાપપ્રવૃત્તિ અટકે એટલે પાપપ્રકૃતિ નહિ બંધાય. ઘાતિકર્મ પામવૃત્તિ અને પાપપ્રવૃત્તિથી બંધાય છે. સ્વરૂપની અપેક્ષાએ ચારે ઘાતિકર્મ આત્માને પરમાત્મા બનવા દેતા નથી તેથી જ તેને પાપપ્રકૃતિ કહેલ છે. અહીં એક પ્રશ્ન એ ઉદભવે છે કે નિદ્રા એ ઘાતિકર્મમાંના દર્શનાવરણીય કર્મને
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૪
એક ભેદ છે તે નિદ્રા તે જીવને આવશ્યક છે, કેમ કે નિદ્રા વિના જીવ જીવી શકતું નથી. નિદ્રાનાશના રેગી આપઘાત કરી જીવનને અંત આણવા સુધી જાય છે. તે એને પાપપ્રકૃત્તિ કેમ કહેવાય? એને જવાબ એ છે કે નિદ્રા એ જડવત્ દશા છે, અને પ્રમાદરૂપ હોવાથી કદી ય નિદ્રાવસ્થામાં કેવલજ્ઞાન થતું નથી અર્થાત્ પરમાત્મા બની શકાતું નથી માટે તેને પાપપ્રકૃતિ કહેલ છે.
“મંગલાણં ચ સવ્વસિં પઢમં હવઈ મંગલ'
સર્વ મંગલમાં પ્રથમ મંગલ એટલે કે ઉત્કૃષ્ટ મંગલ નમસ્કાર મહામંત્રમાંને પંચ પરમેષ્ઠિ પદોને કરવામાં આવતે નમસ્કાર છે.
અહીં હવે પ્રશ્ન એ ઉદ્દભવે છે કે આનંદ અથવા સુખ ને સંકેત કેમ ન કર્યો? પાપને ગાળે તે મંગલ એ “મંગલ શબ્દને અર્થ છે. વ્યાકરણશાસ્ત્રની પદ્ધતિએ “મંગલ” શબ્દના એવાં ઘણાં અર્થ થાય છે. જ્યાં આનંદ યા સુખ હોય ત્યાં મંગલ હોય પણ ખરું અને ન પણ હોય. પરંતુ
જ્યાં મંગલ હોય ત્યાં આનંદ અને સુખ નિયમ હોય જ. મંગલ થાઓ ! એ આશીર્વચન કલ્યાણ અને હિતને સૂચવે છે. હિત અને સુખ એ બેમાં મોટે ભેદ છે. હિત અને કલ્યાણ નિત્ય તત્વ છે. જ્યારે હિત અને કલ્યાણ નિરપેક્ષ સુખ અનિત્ય છે. માટે જ નમસ્કાર મહામંત્રની ચુલિકામાં
સર્વ પાપને પ્રણુશ થાઓ !” અને “સવનું મ ગલ થાઓ !” એવી જે રચના છે તે જીવને પરમાર્થ તત્વની મહા-મૂલ્યવાન બક્ષિસરૂપ છે.
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૫
આ રીતે નમસ્કાર મહામંત્રમાં એકેક શબ્દની રચના અને ચાજના વિસ્મયકારક, અને અદ્ભુત અલૌકિક અર્થાત લેકેત્તર છે.
અગાઉ જેઈ ગયાં તે મુજબ “હ” એ મહાપ્રાણ છે જે હૃદયમાંથી ઉચ્ચારાય છે તેમ મંત્રાલર વ્હી” (અથવા હી) હૃદયમાં શ્રદ્ધા અને લાગણી શુદ્ધ કરે છે–માયા બીજ છે જ્યારે ૐ બુદ્ધિ શુદ્ધ કરે છે જે મસ્તિકમાંથી ઉચ્ચારાયા છે અને તે મંત્રાક્ષર પ્રણવબીજ છે. વળી આ ડેમાં પંચપરમેષ્ઠિને સમન્વય થયેલ છે જે નીચે પ્રમાણે છે.
સંસ્કૃત ભાષાના અક્ષર સંધિના નિયમ મુજબ અરહંતને “અ” અને અશરીરી કે સિદ્ધ ભગવંતનું મુખ્ય વિશેષણ છે તેને “અ” મળી અ + અ = આ થાય છે. એમાં આચાર્ય શબ્દને પહેલો અક્ષર “આ ભળવાથી આ+આ= આ એમાં ઉપાધ્યાય શબ્દને પહેલે અક્ષર “ઉ” મળવાથી આ ઉ= થાય છે. અને મુનિને પહેલે અક્ષર “મ” જોડાવાથી એક્સ=એમ શબ્દ બને છે.
હવે પ્રશ્ન એ થાય કે પાંચમાં સાધુ પદના સાધુ શબ્દને “મા” અક્ષર ન લેતાં મુનિ શબ્દને “મ” અક્ષર કેમ લેવામાં આવ્યો? તેનું કારણ એ છે કે પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિરૂપી અષ્ટપ્રવચન માતાની આરાધનાનું અંતિમફળ જે કોઈ હોય તે તે મનનું મૌન છે. અને મૌન એ અબેલ તત્ત્વ છે. એટલે આત્મા મૌનથી પણ પર છે તેથી “મુનિ” શબ્દ લક્ષ્ય અર્થથી બહુ મહત્વને હાઈ સાધુના સ્થાને અત્રે પ્રય છે અને સાધુને મુનિ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે જ છે.
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૬
લિપિભેદે એમ બે પ્રકારે લખાય છે “છ” આ “છ” નું બીજું રહસ્ય એ છે કે સચરાચર વિશ્વ-બ્રહ્માંડ અસીમ ગેળા કાર છે અને તેનું મૂળ એક બિંદુરૂપ આકાશપ્રદેશ પણ જે અવિભાજ્ય છે તે ગોળાકારે છે. આમ અંત્યસીમાંત અને અસીમ ઉભય ગેળાકારે રૂપનું છ લિપિમાં આલેખન થયેલ છે. | સ્વરૂપમંત્રથી સ્વરૂપપદે પહોંચેલ પરમાત્માને નમસ્કાર થાય છે જે નમસ્કારના ત્રણ ભેદ છે.
(૧) કાયયેગથી ચરણ, ઘૂંટણ, હસ્ત, નાસિકા અને મસ્તક એમ પાંચ અંગ ધરતી સરસા અડાડી થતો પંચાગ પ્રણામ-નામરકાર.
(૨) વચનેગથી પરમાત્મ ભગવંતની સ્તુતિ કરવા દ્વારા થતા નમસ્કાર.
(૩) અને મ ગથી પરમાત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપના જ્ઞાન ધ્યાનમાં લીન થવા દ્વારા અતિ સૂક્ષ્મતાએ શૂન્ય બનવા દ્વારા થતો પ્રણિધાનરૂપ સર્વોત્કૃષ્ટ નમસ્કાર કે જે નમસ્કાર વિષે જ કહેવાયું છે.
ઈક વિ. નમુક્કારો જિનવર વ સહસ વદ્ધમાણસ સંસાર સાગરા તાઈ નર વા નારી
વાં.
પંચપરમેષ્ઠિના ભાવપદને ત્રણે રોગથી નમસ્કાર કરવા દ્વારા સર્વ પાપને પ્રણાશ એટલે કે મૂળથી નાશ અર્થાત ક્ષય થાય છે. તેથી જ “સ પાવપણાસ” કહેલ છે. નમ સ્કાર કરવા દ્વારા સર્વ પાપના ડુંગરને ઓળંગવાના છે. ખતમ કરવાના છે. પંચપરમેષ્ઠિની આરાધના એટલે
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૭
પુણ્યના ખડકવા ડુંગરે એમ નથી સમજવાનું, પરંતુ પંચપરમેષ્ઠિને નમસકાર એટલે પાપના ડુંગરને નાશ.
નમરકાર એટલે કે નમન અને નમન એટલે નમવું અર્થાત્ ઊલટવું. મનને ઊલટાવવું એટલે નમ તેમ મનને ઉલટાવવું એટલે કે મનને અમન કરવું. આમ નમવું એટલે પરિણમવું-તરૂપ થવું. અર્થાત્ અમન થવું. અમન થવું એટલે ઈચ્છા રહિત થવું–નિરિહિં થવું. વ્યાકરણશાસ્ત્રના નિયમ પ્રમાણે “મન” શબ્દનો અર્થ વિચારવું “To Think એટલે કે બુદ્ધિ તત્ત્વ છે. તે જ પ્રમાણે મનની ચંચળતાના અર્થમાં મન એ વિકલ્પ અને ઈછાનું પટલું છે, આમ નમરકાર એટલે કે નમન એ અમન–ઈચ્છારહિત-નિરિહિ– પૂર્ણકામ બની પરમાત્મ સ્વરૂપનું પ્રાગટય કરવાની ક્રિયા છે એથી જ તે શ્રીમદ્જીએ ગાયું છે કે.... શુભ ભાવ વડે મન શુદ્ધ કરે,
નવકાર મહાપદને સમરે, નહિ એ સમાન સુમંત્ર કહો,
ભજીને ભગવંત ભવંત લહે. શાસ્ત્રીય પરિપાટીથી પંચપરમેષ્ઠિમાં અરિહંત ભગવંત એ છે કે જેઓ અષ્ટ પ્રતિહાર્યો અને ચાર અતિશય મળી બાર ગુણેથી યુક્ત છે. જ્યારે આઠ કર્મોના ક્ષયથી પ્રગટેલા આઠ ગુણોથી યુક્ત છે તે સિદ્ધ ભગવંત છત્રીસ ગુણ ધરાવે છે તે આચાર્ય છે, પચીસ ગુણને જે ધારણ કરે છે તે ઉપાધ્યાય છે અને સત્તાવીસ ગુણેથી જે ગુણવાન છે તે સાધુ છે. બધાં મળીને ૧૨+૮+૩૬+૨૫+૨૭=૧૦૮ ગુણ થતાં હોવાથી નવકારમંત્ર ગણવાની માળા જેને નવકારવાળી
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૮ કહેવાય છે તે માળાના કુલ મણકા અથવા પારા એક આઠ છે.
નવકારના પદ નવ છે અને પંચ પરમેષ્ઠિને ગુણેને સરવાળે ૧૦૮ છે તેનય અંકાને સરવાળે નવ છે કે જે નવને આંક અખંડ અને અભંગ ગણાય છે. એ એક ગણિત ચમત્કાર છે કે નવના આંકને ગમે તે અંકથી ગુણીએ તે ગુણાકારની રકમને આંકનો સરવાળે નવ જ આવશે વળી નવના કોઠા પલાખા વિષે વિચારીશું તે ય જણાશે કે નવ એકું નવમાં નવથી શરૂ થઈ આંકડે કમબદ્ધ ઊતરતે દાયે નવે નેવુંમાં ૯૦ના શૂન્ય સુધી પહોંચે છે. તેમ કાઈ પણ ગમે તેટલા આંકડાની રકમના અંકના સરવાળાને તે મૂળ રકમમાંથી બાદ કરતા આવતી રકમના અંકોને સરવાળે હંમેશ નવ આવશે. જેમ ૩૩૨ ત્રણ આંકડાનો સરવાળે આઠ ૩૩૨માંથી આઠ જાય એટલે ૩૨૪ એ ત્રણને સરવાળે નવ રહેશે.
પાંચ અસ્તિકાયરૂપ વિશ્વનું મૂળ એક પ્રદેશત્વ જે અવિભાજ્ય છે તે ગેળાકાર શૂન્ય રૂપ છે અને તેનો વિસ્તાર પણ અસીમ એવું આકાશ દ્રવ્ય ગોળાકાર રૂપ છે.
શૂન્ય એ મૂળ (બીજ) છે અને શૂન્ય એ ફળ છે. અહીં શૂન્ય એટલે શુન્ય. અર્થાત્ પરમાત્મ તત્ત્વ. મૂળમાં સત્તા. ગત આપણામાં જ રહેલાં આપણા પરમાત્મતત્વનું આપણે પ્રાગટીકરણ કરવાનું છે સ્કૂલમાંથી સૂક્ષ્મમાં થઈ શૂન્યમાં જવાનું છે અહીં શૂન્ય એટલે પદાર્થ-દ્રવ્યને અભાવ નહિ પરંતુ પરસ્પર વિરુદ્ધ પદાર્થની અસરને અભાવ કેઈને બાધા પહોંચાડે નહિ અને કેઈથી બાધા પામે નહિ તેવી અવ્યા
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૯
આધ અવસ્થા તે શુન્યાવસ્થા. એ અવસ્થાના સ’કેત ઉપરા ક્ત ગણિત ચમત્કારમાં છે. એટલું જ નહિ પણ ગણિતમાં શૂન્યની અવસ્થા એવી જ છે. શૂન્યને કોઈ રકમમા ઉમેરા કે કોઈ રકમમાંથી ખાદ્ય કરા યા તે કાઈ રકમ વડે તેને ગુણા કે ભાગેા તે તે રકમ અકખ ધ રહેશે કેાઈ અસર તે રકમને થશે નહિ તેમ શૂન્ય પણ શૂન્ય જ રહેશે. આમ ગણિત ચમત્કાર પણ અધ્યાત્મ તરફ દોરી જાય છે,
ઉપરાંત અરિહંત ભગવંતના રંગ શ્વેત છે, સિદ્ધ ભગ વંતના રંગ રક્ત (લાલ) છે, આચાય ભગવંતના રંગ પીત્ત (પીળા) છે, ઉપાધ્યાય ભગવંતના રંગ હિરત (લીલેા) છે, અને સાધુ ભગવતના રંગ શ્યામ (કાળે!) છે.
પચ પરમેષ્ઠિના પાંચ રંગાની જે કલ્પના કરી છે, તે કેટલી યથાચેાગ્ય છે, તેને વિચાર કરીએ....
પંચપરમેષ્ઠિ જેમ જપના વિષય છે તેમ પરમાથી ધ્યાનના વિષય છે. ધ્યાન સાધનાના અનેક કમેં અને ભેદે છે. તેમાં આપણા શરીરની રચનામાં મુખ્ય જે તાળવુ છે કે જે જ્યારે બાળક જન્મે છે ત્યારે હાડકાનેા ભાગ પૂરાયેલે હાતા નથી અને તે કેામળ હાય છે એ જ સહસ્ત્રદલ કમ લનુ કેન્દ્ર છે કે જેમાં પરમાત્મપદની સ્થાપના છે. ત્યાંથી નીચે ઊતરતાં છ ચક્રમાંનું ટ ુ' ચક્ર કે જેને ‘આજ્ઞાચક્ર’ કહેવામાં આવે છે. તેનુ સ્થાન એ નેણુ વચ્ચે રહેલ ભ્રકુટિ છે તે ગુરુનુ સ્થાન છે અને ગુરુપદને સાધીએ તે જ તેમના દ્વારા પરમામદેવનું મિલન થાય છે એટલે સુખાસને બેસીને ચિત્તને સ્થિર કરીને, ચક્ષુ બંધ કરીને તે ભ્રકુટિ સ્થાનમાં ઈચ્છા અને વિચારને સ્થગિત કરી દઈને ત્યાં શું અધ આંખે
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૦
દેખાય છે તે દૃષ્ટા ની જોયાં કરવું ધ્યાન કરવું તે અનેક પ્રકારના ધ્યાનના ભેદામાં મહત્વના ઊચા ભેદ છે. કારણ કે પરમાત્મ તત્વ પૂર્ણ જ્ઞાતા અને દૃષ્ટા છે. માટે સાધકે પણ કર્તા-ભોકતા મટીને એટલે કે ઈચ્છા અને વિચારને છેડીને દૃશ્યથી જુદાં પડવા માટે દૃશ્યને જોતાં શીખવુ· જોઈએ. પરંતુ ઈચ્છા અને વિચારથી દૃશ્ય સાથે ભળવું ન જોઈએ.આ રીતે આજ્ઞાચક્રમાં માનસિક ત્રાટક કરી ધ્યાન કરવાનું શરૂ કરીશુ એટલે પહેલાં કાળુ ધમ દેખાશે ને એ પ્રમાણે સતત દર્શન કરવાથી તે કૃષ્ણવણ્ માં તૂટફૂટ થશે અને ક્રમિક વિકાસપ્રમાણે નીલવર્ણ જેવું દેખાશે. આગળ તે દર્શનને દૃઢ કરતાં કરતાં વર્ષાંતર થયાં જ કરશે અને પરિણામે પરમ ઉજ્જવલ પરમ તેજસ્વી શ્વેત વર્ણ દેખાશે. આવા આ સાધનાન પ્રત્યેાગ છે, હવે કયા સાધકે પૂર્વ ભવમાં કેવી સાધના કરી હાય અને કયાં સુધી પહોંચ્યા હેય તે કહેવું અશકય છે. તેથી તેનું સાધના જ્યાં અઘૂરી રહી હોય ત્યાંથી શરૂ થાય એટલે ગમે તે વણ દેખાય. વળી સાધનામાં જો ચઢ—ઊતર થાય તે તે પ્રમાણે પણ વર્ષાંતર થાય પરંતુ આ વદનના સાર એ છે કે સાધકે એ નિર્ણય કરવા કે જ્યારે જે વધુ દેખાય ત્યારે તે પર'તુ અજપાજાપરૂપે ધ્યાન થઈ રહ્યુ છે. એ રીતે સતત અભ્યાસ કરી સાધકે આગળ વધવુ અને અનુભવે કરવે આ હકીકતની વાત કરવાથી કાંઈ ન વળે પણ પ્રયાગ કરવાથી મળે,
4
અહી પ્રશ્ન એ ઉદભવે કે સિદ્ધ પરમાત્મા અશરીરી હેવાથી
પોંચપરમેષ્ઠિનાવ માં, તેમના બીજી અપેક્ષાએ
જે ૩૧ ગુણા વળ્યા છે એમાં અવર્ણ; અગધ, અરસ આદિ ગુણા રહેલ છે, તા સિદ્ધ ભગવંતમાં લાલ વર્ણ કેમ
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૧
આપાય? સાધકને ઉપર જણાવેલ પ્રયોગની અપેક્ષાએ વર્ણન કરવામાં આવેલ છે, જેમ સૂર્યોદય વેળાએ જેને ઉષા કહેવામાં આવે છે તે વખતે સૂર્યને વર્ણ રક્ત હોય છે જે પછી શ્વેત બને છે તે પ્રમાણે સાધકને ધ્યાનની પ્રકિ– યામાં વર્ણન થાય છે. જેવી રીતે પંચપરમેષ્ઠિના પાંચ વર્ષે છે તેવી જ રીતે વીસે તીર્થકર ભગવંતે પણ પંચ વર્ણમાં વહેંચાયેલાં છે. દોય રાતા જિનવર અતિ ભલા,
દોય ઘોળા જિનવર ગુણનીલા, દોય નીલા, દોય શામળ કહ્યાં,
સેળે જિન કંચન વર્ણ લહ્યાં. સાધુ સાધનાની પ્રાથમિક ભૂમિકામાં હોવાથી એમને રંગ કાળે સૂચવ્યું છે. વળી દયાનની પ્રક્રિયામાં પણ સાધકને શરૂઆતમાં પ્રથમ કાળું ધબ દેખાય છે ત્યારબાદ સાધ. નામાં વિકાસ થયા છે તેને નિર્દેશરૂપ ઉપાધ્યાયને રંગ લીલે કહ્યો છે. જે શુદ્ધિકરણ સૂચવે છે અને એ જ પ્રમાણે ધ્યાનમાં પણ કાળા રંગ બાદ જાંબળી, નીલ, લીલે રંગ દેખાય છે. તેથી આગળ સાધનામાં વિકાસની ઉપલી ભૂમિ કામાં કર્મમલને ભસ્મીભૂત કરવાના સામર્થ્યરૂપ જે તેજ પ્રગટ થયું છે એના સંકેત રૂપે આચાર્યને રંગ પીળે. બતાડો છે જે પ્રમાણે દયાનમાં પણ બને છે એ જ પળે રંગ પછી લાલચોળ ૨ક્ત વર્ણ થઈ અંતે શ્વેત રંગમાં પરિણમે છે.
કેલસો પણ પહેલાં કાળા હોય છે જેને અગ્નિથી
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૨
સળગાવતા એમાં પ્રથમ લીલી પીળી ઝાંય ઊઠે છે અને શ્વેત રાખ બને છે.
તેવી જ રીતે ગાઢ તિમિરમાંથી પહો ફાટે છે જે ઉષા ટાણે રક્ત, પીત્ત રંગ ધારણ કરે છે અને પૂર્ણ સૂર્યોદય થયાં બાદ શ્વેતવણી પ્રકાશરૂપે પરિણમે છે.
અનેક મંગે અનેક ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારના હોય છે. જેવી જેની વાંછના, એ મંત્રોના બે મુખ્ય ભેદ છે. કેટલાંક કુર કર મંત્રના આરાધ્ય દેવ દે જે અધિષ્ઠાયક દેવ કહેવાય છે તે પણ કુર હોય છે જ્યારે સૌમ્યમંત્રના અધિષ્ઠાતા દેવ સૌમ્ય હોય છે. કુર મંત્રની સાથે દાન કે તપને કેઈ સંબંધ હોત નથી, જ્યારે સૌમ્ય મંત્રના જાપ સાથે જે દાન અને તપ ભળે છે તે તે મંત્રને બળ ભળે છે જેથી તે શીધ્ર ફળે છે. અને ફળ પણ શ્રેષ્ઠ હોય છે. નમસ્કાર મહામંત્ર એ સૌમ્ય પ્રકારને મંત્ર છે. જેને જાપ શીધ અને શ્રેષ્ઠ ફળ પ્રાપ્તિ અંગે દાન અને તપ સહિત કરવા એગ્ય છે, કારણ કે બીજા મંત્રના અધિષ્ઠાયક દેવેની અવસ્થા તપ, ત્યાગ અને દાન સ્વરૂપ નથી હતી જ્યારે પંચ પરમેષ્ઠિનાં પાંચ પદો સ્વયં તપ, ત્યાગ, દાનાદિ અનેક ગુણની પરાકાષ્ઠારૂપ છે. માટે જ આનાથી ચઢિયાતે મહાન મંત્ર કે હોઈ શકે?
વળી અન્ય મંત્રની આરાધનામાં ધ્યેય, ધ્યાન, ધ્યાતા ત્રણે ભિન્ન હોય છે. અને કદી અભેદ થતાં નથી. કારણ કે દયાન કરનાર યાતાની જે દશા હોય છે તે જે રહે છે, અને એની માર્ગ દ્વારા પ્રાપ્ત થયેલ વાંછિતા પદાર્થ કાયમ રહેતો નથી, તેને યાચકપણું પણ ટળતું નથી. એટલું જ નહિ પણ આપનાર અધિષ્ઠાયક દેવ દેવીની અવસ્થા સ્થિતિ પણ સાદિ સાન્ત હોય છે.
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૩
જ્યારે પંચ પ્રમેષ્ઠિ મંત્રના પઢો અવિનાશી છે અને ચાતાને અવિનાશી બનાવી ધ્યાનથી પર કરી અભેદ થાય છે સાધનાકાળે ત્રણે ભિન્ન હેાવા છતાં સાધ્ય પ્રાપ્તિ થયે ત્રણે અભેદ થાય છે.
ઉદાહરણ તરીકે કોઇ દેવદેવીના મંત્રીની આરાધના સાધના કરનાર જો સ્વય. તે દેવ કે દેવીના પદ્યની વાંછના રાખે તેા કાંઇ એવુ' ન અને કે તે દેવ-દેવી પદચ્યુત થઈ એમની ગાદી એમનુ પદ સાધકને આપી દે ઊલટા તેવી માગણી કરનાર ઉપર તે કોપાયમાન થાય. જ્યારે અરિહંત અને સિદ્ધ પદના આરાધક અરિહંત અને સિદ્ધ પદની માંગણી કરી શકે અને તે પદ સાધકને પ્રાપ્ત પણ થાય. નવપદજીની એળીમાં પ્રત્યેક પદના દુહામાં આજ પ્રકારની માંગ આવે છે.
અરિહંત પદ્ય ધ્યાતા થા, ૪૧હ ગુણુ પજાય રે, ભેદ છેદ કરી આતમા, અરિહંત રૂપી થાય રે. વીર જિનેશ્વર ઉપદિશે, સાંભળજો ચિત્ત લાઈ રે; આતમ ધ્યાને આતમા, ઋદ્ધિ મળે વિ આઇ રે. રૂપાતીત સ્તીભાવ જે, કેવલ દંસળુનાણી રે; તે ધ્યાતા નિજ આતમા, હાવે સિદ્ધ ગુણખાણી રે વીર૦
યાતા આચારજ ભલા, મહામંત્ર શુભ ધ્યાની ૨; પંચ પ્રસ્થાને આતમા. આચારજ હૈાય પ્રાણી રે–વી૨૦
તપ સાયે રત સદા, ઉપાધ્યાય તે આતમા,
દ્વાદશ અંગના ધ્યાતા રે, જગમ ધવ જગભ્રાતા રે.-વીર૦
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૪ અપ્રમત્ત જે નિત રહે નવિ હરખે નવિ શોચે રે સાધુ સુધા તે આતમાં, શું મુંડે શું લેશે રે. -વીર શમ સંવેગાદિક ગુણ, ક્ષય ઉપશમ તસ થાય રે, દર્શન તેહી જ આતમા, શું હાય નામ ધરાવે રે -વીર જ્ઞાનાવરણીય જે કર્મ છે, ક્ષય ઉપશમ તસ થાય રે. તે હુંએ એહી જ આતમા, જ્ઞાને અધતા જાય રે-વાર જાણ ચારિત્ર તે આતમા, નિજ સ્વભાવમાં રમતું રે, લેશ્યા શુદ્ધ અલ કર્યો, હવને નવી ભમતો રેવર ઈચ્છાધે સંવરી, પરિણતિ સમતા ગે રે, તપ તે એહી જ આતમા, વહેં નિજ ગુણ ભેગે રે,વીર
આમ છતાંય સમકિતિ દેવ દેવીનું મહાગ્ય છે જેને માટે ચૌદપૂર્વમાંના એક પૂર્વમાં નીચે પ્રમાણેની ગાથા છે.
“મમ મંગલ મરિહંતા, સિદ્ધા સાહૂ સુમં ચ ધમ્મ અ, સમ્મ-દિઠી-દેવા દિ તું સમાહિં ચ બેહિ ચ.”
આ ગાથા એમ સૂચવે છે કે જીવને સમાધિ અને બોધિની પ્રાપ્તિ માટે અરિહંત, સિદ્ધ આચાર્ય ઉપાધ્યાય સાધુ અને શ્રતધર્મ જેટલાં સહાયક છે તેટલાં જ સમક્તિ દષ્ટિ દેવ દેવીઓ સહાયક છે. એ સમક્તિ દષ્ટિ દેવેનું વિશ્વમાં શું સ્થાન છે તે હકીક્ત એટલા માટે મહત્વની છે કે આ વિશ્વમાં સર્વ જવેમાં સર્વશ્રેષ્ઠ એવાં તીર્થકર પરમાત્મા તીર્થંકર નામકર્મને ભગવટે. પ્રધાનપણે દેવ નૈમિત્તિક કરે છે. આ રીતે શાસનરક્ષા અને શાસન પ્રભાવિના માટે દેવેનું સ્થાન પણ એટલું જ મહત્વનું છે.
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૫
જેમ આપણી લધુતા નમ્રતા માટે દાસાનુદાસપણું સ્વીકારીએ છીએ તેમ દેવા પણ દાસાનુદાસપણું સ્વીકારે છે અને નમસ્કાર મ ંત્રના આરાધકની યથાયેાગ્ય અવસરે દૃષ્ટ અને અદૃષ્ટરૂપે સહાયતા કરે છે. દેવેાના જીવવમાં તેમની સાધનામાં આ એ વિકાસ વિભાગ છે કારણ કે તેમના નિકાચિત પુણ્યના ઉંદયમાં અને ભાગ સુખમાં આપણી જેમ વિરતિધમ નુ તેએ પાલન કરી શકતા નથી તેથી જ તે
સમરો મંત્ર ભલે નવકાર એ છે ચૌદપૂવ ના સાર.... દેવા સમરે દાનવ સમયે સમરે રાજા ૨..........
એટલુ જ નહિ, પણ ૧૫૦ ગાથાના સ્તવનમાં મહા મહેાપાધ્યાય ચશે વિજયજી મહારાજાએ પણ સમક્તિદ્રષ્ટિ દેવાનુ` મહાત્મ્ય વર્ણવ્યું છે કે.......
સમક્તિ દષ્ટિ સુર તણી આશાતના કરશે જેહ લાલ રે, એધિ દુલ ભતે થશે થાણીગે ભખ્ખુ એડ લાલ રે....’
નમસ્કાર મહામંત્રમાં નામસ્મરણ છે, અરિહંત અને સિદ્ધ એ જીવ માત્રના સ્વરૂપનામ છે એ સ્વરૂપનામનુ સ્મરણનમસ્કાર મહામંત્રના જાપ કરવાથી થાય છે તે નામસ્મરની મહત્તા મહામહાપાધ્યાય યશે। વિજયજી મહારાજાએ આ રીતે બતાડી છે.
૧૫
નકો મંત્ર, વિયંત્ર નવ તત્ર માટે જિસ્ચેા નામ તાહરા સમામૃત લેટે પ્રભુ નામ મુજ તુજ અક્ષય નિધાન, ધરું ચિત્ત સંસાર તારક પ્રધાન
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૬ આ પંક્તિનું પરમ રહસ્ય શું છે? મનુષ્ય એનિમાં જન્મેલે જીવ ચાહે તે જાતિ, જ્ઞાતિ કે ક્ષેત્રને હોય પરંતુ તે વિશ્વના કેઈપણ પદાર્થનો અર્થ કે ભાવની જન્મતાની સાથે જાણ કે સમજ નથી પરંતુ બીજાના શબ્દોચ્ચાર વડે સાંભળીને પહેલાં તે તે ઉચ્ચારાયેલ શબ્દને જ પકડે છે– ગ્રહણ કરે છે. ત્યારબાદ અવસ્થાની પરિપકવતાએ ધારણામાં રાખેલ તે શબ્દના અર્થ અને ભાવને પામે છે તે પ્રમાણે આપણે પણ આપણા સ્વરૂપમંત્રી રૂપ આ પાંચ પદોનાં નામની ખૂબ રટણપૂર્વક જપ કિયા કરવી જોઈએ જેથી આપણે તેના અર્થ અને ભાવને પામી શકીએ.
આમ પંચપરમેષ્ઠિના શબ્દોચ્ચાર રૂપ નામ સ્વરૂપ અને તેના જપનું કેટલું મહત્ત્વ છે તે જીવનના અનુભવથી સહ કેઈ સહજ જ સમજી શકે છે. આથી જ ચાર નિક્ષેપમાં નામ નિપાને પ્રથમ ક્રમાંક સ્થાન આપ્યું છે.
વિશ્વમાં ગમે તે ધર્મમાં ગમે તે ભાષામાં ગમે તેટલા મંત્ર હોય પરંતુ બધાંય મંત્રનું મૂળ આ પાંચ શબ્દો હોવાથી આ પાંચ પદોનું સ્મરણ કરીને જે બીજ મંત્રની સાધના કરે તે જ તે મંત્રને બળ મળે અને તેનું ફળ મળે કારણ કે તેના પંચપરમેષ્ઠિ શબ્દ રૂપ મંત્ર સ્વરૂપ છે જ્યારે બીજા બધાં મંત્રો તેનાં અંશરૂપ-દેશરૂપ છે. જેમ જ્ઞાન સવરૂપ કહેવાય અને ક્રિયા દેશરૂપ કહેવાય એવું આ મંત્રનું છે. જ્ઞાન પરમાર્થથી અવિનાશી છે, જ્યારે કિયા વિનાશી છે. અવિનાશી સ્વંયભૂ હાય જ્યારે વિનાશી એ અવિનાશીને આધાર લઈને જ ઉત્પન્ન થાય અને વ્યય થાય ત્યારે તેમાં જ લય પામે.
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૭
પંચપરમેષ્ઠિ મંત્રની સ્તુતિ નીચેના કલેકથી કરવામાં આવે છે. અને ભગવત ઈન્દ્ર મહિતા
સિદ્ધક્ય સિદ્ધિ સ્થિતા આચાર્યા જિનશાસનેન્તિ કતાઃ
પૂજ્યા ઉપાધ્યાયકાઃ શ્રી સિદ્ધાંત સુપાઠકા મુનિવર:
રત્નત્રયા આરાધના પતે પરમેષ્ઠિનઃ પ્રતિદિન
કૂવંતુ વે મંગલમ આ લોકમાં અરિહંત ભગવંતે ઈન્દ્રોને પૂજ્ય છે એમ ઈન્દ્ર મહિતા” શબ્દોથી કહેવાયું છે. તે પછી પ્રશ્ન થાય કે નરેન્દ્ર–નરદેવ એવાં ચકવતી–વાસુદેવ-પ્રતિવાસુદેવ મહિતા એમ કેમ ન કહેવાયું? એનું કારણ એ છે કે..... તીર્થકરને બાદ કરતાં સવાધિક પુણ્યના સ્વામિ ઈન્દ્ર જેવા ઈન્દ્ર જે અરિહંત ભગવંતની પૂજા અભિષેક વૃષભનું રૂપ લઈને ય કરતાં હોય તે પછી બીજા એનાથી ઊતરતાં પુણ્યશાળીઓ તેમ કરે એમાં નવાઈ શી?
આખું વિશ્વ દ્રવ્ય ભાવાત્મક છે. દ્રવ્ય એટલે પાંચ અસ્તિકાય અને ભાવ એટલે દ્રવ્ય ગુણ અને પર્યાય, અનાદિકાળથી જીવ માત્ર પિતાના સ્વયંભૂષણથી સ્વ અસ્તિત્વથી વ સત્તાથી વ્યક્તિ રૂપે પિતે પિતાને પ્રાપ્ત છે. પરંતુ સ્વ શુદ્ધ ગુણયપર્યાયથી અપ્રાપ્ત છે. એટલે જૈનદર્શનમાં પહેલાં જીવન શુદ્ધ ગુણપર્યાયનું લક્ષ કરીને નમસ્કાર મહામંત્ર સામાન્ય પદ રૂપે સ્થાપિત કરેલ છે આવાં શુદ્ધ ગુણપયયને જે પ્રાપ્ત કરે તે વ્યક્તિ પ્રગટ પરમાત્મ સ્વરૂપ
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૮ વ્યક્તિ છે. એટલે હવે એવી વ્યક્તિના સંશોધનને પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થયે. એ પ્રશ્નનો જવાબ લેગસ્સ-ચતુર્વિશતિસ્તવ -નાસ્તવ સૂત્ર છે જેમાં વર્તમાન ચેપિસિના એવિસેય તીર્થકર ભગવંતનાં નામ નિર્દેશ છે તેથી લોગસ્સ સૂત્રમાં શુદ્ધ દ્રવ્ય ગુણ અને પર્યાય ત્રણે ય ને સમાવેશ થાય છે. માટે જ કાઉસગ્નમાં લેગસ્સનો કાઉસગ્ન એ મુખ્ય ધ્યાન સાધના છે જ્યારે નમસ્કાર મહામંત્ર એ મુખ્યત્વે જપ સાધના છે.
પ્રાયઃ પ્રત્યેક મંત્રને યંત્ર હોય છે તે પ્રમાણે નમસ્કાર મહામંત્રનું યંત્ર છે જે સિદ્ધચકયંત્ર યા નવપદજી યંત્ર તરીકે પ્રસિદ્ધ છે, જેનું પૂજન, નમન, વંદન અને આરાધના થાય છે.
એ યંત્ર કમલાકારે હોય છે. કમલના મધ્ય ભાગ કેન્દ્રમાં અરિહંત ભગવંત બિરાજમાન કરવામાં આવે છે. અને તેની આસપાસ આઠે દિશામાં કમળની આઠ પાંખડીમાં સિદ્ધ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, સાધુ, દર્શન, જ્ઞાન, ચરિત્ર અને તપની સ્થાપના અનુક્રમે ઉત્તર, પૂર્વ, દક્ષિણ, પશ્ચિમ, ઈશાન, નૈઋત્ય, અગ્નિ અને વાયવ્ય દિશામાં કરવામાં આવે છે.
આ યંત્રમાં રનવયી અને તવત્રયી સમાવિષ્ઠ છે. દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્ર એ રત્નત્રયી છે. જ્યારે અરિહંતને સિદ્ધ એ દેવ આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, સાધુ એ ગુરુ અને દર્શન. જ્ઞાન, ચારિત્રને તપ ધર્મ છે એમ દેવ-ગુરુ અને ધર્મ તત્વત્રયી છે. વળી આમાં પાંચ ગુણી અથવા ધમી છે. જે પાંચ અરિહંત, સિદ્ધ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને સાધુ છે. અહીં અરિહંત અને સિદ્ધ પરમાત્માને “વષ્ણુ
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૯
સહાઓ ધમેએ અર્થમાં ધમી કહેલ છે જ્યારે બાકીના ચાર દશન, જ્ઞાન ચરિત્ર અને તપ એ ગુણ છે અથવા ધર્મ છે. એટલું જ નહિ પણ એમાં અરિહંત અને સિદ્ધ પરમાત્મા સાધ્ય સ્વરૂપ છે. જ્યારે આચાર્યો, ઉપાધ્યાય ને સાધુ સાધક સ્વરૂપ છે. તથા દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્ર ને તપ એ ચાર સ્વરૂપ ગુણ છે. એ ચાર જીવન શુદ્ધ સ્વરૂપગુણ છે તે અંશ રૂપે અથવા લક્ષણચિહ્નરૂપે જીવમાત્રમાં શ્રદ્ધા (વિશ્વાસ), બુદ્ધિ (જ્ઞાન), શ્રમ (વર્તન) અને તલપ (ઈચ્છા(૫) રૂપે અસ્તિત્વ ધરાવે છે જે સ્વમાં સત્તાગત અંશરૂપે પણ હોય તે જ પૂર્ણ સ્વરૂપે અશુદ્ધિ, આવરણ હડી જતાં પ્રગટે અર્થાત્ પ્રકાશમાં આવે. પર, કયારે ય સ્વ થાય નહિ. સત્તામાં રહેલ આ શ્રદ્ધા બુદ્ધિ, શ્રમ (વર્તાન) અને ઈચ્છાને સુધારવાના છે, અસદુ થયેલ છે. વિનાશી (સાદિ સાન્ત) બનેલ છે. તેને સદુ અવિનાશી બનાવવાના છે. સદ્ ઈરછા રાખી બુદ્ધિવાપરી સદ્ વર્તન આચરી સત્ એવા અવિનાશી પરમાત્મામાં શ્રદ્ધા-વિશ્વાસ રાખી તેમના આદર, બહુમાન, સન્માન, વંદન, પૂજન કરવા સહ સ્વયં પરમાત્મા બનવાનું છે અને આત્માને ચાર શુદ્ધ સ્વરૂપ ગુણ દર્શન (કેવલદર્શન), જ્ઞાન (કેવલજ્ઞાન), ચારિત્ર (યથાખ્યાત ચારિત્ર સહજાનંદ સ્વરૂપ) તપ (પૂર્ણકામ) છે. તેનું પ્રાગટય અશુદ્ધિ કપડળ હઠાવીને કરવાનું છે તે માટે શ્રદ્ધા–બુદ્ધિ શ્રમ અને ઈચ્છાને પરમાત્મતત્ત્વ સાથે જોડવાના છે અને મેક્ષ લક્ષ્ય સમ્યગ બનાવવાના છે ત્યાર બાદ દર્શનાચાર, જ્ઞાનાચાર, ચારિત્રાચાર તમાચાર એ પંચ આચાર–પંચાચારનું પાલન કરવાનું છે માટે જ પંચપરમેષ્ઠિ નમસ્કાર મહામંત્રના જાપ કરવાના છે અને સિદ્ધચક્ર મંત્રની નવપદજીની આરાધના કરવાની છે.
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૦ નવપદજી ઓળી જે રત્ર સુદી સાતમથી ત્ર સુદ પૂનમ અને આશે સુદી સાતમથી આશ સુદી પૂનમ દરમિયાન વર્ષમાં બે વાર આવે છે ત્યારે આયંબિલને તપ કરવા સહ વિશિષ્ટ રીતે એકેક પદની એકેક દિવસ આરાધના કરવા દ્વારા નવપદજીની આરાધના થાય છે આ આરાધના પર્વને શાશ્વતી ઓળીશાશ્વતી અદ્ર ઈતરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે.
એ નવપદની આરાધના પૂજન દરમિયાન નીચે મુજબની ભાવના લાવી શકાય
અરિહંત એવા સહું અરિહંત બનવા માટે અરિહંત ભગવતે કે જેઓએ પિતાના અત્યંત વિશુદ્ધ એવા સાકાર પરમામ તવનું પ્રાગટીકરણ કર્યું છે અને વર્તમાન તીર્થકર સ્વરૂપે વિહરમાન છે તે સર્વ આરિત ભગવંતો તથા પૂર્વે થયેલા અને હવે થનાર સર્વ અતિ ભવ તેના દર્શન વંદન નમન, પૂજન, સમાન, સરકાર, બહુમાન ઓ સિદ્ધચક યંત્ર દ્વારા કરતે થકે તેના ફળ સ્વરૂપ અરિહંત પણાને નાશ અને અરિહંતપદની પ્રાપ્તિને હું ઈચ્છું છું. મને તે પ્રાપ્ત થાઓ ! પ્રાપ્ત થાઓ !
_ છે. જો હું તારા ! અસિદ્ધ એવે. હું સિદ્ધ બનવા માટે અનંત સિદ્ધ ભગવંતે કે જેઓ પોતાના અત્યંત વિશુદ્ધ એવાં નિરંજન નિરાવરણ પરમાર : વરૂપનું પ્રાગટીકરણ કરી સિદ્ધશિલા ઉપર લેક શિખરે સ્થિત થયાં છે, વાત મને દમ ગુણસ્થાનકે રહી સિદ્ધ થઈ રહ્યાં છે અને જેઓ હવે સિદ્ધ થનાર છે તે સર્વે સિદ્ધ ભગવંતના દર્શન, વંદન, નમન,
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૧ પૂજન, સન્માન, સત્કાર બહુમાન આ સિદ્ધચક્ર યંત્ર દ્વારા કરતે થકે તેના ફળ સ્વરૂપ અસિદ્ધપણનો નાશ અને સિદ્ધપદની પ્રાપ્તિને હું ઈચ્છું છું અને તે પ્રાપ્ત થાઓ ! પ્રાપ્ત થા એ !
| | છ જ સિદ્ધાણં . અસદાચારી એ હે સદાચારી બનવા માટે આચાર્ય ભાગ લેવા જેઓ અરિહંત અને સિદ્ધ બનવાના લક્ષ્ય, અરિહંત અને સિદ્ધની નિશ્રામાં પંચાચાર પાળી રહ્યાં છે, પંચાચારની પાલન કરાવી રહ્યાં છે, અરિહંત અને સિદ્ધ બનવામાં નિમિત્તભૂત, સહાયભૂત થઈ રહ્યાં છે એવા સર્વોચ્ચ સાધક સર્વ આચાર્ય ભગવંતના દર્શન, વંદન, નમન, પૂજન, સન્માન, સત્કાર, બહુમાન આ સિદ્ધચક્ર યંત્ર દ્વારા કરતથક તેના ફળ સ્વરૂપ અસદાચારને નાશ અને સદાચારરૂપ પંચાચારની સર્વથી પ્રાપ્તિ સહ સર્વોચ્ચ સાધકપદની, પ્રાપ્તિને હું ઈચ્છું છું અને તે પ્રાપ્ત થાઓ ! પ્રાપ્ત થાઓ!
| ભાવરિયાળું અજ્ઞાની એ જ્ઞાની બનવા માટે, અવિનયી એ વિનયી થવા માટે ઉપાધ્યાય ભગવંતે કે જેઓ અરિહંત અને સિદ્ધ બનવાના લક્ષ્ય, અરિહંત અને સિદ્ધની નિશ્રામાં આચાર્યના માર્ગદર્શન હેઠળ જ્ઞાન મેળવી રહ્યાં છે અને જ્ઞાન આપી રહ્યાં છે, તેવાં વિનય ગુણથી એપતાં, ઉત્તમ સાધક સર્વ ઉપાધ્યાય ભગવંતના દર્શન, વંદન, નમન, પૂજન. સન્માન, સરકાર,બહુમાન સિદ્ધચકયંત્ર દ્વારા કરતા થકે તેનાં ફળ સ્વરૂપ અજ્ઞાનને નાશ, જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ, વિનય ગુણની
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૨
પ્રાપ્તિ, ઉત્તમ સાધકપદની પ્રાપ્તિને હું ઈચ્છું છું અને તે પ્રાપ્ત થાઓ ! પ્રાપ્ત થાઓ !
% ના ઉવજ્ઞાચાi || દુર્જન એ સજ્જન બનવા, શઠ એ સાધુ બનવા બાધક મટી સાધક થવા માટે આપ સાધુ ભગવંતે કે જેઓ અરિહન્ત અને સિદ્ધ બનવાના લક્ષ્ય, અરિહંત અને સિદ્ધની નિશ્રામાં, આચાર્ય અને ઉપાધ્યાય માર્ગદર્શન હેઠળ સાધના કરી રહ્યાં છો, સાધના કરનારાને સહાયક થઈ રહ્યાં છે, અને સાધનાને આદર્શ આપી રહ્યાં છે, એવાં સર્વ સાધુ ભગવંતના દર્શન, વંદન, નમન, પૂજન, સન્માન સરકાર, બહુમાન આ સિદ્ધચકયંત્ર દ્વારા કરતો થકે તેના ફળ સ્વરૂપ દુર્જનતાને નાશ, સજજનતા–સાધુતાની પ્રાપ્તિ, બાધતાને નાશ, સાધકતાની પ્રાપ્તિને હું ઇચ્છું છું ! મને તે પ્રાપ્ત થાઓ ! પ્રાપ્ત થાઓ !
| # જમે છે તથTદુળ છે. કેવલદર્શન કે જે મારા આત્માનો પરમ વિશુદ્ધ આત્મગુણસતુજ શુદ્ધ સ્વરૂપ ગુણ છે તે કેવલદર્શનની પ્રાપ્તિ માટે હું દર્શનપદનાં દર્શન, વંદન, નમન, પૂજન, સન્માન, સત્કાર, બહુમાન આ સિદ્ધિચક યંત્ર દ્વારા કરતે થકે તેના ફળ સ્વરૂપ કેવલદશનની પ્રાપ્તિને ઈચ્છું છું ! મને તે પ્રાપ્ત થાઓ ! પ્રાપ્ત થાઓ ! જ્યાં સુધી કેવલદર્શન પ્રાપ્ત ન થાઓ ત્યાં સુધી કેવલદર્શનને આપનાર સમ્યગ્ગદર્શન અને તેને આપનાર સુદેવ, સુગુરુ, સુધર્મના સંગ ભક્તિ અને શ્રદ્ધામાં ઉત્તરોત્તર વૃદ્ધિ થાઓ.
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૩
છે છે કેવલજ્ઞાન કે જે મારા આત્માને પરમ વિશુદ્ધ આત્મગુણ, સહજ શુદ્ધ સ્વરૂપષ્ણુણ છે તે કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ માટે હું જ્ઞાનપદના દશન, વંદન, નમન, પૂજન, સમાન, સત્કાર, બહુમાન આ સિદ્ધચક્ર યંત્ર દ્વારા કરતા થકે તેના ફળ સ્વરૂપ કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિને હું ઈચ્છું છું! મને તે પ્રાપ્ત થાઓ ! પ્રાપ્ત થાઓ ! જ્યાં સુધી કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત ન થાઓ ત્યાં સુધી કેવલજ્ઞાનને આપનાર સમ્યગૂજ્ઞાન નમસ્કાર મહામંત્રથી લઈ દ્વાદશાંગી સુધીનું ઉત્તરોત્તર પ્રાપ્ત થાઓ !
| ૐ નમો નાણસ છે વીતરાગ સ્વરૂપ યથાશ્વાત ચારિત્ર એ મારા આત્માને પરમ વિશુદ્ધ આત્મ ગુણ, સહજ શુદ્ધ સ્વરૂપ ગુણ છે, તે યથાખ્યાત ચારિત્રની પ્રાપ્તિ માટે હું ચારિત્રપદના દર્શન, વંદન, નમન, પૂજન, સન્માન, સકાર, બહુમાન આ સિદ્ધચક યંત્ર દ્વારા કરતા થકે તેના ફળ સ્વરૂપ યથાખ્યાત ચારિત્રની પ્રાપ્તિને હું ઈચ્છું છું ! મને તે પ્રાપ્ત થાઓ ! પ્રાપ્ત થાઓ ! જ્યાં સુધી યથાખ્યાત ચારિત્રની પ્રાપ્તિ ન થાઓ. ત્યાં સુધી સર્વવિરતિ ચારિત્ર, દેશવિરતિ સદ્વર્તન, સદાચારની મને પ્રાપ્તિ થાઓ !
ચારિત્રને સ્વરૂપ વેદનના અર્થમાં ઘટાવીએ તે તે અપેક્ષાએ નીચે મુજબની ભાવના પણ ભાવી શકાય.
આત્મસ્થિતતા, આમલીનતા, સ્વરૂપરમમાણતા. સહજાનંદા વસ્થા એ માત્ર આત્માને પરમવિશુદ્ધ આત્મગુણ સહજ શુદ્ધ સ્વરૂપ ગુણ છે, તે સહજાનંદીતાની પ્રાપ્તિ
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૪
માટે હું ચારિત્રપદના દર્શન, વંદન, નમન, પૂજન, સન્માન, સકાર, હુમાને આ સિદ્ધચકયંત્ર દ્વારા કરતે થકે તેના ફળ સ્વરૂપ આત્મસ્થિતતા, આત્મલીનતા, સ્વરૂપ રમમાણતા, સહજાનંદાવસ્થાની પ્રાપ્તિને ઈચ્છું છું તે મને પ્રાપ્ત થાઓ ! પ્રાપ્ત થાઓ ! જ્યાં સુધી સ્વરૂપાવસ્થા, સહજાનંદાવસ્થાની પ્રાપ્તિ ન થાઓ ત્યાં સુધી સુખ અને દુઃખથી અલિપ્ત રહી શાતા અને અશાતાથી પર થઈ, સ્વમાં સ્થિર થઈ, સ્વરૂપમાં લીન રહી નિજાનંદની મસ્તી માણતા માણતે સહજાનંદી થાઉ
છે છે મો ચારિત્ર . નિરિહિતા, આત્મતૃપ્તતા, અણાહારિતા, વીતરાગતા, પૂર્ણ કામ એ મારા આત્માને પરમ વિશુદ્ધ આત્મગુણ છે, સહજ શુદ્ધ સ્વરૂપ ગુણ છે તે નિરિડિતા. તૃપ્તતા, વીત રાગતા, પૂર્ણકામ અવસ્થાની પ્રાપ્તિ માટે તપદનાં દર્શન વંદન, નમન, પૂજન, સન્માન, કાર, બહુમાન આ સિદ્ધ ચકયંત્ર દ્વારા કરતે થકે તેના ફળ સ્વરૂપ અણા હારિપદ વીતરાગતા, પૂણકામને હું ઈચ્છું છું ! મને તે પ્રાપ્ત થાઓ! પ્રાપ્ત થાઓ ! જ્યાં સુધી વીતરાગતા, અણહારિત, પૂર્ણ કામની પ્રાપ્તિ ન થાઓ. ત્યાં સુધી સર્વ સંયેગો પ્રસંગે, અને પરિસ્થિતિમાં હું સદા સર્વદા સંતુષ્ઠ રહું સમભાવમાં વતું.
_! વાત છે નમસ્કાર મહામંત્રમાંના પંચ પરમેષ્ઠ છે તેઓના તથા પ્રકારના ગુણોને અંગે, સ્વરૂપ પદ, દયાનપદ સમાધિપદ, સમતાપદ, શાંત-પ્રશાંતપ્રદ, પદ, પવિત્રપદ, આનંદપદ
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૫ આદિ છે. માટે પંચપરમેષ્ઠિ પદને તથા પ્રકારના ભાવથી ભાવવાથી તે પ્રકારના ભાવને પામી શકાય છે. માટે.... | હે જીવ! જે તું તારા વિરૂપથી, વિભાવળથી પીડાય છે તે તું પંચપરમેષ્ઠિપદને વરૂપપદે ભાવશે તે તું સ્વરૂપને સ્વભાવ દશાને પામીશ.
હે જીવ! તું અશાંત છે? તે પંચપરમેષ્ઠિ પદને શાંત પ્રશાંત પદે ભાવીશ તે શાંત ઉપશાંત-પ્રશાંત ભાવને પામીશ.
હે જીવ! તું મમતાથી મુઝાણે છે? તો આ પંચપરમેષ્ઠિ પદને સમતાપદે ભાવીશ તે સમતા મેળવીશ.
હે જીવ! તું ભેગની ભૂતાવળથી છૂટવા ઈચ્છે છે? તે યોગની પ્રાપ્તિ થશે.
હે જીવ! તું ઉપાધિગ્રસ્ત છે? તે સમાધિ પદે આ પંચપરમેષ્ઠિને જપીશ તે ઉપાધિ વચ્ચે પણ સમાધીમાં રહી શકીશ.
આમ આ પંચપરમેષ્ઠિપદ,નમસ્કાર મહામંત્ર-સ્વ રૂપમંત્ર–નવકારમંત્રનું દઢ ઈચ્છાશક્તિથી પૂર્ણ વિશ્વાસપૂર્વક સમરણ કરવામાં આવે છે તે તથા પ્રકારના ફળને આપનારા કલ્પતરુ એ ચિંતામણી મંત્ર છે. સ્વરૂપનામ અને સ્વરૂપપદના જાપમંત્રને મેળવવા પુણ્યશાળી એવાં આપણે તે સ્વરૂપનામ-જાપ સ્મરણથી સ્વરૂપપદને પામવા ભાગ્યશાળી થઈએ એવી અભ્યર્થના !
અનાદિકાળથી સંસારી જીવ માત્ર મોહ અને અજ્ઞાનવશ મિથ્યાત્વ અવિરતિ અને કષાયની વૃત્તિ, પ્રવૃત્તિ કરે છે અને તેને અંગે ચાર ગતિમાં રખડે છે તેમાં નામકર્મના ઉદયને અંગે જે ગતિના અને ઇન્દ્રિયના ભેદે નામ ઘડે છે
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૬ તથા પુત્ર વ્યવહારના અંગે જે નામકરણ કરવામાં આવે છે તે તો દશ્ય જગતના વ્યહારિક છે અને તે ફરતાં જ રહે છે.
પંચપરમેષ્ઠિના યથા નામ તથા ગુણા અનાદિ અનંત છે તે વિપરીત ભાવને પામતા નથી તેમ આપણું સંસાર ભાવે–મેહ ભાવ અને ચેષ્ટાએ અંદરની દશાએ પંચપરમે. ષ્ઠિના નામેથી વિરુદ્ધ નામેસર્વ જીવને સરખાં લાગુ પડે છે એ જ જીવ માત્રના પાંચ નામ “અરિહત, અસિદ્ધ, આચારભ્રષ્ટ, “અભણ અજ્ઞાની અબુઝ ગમાર’, અને “શઠ છે. આ જવના સંસારભાવે કલંકિત નામે છે તેની જ સામે પંચપરમેષ્ઠિના નામો આપણને આપણી સાચી દશાનું ભાન કરાવનારા છે અને સાચી દિશામાં લાવનારા છે.
માટે વાચકે વિચારે કે આ પંચપરમેષ્ઠિ સ્વરૂપ મંત્રના નામે કયા સંપ્રદાયના ? કે ના ધર્મના? કયા વર્ણના? કઈ જાતિના? કયા દેશના? સ્વરૂપમંત્રને કહેનારા પાંચ શબ્દોના મરણ અને રટણ વિના ત્રણે કાળમાં કયા ધર્મને ? કયા સંપ્રદાયને? કયા વર્ણને? કઈ જાતિને? કયા દેશને ? કેના સંસારને ઉદ્ધાર થઈ શકે ?
સંકલન : સૂર્યવદન ઠાકરદાસ ઝવેરી
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
* સ્યાવાદ પં, પનાલાલ જગજીવનદાસ ગાંધી પૂશનની પ્રાપ્તિ અંગે સમ્યગ્ગદર્શન હોવું જરૂરી છે. એ સમ્યગદર્શનની પ્રાપ્તિ માટે અસ્યા એવા પૂર્ણ પરમાત્મા સર્વજ્ઞ તીર્થકર ભગવંતોએ મુમુક્ષુ સાધકને સ્યાદ્વાદર્શનની અંત્યત મૂલ્યવાન બક્ષિસ આપી છે.
સ્યાદવાદદન એટલે એકાંગી દર્શન નહિ પણ સર્વાગી દર્શન, અથવા તે સ્યાદવાદદશન એટલે સર્વાગ સંપૂર્ણ એવાં સર્વ તત્ત્વને અનુલક્ષીને અંશતત્વ અર્થાત્ દેશતત્વનું દર્શન.
એક હાથી અને સાત સુરદાસની હાથીદર્શન અંગેની વાત વિશ્વવિખ્યાત છે. એ વાત સ્યાદવાદદર્શનના સંદર્ભમાં જ કહેવાયેલ છે. સમગ્ર હાથીનું સર્વાગ સંપૂર્ણ દર્શન કરવાને સક્ષમ નયને જેને મળ્યાં છે તેવી સમર્થ વ્યક્તિએ નયનહીન એવા સાત સુરદાસને સમગ્ર હાથી કે હોય તેનું શબ્દદશન કરાવ્યું. કે જે સાત સુરદાસોએ માત્ર સ્પર્શેન્દ્રિયના જ્ઞાનથી હાથીના જે જે અંગને સ્પર્શ કર્યો તે હાથી પિતપોતાની દષ્ટિએ કલ્પી લીધો હતે. એ જ પ્રમાણે સમગ્ર સંસાર અર્થાત બ્રહ્માંડના સર્વક્ષેત્રના, સર્વ દ્રવ્યોને તેમના સર્વ ભાવ એટલે કે ગુણપર્યાય સહિત દર્શન કરવા સમર્થ એવાં કેવલદર્શન-કેવલજ્ઞાનના સ્વામી સર્વજ્ઞ તીર્થંકર પરમાત્મા ભગવંતે એ આપણે સહુ છદ્મસ્થ (અપૂર્ણ)નું દર્શન સમ્યમ્ બની રહે તે માટે તથા રાગ-દ્વેષ
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૮
લેશ લહુથી દર સમભાવમાં શાંત ભાવમાં પ્રવતીએ તે માટે થઈને જગતમાં અનુપમ અને અદ્વિતીય કહી શકાય એવાં મૌલિક સ્યાદ્વાદ દર્શનની ભેટ આપી કે જેના વડે અર્પણ એવાં પણ આપણે તત્ત્વનું સમગ્રતયા દર્શન કરી શકીએ અને કોઈ એક જ માજુનું અધૂરું -અધકચરુ દર્શન કરી રાગ-દ્વેષ-કલેશ-કલહમાં ન સરકી પડીએ.
ત્રણે કાળમાં સ્યાદ્વાદ દનની આવશ્યકતા છે. પર`તુ સાંપ્રત સમયમાં જ્યારે અનેક મતમતાંતરે અને વાદ પ્રવર્તે છે અને જ્યારે સ્વમતના આગ્રહ એટલે કે કદાગ્રહ વધારે છે, સૃષ્ટિ સંકુચિત થઈ ગઈ છે ને મન આળાં થઈ ગયાં છે, ત્યારે સ્યાદવાદ દશનની વિશેષ આવશ્યકતા અને અગત્યતા રહે છે.
સ્યાદ્ શબ્દનું પ્રયાજન કરવા દ્વારા આપણા સહુની અપૂર્ણતાનું ભાન કરાવેલ છે. આપણને સ્યાદ્ કહેવા દ્વારા ચાંકાવેલ છે કે આપણે છદ્મસ્થ, અપૂર્ણ અને અજ્ઞાની છીએ, અહી' અજ્ઞાનના અર્થ જ્ઞાનના અભાવ નથી. પરંતુ કેવલજ્ઞાની પરમાત્મા ભગવંત જે જાણે છે તેથી અનંતુ, અન ંતમાં ભાગનું પણ આપણે જાણતા નથી તે અમાં અજ્ઞાની કહેલ છે. સ્યાદ્વાદ દર્શન આપવા દ્વારા પરમાત્માએ પૂછ્યું લક્ષ્ય કરાવવા સહતત્ત્વને સમ્યગ્ પ્રકારે સમજવાની ચાવી આપી છે.
આ સ્યાદવાદને અનેકાન્તવાદ અને સાપેક્ષવાદ તરીકે ઓળખાવવાની સામાન્ય ભૂલ ચાલી આવે છે, પર ંતુ આ ત્રણે શબ્દો એકખીજાના પર્યાયી શબ્દો નથી. એ ત્રણેમાં સૂક્ષ્મ તાત્ત્વિક ભેદ છે. એ ભેદ સમજવા માટે પચારિતકાય
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૯ અને તેના સામાન્ય તથા વિશેષ ગુણધર્મના અભ્યાસની સવિશેષ આવશ્યકતા છે.
આ વિશ્વમાં દ્રવ્ય છે. એ દ્રવ્ય એકથી અધિક છે. અર્થાત્ પાંચ અસ્તિકાય દ્રવ્ય જે જીવારિતકાય, પુદ્ગલાસ્તિકાય. ધર્માસ્તિકાય, અધમસ્તિકાય ને આકાશાસ્તિકાય છે તે તથા છઠું ઉપચરિત દ્રવ્ય કાળ છે. કાળ એ ઉપચરિત દ્રવ્ય છે તે આસ્તકાય નથી. વળી, આ દ્રવ્ય સજાતિ અને વિજાતિ એમ ઉભા પ્રકારનાં છે. ઉપરાંત તે દરેક દ્રવ્યના પિતાના ગુણ અને તે પોતાના ગુણના પાછા પર્યાય છે. દ્રવ્ય ના ગુણ જેમ પાછા એકથી અધિક છે તેમ તેમના પર્યાય પણ એકથી અધિક છે. ઉપર જણાવ્યા મુજબ દ્રવ્યના સામાન્ય અને વિશેષ ગુણ છે. તે ગુણ પ્રમાણેનું પ્રત્યેક અરિતકાયનું કાર્ય છે. આમ ગુણ દ્રવ્ય ભેદક છે, અને પર્યાય ગુણ ભેદક છે. .
પરંતુ એક દ્રવ્ય બીજા દ્રવ્યનું કાર્ય કરી શકતું નથી. માટે ત્યાં સ્યાદુ લાગુ પડે છે. એક દ્રવ્ય સર્વ દ્રવ્યનું કાર્ય નહિ કરી શકે માટે ત્યાં સ્યાદ્ લાગુ પડે છે એક દ્રવ્ય, સર્વ દ્રવ્યનું કાર્ય નહિ કરી શકે માટે જ કેવલજ્ઞાનને પણ આ સંદર્ભમાં સ્યાદ્ કહ્યું છે. કેમકે કેવલજ્ઞાનની સામે મોત–શ્રુત-અવધિ અને મન:પર્યવ જ્ઞાનનું પણ અસ્તિત્વ છે. બાકી કેવલજ્ઞાનનું કાર્ય અક્રમથી છે એટલે કાર્યથી તે કેવલજ્ઞાન અસ્યાદ્ છે.
આમ વિશ્વમાં એકથી અધિક દ્રવ્યનું અસ્તિત્વ હેવાને કારણે અને સમગ્ર વિશ્વકાર્ય સર્વ દ્રવ્યના સામૂહિક ગુણકાર્યને લીધે સંભવિત હોવાથી સ્વાવાદ દશન છે. માત્ર
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४०
એક જ દ્રવ્યથી સમગ્ર વિશ્વકાર્ય શક્ય નથી. તેથી પ્રત્યેક દ્રવ્ય પિતામાં પેતાના સ્વભાવથી પરિપૂર્ણ હોવા છતાંય તે સમગ્ર વિશ્વકાર્યના સંદર્ભમાં સ્વાદુ છે. જીવાસ્તિકાય, એ ધર્મ, અધર્મ, આકાશ કે પુદ્ગલાસ્તિકાયનું કાર્ય કરી શકતું નથી અને આકાશસ્તિકાય, એ જીવાસ્તિકાય, ધર્મ, અધર્મ કે પુગલાસ્તિકાયનું કાર્ય કરી શકતું નથી તે સંદભ માં સ્યાદ્ છે.
આમ સ્યાદ્વાર દર્શન એક સમયે એકથી અધિક દ્રવ્યના અસ્તિત્વને અને એક જ દ્રવ્યમાં એકથી અધિક ગુણધર્મોને સ્વીકાર કરે છે. ટૂંકમાં વિશ્વમાં એકથી અધિક દ્રવ્યોનું અસ્તિત્વ છે માટે સ્યાદ્ છે અને સ્વાદુવાદ છે.
એકથી અધિક દ્રવ્ય છે, માટે દ્રવ્યની જાતિ છે અને પ્રત્યેક દ્રવ્યમાં ગુણદોષ છે. વળી ગુણમાં તરતમતા છે અને ગુણ સામે દોષ છે. એટલે કે સાપેક્ષતા છે જે સાપેક્ષવાદ છે. સાપેક્ષવાદ એ વેદાંતને વિવવાદ છે, જે જોવા-જાણ વામાં આવે છે તે પૂર્ણ નથી કે પૂર્ણ સત્ય નથી, એ ભાસ રૂ૫ છે. સાપેક્ષવાદ એ વૈજ્ઞાનિક આઈન્સ્ટાઈને સમજાવેલ Theory of Relativity છે. પરંતુ એ થિયરી ઓફ રીલેટીવીટી તે અપૂર્ણની, અપૂર્ણ સાથેની સરખામણી કે તુલના છે. ત્યાં પૂર્ણનું લક્ષ્ય કે પૂર્ણનું જ્ઞાન યા ભાન નથી. જ્યારે જૈનદર્શને સમજાવેલ સાપેક્ષવાદ એ અપૂર્ણની અપૂર્ણ સાથેની તુલના તે છે જ પણ અપૂર્ણની અપૂર્ણતા સાપેક્ષતાને તુલનાત્મક અભ્યાસ પૂર્ણ એવાં નિરપેક્ષ તત્વને અનુલક્ષીને કરવામાં આવેલ છે.
એટલું જનહિ પણ દ્રવ્યમાં એકથી - અધિક ગુણનું
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૧ અસ્તિત્વ હોવાને કારણે અનેકાન્તવાદ છે, જેમાં દ્રવ્યના સર્વ ગુણેને લક્ષ્યમાં રાખી તે દ્રવ્યનું સર્વાગી અવલોકન કરવામાં આવે છે.
There is existance of more than one substance in the cosmos, and the cosmos does not function by one substance alone Hence there is a theory of 'syadvad.'
“Sapexvad' is more comparision of imperfect substance with perfect or imperfect substance.
Anekantvad' is complete inspection in to of a complete perfect substance or incompleteimperfect substance taking into consideration all the qualities (vivtues & vices) it possesses.
જૈનદર્શન એના સ્વાદુવાદ દર્શનથી સમસ્ત વિશ્વને ઉભયરૂપ કહેવાનું અને જોવાનું જણાવે છે. ઉભયરૂપ એટલે, અસ્તિનાસ્તિ, એક-અનેક, રૂપી–અરૂપી, જીવ-અજીવ, ક્રમિક -અકમિક, સત્-અસત, નિત્ય-અનિત્ય, સાવરણ-નિરાવરણ, ભેદ–અભેદ, ઉપચરિત–અનુપચરિત, સાપેક્ષ-નિરપેક્ષ, સવિ કલ્પ-નિર્વિકલ્પક, સગુણ-નિર્ગુણ સાકાર-નિરાકાર દ્વતઅદ્વૈત ઈત્યાદિ
સ્વાદ એટલે “કંઈક'– કંથાચિત”. “કંઈક એટલે સર્વરૂપ નહિ જે “કંઈક હેય તે “કંઈક જ કામ કરી શકે. સર્વ કામ નહિ કરી શકે.
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૨
સ્યાદ્ એટલે ‘સથા નથી' એમ પણ નહિ અને હાવા છતાં તે પદાર્થ ‘સવ' અર્થાત્ ‘બધું જ છે' એમ પણ નહિ.
A Sentence in which there are words such as.... If, But, Perhaps, Yet, Only, Or, Also, Little, Less, Few,....is ‘SYAD'
પૂણને સાથે રાખીને અપૂર્ણ તત્ત્વને સમજીશુ તે ખરાખર સમજાશે. નહિતર અપૂર્ણ તત્ત્વ પણ ખરાખર સમ જાશે નહિ અને એની અપૂર્ણતાના પૂરા ખ્યાલ માવશે નહિ. પૂણને સાથે અને માથે રાખી અર્થાત પૂર્ણ ને નજર સમક્ષ રાખી તત્ત્વને સમજવું તેનુ' જ નામ સ્યાદ્વાદ.
પૂણ તત્ત્વ એટલે કે પરમાત્મ તત્ત્વ. અર્થાત્ સિદ્ધ પરમાત્મા-સજ્ઞ કેવલી ભગવતા. એમને સન્મુખ રાખી સર્વ તત્ત્વ પૂર્ણ સાપેક્ષ સમજાવાય તે અનુપ્રેક્ષા બરાબર આવે.
સ્યાદ્ એટલે કમ. અર્થાત્ મિક દશ ન, અરૃણુ ક્રેન, પૂર્ણ જ્ઞાન.
અસ્યાદ્ એટલે અક્રમ. અર્થાત્ પૂર્ણદર્શીન, પૂર્ણ જ્ઞાન, અક્રમિક દશ ન, એટલે કે કેવલદાન-કેવલજ્ઞાન જે સિદ્ધવ છે. સમગ્ર વિશ્વના સ ક્ષેત્રના, સવ કાળના, સર્વ પદાર્થાંનુ તેના સવ ભાવ અર્થાત્ સર્વ ગુણ-પર્યાય સહિતનુ ં સમયમાત્રમાં થતુ ં દશ ન—જ્ઞાન તે કેવલદન-કેવલજ્ઞાન છે. ચિતારા દ્વારા ચિત્રિત થતા ચિત્ર અને અરીસા દ્વારા પ્રતિબિંબિત થતા ચિત્રમાં જેવે: ફરક છે તેવા ફરક ક્રમિક દ ન અર્થાત્ છાવસ્થિક દર્શન અને અક્રમિકન-કેવલદાનમાં છે.
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૩
મિક છે તે By and By એક પછી એક છે. જયારે અકમ છે તે All at anetime સમસમુચ્ચય છે.
જ્યાં કંઈક, કથંચિત, કેઈક અપેક્ષા આવે ત્યાં સ્વાદ
આવે.
રયાદ એટલે કંઇક, કઈક અપેક્ષાએ અને સર્વ નહિ, તેમજ સર્વ અપેક્ષાએ સર્વ નહિ એટલું જ નહિ પણ જે પૂર્ણ નથી, પરંતુ અપૂર્ણ અને અંશ છે તે સ્યાદ્ છે.
કેવલી તીર્થકર ભગવંત સ્વયં તે પૂર્ણ છે છતાં એમણે જે ધર્મ પ્રકા-પ્રરૂપે અને સ્થાપ્યો છે તે આપણે છઘસ્થસ્યાદુ–અંશરૂપ હોવાથી આપણી અપેક્ષાએ સ્યાદવાદ ધર્મ સ્થાપ્ય છે.
સ્યાદ્વાર એટલે કેવલી-પૂર્ણજ્ઞાની પરમેશ્વરની નિશ્રાએ વિધાન કરવા-વાતે કરવી અને સ્વયને અહં ઓગાળવે. કેવલી ભગવંતની નિશ્રા રાખ્યા વિના વાતે કરવી તે એકાન્તવાદ છે. કેવલી ભગવંતની નિશ્રા રાખીને વાત કરવી તે સ્યાદ્વાદ છે.
સ્યાથી અસ્પાદ એવા પરમાત્મ તત્વ સાથે સંબંધ કરવાનું છે પણ સ્યાદ્ નથી બની રહેવાનું. સત્ય કેવલી ભગવંત ઉપર છેડી દેવું અને છચસ્થ શતભાવમાં પ્રવર્તવું તેનું જ નામ સ્યાદ્વાદ.
ચાદુ એટલે મૌન ધારણ કરવું. ચૂપ રહેવું, સંઘર્ષ નહિ કરે. સ્યાહૂ એટલે કેવલી ભગવંત ઉપર છેડી દેવું. ભગગાનને શરણે જવું, ભગવાનને જોવા અને ભગવાન ઉપર સઘળું છોડી દેવું.
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૪ વિરુદ્ધ તાવને સમન્વય કરીને સમજવું તે સ્થાવાર
અવળાને સવળા કરી આપે તે યાદુવાદ!
સામેની વ્યક્તિ પાસે અંશે પણ જે સત્ય તત્વ હોય તેને સ્વીકારવું એનું નામ શ્યાવાદ શૈલી છે, જે પ્રામા ણિકતા છે. આ બાબત કૃષ્ણ વાસુદેવનું દૃષ્ટાંત જોવામાં આવે છે. તેઓ દરેક વસ્તુ-બનાવની સારી-ઊજળી બાજુ જ જોતા એમની પરીક્ષા કરવા મરી ગયેલ કૂતરાના શબ પ્રતિ અંગુ લિનિર્દેશ કરી એમને પૂછવામાં આવ્યું કે એ દશ્યમાં તેમને શું જોવા જેવું લાગ્યું ? ત્યારે તે ગુણદષ્ટના સ્વામી જવાય આપે છે કે તે મૃતધાનની દંતપંક્તિ કેવી ત અને સુરેખ છે !
સ્વયની દષ્ટિને દષ્ટા બનનાર વ્યક્તિ જવાલા બનીને દષ્ટિને ભરમ કરે છે અને તેવા પ્રકારની સાધના દ્વારા તે સાધક અવયંને સર્વ વિકારને અર્થાત્ ઘાતકર્મોને ખતમ કરે છે. દષ્ટના દ્રષ્ટા બનાવનારુ દર્શન સ્યાદ્વાર દર્શન છે. ધ્યાનમાં કે વિપશ્યના સાધનામાં રવયંનું દશન એટલે કે રવયંની દષ્ટિનું અર્થાત્ પિતામાં ઊઠતા વિચારોનું જ દર્શન હોય છે. જે પ્રક્રિયા દ્વારા અશુભમાંથી શુભમાં જઈ શાંત, પ્રશાંત અને પછી શુદ્ધ, બુદ્ધ ને મુક્ત થવાનું હોય છે.
વાતને યવાદ શૈલીથી મર્યાદા અને અપેક્ષા સાથે સમજવામાં આવે તે વિરુદ્ધ જણાતી વાતે પણ અવિરુદ્ધ જણાશે.
સ્વાદુવાદ એટલે ગુણગ્રાહકતા અને સ્વાદુવાદી એટલે ગુણગ્રાહી.
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૫
જીવને સત્ય દૃષ્ટિ સમ્યગ્રદૃષ્ટિ આપવ: માટે અને સત્યપૂર્ણ જ્ઞાતા-દેષ્ટા બનવા માટે રચાાદ દશન છે.
જે જેવું છે, તે તેવું બતાવવુ એનુ નામ યાદ્વાદ. સ્યાદ્વાદમાં મૃદુભાવ છે-મુલાયમ ભાવ છે. એમાં કઠોર ભાવ નથી એ માધ્યસ્થ ભાવ માટે છે. દ્વાદ એ ગ્રાહકભાવ છે.
રચાાદ એટલે પ્રેમ. યાદ્વાદ એટલે સવ તેમુખી
દશ ન.
વિશ્વમાં રહેલ ભિન્ન-ભિન્ન પદાથેના અસ્તિત્વ, ગુણ અને શક્તિના તિરસ્કાર નહિં કરતાં વીકાર કરવા તેનુ જ નામ સ્યાદ્વાદ.
સવ દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવની અપેક્ષા ન હેાય ત્યાં યદ્વાદ હાવાને જ્યાં અદ્વૈત તત્ત્વ હાય છે એટલે કે અદ્વૈત ભાવ હોય છે ત્યાં યાદ્ નથી હેતુ'. જયાં દ્વૈત તત્ત્વ દ્વૈતભાવ હાય છે ત્યાં સ્યાદ્વાદ હેાય છે. ખડુલતાએ જીવ અને પુદ્ગલમિશ્રિત કે જનિત અવસ્થામાં સ્યાદ્ન રહેવાનું અને વિરુદ્ધ તત્ત્વ આવવાનું.
સ્યાદ્વાદ એટલે પૂર્ણ તત્ત્વની સાથે લઈને વિશ્વની અધી વ્યવસ્થા અને અવસ્થા તપાસવી.
શબ્દ અઘડા નહિ કરતાં એના ભાવ-આશય–લક્ષ્યાને વિચારી આત્મભાવ જાળવવા માટે જ સજ્ઞ ભગવતે સ્યાદ્વાદ દર્શન પ્રરૂપેલ છે.
મેક્ષ એકાન્ત છે, અદ્વૈત સ્વરૂપ છે. જયારે મોક્ષમાર્ગની સાધના સ્યાદ્વાદ દૃષ્ટિએ અનેકાન્ત માર્ગ છે. તેથી
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૬
જ મેાક્ષલક્ષી સધને આ ધમ કહ્યા છે. અને એટ પૂર્વાવસ્થાની અપેક્ષાએ જૈનદર્શનમાં સિદ્ધના જે પદર તે ગણાવેલ છે. એમાંના એક ભેદ અન્ય લિગે (જૈનદર્શ સિવાયની દર્શન પદ્ધતિએ) સિદ્ધ કહેલ છે. છદ્મસ્થ જીવે જે જાણે છે તે ભેદ પાડીને કમથી જ છે માટે યાદ્વાદ અને સતભ`ગિ છે.
પૂછ્યું તત્ત્વ અંધે બધા વ્યવહારમાં હાજર રહે તે મા થઈ ને સજ્ઞ ભગવંતે રવાદ દર્શન પ્રરૂપેલ છે, સ્યાદ્વાદ એટલે તત્વ હિનયમ’ રચાદ એટલે સળંગ દૃષ્ટિ રાખીને જોવુ ખ’તિ ન જોવું. સ્યાથી ખે.ટ. અહમ કાઢવાના છે. ન્યાયાધીશ નથી બનવાનું. અરયાં. એવાં પરમાત્મ તત્ત્વને સાથે અને સાથે રાખવાના છે પરમાત્મ તત્ત્વનું શરણ સ્વીકારવાનું છે.
અરૂપી તત્ત્વમાં ગૂચા (ગ્રંથિ) ન હોય. રૂપી પદાર્થમાં અને આપણા વિકલ્પામાં ગૂંચે હોય છે જે ગુ ંચા સ્યાદ્વાદ શૈલીથી કાઢી નાખવાની છે અને વિકલ્પમાં ઊંચા સ્વરૂપસ રેડવાના છે. સ્યાદૃષ્ટિથી દશ્ય પદાર્થ પ્રતિ શુભ વિકલ્પાનાં મધન પણ તેડવાનાં છે. અશુભ વિક! તા બંધનયુક્ત રહેવાના જ છે, કે જેનાથી તા સાધકે પહેલેથી જ પુર થવાનુ હેાય છે.
જ્ઞાની ભગવતે આપણને રયાદ્વાદશૈલી આપી છે તે આપણા વિકલ્પાને સમતાલ રાખવા અને વિકલ્પેમાં ઊંચ વપરસ પાડવા માટે આપેલ છે.
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૭
સ્વાદુ એ આંધળાની અર્થાત્ છવાસ્થની લાકડી છે અથવા તે કહે કે દેખતા થવાના ચમા છે. | દર્શન, દર્શનને જુએ તે દર્શન છે જે સ્વાવાદદશન છે. માત્ર બહારના દશ્યને જુએ તે દર્શન નથી.
ગાયને બધા ગાય તરીકે જુએ અને ઘોડાને ઘોડા તરીકે જુએ તે સૃષ્ટિ એવી દષ્ટિ છે એ દર્શન છે. પરંતુ ભરવાડ ખેડૂત, બ્રાહ્મણ, ચમાર, કસાઈ, એ ગાયને પોતપોતાની દષ્ટિ અનુસાર જુએ છે તે દષ્ટિ એવી સૃષ્ટિ છે, જે દર્શનનું દર્શન છે.
સુખ યા દુઃખ કાલ્પનિક કે માનસિક છે. એ અધ્યસ્થ છે. જ્યારે સુખ-દુખને ભેટતા એને અધિષ્ઠાતા છે. એટલે કે સત્તાધીશ છે. માટે જ દુઃખ પણ સુખરૂપ બનાવી શકાય છે એ જ સ્યાદ્વાર દર્શન છે. સ્થાવાદ કલા છે. - રાગ હોય ત્યાં અપેક્ષા હેય રાગ હોય, ત્યાં પરાધીનતાં હોય. વીતરાગ કેઈના વિરોધી નથી. તેઓને કોઇની, કશાની, કશી અપેક્ષા નથી. મતિજ્ઞાનમાં મેહનીયન ભેદ ભળે એટલે જ્ઞાન વિકારી બને છે, સાવરણ બને છે, જેથી તે સીમિત રહે છે અને અપૂર્ણ હોય છે. મતિજ્ઞાન ઉપર જે આવરણ છે તે બંધન છે એમાં પાછો આગ્રહ રાખવે અને સત્યબુદ્ધિ કરવી તે બોજો છે. મતિજ્ઞાનના વિકલ્પમાં આપણે સ્યાદ્ લગાડીએ તો બંધન અને બે ઓછાં થતાં જશે. સ્યાદ્ એટલે કંઈક જે અપૂર્ણ છે, સીમતિ છે, અધૂરુ છે તે હું પણ હોઈ શકે, એમ સમજવું. માટે જ મતિજ્ઞાનમાં “તત્ત્વ કેવલીગમ્યમ” કહીને મતિજ્ઞાનના ઉપગમાં કેવલી ભગવંતની અર્થી પૂર્ણજ્ઞાનની અપેક્ષા રાખવી જોઈએ.
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૮ પંચાસ્તિકાય એટલે કે પાંચે દ્રવ્યોને સમૂહ જે વિશ્વ છે તે એક જ સમયે સર્વત્ર લેકાકાશમાં વિદ્યમાન છે. પાંચે અસ્તિકાય જેમ બધાં પ્રતિ સમય છે તેમ તે બધાં એકક્ષેત્રી છે. સપ્તભંગિથી એટલે કે અસ્તિ-નાસ્તિ ધર્મથી અને ચા કહીને પાંચે અસ્તિકાયની સમકાલીન વિદ્યમાનતાના સ્વીકાર સહિત તે પાંચેય અસ્તિકાયના પિોતપોતાના ગુણ અને કાર્યની ભિન્નતાની પણ સ્વીકૃતિ છે.
સ્વાવાદ અર્થાત્ સપ્તભંગિથી આપણે જેમ જગતને એટલે કે પાંચે અસ્તિકાયને વિશેષે સમજીએ છીએ તેમ સ્યાવાદથી અસ્યાદ્ એવા કેવલજ્ઞાનને પણ સિદ્ધ કરવાનું છે.
પદાર્થને તેના સકલ સ્વરૂપમાં અખંડિત જે તે સ્યાદવાદ છે. એક પદાર્થને અનેક દૃષ્ટિથી જોવા, તપાસવા અને નકકી કરવા, જે સર્વાગદષ્ટિ જોઈએ તે સ્યાદ્વાદ છે.
સ્યાદ્વાદશૈલીથી પદાર્થનું સર્વાગી દર્શન કરવા તેનું સાત પ્રકારે અવલોકન કરવું પડે. જે સાત પ્રકારને સાત ભાંગા અર્થાત્ સપ્તભંગિ કહેવાય છે. એ સાત નીચે મુજબ છે. (૧) રચાત્ત ચરિત છે) (૨) યાત્ જરિત (નથી). (૩) સ્વાન બસ્તિ-નાસિર (છે, નથી) (૪) વાત વાવેતર ( કહી શકાતું નથી.) (૫) સ્થાન બરિત કરતદચ (છે પણ કહી શકાતું નથી.) (૬) સ્વાતિ નાસિત બા+૨ (નથી પણ કહી શકાતું નથી) (૭) ચાતિ અતિ જ્ઞાતિ અત્તરા (છે-નથી પણ કહી
શકાતું નથી.)
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૯
સારુય-વિશ્વ જીવ-અજીવ, રૂપી–અરૂપીમાં જેમ સમાઈ જાય છે તેમ રેય-જ્ઞાનમાં સારુંય વિશ્વ આવી જાય.
જીવ-અજીવ, રૂપી–અરૂપી, ય-જ્ઞાનના ત્રણ ભાંગામાં વિશેષતા એ છે કે રેય અને જ્ઞાનમાં જેમ રેયનું સ્વરૂપ જાણવાનું હોય છે તેમ જ્ઞાનનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ શું છે તે તેમાં ફલિત થાય છે જીવનું સ્વરૂપ જ્ઞાન છે. પરંતુ જ્ઞાનનું સાચું સ્વરૂપ શું? જ્ઞાનનું સાચું સ્વરૂપ શું છે તે સ્વતંત્ર રીતે સમજીએ તે ખ્યાલ આવે. માટે સપ્તભંગિમાં પ્રથમ ત્રણ ભાંગા યના છે, તે બતાવી બીજા ચાર ભાંગા જ્ઞાનના બતાવ્યા. એનું રહસ્ય આ પ્રમાણે છે કે ..
યના પ્રથમ ત્રણ ભાંગામાં સ્વ દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવની અપેક્ષાએ અસ્તિરૂપ છે અને પાંચે અસ્તિકાય અનાદિ અનંત યુગપદ અસ્તિ ધરાવે છે. તેથી યુગપદ અસ્તિનાસ્તિ ધર્મો ઘટી શકે છે. હેવે ચોથે ભાગે જે અવકતવ્ય (અનિર્વચનીય) ને છે તેમાં વકતવ્ય એટલે વાનગ. વચનગ ભાષા વર્ગણાને પગલોને બને. પરંતુ જીવના ઉપયોગ વડે કરીને જભાષા વણાના પુદગલે વચગરૂપે પરિણમે છે. આમ વચનગના મૂળમાં જીવન ઉપગ મુખ્ય છે. મન-વચનકાયાના ચોગ બને પુગલના પણ હોય જીવને એટલા માટે તત્વાર્થના પાંચમા અધ્યાયમાં “ચોn amit વીરે જણાવેલ છે. આ રીતે જ્ઞાનના મુખ્ય ત્રણ ભેટ છે: સાવરણનિરાવરણ કૃમિક-અકામક અને પૂર્ણ- બપૂ છું. તેમાં પૂર્ણ અકમક, નિવારણ જ્ઞાન કેવલજ્ઞાન છે. સગી કેવી ભગવંતને વયોગ પણ ક્રમિક છે અને કાર્યને વચન
ગ પગ કામક છે. કારણ કે પુ૬ બવ દ્રવ્યનું પર્યાય સ્વરૂપ કમિક જ હાય સર્વજ્ઞ કે અસઈ વ્યક્તિ પુદ્ગલ સાથે ભળીને કિ કરે અગર કિયા થાય છે તે કમિક જ હોય.
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૦ પરંતુ જ્ઞાનમાં એ ભેદ છે કે સર્વજ્ઞનો ઉપયોગ અકમિક હોય અને વચનગ કમિક હોય. જ્યારે અસર્વજ્ઞ છદ્મસ્થને. ઉપયોગ પણ કમિક હોય અને વચનગ તે કમિક હેય જ તેથી ચોથા ભાંગી “સ્યાદ્ અવકતવ્યનો લક્ષ્ય અર્થ એ કરાવાને છે કે વકતવ્યનું મૂળ જે ઉપગ છે તે કૃમિક અને અક્રમિક એમ બે પ્રકારે છે. આમ પછીના ચાર ભાંગા લક્ષ્ય અર્થથી જ્ઞાનની દશાનું સ્વરૂપ સમજાવે છે અને તેમાં પણ કેવલજ્ઞાનનું સ્વરૂપ કેવું અક્રમિક છે તે લક્ષમાં લેવું એ. ઉદ્દેશ છે તેથી છાઘસ્થિક જ્ઞાનને સ્યાદ્ અવકતવ્યાદિ ચાર ભાંગા લાગુ પડે. પરંતુ કેવલજ્ઞાનને લાગુ નહિ પડે.
જે ય પદાર્થો છે તે કમિક છે કે અક્રમિક તે વિચાર વાનું છે. ઉત્પાદ-વ્યય, હાનિ-વૃદ્ધિવાળું છે તે કમિક છે. પુદ્ગલ દ્રવ્ય અને સંસારી જીવોની અવસ્થા કમિક છે.
જીવની માંગ અવિનાશી આનંદની છે, જે કેવલજ્ઞાન આપી શકે છે અર્થાત્ અકૅમિક જ્ઞાન આપી શકે છે. જ્ઞાનની પૂર્ણતામાં પૂર્ણ સુખ મળે અક્રમિક જ્ઞાન એ જ્ઞાનની પૂર્ણતા. છે. અકમિક એવા પૂર્ણ જ્ઞાનનું લક્ષ્ય કરવા માટે ભગવંતે સ્યાદ્વાદ સપ્તભંગિ આપેલ છે.
જે આ જગતમાં એક જ દ્રવ્ય સર્વ કાય (બધાં દ્રવ્યનું બધું કાર્ય કરી શકતુ હેત તે યાદુ તત્વ ન હોત.
જે આ જગતમાં એકથી અધિક દ્રવ્ય ન હતા તે અપેક્ષા ન હતા અને તેથી સાપેક્ષવાદ ન હેત.
જે આ જગતમાં એક જ દ્રવ્યમાં એકથી અધિક ગુણ ધર્મ ન હોત તો અનેકાન્તવાદ ન હેત.
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૧ છdય પાછું સ્વાદુનું મૂળ તે અસ્યાદ્ છે, સાપેક્ષનું મૂળ નિરપેક્ષ છે અને અનેકાન્તનું મૂળ એકાન્ત છે.
પૂર્ણની હાજરીમાં અપૂર્ણ કદી ન રહે, અને અપૂર્ણની હાજરીમાં પૂર્ણ કદી ન રહે. પૂર્ણ અને અપૂર્ણ બંને સાથે કદી ન રહે.
સાપેક્ષવાદ Theory of Relativity માં આપણે અપૂ. ઈની સામે અપૂર્ણ ઘટાવીએ છીએ તે અધ્યાત્મ માર્ગ નથી પરંતુ પૂર્ણની ધરી પકડીને અપૂણને સમજવું તે અધ્યાત્મવાદ છે. અધ્યાતમમાગે છે. અપૂર્ણમાંથી પૂર્ણ બનવા માટે મેક્ષસાધના માર્ગ છે અને સ્યાદવાદ છે.
સપ્તભંગિ કેવલજ્ઞાનનું લક્ષ્ય કરાવે છે અને કેવલ--- જ્ઞાનનું સ્વરૂપ સમજાવે છે. છદ્મસ્થજ્ઞાનમાં જેવું અને જેટલું જાણીએ, તેવું અને તેટલું જગત કે જગતના ભાવે નથી. વળી જેટલું જાણીએ છીએ તે બધું મિકતાએ જાણીએ છીએ, જે જાણીએ છીએ તેનાથી અનંતગુણ ભાવે જે જગતમાં રહેલ છે તે જાણતા નથી. આવું લક્ષ્ય સતભંગિ અને સ્યાદ્વાદ કરાવે છે. આનાથી લાભ એ થાય છે કે જાણીએ તેટલા જ્ઞાનમાં બંધાઈએ નહિ. જે બંધાઈ જઈએ તે રાગ અગર છેષ થયા કરશે. રાગ અને દ્વેષ ધટતા જાય, ઓછા થતાં જાય, દૂર થઈ જાય મતિજ્ઞાન મોકળું રહે અને મુક્ત થઈ કેવલજ્ઞાનમાં પરિણમે એ સપ્તભંગિને સ્વાદુવાદનો ઉદેશ છે, રહસ્ય. છે. મર્મ છે–લક્ષ્યાર્થ છે.
. સપ્તભંગિથી જ્ઞાન અને કાળને વિચાર કરવાનું છે. જ્ઞાનમાં કાળ કેમ ઘૂસી ગયે છે? એ વિચારવાનું છે.
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨પર
જેમ ચમા વડે કરીને આંખ જુએ છે તેમ આંખ વડે કરીને પોતાના જ્ઞાન કરીને આમા જુએ છે. જેથી નાની પુદગલની બનેલી આંખો વડે વિશાળ જગતનાં નાના-મોટા સર્વ પદાર્થો દેખાય છે, જણાય છે.
સ્યાદ્ શબ્દ પૂર્ણતાનું લક્ષ્ય કરાવવાની સાથે સાથે નિર્મોહી પણ બતાવે છે જેમ અજીવ શબ્દ જીવનું નિષેધાત્મક
Negative સ્વરૂપ સમજાવે છે એ જ પ્રમાણે સ્વાદુ શબ્દ અયાદ્ અર્થાત્ પુર્ણનું વરૂપ સમજાવે છે-લક્ષ્ય કરાવે છે.
કેવલજ્ઞાનમાં સર્વ દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયનું અરિત એક જ સમયે અછત સમકાળ વિદ્યવાન છેતેના અતિ વથી “યાહુ અરિત” સમજવાનું છે. તે જ પ્રમાણે છદ્મસ્થાનમાં સર્વ દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય એક જ સમયે સમકાલીન વિદ્યપાન નથી તેના નાતપણાથી “સ્યા નારિત” રામ જવાનું છે.
સભંગિમાં પૂર્ણ અને સાચી દષ્ટિ કરવાની છે. જ્યારે સાત નયમાં તે પ્રમાણે સાધના કરવાની છે સપ્તભંગિથી આમા ઉપગ નહી બન જવાનો છે. - ભંગિથી આત્માએ દષ્ટિમાં સાક્ષીભાવ અકર્તાવ લાવવાને છે અને જ્ઞાનમાં લેતાભાવકતભાવ હોય તે તેને કાઢવા છે. જ્યારે સત નય એ સાધના છે એનાથી આ માને પૂર્ણ તાએ પહોંચવાની રુચિ કેળવવાની છે.
કોઈ તત્વના નક્કી કરેલા ગુગ્ધ વ્યક્તિની દષ્ટિ પ્રમાણે સાપેક્ષ છે. તે ગુણધર્મો સર્વ કય-શેત્ર-કાળ-ભાવ આશ્રિત નથી. તેથી તે પરિવર્તનને પામનાર છે. આ જ સ. પક્ષવાદ છે અને તે ચાલ્વાદ છે.
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૩
કેવલજ્ઞાન એક ભેદે છે. તેથી તે એકાંત છે–અદ્વૈત છે, પણ શકિત અનંત છે.
કેવલજ્ઞાન સિવાયના બાકી સર્વમતિ શ્રત, અવધિ અને મન:પર્યવ જ્ઞાન ઘણાં ઘણાં ભેદે છે અને શક્તિ આપે છે.
અનંત એટલે વ્યાવહારિક વારતવિક અંતે ગયા અને નિશ્ચય–પારમાર્થિક અંત આવ્યો કે જે અંતને પછી અંત
જ નથી એવો અન+અંત-અનંતને અર્થ છે. અનંતમાં નિત્યતા અને સમગ્રતા નિહાળવાની છે ત્યાં અક્રમિકતા છે.
જેના અનેક અંત છે તે અનેકઅંત અનેકાન્ત છે. સાદિ–સાન્ત ભાવાવસ્થાના એક કરતાં અધિકા અંતે છે અને તેથી તે અનિત્યાવસ્થા છે–અલ્પાવસ્થા-છદ્મસ્થતા છે. ત્યાં કેમિકતા છે.
છદ્મસ્થ જ્ઞાનીઓની અનેકાન્ત કમિક અને ભેદરૂપ
દૃષ્ટિ
છે.
કેવલી ભગવંતની એકાત અને અનંત શક્તિરૂપ, અક્રમિક દૃષ્ટિ છે.
આમા, પરમાત્મા બન્યા બાદ, સિદ્ધ થયા બાદ પણ જ્ઞાતાદ્રષ્ટા હોવાથી એક અનંત એટલે કે એક એ પણ.' અનંતરૂપ છે અને પાછે અનંતમાં એક છે.
સર્વ રેય પદાર્થો સર્વજ્ઞ સિદ્ધ પરમાત્મ ભગવંતના. જ્ઞાનમાં પ્રતિબિંબિંત થાય છે. એ અપેક્ષાએ પરમાત્મા “એકેઅનંત” છે.
જ્યારે એ અનતા રેય પ્રતિબિંબે સાથે સર્વજ્ઞ-સિદ્ધ.
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૪
પરમાત્મ ભગવંતના સંબંધમાં આવવા છતાં ય પરમાત્મ ભગવંતની વીતરાગત માં કે તેમના સ્વરૂપમાં લેશમાત્ર પણ ફેર પડતે. નથી. તે અપેક્ષાએ પરમાત્મ ભગવત અનંતમાં એક છે.
જે અસત્ પદાર્થ છે. એમાં રસપૂર્વક નિત્યતા કરીએ છીએ તે જ રંગ છે અને દેહભાવ છે. વૈરાગ્યથી અનેકાન્ત દષ્ટિથી અનેકાન્તધર્મવાળા પદાર્થને જેવાથી અબદ્ધ અર્થાત રાગરહિત થવાય છે અને જગત મિથ્યા, બ્રહ્મસત્યની અનુભૂતિ થાય છે.
સ્વાદુવાદ દ્વારા આત્માની સિદ્ધિ કરવાની છે કે જે અતિભા અસ્યા છે અનેકાન્ત દ્વારા એક અને સમરૂપ એકાન્ત એવા આત્માની સિદ્ધિ કરવાની છે.
તીર્થકર પરમાત્મ ભગવંતે આપેલ સ્યાદ્વાદદન જ સત્ય સામ્યવાદ દર્શન છે કે જે દર્શન કર્મનિરપેક્ષ જીવની સિદ્ધ અવસ્થા સત્તાથી સર્વ જમાં જોવાની દૃષ્ટિ આપે છે અને એટલું જ નહિ પણ એવી સર્વ સમાન અવસ્થા જ્યાં છે તે સિદ્ધાવસ્થાના સ્થાન મેક્ષને બતાડે છે અને ત્યાં પહોં ચવાના માર્ગને પણ દેખાડે છે.
જે વસ્તુ સાપેક્ષ છે તેની વિરુદ્ધ વસ્તુની તત્વની અતિ અર્થાત્ હસ્તિ વિશ્વમાં હેય જ. ઉદાહરણ તરીકે
જીવ સામે અજીવજ્ઞાન સામે અજ્ઞાન રૂપી સામે અરૂપી પ્રકાશ સામે અંધકાર;
ઠંડી સામે ગરમી તેમ કમ સામે અકમ ઈત્યાદિ સાપિક્ષ મારું માનેલું ટળી શકે છે અને નિરપેક્ષ મ૨ કદી ટળતું નથી.
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૫
સતભંગિથી કેવલજ્ઞાનનું સ્વરૂપ કેવું છે તેનું જાણપણું પ્રાપ્ત થાય છે અને એ જાણપણા ઉપર સાત નાની દષ્ટિ અને સાધના છે. જે વડે કાર્યસિદ્ધિરૂપ કેવલજ્ઞાનની પ્રાપિત કરવાની છે, માટે કેવલજ્ઞાનને કાર્યસિદ્ધિને વિષય બનાવવું જોઈએ. કેમકે સાત નવયુકત આપણું જીવન છે સપ્તમંગિયુકત આપણી દષ્ટિ છે અને ચારે નિક્ષેપા એ આપણે વ્યવહાર છે.
સપ્તભંગિ અને સાત ના દ્રષ્ટાએ સ્વયં પોતા ઉપર અને પોતાની દૃષ્ટિ ઉપર લાગુ પાડીને સ્યાદ્ અપૂર્ણ અવસ્થામાંથી જીવે પિતાની પૂર્ણ અસ્યાદ્ આત્યંતિક એવી પરમ શુદ્ધાવસ્થા પ્રાપ્ત કરવાની છે. આ જ તે અધ્યાત્મવાદ છે. સપ્તભંગિ અને સાત ના દશ્યને લાગુ નથી પાડવાના એ કામ દશનવાદીના છે. દ્રષ્ટાના કે સાધકના નહિ ખંડનાત્મક પદ્ધતિને ખતમ કરવા માટે જ્ઞાની ભગવંતે સ્વાદુવાદ આપેલ છે. કેઈપણ વિક૯૫માં ન બંધાઈએ અને અહર્નિશ નિવિક– ૫કતા એટલે કે અકમિતનું લક્ષ્ય રહ્યા કરે અને થયા કરે તે માટે જ્ઞાની ભગવંતેએ સ્વાદુવાદદર્શન પ્રરૂપેલ છે.
સાપેક્ષવાદની સમજણ દરેક પરિસ્થિતિમાં સમાધાન કરી સમભાવપૂર્વક જીવવા માટે પ્રાપ્ત કરવાની છે. સાપેક્ષવાદ કાંઈ વાદવિવાદ માટે નથી ભણવાને સ્વાદુવાદથી આપણે જ્ઞાનપ્રકાશ વિવેકમાં રહીને જીવવાનું છે. કોઈને દુખી નથી કરવાના.
પરમાત્મા પાસેથી સ્વરૂપ સત્ય મળે છે, જ્યારે દીન, દુઃખી, દરિદ્રી, પીડિત વ્યક્તિઓને જોઈને સ્વરૂપ તત્વ કેમ આવરાયેલું છે તે સમજાય છે.
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૬ સપ્તભંગિ પૂર્ણતરવનું લફય કરાવે છે. જ્યારે સાત ના પૂર્ણ તત્ત્વની પ્રાપ્તિ અંગે વિકાસ કરાવીને પૂર્ણતાએ પહોંચાડે છે. સાત નથી સાધકે ઉત્તરોત્તર સાધના કરવાની છે. એકબીજા નયમાં એકબીજાને જોવાના છે.
સપ્તભંગિ અને સાત નાની સાધના દ્વારા જીવે અહમ-રહિત થવાનું છે, અને નહિ કે અહમ વધારવા, વાદવિવાદ કરવા યા પંડિતાઈ બતાડવા સાધના કરવાની છે.
જ્યાં સુધી હું કેવલજ્ઞાની નથી થયો ત્યાં સુધી હું હારેલો છું મેહરાજાથી હારેલે એ હું દોથી ભરેલું છું માટે મારી હારને જીતમાં પલટાવવા માટે સાત ન અને સપ્તભંગિની સાધના કરવાની છે.
સાત નય વગરનું કઈ જીવનું જીવન નથી, નગમસંગ્રહ અને વ્યવહાર નય જણાવે છે કે..
હે જીવ! તું તારા પ્રત્યે અને જગત પ્રત્યે દષ્ટિ કર!
ત્યારે આપણે અનાદિકાળથી જગતને આપણા પ્રત્યે દષ્ટિ કરાવવા ઈચ્છીએ છીએ અને પોતે સ્વયં પ્રતિ પણ દષ્ટિ કરતા નથી.
આપણા મોહભાવે રસવાળા છે, કઠિન છે કારણ કે આપણા જ્ઞાનને સ્યાદ્ લગાડતા નથી. જો આપણા જ્ઞાન ઉપગમાં સ્યાદ્ લગાડીએ તે આપણા મેહભાવે મૃદુ થાય અપ થાય. આપણું જ્ઞાન સાવરણ જ્ઞાન છે. અપૂર્ણ અને કમિક એવું આપણું જ્ઞાન છે, માટે આંધળાને દોરવાને માટે લાકડીની જરૂર હોય છે એમ છદ્મસ્થની સાવરણ-૮૯૫અપૂર્ણ—કમિક–આંશિક જ્ઞાનને અલપમેહભાવ રહે તે માટે
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૭
થઈને સ્યાદ્વાદ લગાડવાના છે. સ્યાદ્વાદ, જ્ઞાની ભગવતે એ આપણને નિર્માહી બનવા માટે તથા નિર્માહીપણે જીવન જીવવા માટે આપેલ છે, જેથી કરી જ્ઞાનમાં અહમ્ ન રહે અને મેવિકારે અલ્પ અને અલ્પ થતા જાય.
જ્યાં સુધી આપણા જ્ઞાનમાં માહિવકારા છે ત્યાં સુધી આપણે આંધળા એટલે કે અજ્ઞાની અર્થાત્ અપૂર્ણ જ્ઞાની છીએ. દેખતા તે તે છે કે જેઓ પ્રત્યક્ષ જ્ઞાની અર્થાત્ પૂર્ણ જ્ઞાની–કેવલજ્ઞાની એવા સજ્ઞ છે, જેમના જ્ઞાનમાં મતિજ્ઞાનનાં કોઈ ધર્માં, કઈ વિચારો, કોઈ સંકલ્પ! કે કોઈ વિકલ્પે નથી, જ્યાં જોવા-જાણવાની કેાઈ જરૂર નથી, જ્યાં સ્મૃતિ કે વિસ્મૃતિના કોઈ પ્રશ્નો નથી.
સ્યાદ્વાદ આપણા. જ્ઞાન ઉપયેાગમાં નિરતર ચાલુ રાખવાથી આપણું કાય ચાલ્યા કરે છે અને અંતે આપણે સ્વય દેખતા થઈ એ છીએ. માટે જ સર્વજ્ઞ ભગવંતના જ્ઞાનની કિંમત છે. સ્યાદ્વાદ દ્વારા તત્ત્વવહિપમ્યમ્' કહી તે સર્વજ્ઞ ભગવંતના સંપૂર્ણ જ્ઞાનનું શરણુ લઈ આપણે -નમ્ર-અહુરહિત બનીએ છીએ, નમીએ છીએ, ઢળીએ છીએ.
જ્યાં માહ હેાય ત્યાં વિષયના ચડ-ઊતરના ઢાળ હાય નિર્માંડતા-વીતરાગમાં ઢાળ ન હાય.
ચાર ધમ, ચાર નિક્ષેપા, ચાર કારણ, પાંચ કારણ, ષડૂ, સ્થાનક, સાત નય, સપ્તભંગિ, આઠે કમ, નવ તત્ત્વ, ચૌદ ગુસ્થાનક, અઢાર પાપસ્થાનક, વ્યવહાર–નિશ્ચય, દ્રવ્યાથિક નય-પર્યાયાર્થિ ક નય, ઉત્પાદ-શ્ર્ચય-ધ્રુવની ત્રિપદી,
૧૭
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૮
દિવ્યગુણપચ પાંચ અસ્તિકાય, ષડૂ દ્રવ્ય આદિ વિકાલિક ત સર્વજ્ઞ જ્ઞાની ભગવંતોએ આપેલ છે તે સર્વનો સમૂહ એ જ આપણું જીવન છે. વ્યવહાર પણ હું છું અને સાત નય પણ હું છું. સ્વાદુ છું. ત્યાં સુધી આ સઘળું હું છું. સર્વજ્ઞ થાઉં, એટલે સર્વથી અતીત થાઉં, જે સર્વાતીત અવસ્થા શુદ્ધાત્મદશા–સિદ્ધાવસ્થા છે અને તે પરમાત્મતત્વ છે.
કેઈપણ જીવ જાણે કે અજાણે પુણ્ય બાંધે છે તેના કારણમાં મૂળમાં સર્વજ્ઞ ભગવંતે શુભ ભાવ કેમ કરવા એ બતાડેલ છે તે કારણભૂત છે.
કોઈએ પૂછવા જઈએ એટલે આપણે જ્ઞાનમાં આંધળાં છીએ, –અપૂર્ણ છીએ. કેવલી ભગવંત બીજા કેવલી ભગવં. તનેય પૂછતા નથી તેમ પ્રશ્ન કર્તાને પ્રશ્ન દેહરાવવાય જણા વતા નથી. માટે તેઓ પૂર્ણજ્ઞાની છે; સર્વજ્ઞ છે. કેવલજ્ઞાની જાણે બધું પણ એમને જરૂર કાંઈ નહિ. જ્યારે છઘ જ્ઞાનીઓ જાણે ઓછું અને જરૂર ઘણી બધી અને ઘણાબધાની પડે. આપણે જરૂર આવશ્યક્તા બધી મટાડી દઈએ એવી સાધના કરીએ તે આપણું જ્ઞાન પૂર્ણ બને જેને કશાની કાંઈ જરૂર નથી. એને કોઈ પદાર્થને જાણવાની જરૂર નથી. ઈરછાતત્ત્વ, કામનાતવ જ્ઞાનને આધાર લઈને નીકળે છે અને તે જ્યાં સુધી હોય છે ત્યાં સુધી જ્ઞાન અજ્ઞાન બની રહે છે.
આમ કેવલજ્ઞાની અપેક્ષાએ ન જોઈએ તે આંધળા છીએ. પરંતુ કેવલજ્ઞાનની અપેક્ષા રાખીને જોઈએ તે આંધળાં ખરાં પણ કાર્ય થઈ રહેલ છે. આંધળાપણું ટળશે અને દેખતા થવાશે, પરમાત્મા બનશે.
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૯ દરેક જીવનું મતિજ્ઞાન અમુક દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવથી આંધળું હોય છે. માટે સ્યાદ્વાદથી કેવલજ્ઞાનીની અપેક્ષાએ એટલે કે સર્વ દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવની અપેક્ષાએ વિચારવા ફરમાવેલ છે જેથી પ્રત્યેક જીવ અને પ્રત્યેક પદાર્થ પ્રતિ સાધકની દૃષ્ટિ વિશાળ–ઉદાર અને ઉમદા બને.
સ્યાદવાદ્ધ અને સપ્તભંગિનો લક્ષ્યાર્થ શું છે? એ દશવવા પૂરતું જ આ લેખને સીમિત રાખે છે અને તેથી સપ્તભંગિ ઉપર પ્રચલિત શાસ્ત્રીય નિરૂપણની રજૂઆત કરી નથી, જે અન્ય ઉપલભ્ય પુસ્તકમાંથી જિજ્ઞાસુએ અવગાહન કરી લેવા વિનંતી છે. તેમાંય ન્યાય વિશારદ, ન્યાયતીર્થ, પૂજ્ય મુનિશ્રી ન્યાયવિજ્યજી રચયિત જૈનદર્શનને પાંચમે અને છઠ્ઠું ખડ વાંચી જવા વિશેષે ભલામણ છે કેમકે તેમાં સ્યાદવાદશૈલીથી સર્વ આર્યદર્શનને સરસ સમન્વય એઓશ્રીએ કરી બતાડી આપણી ઉપર ભારે ઉપકાર કર્યો છે. સપ્તમંગિ ઉપર વિચાર કર્યો. હવે સાત નો વિષે અવસરે વિચારશું.
સર્કલનઃ સૂર્યવદન ઠાકોરદાસ ઝવેરી
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
નચે
૫. પુનાલાલ જગવનદાસ ગાંધી
સ્યાદ્વાદશૈલીથી તત્ત્વ નિરી માટે જેમ સપ્તગિનું પ્રદાન કરેલ છે તેમ સાધકને સાધનામાં વિકાસમાટે સાત નય મતાડેલ છે. દૃશ્ય પદા ઉપરનાં મ્ય:પણી મતિજ્ઞાનના ઉપયાગનું નામ જ નય છે. આમ નય એ દૃષ્ટિ છે. પણ સાથે સાથે કાં માટે કાર્ય સુધી પહેાંચવાના વિકાસક્રમ છે
જેટલા પ્રકારનાં વચન છે તેટલા પ્રકારના નય છે, जावइआ वणवा तावइआ चेव होंति जयवाया । जावइआ णयत्राया तावइआ चैव परसमया ॥ અર્થાત્—જેટલા વચનમાગેર્યાં છે તેટલા નયવાદ છે અને જેટલા નયવાદ છે તેટલા પરસમય ( મતમતાન્તર ) છે. -સન્મતિતક સિ. િ
એક પદાર્થ અનેક ધર્માય છે. તેના એક ધર્મને જોવે અને તે સિવાયના બીજા ધર્મો ને અપલાપ ન કરવા તેને ‘નય’કહેવાય છે. પરંતુ જો પદાર્થ ના અન્ય ધર્મને! અપલાપ કરવામાં આવે તે તે નયાભાસ છે.
આપણે છદ્મસ્થ એકી સાથે બધુ જાણી શકતા નથી અને એકીસાથે બધાથી બધુ ખેલી શકાતુ નથી. એવા છદ્મસ્થ ક્રમિક ઉપયેગના વિકલ્પનું નામ નયં છે. નય એ આપણુ બુદ્ધિતત્ત્વ છે. નય એ આપણી દૃષ્ટિ છે. ક્રમથી
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૧
લાયક ને “નયમ અને પીવા માટે
જ્યાં જાણવાનું હોય તેનું નામ નય. જેટલા વિચારેવિકલ્પના પ્રકારે છે તે બધાં ન છે, નયને વિચાર દૃષ્ટિ વિકલ્પ પણ કહી શકાય. અભિપ્રાય બતાવનાર શબ્દ, વાકય કે શ્રત શાસ્ત્ર કે સિદ્ધાંત એ સર્વ ને નય કહી શકાય. પોતપોતાની મર્યાદામાં રહેતાં એ નય માનનીય છે અને બીજાને ખોટાં ઠરાવવા જતાં અમાન્ય ઠરે છે.
ઈદ્રિની મદદથી કે મદદ સિવાય ઉત્પન થયેલ જ્ઞાન જ્યારે કોઈ વસ્તુને યથાર્થપણે પ્રકાશિત કરે છે ત્યારે તે “પ્રમાણ” કહેવાય છે અને પ્રમાણ દ્વારા પ્રકાશિત થયેલી વસ્તુને શબ્દ દ્વારા બીજાને જણાવવા માટે તે વસ્તુના વિષયમાં જે અંશ અંશને સ્પશતી માનસિક વિચારક્રિયા થાય છે તે “નય.” અર્થાત્ શબ્દમાં ઉતારાની કે ઉતારવાલાયક જે જ્ઞાનકિયા તે “તય અને તેનો પુરોગામી ચેતના વ્યાપાર તે “પ્રમાણ.
નય” પ્રમાણભૂત જ્ઞાનનું અંશભૂત જ્ઞાન છે. પ્રમાણ વ્યાપારમાંથી જ નય વ્યાપારની ધારાઓ પ્રગટે છે.
ઉપર જણાવ્યું તેમ, પ્રમાણ દષ્ટિ વસ્તુને અખંડ રૂપે ગ્રહણ કરે છે, અને વસ્તુના જુદા જુદા ધર્મ પરત્વેની મુખ્ય દ્રષ્ટિ એ નય દષ્ટિ છે. એક વસ્તુને કોઈ, કેઈરૂપે જુએ યા. સમજે એથી એક વસ્તુ પર જુદા જુદા માણસે ને જુદા જુદા અભિપ્રાય બંધાય છે કે એક વસ્તુને જે રીતે-જે પ્રકારે સમજ્યો હોય તેની એ જ વસ્તુને જુદી રીતે-જુદા પ્રકારે સમજનાર “ખને ખબર પણ ન હોય અને એ જ પ્રમાણે “ખ” ની સમજની “ક” ને ખબર ન હોય. પણ એ બન્નેને એક-બીજાની ભિન્નભિન્ન પ્રકારની સમજ માલુમ
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૨
પડે તે એમની અધૂરી સમજ પૂરી થાય-જો એ બન્ને જિજ્ઞાસુ હૈ,ય તે. જ્ઞ.ન અને ક્રિયા એ એમાંથી એકની જ ઉપતાની જેને સમજ હોય અથવા દ્વૈત અને અદ્વૈત જેવા સામસામાં દેખતા સિદ્ધાંતામાંથી જ એક સિદ્ધાંતની જેને સમજ હેય તે જો બીજી મમત તરફ પણ પેાતાની વિચારર્દષ્ટિ લગાવે એના ષ્ટિ-મિત્ર પણ છે,ખ્ય રીતે સમજે તે બીજી ખાખતને પણ સ્વીકારે જ
C
જેમ ‘પ્રમાણ’ એટલે શુદ્ધ જ્ઞાન, તેમ ‘નય' એટલે પણ શુદ્ધ જ્ઞાન. ફન્ગ્યુ એટલે જ હું એક શુદ્ધ જ્ઞાન અખંડ વસ્તુ-પશી છે, જ્યારે ખીજું વસ્તુના અને સ્પર્શે છે, પણ મર્યાદાનું તારતમ્ય છતા એ અને જ્ઞાન છે શુદ્ધ પ્રમાણ રૂપ શુદ્ધ જ્ઞાનને ઉચેગ ‘નય’ની વાટે થાય છે. કેમકે પ્રમાણ રૂપ શુદ્ધ જ્ઞાન જ્યારે બીબની આવળ પ્રકટ કરવામાં આવે છે ત્યારે તે ખાસ માદામાં આવી જવાથી ‘નય’ અની જાય છે, વસ્તુની એક ખાખત (અંશ) ને સ્પર્શનારી એક નયષ્ટિને એજ વસ્તુની બીજી ખાખત (અંશ) ની ખખર હેય પણ ખરી અને ન પણ હાય, જે હાય તા પણ પેાતાના જ વચને સ્પર્શવાની એની મા દા છે. કેમ કે વ્યવહારમાગ એવે! જ ાય છે. જેમકે, જ્ઞાનની મહત્તા અને ઉપયોગિતા બતાવવી હેાય ત્યારે જ્ઞાનનું મહત્ત્વ કે ઉપચાગિત્ત્વ જે વવાય તે જ્ઞાનષ્ટિરૂપ જ્ઞાનવયને આભારી છે. તે વખતે, ક્રિયાને પણ સ્થાન છે. એની ખબર હોવા છતાંય જ્ઞાતનય (પ્રસંગનુરૂપ) જ્ઞાનની જ મહત્તા વવે, અને એમ કરવામાં એ કશુ ખેટુ કરતા નથી. હા, ખાટુ' કરતા તે ત્યારે કહેવાય કે જ્યારે પેતાની વાતને ગાવાની ધૂનમાં ક્રિયાની ઉપયોગિતાના સ્થાનને નષ્ટ કરી નાખે.
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૩ એકજ વસ્તુ પર જુદી જુદી દષ્ટિએ ઉત્પન્ન થતી જુદા જુદા યથાર્થ અભિપ્રાય, વિચારો. “નય' કહેવામાં આવે છે. એક જ મનુષ્યને જુદી જુદી અપેક્ષાએ કાકેભત્રીજો, મામા-ભાણેજ, પુત્ર-પિતા, સસરો-જમાઈ, વગેરે જે માનવામાં આવે છે તે સાદા વ્યવહારુ દાખલાથી “નય” ને યાલ આવી શકે છે. વસ્તુમાં એક ધર્મ નથી; અનેક ધમે છે. અએવ વસ્તુગત ભિન્ન ભિન્ન ધર્મોને લગતા જેટલા અભિપ્રાયો તેટલા “નો છે. જગતના વિચારોનાં આદાન-પ્રદાન બધે વ્યવહાર “નય છે. *
અનેકાન્તદષ્ટિથી વસ્તુ એના વ્યાપક સ્વરૂપમાં એ કેવા ધર્મોને ભંડાર છે તે સમજાય છે, અને વ્યવહારના વખતે એમાંની સમાચિત બાબત (ધર્મ) ને ઉપયે.ગ કરવામાં આવે છે, જે નયને પ્રદેશ છે.
એક જ ઘટ વસ્તુ; મળ દ્રવ્ય-માટીની અપેક્ષાએ વિનાશી નથી અથતુ નિત્ય છે. પરંતુ તેના આકારાદિરૂપ પર્યાય
જેમ સમુદ્રનું બિંદુ સમુદ્ર ન કહેવાય, તેમ અસમુદ્ર એટલે કે સમુદ્ર બહારનું પણ ન કહેવાય. કિંતુ સમુદ્રનો અંશ કહેવાય. જો સમુદ્રના એક બિન્દુને સમુદ્ર માનવામાં આવે તો એ બિન્દુ સિવાયનો સમુદ્રનો શેષભાગ અસમુદ્ર બની જાય ! અથવા જો સમુદ્રના દરેક બિન્દુને એક એક સમુદ્ર ગણવામાં આવે તો એક જ સમુદ્રમાં કરોડો સમુદ્રોને વ્યવહાર થવા લાગે ? હકીકતમાં એવો વ્યવહાર નથી.
એ જ પ્રમાણે આંગળીનું ટેરવું આંગળી ન કહેવાય તેમ આંગળી નથી એમ પણ કહેવાય છતાંય ટેરવું આંગળીને અંશ તે છે જ. આમ “નય” પણ પ્રમાણને અંશ છે.
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६४ (પરિણામોની દષ્ટિએ વિનાશી છે. આમ એક દષ્ટિએ ઘટને નિત્ય માનવે અને બીજી દષ્ટિએ અનિત્ય માને એ બને નો છે. અત્રે સમજી લેવું જરૂરી છે કે “Nothing extinguishes, and even those things which seein to us to perish, are, in truth, but Changed અર્થાત્ કોઈ પદાથ નાશ પામતું નથી. જે પદાર્થ નાશ પામતા આપણને દેખાય છે તે પણ વસ્તુતઃ કેવળ બદલાતા (પરિવર્તન પામતા, હોય છે. ટૂંકમાં Nothing is Produced, nothing is distroyed. Everything Change its form,
આત્મા નિત્ય છે એ નિઃશંક છે. કેમકે આત્માને નાશ થતો. નથી. આત્મા અનાદિ-અનંત, અનુત્પન્ન, અવિનાશી, સ્વંયભુ છે. પરંતુ તેના સંસારી જીવનમાં હંમેશા પરિવર્તન થતું રહે છે. આમા કેઈ વખતે પશુ જીવનને પ્રાપ્ત કરે છે તે કયારેક મનુષ્યાવસ્થામાં આવે છે. વળી કયારેક દેવભૂમિને શેકતા બને છે તે ક્યારેક નરકાદિ દુગતિમાં જઈ પડે છે. એક જ આત્માની પરિવર્તનશીલતા સૂચવે છે. અરે ! એક જ ભવ એક જ શરીરમાં પણ આત્માની ચાત્રા કાંઈ ઓછી પરિવર્તનશીલ નથી ! અવસ્થા. વિચાર, વેદના, ભાવના, હર્ષ, વિષાદ આદિના બાહ્ય તથા આંતરિક કેટકેટલાં પરિવર્તન થાય છે! દેડવારી આત્મા સતત પરિવર્તન ની ઘટમાળમાં ફરતે રહે છે. આ કારણને લીધે નિત્ય દ્રવ્ય રૂપ આત્માને કથંચિત અનિત્ય પણ માની શકાય. છતાં આત્માને એકાન્ત નિત્ય કે એકાન્ત અનિત્ય નડિ પરંતુ નિત્યનિત્ય માની શકાય.
બૌદ્ધદશનનું મંડાણ-જગત ક્ષણિક છે “અનિત્ય છે એવા
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૫
અનિયતના મત ઉપર થયેલ છે. જ્યારે વેદિક દર્શનનું મંડાણ બ્રહ્મ સત્ય જગત મિથ્યા એ નિત્યતાના મત ઉપર નકકી થયેલ છે વાસ્તવિક તો જગત જૈનદર્શને જણાવ્યા મુજબ નિત્યાનિત્ય ઉભય છે. પ્રવાહથી અનાદિ અનંત હોઈ તે નિત્ય છે. ઘટના બનાવથી સાદિ સાન્ત હોઈ તે અનિત્ય છે, પરંતુ વીતરાગતાની પ્રાપ્તિ સાધક કરવા ધારે તો બૌદ્ધદર્શનના અનિત્યવાદથી પણ કરી શકે છે અને વૈદિક દર્શનના નિત્યવાદથી પણ કરી શકે છે. સાધકને મતલબ વીતરાગતા પ્રાપ્ત કરવાથી છે. વીતરાગતા પ્રાપ્ત થાય તે સર્વજ્ઞતા અને નિર્વિકલતાની પ્રાપ્તિ થાય અને પરમાત્મા બનાય. વસ્તુના વિનાશી અર્થાત્ અનિત્ય-સ્વરૂપને લક્ષમાં લઈ વિનાશને જ દુઃખરૂપ સમજીએ અને તે પ્રત્યે વૈરાગ્ય કેળવી તે વિનાશી પદાર્થથી છૂટવાની પર થવાની સાધના સાધક કરી શકે અને વીતરાગ બની શકે.
તે જ પ્રમાણે સાધક વસ્તુના નિત્ય સ્વરૂપને લક્ષમાં લઈ નિત્યતા-અવિનાશીતામાં જ સુખ છે એમ સમજીને નિત્ય સ્વરૂપની પ્રાપ્તિની સાધના કરી સાધક નિત્યથી અમેદ થઈ શકે, અર્થાત્ વીતરાગ બની શકે.
આમાં પ્રથમ વિકલ્પ નિષેધાત્મક છે. જ્યારે બીજે વિકલ્પ વિધેયાત્મક છે. જૈનદર્શનમાં ઉભય વિકલપથી સાધના બતાડી છે. નિત્ય છે તેને નિત્ય સ્વરૂપે બતાડેલ છે. અને અનિત્ય છે તેને અનિત્યતાથી સ્વરૂપે બતાડેલ છે. અનિત્યથી છૂટવા અને નિત્યથી જોડાવા જણાવેલ છે. “સ્વમાં વશ અને પરથી ખસ” અને “સ્વને ભજને પરને તજ, એ આ સંદર્ભમાં જ ફરમાવેલ છે સ્વભાવ સ્વ છે તે અવિનાશી છે. આવવા જવાના સ્વભાવવાળું નથી. જ્યારે પર છે તે વિનાશી છે એને સંયોગ પણ છે અને વિગ પગ છે. પર આવવા
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
જવાના સ્વભાવવાળું છે. પર એ અપ્રાપ્ત છે. જ્યારે સ્વ, તે પ્રાપ્ત જ છે. માત્ર તે આવૃત્ત છે. જેને અનાવૃત્ત કરવાનું છે. અર્થાત્ પ્રાતની પ્રાપિત કરવાની છે. આમ જૈનદર્શને વીતરાગતા તરફનું બે પાંખે ઉડ્ડયન બતાડેલ છે કે જેનાથી લક્ષને શીધ્ર આંબી શકાય છે. જેનદશને સ્વનિત્યનું લક્ષ્યા કરવા અને પગલદ્રવ્યની અનિત્યતા પ્રતિ વૈરાગ્ય કેળવવા ફરમાવેલ છે.
દૂધ જેને અપેક્ષિત છે તેને દૂધ સાથે સંબંધ છે. ગાયના રંગ સાથે સંબંધ નથી. ગાય ધળી, લાલ, કે કાબરચીતરી હેય તેય દૂધ સહુ ગાયનું વેત જ હોય છે. તે જ પ્રમાણે વીતરાગતાના ઈચ્છુક સાધકને વીતરાગતાની પ્રાપ્તિથી મતલબ છે પછી તે વિનાશી પ્રત્યેના વૈરાગથી આવે અથવા સ્વયં ની અવિનાશીતાના લયપૂર્વક વીતરાગી પરમાત્મા પ્રત્યેના અનુરાગ ભક્તિથી આવે. ટૂંકમાં સાધકને મમથી મતલબ છે, ટપ ટપથી નહિ.
જે દ્રષ્ટિએ (દ્રવ્યદ્રષ્ટિએ) આત્મા નિત્ય છે તે દષ્ટિ અને જે દષ્ટિએ (ર્યાય દષ્ટિએ) આત્મા અનિત્ય છે તે ઉભય દષ્ટિ “ના” કહેવાય છે. વૈદિક દશને પણ આત્માને નિત્ય. કુટસ્થ કહેલ છે એટલે કે જેમ હથેડા ટીપાવા છતાં એર ણ તે એની એ જ અને એવી ને એવી જ એક આકારની રહે છે તેમ આત્મા તો એને એ જ રહે છે. આ કાર એરણ ઉપર જે બદલાય છે તે તે લેઢાના બદલાય છે. તેમ ભવચકમાં પીસાતા અને ટીપાતે આત્મા એ જ રહે છે પણ જે બદલાય છે તે આત્માના કલેવરે છે જે પુદ્ગલના બનેલાં હોય છે. ટીપાવા પીસવા છતાં આત્મા અજરામર, અવિનાશી, નિત્ય જ રહે છે.
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૭
નય જેમ દૃષ્ટિ અને વિકલ્પ છે તેમ સાધકને માટે તે દૃષ્ટિ-વિકલ્પ-નય એ અસાધારણ અભ્યંતર પેતીકું સાધન પણ છે. દૃષ્ટિ-વિચાર-વિકલ્પ આત્માના પેાતાના આધારે. ઉત્પન્ન થાય છે. અને પાતામાં જ સમાય છે. જ્યારે શરીર એ સચાગી પદાર્થ છે જે સચાગ બાદ વિયેાગને પામે છે. શરીર એ પર દ્રવ્ય એવાં પુદ્ગલ દ્રવ્યના ક ધાતુ બનેલ હોય છે. શરીર કાંઈ આત્મામાંથી બનતું નથી કે આત્મામાંથી ઉત્પન્ન થતું નથી.
આવા આ ચેનુ નિરૂપણ એટલે વિચારાનું વર્ગી કરણ નયવાદ એટલે વિચારમીમાંસા, આમ વિકલ્પ દ્રષ્ટિ કે જેને નય કહેવાય છે તે નયના અનંતા ભેદ છે. એ અનંત નચે ના. સમાવેશ સાતસે નચે!માં થાય છે અને એ સાતસા નચે ને સમાવેશ મુખ્ય સાત નયેામાં કરવામાં આવે છે જે શાસ્ત્રીય પરિપાટી છે. બાકી એ સાત નયેાના સ`કેાચ માત્ર એ નયેામાં પણ થાય છે જે એ નયે! ‘ દ્રવ્યાથિક નય ’ અને ‘ પર્યાયાર્થિ ક નય ’ તરીકે પ્રસિદ્ધ છે. વળી એક બીજી વિચારસરણી અનુસાર એ સાત નયેનું વર્ગી કરણ ‘વ્યવહાર નય’ અને નિશ્ચય નય’ પણ થાય છે.
(
· What is it ? ' અર્થાત્ તે શું છે ? ' પ્રશ્નથી દ્રવ્યને જાણી શકાય છે અને ‘How is it ? ’ તે કેવુ* છે ? ? પ્રશ્નથી દ્રવ્યના પર્યાયને જાણી શકાય છે. આપણા સહુ સંસારીનું વાસ્તવિક જીવન શુ? ’ અને ‘ કેવું?’ એ જ દ્રવ્યાર્થિ ક અને પર્યાયાર્થિ ક નય ચુક્ત છે : સાત નય નીચે. મજમ છે :
*
(૧) નૈગમ નય (૨) સ'ગ્રહ નય (૩) વ્યવહાર નય
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૮
(૪) ૠજુત્ર નય જેના બે વિભાગ સ્થૂલ (૫) શબ્દ નય (૬) સમભિરૂદ્ધ નય અને (૭)
અને ક્રમ છે. એવ ભૂત નય.
આમાંના પ્રથમ ચાર નયે દ્રવ્યાર્થિ ક ન’ છે. જ્યારે પછીના ત્રણ નચે ‘પર્યાયામક નય' છે. આ દ્રવ્યાકિ અને પર્યાયાર્થિ ક નયના ભે સ્થૂલ અને સૂક્ષ્મની અપેક્ષ.એ છે. દ્રવ્યાનિયા અભાગ્ય છે. ત્યારે પર્ચાચકના ભાગ્ય છે.
કાની શરૂઆત (મા)િ એ નાગમ નય છે. જ્યારે કા ની પણ ત; સમાપ્તિ) જે એવભૂત નય છે ને કાના વચલ! તમક્કા (Stages) જે છે તે ઉપર જણાવ્યા મુજબના બીથી લઈ ! સુધીના પાંચ નયેા છે. વળી જે ઉત્તરાત્તર વિકાસના કાર્યકારણના તબક્કા છે.
(અ) નૈગમનય એટલે બધાં કારણ-કાર્યનું પર ંપરા છે, પાવે છે.
(7) વાવ્યાં મધાં નયા એ કારણ-કાર્યની પીજ અયંત્
(૪) જ્યારે એવભૂત નય એ તમ કાર્યો છે, સસામાં માાર્થ ક વ ભૃત નય ઇંજ નહિ
ત્યાં કાર્યો-કારણની પર પરા એવી અંતમ સિદ્ધિ ત્યાં છે જ નહિ.
ચાલુ રહે છે અને શ્વાત્ય તક
પારમાર્થિક એવ ભૂત નય માત્ર મોક્ષમાર્ગમાં સિંધ્ધત્વ હંત પરમાત્મતત્ત્વની પ્રાપ્તિ થવી તે છે.
આ નયામાં માહીયના ૧૬ કષાયા અને ૯ નેકા અને હણવા માટે જે નય સાધનામાં કામમાં આવે તે
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૯ સુનય છે. સુનયને સાધન બનાવીને આપથે અવિકારી, અવિ. નાશી, વીતરાગી બની પારમાર્થિક એવંભૂત નયમાં જવાનું છે.
પદાર્થના ગુણધર્મને અનુલક્ષીને સુનય-કુનયના ભેદ નથી. “શું જોઈએ છે ?' એના સંદર્ભમાં સંસાર નથી. પરંતુ દશ્ય પદાર્થ જઈને એના સ્વ પર કેવાં ભાવ કરીએ છીએ એ ઉપર સંસારભાવ કે મેક્ષભાવ સમજવાનું છે. માટે જ દેહભાવ એ કુનય છે અને આત્મભાવ એ સુનય છે.
કોઈપણ પદાર્થને રાપૂર્વક જે જાણ નહિ, અને જોયા જાણ્યા પછી રાગ કરવો નહિ એ “સુનય દ્રષ્ટિ છે, જ્ઞાતા દ્રષ્ટા ભાવ એ “સુનય દષ્ટિ’ રાગભાવ હઠાવવા તે સુનય” છે.
સંસારમાં જેટલા જેટલા આપણા દેહભાવ-મેહભાવ છે, તે સઘળા “કુનય” છે, જે “મિચ્છા દર્શન છે આત્મભાવ, આધ્યાત્મિક ભાવ એ “સુનય છે.
અગાઉ જણાવ્યા મુજબ આ નાની વહેંચણી બીજા બે ભેદ નિશ્ચયનયમાં અને વ્યવહારનયમાં પણ કરવામાં આવી છે. નિશ્ચય એટલે અત્યંતરદશા. અર્થાત્ : અત્યંતર એવું અંતઃકરણ કે મનોવેગ જ્યારે વ્યવહાર એટલે દેહ અને દેહ થકી થતી કિયા.
નિશ્ચયનય એટલે દ્રવ્યની સાથે ગુણ-પર્યાયને વિચાર, અર્થાત્ આત્માની સાથે જ્ઞાન-દશન–ચારિત્રને વિચાર કર. તે નિશ્ચયનય. એ ગુણ અને ગુણીની અભેદતા પ્રતિ નિર્દોષ કરે છે. જ્યારે વ્યવહારનય ગુણ અને ગુણ અર્થાત્ ગુણપર્યાય અને દ્રવ્ય વિષેના ભેદ પ્રતિ નિર્દેષ કરે છે.
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७०
નિશ્ચયનયનું કાર્ય કરવા માટે વ્યવહાર નયને આશ્રય લે પડે છે. પૂર્ણ નિશ્ચય પામ્યા પછી વ્યવહાર નયના ટેકની આવશ્યકતા રહેતી નથી. કાંઈ કરવાનું જ્યાં હોય
ત્ય ટેકે જોઈએ. સકિયતા છે ત્યાં વ્યવહાર છે. શુદ્ધ નિશ્ચય સ્વરૂપ અક્રિય સ્વરૂપ છે. (૧) ગમ નય -
| ર મ રૂતિ નીમ ગમ એટલે કે નિગમ અર્થાત્ કલ્પના. ગમનયને નથી ભૂતકાળની મર્યાદા કે નથી ભવિષ્યકાળની મર્યાદા.
ગમનય ઉપચારિત સત્ય માને છે. નિગમન, અંશ, આરોપ ઉપચાર) સંકલ્પને જેમ માને છે તેમ જડ દ્રવ્યને રૌતન્ય માને છે અને ચેતન દ્રવ્યને જડ માને છે. નેગમનય ઉપચરિત સત્યને માને છે, તે અનુપરિત સત્યની અપેક્ષાએ છેટું ઠરે છે. બાકી વ્યવહારની અપેક્ષાએ સાપેક્ષપણે ઉપચરિત સત્ય પ્રમાણે જ્ઞાનનો વિષય અને વેદનને. વિદ્ય બને છે. આત્મા અને પુદ્ગલ રકંધ (દેડ-શરીર)નું જે મિશ્રણ થયેલું છે, એમાં જડ અને ચૈતન્યને ભેદ સમજવે સહેલું છે, પરંતુ રૂપી (પુદ્ગલ સ્કંધ) અને અરૂપી (આત્મા) ને ભેદ સમજ ઘણે કઠિન છે. છતાં જડને ચેતન કહેવું અને ચેતનને જડ કહેવું તે ધમતર નિગમનય અથવા આરોપ નગમનાય છે. અત્રે ઉપચારિત શબ્દને ખુલાસો કરી લઈએ કે જે નીકળી જાય, ટળી જાય છે તે ઉપચરિત કહેવાય છે. સાધ્ય પ્રાપ્ત થતાં સાધન નીકળી જાય –ટળી કે છૂટી જાય છે. એટલે સાધના ઉપચરિત કહેવાય. સાત નામાં જે ગમનય નહિ સ્વીકારીએ તે જગત વ્યવહાર
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૧ ચાલી નહિ શકે. હું શરીર છું.” એ જડમાં ચેતનને આપ-ઉપચાર છે અને હું સિદ્ધ સ્વરૂપ છું.” – “વટું aહાડમિ ' એ સંક૯પ છે જડ-ચેતન, ચેતન–જડ એ બધું ગમનય આશ્રિત ઘટે છે. ન એટલે એક નહિ. એકથી અધિક દષ્ટિએ એટલે ગમનય. એક દષ્ટિ બતાવે તેને નય કહેવાય. પણ બીજી દષ્ટિએ જે અપલાપ કરે તો તે નયાભાસ કહેવાય.
ગમનયના મુખ્ય ત્રણ પેટા ભેદ છે.
(બ) સંક૯૫ નગમ (a) અંશ નિગમ (#) આરોપ (ઉપચાર) નૈગમ.
(બ) સંક૯પ નૈગમ – એક વ્યક્તિ સુરત જવાની તૈયારીમાં છે તે સમયે તેને કેઈ સંબંધી આવી પૃચ્છા કરે કે શું કરે છે? ત્યારે તે જવાબ દેશે કે હું સુરત જાઉં છું !
અથવા એક વ્યક્તિએ ચોરી કરવાનો સંકલ્પ કર્યો, તે તેને ધર્મશાસ્ત્ર ચેરી ન કરી હોવા છતાંય ચોરી કર્યા જે દેષ લાગે એમ ફરમાવશે. આ નય અનુસાર ‘ચિમા કૃતમ્ કરાતું હોય તે કર્યું કહેવાય છે.
સહજાનંદી શુદ્ધ સ્વરૂપ અવિનાશી હું આત્મસ્વરૂપી” “બહૂ પ્રગ િ? સિદ્ધ સ્વરૂપ છું” એ સંકલ્પ ગમનન્ય છે.
() અંશ નૈગમ:- એક પુરુષના ધોતિયાને કે એક સ્ત્રીની સાડીને સહેજ અગ્નિને તણખે લાગતાં કે જરા બળતાં તે પુરુષ કે તે સ્ત્રી એકદમ ચકી જઈ બેલે છે
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૨
મારું ધેતિયું બળી ગયું” કે “મારી સાડી બળી ગઈ.” એ જ પ્રમાણે ખુરશીને એક પાયે ભાગી જતાં ખુશી ભાગી ગયાનું કહેવાય છે.
(૨) આપ નેગમ :- ઉપચારનગમ –
આજે દિવાળીના દિવસે તીર્થકર ભગવંત મહાવીર સ્વામી નિર્વાણ પામ્યા, અથવા આજે ચૈત્ર સુદી તેરસે ભગવાન મહાવીર જગ્યા એ કથતમાં વર્તમાન ઉપર ભૂતકને આરોપ ઉપચાર કરવામાં આવે છે. પ્રતિમાની અંજનશલાકા અર્થાત્ પ્રાણપ્રતિષ્ઠાએ પ્રતિમામાં પરમાત્મ ભગવંતને આરે –ઉપચાર છે. પ્રતિદિન પ્રભુ જન્મોત્સવની ઉજવણી તે સ્નાત્ર મહેસવ એ પણ ઉપચાર નિગમ નય છે.
જડ એવા શરીરને હું માનવું તે જડમાં ચેતનને આરોપ છે, આને દેહાત્મક બુદ્ધિ અર્થાત્ શરીરમાં આત્મબુદ્ધિ સચ્ચિદાનંદભાવ કર્યો કહેવાય. જેમ શરીરમાં આત્મબદ્ધિ જીવ કરે છે તેમ ભેગ-સામગ્રી–ધનાદિમાં પણ જીવ આત્મબુદ્ધિ કરે છે. આ જ કારણથી એટલે કે આ નયને અનુસરીને જ શરીરમાં આત્મબુદ્ધિ હોવાથી શરીરની હાનિ ને જીવહિંસા ગણાવેલ છે અને ભાગસામગ્રીમાની આત્મબુદ્ધિ ને કારણે ભેગસામગ્રી-ધનાદિના અપહરણને ચેરી ગણાવેલ છે.
જીવે જેમાં આત્મબુદ્ધિ કરી છે તેની હિંસા, ચેરી કરવા નહિ અને તે માટે થઈને જૂઠું બોલવું નહિ. હિંસા ચેરી-અસત્યાચરણ (જૂડું) કરવા નહિ ને તે માટે કરીને. પિતે કશાને પરિગ્રહ રાખે નહિ યા તે અ૮૫ ૨ ખવે તેમજ કશાની કામના–ઈરછા (મૈથુન) રાખવી નહિ.
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૩
(૧) હિંસા-કરવી નહિ (૨) ચેરી કરવી નહિ (૩) જૂઠું બોલવું નહિ (૪) પરિગ્રહ (સંઘર)રાખવો નહિ (૫) ભેગ ભેગવવાની ઈચ્છા અર્થાત્ કામના રાખવી નહિ. એ પાંચ વ્રત (પ્રતિજ્ઞા પચ્ચખાન)ની પાલના તે પાંચ બાહ્યવ્રત છે એ નૈગમનયને અનુસરીને છે. બાકી આત્મા મરતે નથી, હણાતો નથી તે આત્માને હો-હિંસા કરી કેમ કહેવાય? બધું પર છે, કેઈનું કાંઈ નથી તે ચોરી કરી કેમ કહેવાય? એ સ્થિતિ તે નિશ્ચય સ્વરૂપની છે. આત્માના પરમ આત્મ સ્વરૂપની એ સ્થિતિ છે, જ્યાં સાધના નથી પણ સિદ્ધ અવસ્થા છે. વર્તમાનમાં તે જીવ સાધક છે અને સાધકને સાધનામાં નયાશ્રિત વ્યવહાર હોય જેને અનુસરીને એ પાંચ વ્રત છે. નયાતીત દેહાતીત થઈ અદેહી સિદ્ધ થયે નય વ્યવહાર ન રહે.
કવિ કાલીદાસ હિન્દને સેકસપિયર છે.” સુખદુઃખના સાથીને કહેવું કે તે મારો જમણો હાથ છે, વહાલી પુત્રીને આંખની કીકી કહી સંબેધવી, સુંદર સ્ત્રીને મૂર્તિમાન સૌંદર્ય તરીકે લેખવી કે.
'त्वं जीनितं, त्वमसि मे हदयं द्वितिय
त्व कौमुदी नयनयोरमृतं त्वमझे ।' તું મારું જીવિત છે, મારું બીજું હૃદય છે, મારાં નેત્રોની ચન્દ્રિકા છે, મારા અંગને અમૃતરૂપ છે એવા ઉદ્દબોધન કરવા તે સર્વ ઉપચાર નિગમનયનાં ઉદાહરણ છે. પુરુષસિંહાણ.”, “પુરુષવર પંકરિયાણું”, “પુરૂષવર ૧૮
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૪
ગ હુશ્લિણ' એ ભગવાનનાં વિશેષણા ઉપચારનીંગમનય છે. રિઝવ એકનાં કાગળિયાં કે ચેકથી થતે. નાણાવ્યવહાર એ પણ ઉપચાર નૈગમનય છે.
આમ વિવિધ લેકરૂઢિ અને લૌકિક સાંસ્કારના અનુ સરણમાંથી જન્મનારા વિચાર-વાજ્યાપારા નૈગમનયની કાટીમાં મુકાય છે.
નૈગમનય ધમ અને ધમી પૈકી કાઈ એકને ગૌણરૂપે અને બીજાને મુખ્યરૂપે ગ્રહણ કરે છે, જેમકે જીવના ભેદ પ્રભેદના નિરૂપણમાં એના જ્ઞાનાદિ ગુણે!ના વનમાં જીવ ગૌણરૂપ હાય છે.
ગુણ–ગુણી, ક્રિયા–ક્રિયાવાન, અવયવ અવયવી તથા જાતિ-જાતિમાન એમની વચ્ચેના તાદાત્મ્ય (અભેદ-તદ્દરૂપતા) ને આ નય સ્પતા નથી. એ બધાં વચ્ચે (જેમ કે ગુણ અને ગુણી વચ્ચે) એ ભેદને જુએ છે. એમનામાંના (ગુણ-ગુણી વગેરેમાંના) કાઈ એકને મુખ્યપણે તે બીજાને ગૌણપણે કલ્પવાની આ નયની સરણી છે.
આ નૈગમનય દ્વારા સાધકે સાધનામાં આત્માને પરમાત્મા માની તેનું લક્ષ્ય કરવાનુ છે અને નૈગમનયથી સંસારમાં સંસારભાવે દેહને આત્મા માની જીવીએ છીએ તેવા જીવનથી છૂટવાનુ છે. સંસારી જીવ ભલે સ્વરૂપ અભાનમાં વર્તતા હાય તા પણ જેમ એનામાં દેહભાવ પ્રવર્તે છે તેમ સાથે સાથે એનામાં સત્તામાં સિદ્ધ સ્વરૂપ પણ પ્રવર્તે છે એવુ નૈગમનય જણાવે છે.
પ્રતિક્ષણે કાંઈ જીવ સ્વ દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવમાં નથી
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૫
વિચરતે. પરંતુ જીવ બીજા એટલે કે પર દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળભાવમાં જ બહુધા વિહરતા હોય છે. આથી નૈગમનય અજીવને જીવ પણ કહે છે અને જીવને અજીવ પણ કહે છે. એટલે કે નૈગમન, ઉપચારથી બધું બધામાં ઘટાવી આપે છે. ઉપચરિત તવથી અનુપચરિત તવને ખ્યાલ આવી શકે; જે સાધકને સાધનાનું સાધન છે. ત્રણે કાળના એટલે કે સર્વકાળનાં સર્વ દ્રવ્ય, સર્વક્ષેત્ર અને સભાનું સમસ્તીકરણ અર્થાત્ એકીકરણ (ખીચડે) મૈગમનય કરે છે. શું, શું નથી ? બધું, બધું છે!” એમ નગમનય કહે છે. જ્ઞાતા-દ્રષ્ટાભાવને સમસ્ત વિશ્વ સાથે એક જ સમયે સંબંધ છે. તેમ કર્તા કતાભાવે સમસ્ત વિશ્વ સાથે કર્મ-કિયા–અને કમથી સંબંધ છે. નૈગમનય મૂળથી ઉઠાવે છે અને કાર્ય સુધી પહોંચાડે છે.
પૂર્ણ જ્ઞાતા-દ્રષ્ટા ભાવ કે જેમાં સમગ્ર વિશ્વનું જ્ઞાન અકમથી એક સમયે છે તેમજ પોતાના સ્વ. સ્વરૂપનું સ્વયંને વેદન એક જ સમયે અકમથી એકસરખું છે. જયારે કર્તા–ભેકતાભાવ કે જેમાં બધું છે પરંતુ કમથી છે, એક પછી એક છે અને કર્મસંગથી છે. (૨) સંગ્રહનય -
“સામાન્ય, તત્વને આશ્રીને અનેક વસ્તુઓનું સમેટીને એકરૂપે ગ્રહણ કરવું એ સંગ્રહનય છે. જડ અને ચેતનરૂપ અનેક વ્યક્તિઓમાં જે સતરૂપ “સામાન્ય” તત્ત્વ રહેલું છે તે તત્ત્વ ઉપર નજર રાખી બીજા વિશેને લક્ષમાં નજર રાખી બીજા વિશેને લક્ષમાં ન લેતાં એ બધી વિવિધ વ્યક્તિઓને એકરૂપ સમજી એમ વિચારવું કે સરૂપ વિશ્વ
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૬ એક છે કારણ કે સત્તા વિનાની કઈ વસ્તુ નથી, તે સંગ્રહનયની દષ્ટિ છે.
એક આત્મા છે એ કથનથી વસ્તુતઃ બધાને એક આત્મા સિદ્ધ થતું નથી. પ્રત્યેક શરીરમાં આત્મા જુદો જુદો છે. છતાં બધા આત્માઓમાં રહેલ સામાન્ય ચૈતન્યત્વને આશ્રીને એક આત્મા છે એવું કથન થાય છે, જે સંગ્રહનયની દષ્ટિ છે. સર્વ આત્માનું પરમ આત્મ સ્વરૂપ એકસરખું છે એ દષ્ટિ એ પણ “એક આત્મા છે એ કથન સંગ્રહનીય છે.
અથવા તે સમાનતાનું– એકાત્માનું જે દર્શન છે તે સંગ્રહનય છે, એ અભેદદષ્ટિ છે અને તે દિવ્યદૃષ્ટિ છે. જ્યારે વિષમતાનું દર્શન એ વિશેષતા-વિશિષ્ટતાનું દર્શન છે. એ વ્યવહાર નય છે અને તે ભેદદષ્ટિ છે યા પર્યાય. દષ્ટિ છે.
જીવ માત્રને જીવ તરીકે જોવા એ દ્રવ્યદષ્ટિ-અભેદ દષ્ટિ છે. જે સંગ્રહનય છે, પણ તેમાં પ્રાણ-પશુપંખી, માનવ દેવ; એશિયાવાસી, યુરોપવાસી, અમેરિકાવાસ, ગેર-કાળે ઊંચ-નીચ, જાત-કુળ, ભારતી, ચીની, રૂસી, યુરોપી, અમેરિકી, હિંદુ-મુસ્લીમ-જેન-બૌદ્ધ,-ઈસાઈ, સ્ત્રી-પુરુષ, સંન્યાસી-સંસારી. રમણલાલપ૫નાલાલ. ઇંદિરા-કમલા આદિના ભેદ પાડી જેવું તે પર્યાયદષ્ટિ છે જે વ્યવહાર નય છે. ' સંગ્રહનય સામાન્ય તત્ત્વને આશ્રિત હેઈ, સામાન્ય જેટલું વિશાળ એટલે તે સંગ્રહનચવિશાળ અને સામાન્ય જેટલું નાનું એટલે તે સંગ્રહનય ટૂંકે પણ જે જે વિચારો
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૭ સામાન્ય તત્વને લઈને વિવિધ વરતું જૂથોનું એકીકરણ કરવા તરફ પ્રવર્તતા હોય તે બધાજ સંગ્રહનયની શ્રેણીમાં મૂકી શકાય.
સંગ્રહનય દ્વારા જેમ સંસારમાં બધાને સંસારી જી. માનીએ છીએ એમ સાધનામાં સાધકે સર્વે ને સિદ્ધિ સ્વરૂપે જોવા જોઈએ. તે સર્વ રજુ હું 2હ્યું છે કામવ7 સર્વ ભૂતેષુ પરિ સંપત્તિ છે બધે બ્રહ્મદષ્ટિ કેળવવી જોઈએ. આ સંગ્રહનીની સાધના છે. (૩) વ્યવહાર નય
સામાન્યરૂપે નિર્દિષ્ટ કરાયેલી વસ્તુ વિગતવાર ન સમજી શકાય માટે તેની વિશેષ સમજ આપવા માટે વિશેષ પ્રકારે તેના ભેદ પાડી તેનું પૃથ્થકરણ-વિભાજીકરણ કરી બતાવનાર વિચાર વ્યવહારનય છે. ટૂંકમાં એકીકરણરૂપ બુદ્ધિવ્યાપાર એ સંગ્રહનય છે અછે પૃથક્કરણરૂપે બુદ્ધિવ્યાપાર એ વ્યવહારનય છે. ઉપરાંત લેક રૂઢિ અનુસારનું કથન પણ વ્યવહારનય છે, એટલું જ નહિ પણ જે પ્રમાણેનું મંતવ્ય અભિપ્રાય છે, જ્ઞાન છે તે પ્રમાણેનું વર્તન તે વ્યવહારનય છે.
ઘઉં વીણ ! એ કથન લેકરૂઢિ અનુસારના વ્યવહાર નયનું ઉદાહરણ છે. ક્રિયા કાંકરા વીણી છૂટા પાડવાની થાય છે પણ વ્યવહાર “ઘઉં વીણ!” એમ કહેવાને છે. મા, બા, ભાભી કે કાકી યા બેન કહેવાનો રિવાજ છે. મા એ બાપની પત્ની છે તે સાચી વાત છે પણ એ રીતે માની. ઓળખ આપવાને વ્યવહાર નથી.
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૮ સંસારમાં સરખે સરખાના સહવાસમાં રહીએ છીએ. જે કાંઈ કલા આદિ મેળવવા, કેળવવા હોય તે કલાકાર કલાપીપાસુના સાનિધ્યમાં–સંગમાં આવીએ છીએ તેમ સાધકે સાધનામા સત્સંગ કરે જોઈએ. જેઓએ બ્રહ્મ દૃષ્ટિ કેળવી છે. જેઓ બ્રહ્મોત્રી (પંડિત), બ્રહ્મવિદ્ (જ્ઞાની), બ્રહ્મનિષ્ઠ (સર્વજ્ઞ) છે તેઓના સંપર્કમાં આવવું, તેઓના સાનિધ્યમાં રહેવું, એમના પડખાં સેવવાં જોઈએ.
એ માટે થઈને જ દર્શનાચારનું પાલન છે. એમ કરવાથી લક્ષ્યાંતર થતું નથી અને લક્ષ પ્રતિ આગેકૂચ જારી રહે છે. અધઃપતન ન થતાં મેળવેલા ગુણનું રક્ષણ-પાલન થાય છે અને ગુણમાં વિકાસ થાય છે-ઉત્થાન થાય છે.
મંદિર-મૂતિ–આગસનું સેવન-પૂજન કરવું, દેવ-ગુરૂધર્મનાં આદર, સ-કાર, બહુમાન કરવાં, આમાના સાચા પરમ આત્મસ્વરૂપને જાણવું ને એને નિર્ણય કરે તથા તેનું લક્ષ્ય રાખીને લક્ષ પ્રાપ્ત કરવા પ્રવૃત્ત થવું–તત્પર થવું તેમજ લક્ષ્યાંતર ન થઈ જાય તે માટે થઈને જ દર્શાનાચાર, જ્ઞાનાચાર, ચારિત્રાચાર, તપાચાર, વિચાર એ પાંચ પંચાચારનું સેવન અને પાલન કરવારૂપ વ્યવહાર છે. જેને મોક્ષની ઈચ્છા છે અને જેને મેફાનું લક્ષ્ય થયું છે તે જ સાચે, ખરે ધમી છે- સાધક છે.
ચતુર્વિધ (સાધુ–સીદવી શ્રાવક અને શ્રાવિકા સંઘની સેવામાં રહેવાથી લક્ષ્યાંતર થતું અટકે છે અને લક્ષ પ્રતિ પ્રગતિ થાય છે. અને સંગ છૂટી જાય તે. સત્સંગ થયે કહેવાય. આ છે સાધકને સાધનામાર્ગને વ્યવહાર.
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૯
(૪) ઋજુસૂત્ર નમ:
વસ્તુના માત્ર વર્તમાન પર્યાય તરફ આ નય લક્ષ ખેંચે છે. જે વિચાર ભૂત અને ભવિષ્યકાળને બાજુએ મૂકી માત્ર વર્તમાનકાળને સ્પર્શે તે “રાજસૂત્ર” નય છે. આ નય કેવળ વર્તમાનકાળને માન્ય રાખે છે. ભૂતકાળ અને ભવિષ્યકાળને તે અપલાપ કરે છે. આ નયની દષ્ટિએ વર્તમાન સમૃદ્ધિ સુખનું સાધન થતી હોવાથી તેને સમૃદ્ધિ કહી શકાય. પરંતુ ભૂત સમૃદ્ધિની સ્મૃતિ કે ભાવી સમૃધ્ધિનાં સપનાં વર્તમાન સમયે સુખ સગવડ પૂરી પાડનાર ન હોવાથી તેને સમૃદ્ધિ ન કહી શકાય. એ તો નવાબી ગઈ અને નવાબ રહી ગયા કે ભેંસ ભાગોળે ને છાશ છાગોળે જેવી વાત કહેવાય. કેઈ ગૃહસ્થી સાધુધર્મની શુભ મનેદશાવાળ હોય ત્યારે તેને આ નય સાધુ કહે અને કેઈ સાધુ ને વેષમાં રહેવા છતાં અસંયમી વૃત્તિવાળો હોય ત્યારે તેને આ નય સાધુ ન કહેતાં અવતી જ કહે. સામાન્ય યિકમાં રહેલી વ્યક્તિ જે બૂરા વિચારમાં હોય તે તે આ નય અનુસાર હૈઢવાડે ગયે” કહેવાય.
* આ ઋજુસૂત્ર જ્યના પાછા બે ભેદ થુલ જજસૂત્ર નય અને સૂફમ રાજુસૂત્ર નય છે. એક સમય માત્રના વર્તમાન પર્યાયને ગ્રહણ કરનાર સૂક્ષ્મ ત્રાજુસૂત્ર નય છે જે sharp Present tense-તત્સમયે જ સ્વીકારે છે. અર્થાત વર્તમાન પળના પર્યાયને જ ગ્રહણ કરે છે. જ્યારે સ્થૂલ જુસૂત્ર નય અનેક સમયના વર્તમાન પર્યાયને ગ્રહણ કરે છે; ઉદાહરણ તરીકે મને ૪૯ વર્ષ થયાં એ સ્થૂલ જુસૂત્ર નય અનુસારનું
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૦ કથન છે જ્યારે મને ૫૦ મું વર્ષ ચાલે છે એમ કહેવું તે સૂક્ષ્મ જુસૂત્ર નય અનુસારે કથન છે.
યુધિષ્ઠિરે જ્યારે યાચકને થોડા સમય બાદ આવવા કહ્યું અને તે સાંભળી ભીમે ઘંટનાદ કર્યો જેનું કારણ યુધિષ્ઠિરે વિચારતાં ભીમે ખુલાસો કર્યો, કે આપે કાળ ઉપર વિજય મેળવ્યું તેની ખુશાલીને ઘંટનાદ છે તે આ જુસૂત્ર નયનું ઉદાહરણ છે. સાધુ ભગવંતે “વર્તમાન જે” શબ્દનો પ્રયોગ કરે છે તે પણ આ બાજુસૂત્ર નયનું ઉદાહરણ છે. સ્થૂલ રાજસૂત્ર નય રાજગાદીએ રહેલ રાજાને જ રાજા કહે છે અને સૂક્ષ્મ જુસૂત્ર નય રાજચિહનયુકત ગાદીનશીન રાજસત્તા સહિતના રાજાને જ રાજા કહે છે. આમ નિશ્ચિત વર્તમાન સ્વરૂપ વર્તમાનકાળને જ ત્રાજુસુત્રનય પ્રધાનતા આપે છે જે વર્તમાનકાળને જ આવશ્યક સાધન ગણવા તરફ નિર્દેશ કરે છે. સૂફમ જુસૂત્ર નય અને એવંભૂતમાં નયના વર્તમાનકાળને ભેદ એ છે કે સૂક્ષ્મ ઋજુસૂત્ર નય માનસિક છે જ્યારે એવંભૂત નયને વર્તમાન અંતિમ બાહા દ્રશ્ય સહિત કાર્યરૂપ છે. (૫) શબ્દનય -
શબ્દનયમાં શબ્દ એટલે આખું વ્યાકરણશાસ આવે. શબ્દનયમાં લિંગભેદ એટલે કે પુરુષ (પુલ્લીંગ), શ્રી (શ્રી લીંગ), નપુંસક, કાળભેદ અર્થાત્ ભૂતકાળ, ભવિષ્યકાળ, વર્તમાનકાળ, વચનભેદ એટલે કે એકવચન, બહુવચન તથા કારકભેદ એટલે કે સાત વિભક્તિ આવે છે.
આ નય પર્યાય (એકાW) વાચી શબ્દોને એકાWવાચી માને છે. પણ કાળ, લિંગ વિગેરેને ભેદ જે પડતે હોય
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૧ તે તે ભેદને લીધે એકાઈવાચી શબ્દોને પણ અર્થભેદ માને છે. પોતાના સમયમાં મુંબઈ નગરી મેજૂદ હોવા છતાં પૂર્વ કાળની મુંબઈનગરી જુદા પ્રકારની હોવાથી તે સમયની મુંબઈ નગરીનું વર્ણન કરવું લેખકને પ્રસ્તુત હોવાથી તેને
હતી” લખે છે તે કાળભેદે અર્થભેદને વ્યવહાર આ નયને આભારી છે.
જે શબ્દ જે અર્થને (વસ્તુને) વાચક કે સૂચક હોય તે અર્થને-તે વસ્તુને દર્શાવવા તે જ શબ્દ વાપરવાની શબ્દનય કાનજી રાખે છે. એ વસ્તુ ગમે તે વ્યક્તિ (પાણી અથવા પદાર્થ) હોય, ગુણ હેય, કિયા હોય કે સંબંધ હોય. પ્રાણીઓ વ્યક્તિઓમાં નર અથવા નારી કે નાન્યતર ( લિંકાન) ભેદ હશે તે તે દર્શાવવા પ્રસ્તુત નય જુદા જુદા શબ્દ પ્રયોગ કરશે. જેમકે પુરુષ–સ્ત્રી, પોપટ–મેન, મેર-ઢેલ, પુત્ર-પુત્રી આદિ. એકબીજાની સરખામણીમાં મોટા-નાના પરિમાણભેદ દર્શાવવા આ ની જુદા જુદા શબ્દોનો પ્રયોગ કરશે. જેમકે ટેકરો, ટીંબે, ડુંગર, પહાડ, ચાલો-પ્યાલી ઈત્યાદિ એક જ વ્યક્તિ જુદી જુદી વ્યક્તિના સંબધે જુદું જુદું સગપણ ધરાવતું હશે તે તે વ્યક્તિના સંબંધમાં બોલાતા પ્રત્યેક સગપણ સંબંધ જુદા જુદા જણાવવા જુદા જુદા શબ્દો જેવા કે કાકે-ભત્રીજે, મા-ભાણેજ, પતિ-પત્ની, પિતા-પુત્ર, સસરા જમાઈ આદિને ઉપયોગ કરશે. કેઈ કિયા ભૂતકાળમાં થઈ હોય તે ભૂતકાળ, વર્તમાનકાળમાં થતી હોય તે વર્તમાનકાળ અને ભવિષ્યકાળમાં થવાની હોય તે ભવિષ્યકાળ વાપરવાની કાળજી શબ્દનય લેશે. વસ્તુ કે વ્યક્તિ એક હશે તે એકવચન અને એકથી અધિક હશે તે બહુવચન યા તે
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૨ માનાર્થે બહુવચની શબ્દને પ્રયોગ કરશે. કારક સંબંધ હશે તે તે દર્શાવવા તેને અનુરૂપ વિભકિત “શબ્દનય વાપરશે.
અહીં પ્રસંગત ઃ જણાવવું ઉપયોગી છે કે જે પ્રસંગે જે નય ઉપયોગી હોય તે પ્રસંગે તે નયનું પ્રાધાન્ય સ્વીકાર્યા સિવાય ઈલાજ નથી. વ્યવહારનયના પ્રસંગે સંગ્રહનયને ઉપયોગ કરીએ તે પત્ની, માતા, બહેન, પુત્રી. શેઠ, નેકર આદિને ભેદ રહેશે નહિ અને અનેક ગેટાળા થશે. સંગ્રહ નયના સ્થળે કેવળ વ્યવહારને ઉપયોગ કરવામાં આવે તે ઠામ ઠામ જુદાઈ જ જુદાઈ જણાશે. અને પ્રેમભાવનાને હાસ થઈ છીનાઝપટીને ઉત્તેજન મળશે. જ્યાં શબ્દનયની ઉપયોગિતા છે. ત્યાં નિગમનને લાગુ પાડતાં જેનામાં સાધુવના કાંઈ નહિ હોય એવા કેવળ સાધુવેશધારીને નૈગમનયવાળે સાધુ કહેશે, જ્યારે વેશ ઉપરાંત બાહ્ય સાવાચાર-બાહ્યક્યિાનું પાલન કરનારને વ્યવહારનયવાળે સાધુ કહેશે, પરંતુ શબ્દનયવાળે તો તે ઉભય દંભી ગણી અસાધુ જ કહેશે અને જેમાં ખરી સાધુતા હશે તેને જ સાધુ કહેશે. આવા પ્રસંગે મુખ્યતા શબ્દનયની છે. એટલે કયા પ્રસંગે કયા નયનો ઉપયોગ યોગ્ય ઠરશે તેને વિવેક પૂર્વક વિચાર કરવાની પ્રત્યેક પ્રસંગે આવશ્યકતા રહેશે.
શબ્દનય એક અર્થને કહેનાર અનેક જુદા જુદા પર્યાયવાચી શબ્દમાંથી કઈ પણ એક શબ્દને તે અર્થ દર્શાવવા વાપરવાનું અગ્ય લેખ નથી. પરંતુ ઉપર જણાવ્યા મુજબ તે કાળ, લિંગ સંખ્યા આદિના ભેદે અર્થભેદ માને છે.
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૩
જેમ જ્ઞાન માટે શબ્દની જરૂર છે તેમ ભાગ માટે પણ શબ્દની જરૂર છે. વ્યવહાર શબ્દનયથી કરાય છે. જે પદાર્થ, જેની પૂતિ કરે છે તે પદાર્થ તેનાથી વિશેષ અને આગળ કહેવાય. ઋજુસૂત્ર નય વર્તમાનકાળના ભોગ વેદનની અપેક્ષાએ છે. એમાં શબ્દેનય વધારે પૂર્તિ-સ્પષ્ટતા કરે છે. શબ્દનય, ઋજુસૂત્રનયથી વધારે ચાસ-નિશ્ચિત અને સૂક્ષ્મ Accurate છે. ઉદાહરણ તરીકે ચીપિયા લાવવા કહેવું તે ઋજુસૂત્રનય છે પરંતુ ‘ કાલસા પકડવાના ચીપિયા લાવ!' છે; કે ‘ હીરા છાંટવાના ચીપિયે લાવ! એમ કહેવું તે શબ્દનય છે.
'
(૬) સમભિરૂઢનય : –
આ નયની દૃષ્ટિમાં પ્રત્યેક શબ્દના અર્થ જુદા જુદ છે. ‘શબ્દનયે” કાળ, લિંગ આદિના ભેદથી અર્થભેદ માન્યા પણ કાળ આદિને ભેદ ન હેાવા છતાં ઉપર જણાવ્યા મુજબ પર્યાયવાચી શબ્દોમાં અથ ભેદ નથી માન્યેા. જ્યારે સમણિ રૂઢનય તા શબ્દભેદે અભેદ માને છે. શબ્દ ફરે એટલે અથ ફરે. જેમ કે રાજા નૃપ, ભૂપતિ, સમ્રાટ, ચક્રવતી આદિ રાજા. એવા એકા વાચી મનાતા પર્યાય શબ્દોને પણ એમની શબ્દ દ્યૂતપત્તિ પ્રમાણે જુદા જુદા અથ ક૨ે છે. સમભિનય જણાવે છે કે રાજચિહ્નાથી રાજે (શે।ભે ) તે ‘રાજા' અથવા રાજી રાખે તે ‘રાજા.’ માણસાનું રક્ષણ કરે તે ‘નૃપ. ’પૃથ્વીનું પાલન, પોષણ, રક્ષણ કરે તે ૮ ભૂપતિ.’ સામ્રાજયના ધણી તે સમ્રાટ, છ ખ’ડના માલિક અને ચક્ર ધારણ કરેલ છે તે ચક્રવતી અથવા તેા છ ચે ખડ ઉપર જેનું શાસનચક્ર ચાલે છે તે ચક્રવતી. એ જ પ્રમાણે ઈન્દ્રિયાને કૃષ કરનાર ઋષિ, આત્માની યત્ના કરનાર યતિ,
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૪
મૌન ધારણ કરનાર મુનિ અને સંસાર ત્યાગી તે સંન્યાસી એવો જુદા જુદા શબ્દના જુદા જુદા અર્થ સમભિરૂઢ કરે છે.–શાસ્ત્રના વાદવિવાદ અને કેર્ટ-કચેરીના કજિયા આ શબ્દનય અને સમભિરૂઢનયના છે.
પ્રત્યેક શબ્દ મૂળ તે પૃથફ અર્થ બતાડનાર હોય છે. પછી કાલાન્તરે અને સમહમાં પ્રયુકત થતાં થતાં પર્યાયવાચી બની જાય છે. સમભિરૂઢનય એમના પર્યાય વાચિત્વને નહિ ગણકારતાં એ પ્રત્યેક શબ્દના મૂળ અર્થને પકડે છે.
સમભિરૂઢનય એક જ પર્યાયવાચી શબ્દોના ભેદને માને છે તે આપણા જીવનવ્યવહારમાં કેવી રીતે ઉપયોગી અને સત્ય છે તે દષ્ટાંતથી સમજીએ.
પ્રભુદાસભાઈ નામની એક વ્યક્તિ છે. એ વ્યક્તિ પાસે બેલિફ વેરન્ટ લઈને આવે છે અને પૂછે છે કે ભગવાનદાસભાઈ આપે છે ? ત્યારે તે વ્યકિત જણાવે છે કે, ભઈ ના! મારુ નામ તે પ્રભુદાસ છે. ત્યારે બેલિફ એમ ના કહી શકે કે ભગવાનદાસ એટલે પ્રભુદાસ કેમકે ભગવાન અને પ્રભુને અર્થ એક જ છે માટે ભગવાનદાસભાઈનું વેરન્ટ આપ ઉપર બજાવું છું.
આ રીતે પણ સમભિરૂઢનય સત્ય છે અને શબ્દનય કરતાં વધુ સૂક્ષ્મ છે. એ અનુભવ ગમ્ય છે. એ જ પ્રમાણે મફતલાલ, ફેગટલાલ અને અમથાલાલ એવાં ત્રણ ખાતાં આપણી ખાતાવહીમાં છે. ત્રણે નામને અર્થ એક થ. હોવા છતાં કાંઈ મફતલાલની ૨કમ અમથાલાલના ખાતે નહિ ખતવી શકાય.
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૫
(૭) એવભૂતનય - આ નય કહે છે કે જે ભૂતપત્તિભેદથી અર્થભેદ માનવામાં આવે તો એમ પણ માનવું જોઈએ કે જ્યારે ચૂતપરિસિદ્ધ અર્થ ઘટતે હેય ત્યારે જ તે શબ્દને અર્થ સ્વીકારે અને તે શબ્દ વડે એ અર્થનું કથન કરવું અન્ય નહિ.
આ કલપના પ્રમાણે રાજચિહુનેથી શોભવાની ચેગ્યતા ધરાવવી, અને મનુષ્યરક્ષણની જવાબદારી રાખવી એટલું જ “રાજા” કે “નૃપ” કહેવડાવવા માટે પર્યાપ્ત નથી. પરંતુ તેથી આગળ વધી જ્યારે ખરેખર રાજચિહનેથી શેણિતપણું વિદ્યમાન હોય ત્યારે જ અને ત્યાં સુધી જ રાજા કહેવડાવી શકાય અને એ જ પ્રમાણે પ્રજાનું-મનુષ્યનું રક્ષણ કરાતું હોય ત્યારે જે અને તેટલી જ વાર નૃપ કહેવડાવી શકાય. સેવાકાર્ય ચાલુ હોય ત્યારે જ અને તેટલી જ વાર પૂરતું સેવા કરનારને સેવક કહેવાય, અન્યથા નહિ.
આ પ્રમાણે જ્યારે વાસ્તવિક કામ થતું હોય ત્યારે જ અને તેટલી જ વાર તેને લગતું વિશેષ્ય નામ કે વિશેષણ વાપરી શકાય એવું એવભૂતનય માને છે. કિયાના અભાવમાં તે શબ્દને એવંભૂત અગ્રેજ્ય લેખે છે.
એવંભૂતનયનું સચોટ ઉદાહરણ રાજ્ય વ્યવહારમાં સરકારી વ્યવહારમાં જોવામાં આવે છે કે...રાજ કર્મચારી સરકારી કર્મચારી જ્યાં સુધી પોતાની ફરજ ઉપર (on duty) હોય છે ત્યાં સુધી તે સમય પૂરતું જ તેને સરકારી સંરક્ષણ મળે છે, અન્યથા નહિ.
આમ એવંભૂતનય અંતિમ પરિણામ, આત્યંતિક
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૬
અવસ્થાના નિર્દેશ કરે છે. વ્યવહારમાં જે એવ ભૂતનય છે તે પારમાર્થિક નથી; કેમકે વ્યવહારમાં વ્યવહારિક પૂર્ણ થયેલ દેખાતા કાની પારમાર્થિક પૂર્ણતા નથી. એ કાય વળી તેના પછીના કાર્યનું કારણ બની રહે છે. કાર્યકારણની પરપરા વ્યવહારમાં સતત ચાલુ રહે છે, જ્યાં કાની પરપરા છે ત્યાં કાČસિદ્ધિ નથી, એ અંતિમકા નથી. ત્યાં કૃતકૃત્યતા નથી. અતિમકા તા તે કાર્યને કહેવાય કે જે કર્યા ખાદ કાંઈ કરવાપણું ન હાય, કે થવા પણું યા હાવાપણું ન હેાય. એવી આત્યંતિક અંતિમ ફલશ્રુતિ કૃતકૃત્યતા અર્થાત્ પારમાર્થિ ક કાય સિદ્ધિ કેવલ મે ક્ષમાગ માં જ શકય છે કે જ્યાં મુક્ત થઈ, સિદ્ધ થયા બાદ પછી કાંઈ સિદ્ધ કરવાનું રહેતું નથી એને આગળ કાંઈ કરવાપણુ, થવાપણુ કે હાવાપણું ખાકી ખચતુ નથી. માટે જ પારમાથિક એવ ભૂતનચ માત્ર મેાક્ષમામાં જ ઘટે છે.
જીવનવ્યવહારમાં તે એક વ્યક્તિના એવ ભૂતનય બીજી વ્યક્તિના નૈગમનય પણ હાઈ શકે છે. જેમકે એક વ્યક્તિ ખીજી ખેડૂત વ્યક્તિને કપાસિયા વેચે છે. કપાસિયા વેચનાર વ્યક્તિને તે એના કપાસિયાના પૈસા અતિમ કારૂપ મળી ગયા એટલે એના સંબંધે એને એ એવ ભૂ તનય થયા. જ્યારે કપાસિયા ખરીદનાર ખેડૂતને માટે તે કપાસિયાની ખરીદી એ નૈગમનય થયા કેમકે ખરીદેલા કપાસિયાનું ખીજ રૂપે વાવેતર આદિ આગળનાં કા આકી રહ્યાં.
એ જ પ્રમાણે ચાંદીના સટ્ટામાં સટોડિયાને ચાંદીની ખરીદી અને વેચાણ કરતાં નફાના આંકડા નિશ્ચિત થઇ ગયા; પણ એવ’ભૂતનય અનુસાર વલણ પતે અને નફાની રકમ
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૭
હાથમાં આવે નહિ, ત્યાં સુધી નકે કર્યો કહેવાય નહિ કેમકે કંઈક વલણ અદ્ધર થઈ ગયાના દાખલા આપણું જીવનવ્યવહારમાં જોઈએ છીએ.
અરે! મંડપે આવેલી જાન કન્યાને લઈને વિદાય થાય નહિ ત્યાં સુધી એવંભૂતનય અનુસાર લગ્નપ્રસંગ રંગેચંગે પાર પડી ગયો કહેવાય નહિ; કેમકે વરકન્યા ઉભય પક્ષે વ્યવહારવાંધા ઊભા થતાં તારણે આવેલી જાન પાછી ગયાનાં કેટલાંય દષ્ટાંતે મેજૂદ છે. આ બધા ઉદાહરણે આપણા જીવન વ્યવહારમાં પણ એવંભૂતનયને જાણતા ન હોવા છતાંય તે એવંભૂતનય કે મહત્ત્વને ભાગ ભજવે છે તેનું સૂચન કરે છે.
સાત નોમાંના પ્રથમ ત્રણ નૈગમ-સંગ્રહ-વ્યવહાર નો ભૂતકાળ, વર્તમાનકાળ, ભવિષ્યકાળની અપેક્ષાએ તથા શક્યતાઓ અને સંભાવનાની અપેક્ષાએ આરોપ કરે છે. તે આરોપ છે અને પુદ્ગલ સ્કંધના બધા પર્યામાં
જયારે ઋજુસૂત્રનય, શબ્દનય, સમભિરૂઢનય અને એવંભૂતનય વર્તમાનકાળની પર્યાને જ સ્વીકારે છે. કાર્યરૂપ અને ક્રિયારૂપ પર્યાને જે સ્વીકાર કરે છે. આ ચાર ન ભેગપ્રધાન અને વેદનપ્રધાન નો છે.
ગમનયથી આપણે જે આપણા શરીરમાં તથા ભેગસામગ્રીમાં આત્માબુદ્ધિ કરી સચ્ચિદાનંદભાવ સ્થાપેલ છે તેને મુમુક્ષુ સાધકે પલટાવીને સાધનામાર્ગ મોક્ષપ્રાપ્તિ માટે અન્ય જીવોએ પણ આપણે જેમ શરીરમાં અને
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૮ ભોગ સામગ્રીમાં આત્મબુધિ કરેલ છે તે છે માટે થઈને પિતાના શરીરને અર્થાત્ પિતાની સુખશીલતાને અને પિતાની ભેગસામગ્રીને ત્યાગ કરવાનું છે. યાવત્ ઉપદ્રવ કાળે સાધકે પોતાના દેહનું મમત્વ ઉતારીને સ્વમાં લીન થવાનું છે.
સાધકે સાધનામાર્ગે વિધેયાત્મક નૈગમનય એ સ્વીકારવાને છે કે હું સિધ્ધ સ્વરૂપ છું” અને “હું શરીર છું, તથા ભેગસામગ્રી મારી છે એ નિષેધાત્મક સંસારક્ષેત્રના નગમનયને ત્યાગ કરવાનો છે.
જે વરૂપ, જે વેદના વર્તમાનકાળે હેય નહિ છતાં તેની શકયતા છે, સંભાવના છે તેથી તે શકય સ્વરૂપ યા વેદનનો કે સંભવિત સ્થિતિને ઉપર જણાવ્યા મુજબ નિગમ નય તથા વ્યવહારનય સ્વીકાર કરે છે. જ્યારે વાજસૂત્રનય. સંભાવના અને શકયતાને સ્વીકાર કરતા નથી.
એવંભૂતનય તે Sharp present tenseને એટલે કે તક્ષણે પ્રવર્તતા વર્તમાન પર્યાયને જ કાર્યરૂપે સ્વીકાર કરે છે. જ્યારે રાજસૂત્રનય વર્તમાનકાળના બધાય પ્રગટ પર્યાયને સ્વીકાર કરે છે અને નિગમનય; શકયતા તથા સંભાવનાની અપેક્ષાએ અપ્રગટ પર્યાયને પણ સ્વીકાર કરે છે. ઢેત પદાર્થ કુમથી ક્રિયાત્મક હોય છે. એવંભૂતનય વર્તમાનકાળે જે પર્યાય ક્રિયાત્મક હોય તેને જ માને છે અને સ્વીકારે છે. જુસૂત્રનય વર્તમાનના બધાય પ્રગટ પ્રર્યાને ભલે માને પણ પ્રગટ પર્યાય એકી સાથે ક્રિયાત્મક નથી લેતા.
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૯
નગમ, સંગ્રહ અને વ્યવહારનય એ જ્ઞાનપ્રધાન ન છે. જ્યારે જુસૂત્રનયથી વર્તમાનની શરૂઆત થાય છે. જે ભગપ્રધાન અને વેદનપ્રધાન છે. ઋજુસૂત્ર, શબ્દ, સમભિરૂઢ અને એવંભૂત એ ચાર વેદનપ્રધાન નો છે. આમ આ સાત એટલે જ્ઞાન તથા ભેગ–-વેદનનું સ્પષ્ટિકરણ–પૃથક્કરણ-કે વિભાગીકરણ છે.
ગમન અને વ્યવહારનયમાં ઉપચાર આવે છે. જ્યારે અનુસૂત્રનથી એવભૂતનયમાં ઉપચાર નહિ ચાલે.
નિગમ-સંગ્રહ-વ્યવહાર એ ત્રણ સ્થૂલ નર્યો છે. જ્યારે જસૂત્ર–શબ્દ-સમભિરૂઢ–એવંભૂત એ ચાર નો સૂક્ષ્મ ના છે. રશૂલનય દ્રવ્યાર્થિક કે વ્યવહારના કહેવાય છે. જ્યારે સૂકમનો પર્યાયાર્થિક કે નિશ્ચય ન કહેવાય છે. સ્થૂલન સામાન્યગમી છે. જ્યારે સૂમન વર્તમાનના ગ્રાહક હોવાથી વિશેષગામી છે.
મુખ્યત્વે બે પ્રકારની જ દષ્ટિ કામ કરે છે, અભેદ દ્રષ્ટિ અને મેદદ્રષ્ટિ, દ્રવ્યાર્થિક નય અભેદ દ્રષ્ટિ પર અને પર્યાયાર્થિક નય ભેદદ્રષ્ટિ પર છે.
- સાતે ન એ સીડીના-વિકાસક્રમનાં પગથિયાં પ્રગતિ પથ સોપાન છે. સાતે નયો કારણ-કાર્યભાવ રૂપ છે. પરમાત્મતત્ત્વમાત્ર કાર્યરૂપ છે, કૃતકૃત્ય છે.
સંસારમાં સાત ન સાપેક્ષ ઘટે છે. જ્યારે મોક્ષમાર્ગમાં છ ન સાપેક્ષ ઘટે છે અને સાતમે એવંભૂતનય નિરપેક્ષ ઘટે છે. કેમકે મુક્તિ-મેલ બાદ કાર્ય–કારણની પરંપરાને અંત આવી જાય છે.
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૯૦ નિગમ-સંગ્રહ-વ્યવહાર ન સ્કૂલ ક્રિયાત્મક છે અને બાહ્ય સાધનપ્રધાન છે. જ્યારે વાજસૂત્ર-શબ્દ-સમભિરૂઢ અને એવંભૂત એ ચાર ન માગ પ્રધાન છે.
આ સાત ન એ કત-ભક્તાભાવવાળા જીના જીવનમાં સાત પગથિયાંરૂપ સીડી છે, સાધના છે-જીવન છે. જેને દષ્ટિ મળેલ છે તે દૃષ્ટિ કરે છે, એવા સંસારી જીવ માટેની આ સાત નયની વાત છે. એ વાત સર્વશ એવા કેવલિ ભગવતની છે. પરંતુ છે તે સંસારી જીવ માટે કેમકે કેવલિ ભગવંત તે પિતે પૂર્ણ જ્ઞાતા-દ્રષ્ટા છે–વીતરાગ છે. અને તેથી તેઓ નયાતીત છે. સર્વવિરતિરૂપ ચારિત્રધર્મ
ક્ષમાર્ગ-સાધનામાર્ગ સર્વ નયાશ્રિત છે. આ બધા ગુણે આત્મભાવ રૂ૫ છે. જ્યારે શુદ્ધ સ્વરૂપ આત્મધર્મ એ સર્વ યાતીત છે, અને સર્વ પ્રમાણરૂપ છે.
નય એ દષ્ટિ છે. દષ્ટિ તે જીવની એક જ છે. પરંતુ દ્રષ્ટા એવા જીવના ભાવને અનુલક્ષીને તેની સાત નયમાં વહેંચણી કરી છે. એ જ પ્રમાણે જીવની દષ્ટિનું એક બીજી અપેક્ષાએ સાધનામાર્ગે આઠ દષ્ટિમાં વિભાજન કરી તે દષ્ટિના વિકાસક્રમનાં આઠ સંપાન બતાડેલ છે જે નીચે મુજબ છે.
(૧) મિત્રા (૨) તાર (૩) બલા (૪) દિપ્તા (૫) સ્થિરા (૬) કાન્તા (૭) પ્રભા અને (૮) પરા.
કલિકાલ સર્વજ્ઞ હેમચંદ્રાચાર્ય મહારાજાશ્રીએ એમના ચિગશાસ્ત્ર નામના ગ્રંથમાં વિગતે વિચારણા આ આઠ દ્રષ્ટિ વિશે કરેલ છે. એ આઠ દ્રષ્ટિ જે બતાડેલ છે તે દ્રષ્ટિ તે એક જ છે. પરંતુ ચિત્તના આઠ દે જે છે તે આઠ દે
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૧
એકેક કરીને જતાં દ્રષ્ટિમાં જે સુધારો થાય તે અનુસાર તે દ્રષ્ટિનાં આઠ નામ જણાવેલ છે.
જ્યાં નૈગમનયનું કાર્ય પૂરું થાય છે ત્યાંથી સંગ્રહનયની શરૂઆત થાય છે. જ્યાં સંગ્રહનયનું કાર્ય પૂરું થાય છે ત્યાંથી વ્યવહારનયની શરૂઆત થાય છે. જ્યાં વ્યવહાર નયનું કાર્ય પૂરું થાય છે ત્યાંથી હજુ સૂત્રનયની શરૂઆત થાય છે. જ્યાં ત્રાજુસૂત્રનયનું કાર્ય પૂરું થાય છે ત્યાંથી શબ્દનયની શરૂઆત થાય છે. જ્યાં શબ્દનયનું કાર્ય પૂરું થાય છે ત્યાંથી સમભિરૂટની શરૂઆત થાય છે. જ્યાં સમભિરૂઢ નયનું કાર્ય પૂરું થાય છે ત્યાંથી એવંભૂતનયની શરૂઆત થાય છે.
સાતે સાત નયને કર્તા-ભોક્તા ભાવમાં ઘટાવવાના છે. -જે દ્રષ્ટિ છે તે દ્રષ્ટિના ચાર ભાવ છે....
(૧) કર્તાભાવ (૨) ભક્તાભાવ (૩) જ્ઞાતાભાવ (૪) દ્રષ્ટાભાવ.
જે દ્રશ્યને જોઈને દ્રષ્ટિમાં દ્રશ્યની યા તે ઘટનાની અસર દ્રષ્ટાને પહોંચે તે ત્યાં કર્તાકતાભાવ ઘટાવપરંતુ જે દ્રષ્ટિ પર દ્રશ્યની કશી અસર દ્રષ્ટાને થતી નથી તે ત્યાં માત્ર જ્ઞાતા-દ્રષ્ટા ભાવ લે. - જ્ઞાતા યને જાણે છે. રેય તર ફરતાં રહે છે. પરંતુ જ્ઞાતા તે ઊભું રહે છે. જ્ઞાતા એ દ્રવ્ય છે. માટે જ્ઞાતાને અર્થાત્ જેનારાને જાણ તે સ્વપ્રતિ સ્વયંની સત્ય દ્રવ્યદ્રષ્ટિ છે અને તે દિવ્ય દષ્ટિ છે. દષ્ટિ અને દષ્ટિા એક થઈ અવિનાશીપણાને પ્રાપ્ત કરે તે સાધના છે.
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૨
"Nothing is produced nothing is distroyed but everything change it's froms. આ દ્રવ્યદષ્ટિ છે. દ્રવ્ય નથી તે ઉત્પન્ન થતું કે નથી તે નાશ પામતું. જે ઉત્પન્ન થતું અને નાશ પામતું દેખાય છે--જે ઉત્પાદ અને વ્યય દેખાય છે તે તો દ્રવ્યને આધારે જ દ્રવ્યમાંથી–ઉત્પન્ન થતા અને પાછા દ્રવ્યમાં જ લય પામતા તે તે દ્રવ્યના પર્યાય છે. આથી તે વીતરાગ સર્વજ્ઞ તીર્થકર ભગવંતેએ ત્રિપદી ફરમાવતાં કહ્યું કે “રવા ચચ ધ્રુવ યુદ્ધ સત્” ! દ્રવ્ય તે અનાદિ અનંત, અનુ ઉન્ન, અવિનાશી સ્વયંભૂ છે.
વ્યવહારમાં આપણે ઘાસને, દૂધ-દહીં–માખણ-ધી. આદિને ગેરસ પદાર્થોથી ઓળખીએ છીએ, પરંતુ ઘાસને અગર તો દૂધ-દહીં-માખણ-ઘીને મૂળ પુગલ પરમાણુ તરીકે નથી નિહાળતા ઘારતને ઘાસ તરીકે, દહીંને દહીં તરીકે અને માખણ-ઘીને માખણ –ધી તરીકે જ જોવાની જે આપ દરિટ છે તે કયાંયરુટ છે. એ આપણી ભેદરટિ છે.
જ્યારે સર્વજ્ઞ-વલિ ભગવંતે તે સર્વને પુદ્ગલ દ્રવ્ય તરીકે પણ જુએ છે.
કર્તા કતાભાવમુકત જે પદાર્થને તેના મૂળ મસ્તિકાય રૂપે જોતા નથી. માટે જ અજ્ઞાન અને હવા તેઓ કર્તાભાવ, ફતાભાવ રાખે છે. કેમકે દ્રવ્યદ્રષ્ટિ (મૂળ દ્રષ્ટિ અભેદદ્રષ્ટિ) ન રાખતાં પર્યાય દ્રષ્ટિ (ભેદદષ્ટિ) રાખે છે.
આપણે આપણા આત્માને તેમજ અન્ય અને સિદ્ધ સ્વરૂપે (પરમાત્માના સ્વરૂપે) કે જીવાસ્તિકાય તરીકે નિહાળતા નથી. તેમ અચિત (જડ) પુદ્ગલને પુગલ પરમાણુરૂપે જોતાં નથી. આપણામાં આ મૂળદ્રષ્ટિ-દ્રવ્યદ્રષ્ટિ વર્તતી
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૩
નથી તે જ કર્તા કતાભાવનું કારણ છે. આપણામાં દ્રવ્યદ્રષ્ટિ નથી. આપણે બધે વ્યવહાર અને સમજ પર્યાયથી છે. તેથી જ તો તીર્થકર ભગવંતની દેશના પર્યાયાર્થિક નયથી છે.
સંસારમાગે તેમજ મેક્ષમાગે સંસારી જીવનું જે જીવન છે એમાં પ્રયોજન છે અને તેથી જ કાર્ય–કારણ ભાવે છે. તે માટે જ સાત નો છે. મોક્ષ માગે સાધનામાર્ગે સાત નયે એ આમભાવ માટેનું સાધન છે. જ્યારે સંસારમાગે સાત ન કર્તા કતાભાવે વિચાર માટેનું સાધન છે.
આપણી ઈચ્છાઓ, સંકલ્પ, વિકપ, અનુભવ, કાર્યો આપણે સાત નમાંથી તારવવાનાં છે, સાત ન આપણું કાર્ય છે. સાત ન આપી શકયતાઓ, સંભાવનાઓ અને સંવેદનાઓ છે.
જ્યાં નૈગમનન્ય આદિ ઉપયોગમાં દષ્ટિમાં વતે છે ત્યાં મતિજ્ઞાન છે. નૈગમાદિ નયે આપણા જીવનના વિભાગરૂપ છે. સાત નય, સપ્તભંગી, ચાર કારણ, પાંચ કારણ, ચાર નિક્ષે આદિ સર્વે બાપણા જીવનના વિભાગ છે. આપણું જીવન તે મય છે. માટે તે સર્વને શાસ્ત્રથી જાણી સ્વક્ષેત્રે જવાના તપાસવાના છે. સાત નય યુકત આપણું જીવન છે. સપ્તભંગી યુક્ત આપણી દોટ છે અને ચાર નિક્ષેપો આપણે વ્યવહાર છે.
આપણે નયને સિદ્ધ નથી કરવાન; પરંતુ નર્યો દ્વારા આપણું સ્વરૂપકાયને સિદ્ધ કરવાનું છે. નાને સાધન બનાવવાના છે. નય એ સાધ્ય નથી. પરંતુ ક્રિયા અને વિકલ૫રૂપ સાધન છે. સાધ્ય તે નિર્વિકલ્પકતા છે.
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૪
સાત ન–માત્ર દ્રવ્ય રૂપ વિશ્વના પદાર્થોમાં નથી ઘટાવવાના પરંતુ સાત નય જીવનું જીવન છે અને તેથી સત બનવા માટેના ભાગરૂપે એને સમજીને સ્વદર્શનદ્રષ્ટિ અને ભાવ માટે પિતામાં સાતે નયને ઘટાવવાના છે.
સાત ના દ્વારા, સપ્તભંગી દ્વારા આપણે આત્માને સમજવાને છે. આધ્યાત્મિક પુરૂષ હંમેશાં આત્માથે કરે છે. જ્યારે પંડિતે શાસ્ત્રાર્થ અને વાદવિવાદ કરે છે. જ્યાં સુધી પરમાત્મા ન બનીએ ત્યાં સુધી આપણે બધાય ખાટા છીએ એમ આધ્યાત્મિક સાધક પુરુષો જણાવે છે. જ્યારે પંડિત પિતાને સાચા કહે છે અને બીજાને ખેટા કહે છે.
સાત ની સમજણ મેળવી સાધનાક્ષેત્રે જ નિગમ નયથી એવભૂતનય સુધી પ્રગતિ કરવાની છે. જ્યારે સંઘર્ષ ટાળવા, વિકલ્પના આગ્રહ છેડવા માટે એવંભૂત નયથી ઊતરતાં ઊતરતાં નગમનયામાં આવી જવાનું છે. એમ કરવાથી આગ્રહ રહે નહિ, સંઘર્ષ ટળી જાય અને વીતરાગતા પ્રતિ આગળ વધાય.
સંસાર ક્ષેત્રે સાત ના શાના માટે છે? જેને જે કતભાવ કતાભાવ છે તે સમજવા માટે છે અને પુદગલદ્રવ્યની સામગ્રી ભેગગ્ય બને એવા પર્યાને પામે તે માટે છે. સાતે નયે આપણા જીવનમાં જે કારણ કાર્યની પરંપરાએ. ચાલે છે તે દર્શાવતી અવસ્થા છે. સાતે નયે, સાત દ્રષ્ટિ છે. સાતે નયે એ સાધન પણ છે તેમ સાતે ન સાધન પણ છે. સાતે ના કારણ-કાર્યની સ્કૂલ-સૂક્ષ્મ પરંપરારૂપ છે. સિદ્ધ અવસ્થામાં કારણ-કાર્યની પરંપરાને અભાવ છે. ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય અને સિદ્ધ
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૫ પરમાત્માઓ જેઓ નિત્ય પર્યાયને પામ્યા છે તે સઘળાંને સાત ન કે ચાર નિક્ષેપ અનુપરિત રીતે લાગુ નથી પડતા. ઉપયોગ સ્વરૂપમાં વીતરાગતાની પ્રાપ્તિ એ સમભિરૂઢ નય છે. જ્યારે કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ એ એવંભૂત નય છે. જે કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિનું લક્ષ્ય રાખી તેને સાધ્ય તરીકે સવકારી સાધક સાધના કરે છે તે નૈગમનય–વ્યવહારનય છે.
સાતે નાના આપણે કર્તા છીએ અને તેના ભે કતા છીએ. સાતે નેનો આપણે ઉપયોગ કરીએ ત્યારે તે આપણને કાર્યરૂપ બને છે. વ્યક્તિ પોતાની વૃત્તિ પ્રમાણે, કર્તા–ભકતા ભાવ પ્રમાણે અને પોતાના સ્વાર્થ પ્રમાણે જુદા જુદા નયને ઉપયોગ કરે છે. જીવન આ સાત દષ્ટ ભાવો તેમજ જીવના કર્તા–કતા ભાવને સાથે રાખી જગતને સમજીશું તે જગતનું સ્વરૂપ સમજાશે. - જીવ અને શરીર પુદ્ગલ દ્રવ્ય એ બંને ભિન્ન ભિન્ન દ્રવ્ય છે. તે બંનેને સંયોગિક સંબંધ પ્રવાહથી ચાલ્યા કરે છે. સંગ સંબંધો સર્વથા જુદા કરી શકાય છે. બાકી તદરૂપ સંબંધ જુદા કરી શકાતા નથી, જેનું જ્ઞાન ચૌતન્ય છે તેનું નામ આત્મા છે! આત્મા અને જ્ઞાનને સંબંધ તદ્દરૂપ સંબંધ છે. તે કદી એકબીજાથી જુદા પડે નહિ. [સાગ દ્રષ્ટાંત હીરાની વીટી, હીરે અને વીંટી જુદાં પાડી શકાય. તદુરૂપ દ્રષ્ટાંત: સેનું અને તેની પીળાશ જુદાં પાડી શકાય નહિ.)
સાતે નર્યો દ્વારા આધ્યાત્મિક સાધના થઈ શકે છે અને પિતાના સ્વરૂપને નિરાવરણ કરી શકાય છે. અર્થાત્ વિકારી
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૬ અને વિનાશી એવા મતિજ્ઞાનને અવિકારી અવિનાશી એવા કેવલજ્ઞાનમાં પરિણમન ફરી શકાય છે.
હું શરીર છું” એમ કહીએ છીએ તેને બદલે હું સિદ્ધ સ્વરૂપ છું- ત્રહ્માંડરિમ’ એમ વિચારીએ તે આધ્યમિક સાધના કરી શકાય. નિગમનયમાં જડને ચેતન ગણાવી શકાય અને ચેતનમાં જડને આરોપ-ઉપચાર કરી શકાય.
હું શરીર છું, જડમાં ચેતનને આરેપ હું સિદ્ધ છું, પરમાત્મતત્વમાં આત્માનો આરોપ. નગમનથી ભૂત અને ભવિષ્યને વર્તમાનરૂપ માની શકાય છે જયારે કેવલજ્ઞાનમાં તે ભૂત-ભવિષ્ય બધુંય વર્તમાનરૂપ જ છે માટે તે કેવલ જ્ઞાન અકાલ એટલે કે કાલાતીત છે.
ગમનથી સંકલ્પ કરીએ કે હું સિદ્ધસ્વરૂપ છું.” -હું બ્રહ્મસ્વરૂપ છું–‘બ ત્રણs એને સાચો અર્થ એ છે કે આપણામાં રહેલ અસિદ્ધપણુ-સંસારીપણું એટલે કે દેહભાવ અને દેહાધ્યાસ ઉત્તરોત્તર ઘટતા જવા જોઈએ.
ગમનયથી કરેલો તે સંક૯! સાચો ત્યારે કે જ્યારે સંગ્રહનાથી સર્વ ને-પ્રાણી માત્રને સિદ્ધસ્વરૂપ-બ્રહ્મસ્વરૂપ લેખીએ અને તે મુજબને તેઓ પ્રતિ વર્તાવ કરીએ. ગમનના સંકલ્પ બાદ સંગ્રહનયમાં બ્રહ્મદષ્ટિ-અપમવત્ સવ ભૂતેષુની દષ્ટિ સાધકમાં આવવી જોઈએ.
વ્યવહારનયમાં આગળ ઉપર જેવી દ્રષ્ટિ નેગમનય અને સંગ્રહનયમાં કરી છે તેવું વર્તાવ આચરણ જીવનમાં થવું જોઈએ. જ્ઞાનદષ્ટિ પ્રમાણેની જ્ઞાન કયા જીવનના પ્રત્યેક ક્ષેત્રે થવી જોઈએ. જીવમાત્રને સિદ્ધસ્વરૂપે માનવા અને બધામાં
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૭
સિદ્ધ ભાવને જોઈને “| સર્વ છુ ત્રહ્મા” ને જીવન સુત્ર બનાવી જીવમાત્રને દુઃખી ન કરવા અને તેમનાં દુઃખેને દૂર કરી તેઓ સુખ અને આનંદને વેદે તે યથાશક્તિ પ્રયત્ન મુમુક્ષુ સાધક કરે ત્યારે નગમનયથી “હું” સિદ્ધ સ્વરૂપ છું” ને કરેલ સંક૯પ અને સંગ્રહનયથી મારી જેમ “પ્રાણી માત્ર સિદ્ધ સ્વરૂપ છે ની સ્થાપેલી દષ્ટિનું વ્યવહારનમાં અવતરણ થયું કહેવાય.
જ્ઞાનાચાર દ્વારા નિર્ણય કરીએ કે “હું સિદ્ધ સ્વરૂપ છું.” તેને વ્યવહારનય સ્વીકાર ત્યારે કરે છે કે જ્યારે સ્વ પરત્વે ગમે તેટલી પ્રતિકૂળતા આવે છતાંય દુઃખી ન થતાં સાધક સ્વરૂપાનંદને વેદે અને સર્વત્ર સર્વકાળે સર્વ પ્રાણીને પિતાના જેવાં જ સિદ્ધ સ્વરૂપ સમજી તે સર્વ પ્રતિ સદુવર્તાવ રાખે. - એથી આગળ “હું સિદ્ધ સ્વરૂ૫ છું.” એમ જુસૂત્ર નય અને શબ્દનાય ત્યારે સ્વીકારે કે જ્યારે મુમુક્ષુ સાધકને વીતરાગ-સવજ્ઞ–નિવિક૯૫ પર્યાયની સમીપતાની પ્રાપ્તિ ઘઈ હેય.
અને રાખનયથી આગળ સમભિરૂઢનય હું સિદ્ધ સ્વરૂપી છું” એ પર્યાયમાં હું સંયેગી સિદ્ધ સાકાર પરમાત્મા (૧૩મું ૧૪મું ગુણસ્થાનક) છું કે હું અયોગી-સિદ્ધ-નિરાકાર પરમાત્મા (અરૂપી-સિદ્ધાવસ્થા) છું ના ભેદને જણાવે છે.
અંતે એવંભૂતનય હું સિદ્ધ સ્વરૂપ છું.”ના સંકટને સ્વીકાર ત્યારે જ કરે છે જ્યારે મુમુક્ષુ સાધકને પ્રગટ સિદ્ધ સ્વરૂપનું વેતન હોય.
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૮
પદાર્થને એક દ્રષ્ટિથી જોવું' તેને ન્ય કહેવાય અને અનેક નયથી તે પદા ને જોવા તેને પ્રમાણ કહેવાય. નયને સમુહ તેનુ નામ પ્રમાણ ! 'મીયતેઽનેનેતિ પ્રમાળમ્’જે વડે પ્રદાર્થ ખરાખર જણાય તેને પ્રમાણ કહેવાય. સાચું જ્ઞાન થતાં સન્દેહ, ભ્રમ કે મૂઢતા દુર થાય છે અને વસ્તુ સ્વરૂપ ઠીક ઠીક સમજાય છે તે જ્ઞાન ‘પ્રમાણ’ ગણાય છે. નય અ અથવા દેશરૂપ અધુરે હાયર પ્રમાણ પૂર્ણ હોય.
પ્રમાણના મુખ્ય બે ભેદો પ્રત્યક્ષ અને પરાક્ષ છે. પ્રત્યક્ષની એ ભેદ્ય ઈન્દ્રિય પ્રત્યક્ષ અને માનસ પ્રત્યક્ષ છે. ઈન્દ્રિય પ્રત્યક્ષમાં પણ ચક્ષુ સિવાયની ઈન્દ્રિા દ્વારા પ્રાપ્ત જ્ઞાન પ્રાપ્યકારી છે. જ્યારે ચક્ષુથી પ્રાપ્ત જ્ઞાન અપ્રાપ્ટકારી છે. કેમકે વસ્તુના સંચાગ સિવાય ચક્ષુ દ્વારા જ્ઞાન થાય છે. વ્યવહાર અનુભવિત પ્રત્યક્ષે ને સાવ્યવહારિક પ્રત્યક્ષ કહેવાય છે. એન: વળી ચાર જે ભેદ છે તે અવગ્રહ, ઇડા, અપાય એ ને ધારણા . દુરથી વૃક્ષ જેવી ઊચી વસ્તુ દેખાવી તે ‘અવગ્રહ’ પછી તે માણસ છે કે હુડું? એવે સંશય થતાં વિશેષ લક્ષણા દ્વારા નિશ્ચયગામી પરામર્શ થવા કે ‘આ માસ હાવા જોઈએ.’ તે! તે ‘'હા.’ ઈડા પછી પૂર્ણ નિશ્ચય થવે. કે ‘આ માસ જ છે’ તે ‘અપાય’ અને ‘અપાય દ્રઢીભૂત થવા અર્થાત્ કિતિકાલ ટકી રહેવા તે ‘ધારણા.’
આ અવગ્રહ-ઈહા–અપાય-ધારણા પાંચ ઈન્દ્રિયા અને મન એમ છથી થાય છે.
આ લૌકિક કે વ્યવહારિક-સાંવ્યાવહારિક પ્રત્યક્ષેાથી જુદા પ્રકારનું પ્રત્યક્ષ જે ઈન્દ્રિય તથા મનની અપેક્ષ
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૯ રાખતું નથી પણ માત્ર આત્મશક્તિની અપેક્ષા રાખે છે. એ પારમાર્થિક પ્રત્યક્ષ કહેવાય છે. તેના ત્રણ ભેદ છે. અવધિ, મન:પર્યવ અને કેવલજ્ઞાન. અવધિજ્ઞાન દેવે અને નારકેને ભવઃપ્રત્યયથી જન્મસિદ્ધ હોય છે. જયારે મનુષ્ય અને તિયાને. યમ-નિયમાદિ ગુણના વિશિષ્ટ સાધનથી તથા પ્રકારની આત્મશુદ્ધિ થયે પ્રાપ્ત થાય છે અને મનઃ પર્યવ જ્ઞાન જે બાજુમતિ અને વિપુલમતિ એમ બે પ્રકારનું છે તે વિશિષ્ટ. સર્વવિરતિ સંયમી મહાત્માને થાય છે. જ્યારે કેવલજ્ઞાન એ. અપ્રતિપાતિ પૂર્ણ અને સ્થિર નિર્વિકલપક જ્ઞાન છે. વાસ્તવિક પરમાર્થિકતાએ માત્ર કેવલજ્ઞાન જ પ્રમાણ જ્ઞાન છે. છદ્મસ્થ જ્ઞાન અનુપચરિત પ્રમાણ જ્ઞાન નથી–અનાદિ અનંતને જેનારું-. રૂપી–અરૂપીને જેના કેવલજ્ઞાન અનુચરિત પ્રમાણ જ્ઞાન છે.
પરોક્ષ પ્રમાણના પાંચ ભેદો પાડવામાં આવ્યા છે. (૧) મરણ (સ્મૃતિ) (૨) પ્રત્યભિજ્ઞાન (૩) તક (૪) અનુમાન. અને (૫) આગમ (શાસ્ત્ર).
સ્મરણ અને પ્રત્યભિજ્ઞાન - અનુભવ કરેલી વસ્તુ : યાદ આવે તે સ્મરણ છે ખવાઈ ગયેલી વસ્તુ જ્યારે હાથ. લાગે છે. ત્યારે તે જ આ!” એવું જે “જ્ઞાન” કે છે તે. પ્રત્યભિજ્ઞાન છે.
સ્મરણ થવામાં પૂર્વે થયેલ અનુભવ જ કારણ છે. જ્યારે પ્રત્યભિજ્ઞાન થવામાં અનુભવ અને સ્મરણ બંને ભાગ લે છે. તે જ આ !” માં તે જ’ ભાગ સ્મરણ રૂપ છે અને “આ” ભાગ ઉપસ્થિત વસ્તુ દેખાવારૂપ અનુભવ છે. આ. અનુભવ અને સ્મરણ એ બંનેના સહયોગથી પેદા થતું તે..
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૦
જ આ !” એવું સંકલિતજ્ઞાન “પ્રત્યભિજ્ઞાન છે. એ વ્યભિ જ્ઞાનને વળી બે પેટા ભેદ સાદક્ય (સાલક્ષણ્ય) પ્રત્યભિજ્ઞાન અને વૈસદશ્ય (વૈલક્ષણ્ય) છે.
તર્ક અને અનુમાન :-- અનુમાનમાં વ્યાપ્તિજ્ઞાનની જરૂર છે. “વ્યાપ્તિ” એટલે અવિનાભાવ સંબંધ અથવા નિયત સહચર્ય. જેના વગર જેનું ન હોવું તેની સાથે તેને તે પ્રકારને સ બંધ તે અવિનાભાવ સંબંધ. દાખલા તરીકે અગ્નિ વિના ધૂ એનું ન હોવું એ પ્રકારને અગ્નિ સાથેને ધૂમનો સંબંધ છે. આ વ્યાલિત સંબંધમાં ધૂમ અગ્નિને વ્યાપ્ય છે જ્યારે અગ્નિ વ્યાપક છે.
વ્યાપ્ય (ધૂમ) થી વ્યાપક (અગ્નિ)ની સિદ્ધિ થતી અનુમાન થતું હોવાથી વ્યાખ્યને “સાધન” કે “હેતુ” કહેવામાં આવે છે. - અને વ્યાપક (વિ.)ને સા કહેવામાં આવે છે.
ન્ય સાધ્ય અને સાધન બને પરસ્પર સરખી રીતે વ્યાપ્યતા છે, ત્યાંની વ્યક્તિ સમવ્યાપ્ત કહેવાય. જેમકે રૂપથી રસનું અથવા રસથી રૂપનું અનુમાન કરી શકાય છે.
વ્યાતિ તર્કથી નિત થાય છે. દાખલા તરીકે ધૂમ અગ્નિ વિના હેતે નથી. ધૂમ છે માટે અને હવે ઈ. કાં તો કાર્યથી કારણનું અનુમાન થાય કે પછી કારણથી કાર્યનું અનુમાન થાય.
અહમથી, આગ્રહથી, બીજાની પરીક્ષા કરવા કે પોતાની પંડિતાઈનું પ્રદર્શન કરવા યા તે સામાને ઉતારી પાડવા આદિના ઈરાદાથી પ્રશ્ન પૂછવામાં આવે કે તર્ક કરવામાં આવે તો તે કુતર્કમાં જાય.
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૧ અનુમાન પ્રયોગના કેટલાક નમૂના આ પ્રમાણે છે : (૧) અમુક પ્રદેશ અગ્નિવાળે છે, ધુમાડે હોવાથી. (૨) શબ્દ અનિત્ય છે, ઉત્પન્ન થતો હોવાથી. (૩) વીજળી થાય છે માટે વરસાદ થવા જોઈએ. (૪) રહિણી ઊગશે, કૃતિકા ઊગ્યું છે માટે. (૫) અમૂક ફળ રૂપવાન છે માટે રસવાન હોવું જોઈએ....
ઇત્યાદિ.
આગમ પ્રમાણ :- જે શ્રત હોય પણ દષ્ટ ન હોય તે તે આગમથી માનવું જોઈએ. દાખલા તરીકે મેરુ પર્વત. - બુદ્ધિથી અગમ્ય હોય તેને પણ આગમ (શાસ્ત્ર)થી માનવું જોઈએ. દા.લા તરીકે સમય, નિગોદના સ્વરૂપ ઇત્યાાંદની વાતે. - અંશ અને નયે પ્રમાણથી વિરુધ ન જવું જોઈએ. પ્રમાણને અનુરૂપ નય હવે જોઈએ. દુર્નય, કુનય, નયાભાસ એ પ્રમાણથી વિરુધ હોય છે. પ્રસ્તુત નય સિવાયના અન્ય નાને અ૫લાપ કર્યા વિના એકેક નયથી પદાર્થના એકેક ભાગને જાણવો અથવા એક નયથી પદાર્થના એક ભાગને જાણ. પદાર્થના અન્ય ધર્મોને અ૫લાપ કરાવે તે નયાભાસ છે.
પ્રમાણ પ્રમેય અને પ્રમાતા એટલે જ જ્ઞાન ણેય અને જ્ઞાતા. વાસ્તવિક પ્રમાણ જે કઈ હોય તો તે જ્ઞાન જ છે. અર્થાત્ જ્ઞાન જ પ્રમાણ છે અને એમાંય માત્ર કેવલજ્ઞાન, જ પ્રમાણભૂત છે. કેમકે કેવલજ્ઞાન કેઈ અન્ય પ્રમાણ વડે
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૨
પ્રમાણિત નથી. કેવલજ્ઞાન સ્વયંસિધ્ધ અને સ્વસ વેદ્ય છે. જ્યારે કેવલજ્ઞાન સિવાયના પ્રમાણ અન્ય પ્રમાણ વડે પ્રમાણિત છે. બીજા પ્રમાણ ખાખત તે એવુ બને છે કે જોઈએ. કાંઈ અને સ્મરણ કરીએ કાંઈ. દાખલા તરીકે સફેદ સાડલા પહેરેલ મહિલા વૃંદને જોતાં સ્મરણ કેકના મરણનું થાય. અહીં દૃશ્ય અને સ્મરણ જુદા છે.
વસ્તુ
કૈવલજ્ઞાન સવં પ્રમાણુ છે કેમકે કેવલજ્ઞાન તે સાકાર નિરાકાર, એકાકાર, સર્વાકાર અને શૂન્યાકાર છે. માટે જ સ્વયં સિઘ્ધ છે. કેવલજ્ઞાન, વિશેષ ઉપયાગ હાવાને કારણે સાકાર છે; અમૃત હોવાને કારણે નિરાકાર છે, સવ” કાંઈ, સવ ગુણપર્યાય સહિત કેવલજ્ઞાનમાં પ્રતિબિં(ખત થવા છતાં કેવલજ્ઞાની સ્વરૂપ રમમાણ જ રહે છે તેમજ કેવલજ્ઞાન સાદ્રિ અનત એનુ એ જ અને એવુ' ને એવું જ રહેતુ હેવાને કારણે એકાકાર છે; સ કાંઈ તેની સર્વ ગુણ પર્યાય સહિત યુગપદ પ્રતિષિ ષિત થતું હાવાના કારણે સર્વાકાર છે અને સ કાંઈ તેના સવ ગુણ પર્યાય સહિત કૈવલજ્ઞાનમાં પ્રતિબિખિત થવા છતાં કેવલજ્ઞાનીની વીતરાગતાને કે કેવલજ્ઞાનને તેની કોઈ અસર થતી નથી તેથી શૂન્યાકાર છે.
કૈવલજ્ઞાન જ પ્રમાણ છે એ સદભ માં ભગવાન મહાવીર સ્વામીજીના સ્તવનમાં અવધૂત ચેાગીશ્રી આનંદ. ધનજી મહારાજે ગાયું છે કે.... નચ નિક્ષેપે રે જેહ ન જાણીએ જિહાં પ્રસરે ન પ્રમાણ'
જે પદાથ નું અસ્તિત્વ છે તેનું કાય છે, તે જ્ઞાનને વિષય પણ છે તેમજ સંસારી જીવના અનુભવના પણ
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૩
વિષય બને છે. જે પદાર્થનું અસ્તિત્વ નથી તેનું કોઈ કાચ નથી. જ્ઞાનને તે વિષય પણ નથી અને જીવના અનુભવના પણ વિષય નથી. જ્યારે નય એ જીવાનુ જીવન છે.
જે ઇન્દ્રિયાથી અતીત થયાં છે તે જેમ રાગદ્વેષથી પર વીતરાગ છે એમ ઇન્દ્રિય જનિત સુખદુઃખથી પણ પર એવાં તૃપ્ત–પૂર્ણ કામ આનંદ સ્વરૂપ છે.
આધ્યાત્મિક સાધના પામવા માટે સાત નયેાને સમજવાના છે. શરીરમાં જેમ આત્મબુધ્ધિ કરો સસારભાવ કરીએ છીએ તેમ આત્માને પરમાત્મા માનીને નિરાવરણ અની સ્વચ' પરમાત્મા થવા માટે સાધના કરવાની છે.
નય તથા સ્યાદ્વાદના અર્થ માધ્યસ્થતા-ઉદારતા— વિશાળતા છે, અને માધ્યસ્થતા-ઉદારતા-વિશાળતા વિના વીતરાગતા સ`ભવિત નથી. સહુ કાઇ નયવાદ-સ્યાદ્વાદને સમજી વીતરાગતા પ્રતિ વિકાસ કરા એવી હાર્દિક -શુભકામના !
-સ’કલન : વદન હાકોરદાસ ઝવેરી
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોગ-ઉપયોગ–કેટલુંક ચિંતન
પં. પનાલાલ જગજીવનદાસ ગાંધી જીવ રેગી થાય તો તેને સ્વભાવ બગડત જય અને જવ અજ્ઞાની બની રહે, આવી સ્થિતિથી બચવા માટે આપણે આરોગ્ય માગવાનું છે.
ઈન્દ્રિના વિષયને રોગ માને તેનું નામ રોગ. ઈન્દ્રિયોના વિષયમાં આનંદ માને તેનું નામ ભેગા
ભોગીને જે દેહમાં રેગ આવે તો તેને ભેગમાં વિશ્રાંતિ મળે છે તેમ સમજવું જોઈએ. જ્યારે એને દેહમા રેગ આવે તે દેહરાહુત થતાં પહેલાં ભૂતકાળમાં કરેલ દોષની સજા સમજીને કમરાજનું દેવું-ઝણ ચૂકવે છે તેમ તે સમજે છે.
આત્મા દેહ સાથે સંબંધે જે જોડાયેલ છે તે Body-Pressureથી બચવા માટે આત્મા એ દેહથી ભિન્ન થવાનું ભેદજ્ઞાનના આવરણથી આભાના જ્ઞાનદશન ઉપગને હું દેહરૂપ છું” તે ભાવથી નિવારવાનો છે. ‘હું દેહ નથી પરંતુ “આત્મા છું અને અનાત્મભાવમાં ન રહેતાં આત્માના સ્વરૂપ-ભાવમાં સચિદાનંદ ભાવમાં પ્રવર્તવાનું છે. પછી દેહભાવરહિત થવાથી દેહની અસર નહિ વર્તે.
શાતા-અશાતા વેદનીય કર્મ એ અઘાતી કર્મને ઉદય છે, જે દેહાશ્રિત છે. તે આત્માના કૈવલજ્ઞાનના કેવળી ભગવંતેના ઉપયોગને કાંઈ અસર કરી શકતું નથી. દેહભાવ જીવમાં વર્તતે હોય તે શાતા–અશાતા જીવને અસર કરી. શકે છે.
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૫
આત્માને જ્ઞાન-દર્શન ઉપગ આમાના પ્રદેશને આધાર લઈને નીકળવા છતાં સ્વ-ક્ષેત્રે જેતે નથી. કર્મબન્ધ થવાનું કારણ શું? આત્માને જ્ઞાન-દર્શન ઉપયોગ જ્યાંથી [સ્વઆત્મપ્રદેશોથી નીકળે છે ત્યાં દષ્ટિ કરતું નથી અને ઉપગ પર પદાર્થોમાં સુખબુદ્ધિએ ફરે છે. અશાતા વેદનીય જીવને થાય છે. તે આત્મપ્રદેશેએ થાય છે તે જ બતાવે છે કે સ્વક્ષેત્રે દ્રષ્ટિ કરે તે કર્મનિજ૨ થશે. ઉપયોગ બે રીતે છે :
(i) પરપદાર્થને જાણવું-જવું તે જ્ઞાન-દર્શન ઉપગનું કાર્ય છે. જ્ઞાયકભાવ છે. | (ii) સ્વક્ષેત્રે જે ઉપયોગ તેવું વેદના થાય છે તે વેદકભાવ છે. અશુદ્ધ ઉપગથી આત્મપ્રદેશે ચૈતન્ય હેવા છતાં જડવ–પુદગલભાવયુક્ત થાય છે, કારણ ઉપયોગ પર પદાર્થોમાં સુખબુદ્ધિએ રમતે હોય છે. સ્વક્ષેત્રે જે ઉપયોગ દ્રષ્ટિ વતે. ઉપગ રમૈતન્યમય–સુખમય વેદાય. આવરણ હઠવાથી કર્મોની નિર્જ થવાથી.
મેહ ઉપર વિજય મેળવશે તે અશાતા વેદનીય ઉપર વિજય મેળવાશે. મેહની ચેષ્ટા બંધ કરવાથી મેહ જીતાશે.
મેહને નાશ બે રીતે થાય છે : (૧) મેહની ચેષ્ટા બંધ કરવાથી, (૨) સ્વરૂપભાન રાખવાથી.
આપણા જ્ઞાન-દર્શન ઉપગને આપણું આત્માના પ્રદેશ ઉપર જ સ્થિર કરવાનું છે, જેથી સ્વરૂપ ઉપર આવરણ જેમ જેમ હઠે તેમ તેમ સ્વરૂપ રમણતા થતી જશે. . ૨૦ , ,
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०१ શાતા-અશાતા વેદનીય કર્મજનિત છે તેથી તે પરાધીન છે જ્યારે પરીષહે સ્વેચ્છાએ સ્વીકારવાનાં હોય છે.
આત્માને ઉપયોગ જે પાંચે ઈનિ વિષય-કષાય ઉપર જીવ કરે છે તેને બદલે પિતાના આત્માના પ્રદેશે. ઉપર ઉપયોગ–દ્રષ્ટિ કરવાની હોય છે.
દુઃખ સમયે તે જીવ એકાંતે આત્માના પ્રદેશે સાથે ઉપગવંત રહે છે. માટે સ્વેચ્છાએ પરીષહ ઉભું કરવાનું છે જેથી આત્મપ્રદેશ ઉપર ઉપગ સ્થિર થાય તેમ જ્ઞાન દશાએ રહીએ તે ઉપસર્ગ વખતે પણ આત્મ-પ્રદેશે ઉપર ઉપર સ્થિર રહી શકે, જ્યારે સુખ વખતે વસ્તુ અને
વ્યક્તિઓ ઉપર દ્રષ્ટિ રહે છે. આમપ્રદેશ ઉપર દ્રષ્ટિ નથી રહેતી. માટે ધ્યાનના ભેદ શરીરની અંદર બતાવેલ છે. પચ્ચક્ર આદિ જેથી સ્વઆત્મ-પ્રદેશેએ દૃષ્ટિ કરી સ્થિર થવાય અને બહારની વસ્તુઓ અને વ્યક્તિઓ ઉપરની દષ્ટિ બંધ થાય,
બહાર ભગવાનની મૂર્તિ ત્રાટક કરીને દ્રષ્ટિ-સ્થિરતા પ્રાપ્ત કરીને, સ્વરૂપ પામવા માટે નિરાવરણ કરવા માટે, પિતાના આત્મ-પ્રદેશેાએ ત્રાટક કરીને સ્વમાં સ્થિર થવાનું હોય છે જ્યાંથી જ્ઞાન-દર્શન-ઉપગ નીકળે છે ત્યાં જ આપણે સ્થિર થવાનું છે. જેથી આપણા વિષય–કષાયરાગ-દ્વેષ-મેહ આદિ ભાવે પતલા પડતા જાય છેમંદતા આવે છે.
આમ–પ્રદેશે એ ઉપગનું ઘર છે, સ્વ છે. વસ્તુઓ અને વ્યક્તિએ એ ઉપગ માટે પર છે. માટે પરમાં ન
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૭ વસતાં ઘરમાં વસવું જોઈએ, તે માટે ધ્યાન આદિ સાધના છે. મંદિર મૂર્તિમાં ભગવાન સમક્ષ ધ્યાન કરીને પરિણામરૂપે પિતાના આતમ-પ્રદેશમાં ધ્યાન કરવાનું છે. આત્માના પ્રદેશ ઉપર મનને સ્થિર કરવાનું છે.
આપણું અરૂપી સ્વરૂપ જે જ્ઞાન-દર્શન શક્તિ છે તેના પ્રતીકરૂપે ચર્મચક્ષુ મળી છે.
જ્ઞાન-દર્શન ઉપયોગને સ્થિર કરે સ્થિર કયાં કરાય? અસ્થિર-અનિત્યમાં કે રિથર-નિત્ય એવા આમતત્ત્વ માટે? આત્મ–પ્રદેશમાં ઉપગને સ્થિર કરવાનું છે જેથી સ્વમાં લીન થયા પછી વિષય-કષાય-રૂપ કેઈ સાધન ઉપગને રમવા માટે નહિ મળે. .
જે જ પિતાના આત્મપ્રદેશ ઉપર દષ્ટિ નથી રાખતા, પિતાનામાં ઉપગ સ્થિર નથી કરતા અને બહારની વસ્તુમાં-વ્યક્તિઓમાં સુખબુદ્ધિથી ઉપગથી રમણતા કરે છે તે જીવો માટે કુદરત શિક્ષા ઊભી કરે છે, અશાતાવેદનીયન ઉદયને પામે છે. જેથી આમ–પ્રદેશોએ દરખ ભયંકર વેદે છે અને વિષય-કષાય ભેગવવા માટે દીન - અશકતત્વહીન બની જાય છે.
વસ્તુઓ અને વ્યક્તિઓ બહાર છે. વિષય અને કષાયના પદાર્થો પણ બહાર છે. આત્મ-પ્રદેશમાં આ નથી છતાં ત્યાં આ ચિત્રામણ કરે છે અને જીવ દુઃખી થાય છે. સ્વઆત્મ-પ્રદેશમાંથી તે માત્ર જ્ઞાન અને આનંદ નીકળે છે. આત્મ-પ્રદેશેએ ઉપગ જે સ્થિર કરશું તે જ્ઞાન અને આનંદને વેદાશે.
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦.
ઉપાસના તત્ત્વમાં હજી બહારનું અલખન છે જ્યારે ધ્યાન-સમાધિમાં મહારનું આલબને પશુ નથી. ધર્મ અનુષ્ઠાનેાની ક્રિયા કરતા કરતા સ્વરૂપમાં ઉપચેગ દૃષ્ટિ અંતરથી સ્થિર ક આત્મ-પ્રદેશે એ
દેહના સુખ-ભેગના પાયે કદી પણ આત્માનું મુખ નિરાવરણ થતુ નથી.
જ્ઞાન એ આત્મપ્રદેશના ઉપયેગના આધારે છે અને અશાવાવેદનીય ઉપયાગ અને આત્મપ્રદેશ ઉભયના આધારે રહે છે. અશાતાવેદનીય વખતે જીવ આત્મ-પ્રદેશે એ દુઃખ વેદે છે. એટલે અસહાય-હીન અશકત- નિળ અને છે. વિષય-કષાય પણ નિ` બને છે જેથી ભેગ-સુખ આદિ સુખેથી વેદી નથી શકત..
ધ્યાન કરતી વખતે સ્વદોષદ ન કરતાં શીખવુ જોઈએ. પેાતાના જ્ઞાનદર્શન ઉપયાગમાં વસ્તુ વ્યક્તિએ વિ કષાયનાં ચીતરામણ થતાં નથીને તે જોવુ જોઈએ.
ઉપયાગ-તત્ત્વ એ આદતત્ત્વ છે. વિધના પદાર્થ ભલે તેમાં પ્રતિષિ ષિત થાય પરંતુ ઉપયોગથી આપણે આપણા પ્રદેશમાં વસવુ જોઈએ, રમવુ જોઈએ, પ્રતિષિખ્ય પદાર્થાંમાં ન રમવું જોઈએ [૪૬-૪૭
ધ્યાનનું મહત્ત્વ જ્ઞાન માટે છે. જ્ઞાન ઉપયોગ આત્મ પ્રદેશેાએ સ્થિર થાય છે.
અધિકરણની અપેક્ષાએ ઉપકરણ ઊંચા છે. ઉપકરણ તમારી સામે છે. ઉપકરણ ઉપકરણની સામે નથી. તમે ઉપ કરણની સામે છે. તેમ તમે તમારી સાથે અથવા સામે છે,
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૯ આત્માને પિતાની ઉપયોગ–દ્રષ્ટિથી જોવાનું છે. સ્વદર્શન કરવાનું છે. (આલંબનથી સ્વાવલંબનમાં જવાનું છે.) કર્તા જોક્તાભાવ એ ભાવત છે આત્મા કર્તા બૅકતા છે. આત્મા સિવાય બીજા કેઈ પદાર્થ કર્તા–કતા નથી.
પર-પદાર્થના કત–ભકતા અર્થમાં જેટલા શેકાયેલા રહીએ છીએ, તે વખતે “હું” જે કત–ભે કતારૂપ છે તેનું દર્શન કરતાં શીખવું જોઈએ તે સત્યદર્શન થતું જશે. પ્રતિક્ષણે જીવન (સાધુને પણ) કર્તા–કતાભાવ-રાગભાવ ચાલુ છે. કર્તા–કતાભાવ એ જ સંસાર છે. કર્તા–કતા –ભાવના પદાર્થ સંબંધી કાંઈ પણ કરવાનું ન હોય, જે ત્યાં કરવા રહ્યા તો કર્તા–કતાભાવ ચાલુ રહેશે. કર્તા, કતાભાવ એ રાગભાવ-અજ્ઞાનભાવ–મેહભાવ છે.
કેઈ પણ જ્ઞાનીની ખરી પરીક્ષા કયારે ? અશાતા વેદનીચના ઉદય વખતે મન સુધી દુઃખની જરા પણ અસર ન થાય તે તે સાચે જ્ઞાની. - કાયા અને ઈન્દ્રિયે તે તેના સ્વરૂપમાં રહે છે. આપણે મનોયોગ કાયા અને ઈન્દ્રિયોના ઉપયોગમાં રહી રહીને નિર્બળ બની ગયેલ છે. તે | મન એટલે ચૈતન્ય–સ્કુરણ-પ્રતિક્ષણે મતિજ્ઞાનના ઉપ
ગમાં ફરે છે. આયુષ્યને બંધ પણ મનના ભાવ ઉપર ' થાય છે. બીજા કમના બંધ પણ મનના ભાવ ઉપર થાય છે,
આપણી સાધનાનું કેન્દ્ર બનાવવાનું છે આપણું માગને.
જે જીવ પોતાનામાં રહેલા કર્તા–ભકતાભાવનાં દર્શન
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૦
કરે છે–સ્વદેષ દર્શન કરી શકે છે–તે જીવ પરમાત્માના દર્શનને પામી શકે છે.
વિહરમાન કેવલી ભગવંતને કઈ વસ્તુની સાધના કરવાની રહેતી નથી તેમજ મન-વચન-કાયાના ચાગ પ્રમાણે અઘાતી કર્મના ઉદય પ્રમાણે થયા કરે છે, બન્યા કરે છે, તેમ, આપણે, પણ સાધનાકાળમાં કાંઈ કરતા નથી, તેમ ઉગથી વર્તવું, અને આપણા અઘાતી કર્મના ઉદય પ્રમાણે થયા કરશે બન્યા કરશે તેમ સાક્ષીભાવે જોયા કરવું. જગત સક્રિય છે તે બન્યા કરે છે, ચાલ્યા કરે છે. આત્મા અક્રિય છે, સ્વરૂપથી, તે લક્ષ્ય રાખીને જે બન્યા કરે છે, ચાલ્યા કરે છે તેમાં કર્તા -ભેંકતાભાવ ન કર. આપણે. મેહ-અજ્ઞાનતાએ સમજીએ છીએ કે હું કરું છું, હું બનાવું છું, હું ભેગવું છું, એમ કર્તા–ભે કતાભાવે સમજીએ છીએ. જે આપણા કર્તા–કતાભાવથી જ જગત ચાલતું હોય તે આપણે કર્તા–કતાભાવ બંધ કરવા છતાં પણ જે જગતની સક્રિયતા ચાલુ રહે છે તે આપણા કત–ભે કતાભાવથી જગત ચાલે છે તેમ માનવું એ બેટું છે.
કેવળજ્ઞાની ભગવંતનું અઘાતી કર્મના ઉદયરૂપ જેવું ઉપયોગથી અજ્યિ અને રોગથી સક્રિય જીવન છે તેવું જીવન આપણે સાઘનાકાળમાં છાયારૂપે ઉતારવાનું છે.
કર્મના ઉદય તેનું કામ કરે છે, ઉદય વખતે મેહભાવ કરે અગર ન કરે તે જીવના હાથમાં છે. વિપાકેદય એ ઉપયોગમાં હોય અને પ્રદેશથી ઉદય હેય, ઉપગમાં ન હોય. સમ્યદ્રષ્ટિ જીવને વિપાકેદયમાં અનંતાનુબંધી કષાય ઉપગમાં નથી આવતે અને તે પ્રદેશદયથી નિર્જરી
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૧૧
જાય છે. તેવી રીતે આગળ-આગળના ગુણસ્થાનકે પ્રદેશેદયથી અપ્રત્યાખ્યાની, પ્રત્યાખ્યાની, નિર્જરી જાય છે; ઉપયોગ માં આવ્યા વગર. સંજવલન કષાય જાય એટલે વીતરાગતા. આવે, કેવળજ્ઞાન નિરાવરણ બને છે. | મેહભાવ કરે એ વિકૃતિ છે પણ આપણી પ્રકૃતિ નથી. મેહભાવ ન કરે તે આપણી પ્રકૃતિ છે.
વર્તમાનકાળમાં આત્માના સ્વભાવની તાકાતથી જ્ઞાનદશામાં વર્તવાથી, નિર્મોહતા કરવાથી અનંતાનુબંધી, અપ્રત્યાખ્યાની, પ્રત્યાખ્યાની આદિ કષાય પ્રદેશદયથી જ નિર્જરી જાય અને વિપાકેદય સુધી આવવા ન દે આ છે ધર્મ-મેક્ષપુરુષાર્થ.
વિભાગ ઉપર સ્વભાવ વડે તાળું મારવાનું છે.
મેહનીય પ્રકૃતિમાં અનંતાનુબંધી કષાયને રસ વર્તે છે. પરંતુ જાગૃત થયેલ જ્ઞાનદશામાં વર્તાતા આત્માની તાકાત છે. અનંતાનુબંધી કષાય પ્રદેશદયથી નિર્જરી જાય છે, વિપાકેદયમાં આવતા નથી.
નિર્વિકલ્પ ઉપયોગરૂપ ચારિત્ર એ આત્માના જ્ઞાનદર્શન ઉપગમાં છે, મનેયોગમાં ભાવમનમાં મન અમન થયેલ હોય ત્યારે ભલે દેહ હોય અગર ન હોય. નિવિકલ્પ ઉપગ એટલે મનનું અમન કરવું
ચારિત્ર્ય અને તપ એ સંસારમાં સંસ્કાર અર્થથી શરૂ થાય છે અને તેની પૂર્ણાહુતિ મનને અમન કરવાથી નિર્વિકલ્પ ઉપગ (જે નિશ્ચયથી ચારિત્ર્ય છે) પામ્યાથી થાય છે. પંચ મહાવ્રત-ગાસ્થિરતા એ વચ્ચેનું ટેઈજ (વચલી અવસ્થા) છે.
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૨
જ્ઞાન ઉપચેાગમાં છે ત્યાં રાગદશા છે. છદ્મસ્થતામાં આત્માના ઉપયોગ આત્માના પ્રદેશેાથી તદ્રુપ છે, એકમેક છે, એકક્ષેત્રી છે. આત્માના પ્રદેશે અને દેહ બદ્ધસ બધે એકમેક છે. ઉપયાગમાં જે વેદાય તે દેહમાં વેઢાય. પરંતુ દેહમાં જે વેદાય (શાતા-અશાતા) તે ઉપયાગમાં વેદાય તેવુ એકાંત નથી. જો તેમ હોય તે ઉપયાગ વીતરાગ-સર્વ જ્ઞજ્ઞાનરૂપ બની ન શકે. ધાર પરિષદ્ધ ઉપસર્ગ -કાળમાં અશાતા વેદનીયની અસર દેહ ઉપર હાવા છતાં તેની લેશમાત્ર પણ અસર મનેયાગમાં જ્ઞાન ઉપયોગમાં ન થાય તે ક્ષપકશ્રેણી માંડીને ઘાતીકાને ખતમ કરીને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી શકે છે. ચારે અઘાતી કમના પુણ્ય પાપના વિપાકયની જે લેશ માત્ર અસર ન લે, તે ઘાતીકમને ક્ષય કરવાને શક્તિમાન અની શકે છે. અઘાતીકમ ના વિપાકે,દયની અસર જેને વતી હાય તે માહભાવથી મુક્ત નથી. જ્ઞાન ઉપયેાગમાં આ ઉપયેગને અસર કરે છે. એટલે જીવ અબદ્ધ થડે નથી. મુક્ત થતા નથી.
ઉપયાગમાં જે માહભાવ છે, અજ્ઞાનભાવ છે તે નડેછે, માટે માહભાવ-અજ્ઞાનભાવને ખતમ કરવાના છે. ઉપયાગમાં; જીવ પેાતાના અજ્ઞાનભાવને માહભાવને વેઢે છે. એટલે આનંદને વિકારી બનીને જીવ દુઃખ ભેગવે છે દુઃખનું મૂળ કારણ, સંસાર જેના ઉપર ચાલે છે તે મેહનીય કમ છે, મેહભાવ છે; અજ્ઞાનભાવ છે.
જેવા આકારનું પાત્ર હોય, આકારમાં પાણી પરિણમશે. ઉપયેગ પણ જે પદાથ ના વિચાર કરે તે છે અને તે પ્રમાણે કબંધ થાય છે.
પ્રમાણે પરિણમે આમ વિજાતીય
છે
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૩
W
એવા પર – પદાર્થ સાથે ઉપયોગ બદ્ધસંબંધે ક્ષીરનીરની જેમ પરિણમે છે. તે સજાતીય અને સ્વરૂપ અય એવા અરિહુ તસિદ્ધ પરમાત્મામાં ઉપયાગથી પિરમશુ' તે આપણે ઉપયેાગ પણ વીતરાગ–નિવિકલ્પ-અવિનાશી એવા કેવળજ્ઞાનમાં પરિણમશે છેવટે જો કેવળજ્ઞાન ન થાય તે દેવ મનુષ્ય ગતિ અપાવે અને અહિ'ત-સિદ્ધપદના સ્વરૂપપદની પ્રાપ્તિ માટે પુરુષાર્થ કરાવી આપવા તક આપે છે,
ઉપયોગના નિયમ : કાઈ પણ પરપદા માં ઉપયેગ તન્મય થાય એટલે તે રૂપે ઉપયેાગ પરિણમે છે, તા સજાતીય અને સ્વરૂપ-અકય એવા અરિહંત-સિદ્ધપદમાં ઉપયેાગથી પરિણમવુ' તે મેાક્ષમાર્ગની અનન્યસાધના છે.
ઉપયાગ અનાદિકાળથી લક્ષણ રૂપે છે અને ઉપયાગમાંથી અશુદ્ધિ નીકળી જાય એટલે ઉપયેગ શુદ્ધ રહે છે.
અરિહ'તપદની સેવના કરવી એટલે સ્વદોષદશન કરી કરીને દોષરહિત થવા ઉદ્યમી બનવુ. અરિહં'તપદની ધમ સાધના સાથે સાથે જરૂર કરવાની છે.
આવરણ હઠે છે
(i) હું સદૃચિદાનંદ સ્વરૂપે છું. તે વિધેયાત્મક જ્ઞાન-ધ્યાન છે. (ii) જાતીય–અકય અને સ્વરૂપ-અકય એવા અરિહું ત સિદ્ધના જ્ઞાન-ધ્યાનથી આવરણા હઠે છે. ગુરુજન પરત્વે વિનય-નૈયાવચ્ચ-નમ્રતા-દીનતાથી તેમના ગુચ્ સાથે અભેદ થવાય છે-એટલે આપણા તે ગુણેાના આવિર્ભાવ થાય છે. પશ્ચાતાપથી દેષાના ભેદ (ખંડન) થાય • છે અને ગુણા નિરાવરણ બને છે.
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૪
આત્મજ્ઞાન ત્યાં મુનિપણું શ્રીમદે મૂકેલ છે. કારણ જ્ઞાન એ મૌનતત્વ છે. વચનગ એ જ્ઞાનતત્વને આધાર લઈને બહાર નીકળે છે. પરંતુ વચનગ એ જ્ઞાનતત્ત્વ નથી. જ્ઞાન એ બેલતત્વ નથી. જો તેમ હોત તે સિદ્ધભગવંત પણ બેલતા હતા. મુનિપણું એટલે મૌન અવસ્થા. જ્ઞાનસ્વરૂપમાં સ્થિત થવું, નિર્વિકપતા સેવવી. વચનગને સંબંધ શરીર સાથે છે, ઉભય જડ પૌલિક તત્ત્વ છે.
જે વસ્તુ જેની સાથે પરમાર્થિક ભાવે અભેદ હોય તેમાં કાળક્ષેપ ન હોય, સદા હોય જ.
જ્ઞાન અને વચનગ એ ભેદ-તત્ત્વ છે છતાં વચનગ જ્ઞાન વડે નીકળે છે જ્ઞાનને આધીન વચનગ છે. વચનયોગને આધીન જ્ઞાન નથી. તેથી મૌન સેવવું તે ઉચિત છે. મતિજ્ઞાન અને શ્રતજ્ઞાન પણ જ્ઞાનના આધારે છે. પણ ભેદ તત્ત્વ છે. સાદિ–સાંત છે. કેવળજ્ઞાન નિત્ય છે. મૌન રહીએ તે બલવાનું બંધ થાય પણ જ્ઞાન વગરના ન થઈએ. જ્ઞાનને સાચો અર્થ અબેલ છે. મૌન= અબેલ રહીએ તે જ્ઞાન થાય. મતિ-અવધિ-મન:પર્યવ-કેવળજ્ઞાન એ મૂકજ્ઞાન છે. શ્રત જ્ઞાન એ બેલતું જ્ઞાન છે. આધાર ભલે મતિ આદિ ચાર મૂકજ્ઞાનને લે.
જેમ શરીર અને આત્માનો વિવેક ભૂલી જઈએ છીએ અને શરીરને આત્મા માનીએ છીએ તેમ જ્ઞાન અને બોલને વિવેક ભૂલી જઈને બેલને જ્ઞાન સમજી લઈએ છીએ.
દ્રવ્યમૌન એ જીભથી ન બોલવું તે છે પરંતુ અંદરથી વિચારણા-વાતે કરીએ છીએ. ભાવમૌન એટલે નિર્વિકલ્પ
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૩૧૫ અવસ્થામાં રહેવું-પ્રવર્તવું તે છે. ભાવમૌન જાળવીએ તે... જ્ઞાનસ્વરૂપમાં સ્થિર થવાશે. આત્મા અરૂપી છે–દેહરૂપી છે. આત્મા અશબ્દ છે. વચનગ શબ્દરૂપ છે. (જ્ઞાન એ અબેલ, તત્ત્વ છે).
વિહરમાન કેવળી ભગવંત અબાલ બનીને વચનગને ઉપયોગ કરે છે એટલે તેમનામાં લેશમાત્ર રાગદ્વેષ રતિઅરતિ અ.દિ મહજનિત ભાવ નથી હોતો. તેથી તેમણે તેમના જ્ઞાનને અબેલ બનાવેલ છે અને બોલે છે. જ્યારે છઘસ્થ જીવ બોલે છે ત્યારે બેલ બહાર નીકળે છે કારણ જ્ઞાનને અબોલ નથી બનાવ્યું. વીતરાગ-નિર્મોહ-નિષ્કષાય નિર્વિકલ્પ જ્ઞાન હજી નથી બનાવ્યું. જ્ઞાનનું સ્વરૂપ માન-- - અબોલ છે એટલે જ્ઞાન વીતરાગ-નિર્વિકલ્પ છે.
નિર્વિચાર-નિર્વિકલ્પ- શૂન્યમય સ્થિતિની શક્તિ અનંતી છે. જે ત્રણે કાળનું જગત એક સમયમાં પ્રતિબિંબિત બનાવે છે. અબેલ–મક જ્ઞાન (મૌન) એ આનંદરૂપ છે. સચ્ચિદાનંદ છે. જ્યાં સુધી અંતરજ્ઞાનને અબોલ ભાવમૌન . નિર્વિકલ્પ વીતરાગ જ્ઞાન નહિ બનાવીએ ત્યાં સુધી (મનનું મૌન) આત્માને આનંદ સચ્ચિદાનંદનું સુખ નહિ વેરાય. . મનનું મૌન એનું નામ જ્ઞાન. નિર્વિકલ્પ-જ્ઞાન જેમ શરીર હું નથી તેમ વચનગ–બેલ એ હું નથી. તેમ વિચાર એ પણ હ નથી. વિચાર છે એ વિકલ્પ છે–એ રાગ છે અને વિચાર છે એટલે બેલ આવશે.
જ્ઞાન સુખ વગરનું નથી. પણ જ્ઞાન જ્યાં સુધી વીતરાગ નિર્વિકલ્પ-અબેલ નથી બન્યું ત્યાં સુધી જ્ઞાનનું સુખ પરિવર્તન પામીને પુદ્ગલદ્રવ્યાશ્રિત ભેગવીએ છીએ.. પરિવર્તન-સુખ એટલે રાજા રંક બને તેમ અનંત સુખ.
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૬
અલ્પ સુખ બનીને આવે છે અગર દુઃખમય બનીને આવે છે, અજ્ઞાન અને મોહવશથી આમ બને છે.
કેવળી ભગવંત અંદરથી અબોલ બનીને દેશના આપે છે અને છદ્મસ્થ એવા આપણે બેલને–સાંભળીને અબેલ અશબ્દ રૂપ ભાવમૌન બનવાનું છે એથી આત્મજ્ઞાન ત્યાં મુનિપણું એમ શ્રીમદ્ કહે છે. - સાધુપણાની સાધના તે બાહ્યપંચાચાર સેવાય તો પણ ચાલતી હોય જ્યારે મુનિપણું એ અત્યંતર તત્વ છે, પરમ શાંત તત્ત્વ છે વિશ્વની અનંત અશાંતિ ભાવમુનિને લેશમાત્ર અશાંત ન કરે તેવું પરમ શાંત તત્વ એ મુનિતત્વ છે.
વચન અને વિચારરહિત ઉગ એ જ્ઞાન તત્વ છે. નિશ્રયથી જ્ઞાન એ પરમશાંત તત્ત્વ છે. વીતરાગતા [અશબ્દ કેવળજ્ઞાન-અબેલ ના બેલ વચનામૃત છે. જિનવાણી છે. કેવળજ્ઞાન એ પરમશાંત રસ છે. કેવળ ભગવંત દેશન. આપે છે તે પરમશાંતરસ અને સુખરૂપ વેદાય છે.
છઘસ્થ જીવને અ-વિવેક એ કાયરતારૂપ છે. વિવેક જ્ઞાન પ્રગટતા અનંતવીર્ય નિરાવરણ બને છે.
અરિહંત કેવળી ભગવંત એક જ ભેટે છે એટલે ત્યાં માત્ર કેવળ) જ્ઞાન છે. જ્યારે ગુરુમાં બે ભેદ છે: સદ્દગુરુ અને કુગુરુ એટલે જ્ઞાન અને અજ્ઞાનરૂપ ભેદ પડે છે.
અપૂર્ણ તત્ત્વ છે તે કદી પૂરું થાય નહિ. સંસારના કામ કદી પૂર્ણ થતાં નથી, અપૂર્ણ વસ્તુ પૂરાય જ નહિ
બોલમાંથી અબોલ બનીએ–શબ્દમાંથી અશબ્દ બનીએ ત્યારે જ્ઞાનના પ્રદેશમાં પ્રવેશ કરશું અને સુખ , શાંત તને અનુભવ કરશું.
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચાચાર
૫. પુનાલાલ જગજીવનદાસ ગાંધી
સમગ્ર વિશ્વ છ દ્રવ્યેા-(૧) ધર્માસ્તિકાય (૨) અધમાં સ્તિકાય (૩) આકાશાસ્તિકાય (૪) પુદ્ગલાસ્તિકાય (૫) જીવાસ્તિકાય અને (-) કાળનુ મનેલું છે.
:
આ દ્રવ્યેાના સામાન્ય અને વિશેષ ગુણધર્મ છે. સામાન્ય ગુણધર્મો દેશ છે (૧) અસ્તિત્ત્વ (ર) વસ્તુત્ત્વ (૩) દ્રવ્યત્ત્વ (૪) પ્રદેશત્ત્વ (૫) અગુરુલઘુત્ત્વ (૬) પ્રમેયત્ત્વ (૭) ચેતનવ (૮) અચેતનત્ત્વ (૯) મુત્ત્વ અને (૧૦) અમૂર્તત્ત્વ એ દશ સામાન્ય ગુણધર્મો છે. જીવદ્રવ્ય સંખ્યામાં એકથી અધિક હાવાને કારણે ચેતત્ત્વને સામાન્ય ગુણધર્મ કહેલ છે તે જ પ્રમાણે પુદ્ગલાસ્તિકાય પણ એકથી અધિક હોવાને કારણે મૂત્ત્વને પણ સામાન્ય ગુણધર્મ જણાવેલ છે. આમ ચેતનવ-અચેતનત્વ અને મૂર્તત્ત્વ (રૂપી)–અમૂર્તત્ત્વ (અરૂપી) એ સજાતિયની અપેક્ષાએ સામાન્ય ગુણધમ છે અને વિજાતિયની અપેક્ષાએ વિશેષ ગુણધર્મો છે. અત્રે અરૂપી-અમૃત એટલે કે ભૂતપૂર્વાંતર અભાવ-હવે દ્રવ્યાના પાતાપણાને એળખાવનારા જે વિશેષ ગુણધર્મ છે તે નીચે પ્રમાણે છે.
'જીવદ્રવ્ય ઃ (૧) જ્ઞાન (ર) દર્શન (૩) સુખ (ચારિત્રતપ) અને (૪) વીય-પુદ્દગલદ્રવ્ય ઃ (૧) વણુ` (૨) ગધ (૩) રસ અને (૪) ૫.
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૮
આકાશદ્રવ્ય-અવગાહના હેતુત્ત્વ. અધર્માસ્તિકાય દ્રવ્યઃ-સ્થિતિ હેતુવ ધર્માસ્તિકાયઃ ગતિ હેતુવ કાળદ્રવ્ય-વતના હેતુવ
વિશ્વમાં એકમાત્ર સંસારી જીવ સિવાયના બધાંચદ્રવ્ય તથા સિદ્ધના જીવેા પેાતાના ગુણધર્મ પ્રમાણે વર્તે છે. અર્થાત તે તે દ્રવ્યે નિયમ પ્રમાણે વર્તે છે. સ*સારી છદ્મસ્થ જીવેા જ એવા છે જે નિયમ પ્રમાણે વતા નથી. તે નિયમમાં નથી. માટે તેમણે નિયમમાં આવવાનું છે, જે માટે સચમની જરૂર છે કે જે સયમની સહાયે જીવ પેાતાના નિયમમાં એટલે કે સ્વરૂપમાં આવી શકે. જીવને સ્વરૂપમાં લાવી આપનાર અર્થાત્ જીવના સ્વર્ગુણ સ્વરૂપની પ્રાપ્તિ કરાવી આપનાર જે ધમ સજ્ઞ વીતરાગ તીર્થકર ભગવતે એ આપણને આપ્યા છે તે પંચાચાર પાલાન ધર્મ છે.
આ ૫'ચાચારને સમજવા માટે પહેલાં તે જીવના જીવવ વિષયક લક્ષણ્ણા જાણવા જોઈશે, જીવના સાચા શુદ્ધ સ્વરૂપના ગુણે! જાણવા જોઈશે અને સાથે લક્ષણને ગુણમાં પિરણમા વનાર આચારનેય જાણવા જોઇશે. તા પ્રથમ લક્ષણ અને તેના ગુણના અભ્યાસ કરીશું.
જ
લક્ષણ : જીવના લક્ષણા એ માત્ર જડ અને ચેતન અજીવ અને જીવને ભેદ પાડવા માટે જ છે. તેથી એ લો! એવાં હાવાં જોઈ એ કે તે એકેન્દ્રિય જીવથી લઈ સજ્ઞિ પ'ચન્દ્રિ જીવેા ચાવતા સિદ્ધ પરમાત્મા સુધીના જીવામાં તે ઘટી શકે અર્થાત્ લાગુ પડી શકે. તેથી જ તે લક્ષણાના
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૯ અર્થ પણ એવા કરવા જોઈએ કે તે સર્વ ને લાગુ પડી શકે અને તે જ તે લક્ષણે પ્રમાણ કરે છે જેના વડે - અજીવથી જીવ જુદો તારવી શકાય.
ટૂંકમાં લક્ષણ એ જીવન જીવત્ત્વનું ચૈતન્ય ચિહન છે અથવા તે કહે કે જીવના જીવ હોવાપણાની નિશાની યા ઓળખ છે.
શાસ્ત્રમાં જવના લક્ષણે છ જણાવેલ છે. (૧) દર્શન (૨) જ્ઞાન (૩) ચારિત્ર (૪) તપ (૫) વીર્ય અને (૬) ઉપગ.
આ છ લક્ષણના નિશ્ચયથી અર્થ કરવા જોઈએ. જે જીવમાત્રને એકેન્દ્રિયથી લઈ સંગ્નિ પંચેન્દ્રિય યાવત સિદ્ધ પરમાત્મા સુધી લાગુ પડવા જોઈએ. વળી એમાં જીવન વિકાસ અનુસાર જે પ્રમાણેને શબ્દનો અર્થ થાય તે પ્રમાણે ઘટાવવું જોઈએ.
પાંચે અરિતકામાં જીવ જ એ છે કે જેના સ્વરૂપ - લક્ષણો અનાદિકાળથી જેમ સેનાની ખાણમાં સેનાના કણે માટીથી મળી મલિન થયા છે તેમ પુદગલની સાથે ભળી પુદ્ગલ સાથેના બદ્ધ સંબંધથી જીવના સ્વરૂપ લક્ષણો મલિન થયેલ છે. જેથી કરીને જ સ્વરૂપથી આનંદ સ્વરૂપ એ જીવ દુઃખી છે.
જેમ વ્યવહારમાં એક ગમે તેવું કિંમતી કપડું ફાટેલું અથવા તો માતા જેવું ગંદુ હોય તે તે આપણને અપ્રિય થઈ પડે છે તેમ સ્વરૂપ લક્ષણોની મલિનતા જીવને દુઃખરૂપ છે કારણ કે આ મલિનતાને અંગે જીવના લક્ષણ સ્વરૂપનું મૂળ અવિનાશી સ્વયંભૂ, સ્વાધીન, અવિકારી, પૂર્ણ, અવ્યાબાધ, અનંત રસરૂપ, અને અનંત શકિતરૂપ છે તે
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૦
મલિનતાને કારણે વિનશી, નિમત્તિભૂ, પરાધીન, વિકારી, અપૂર્ણ, ખાધ્યમાધિત (બાધા પામનાર ને ખાધા પહેાંચાડનારુ રસહીન અને શક્તિહીન થઈ ગયેલ છે, આવી સ્વરૂપલક્ષણની દશા તે જ દુઃખ !
આવા સ્વરૂપલક્ષની દશા સુધારવા માટે પરમકૃપાળુ પરમ ઉપકારી તીથંકર પરમાત્મ ભગવ તાએ આપણી ઉપરની કરુણાએ કરીને છ સ્વરૂપલક્ષણેાને તેના મૂળ શુદ્ધ સ્વરૂપમાં લાવવા માટે જે ધમ પ્રરૂપ્યા જે ધમ સ્થાપ્ય તે આચાર ધમ છે અને તે આચારધર્મોને પણ જીવના લક્ષણ સાથે જ જોડીને જીવ માત્રને સ વ્યાપક એક સામાન્ય ધર્મ આપ્યા તેનું નામ ૫'ચાચાર પાલનાધમ છે. એ પાંચ આચાર ધર્મના નામ છે. (૧) દશ નાચાર (૨) જ્ઞાનાચાર (૩) ચારિત્રાચાર (૪) તપાચાર અને (૫) વીર્યાચાર.
આ પાંચ આચારમાંના દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્ર-તપ-વીય એ જીવની પાંચ શકિત છે. આ પાંચે જીવશક્તિનું અયાગ્ય વન છેડી ચેાગ્ય વર્તનનું પાલન કરવું તેનું જ નામ આચાર’.
ખીજી તરફ લક્ષમાં વપરાયેલા આવા જ શબ્દો. ત્રણેય કાળમાં મહાન મંત્ર અને ચત્ર રૂપ છે. એને નવપદ અથવા તા સિદ્ધચક્ર યંત્ર તરીકે ઓળખાવામાં આવે છે. એ સિદ્ધચક્ર યંત્રના નવપદમાં પાંચ ગુણી અથવા પાંચ ધમી છે જ્યારે ચાર ગુણ એટલે કે ચાર ધમ અર્થાત્ ચાર ગુણ તે દન-જ્ઞાન–ચારિત્ર અને તપ છે.
પંચાચારના પાલન વડે પાંચે લક્ષણરૂપ ગુણ્! શુદ્ધ થાય છે અને પૂર્ણ શુદ્ધિની પૂર્વાવસ્થા આવે છે ત્યારે તેને નિશ્ચ ચથી ગુણ અને ધમ કહેવાય છે.
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૧
આવી રીતે લક્ષણ છ છે અને ગુણ અથવા ધર્માચાર છે. પ્રશ્ન અહીં એ ઉદ્દભવે છે કે લક્ષણ છે તે પછી આચાર પાંચ કેમ ? ઉપગ નામનું જે છઠું લક્ષણ છે તે દર્શનજ્ઞાન રૂપ જ છે. તેથી આચારમાં ઉપયોગ આચાર એવા શબ્દ વ્યવહારનું પ્રાજન રહેતું નથી.
વળી બીજો એક પ્રશ્ન એ પણ અહીં ઉપસ્થિત થાય છે કે, આચાર પાંચ ગણાવ્યા, સિદ્ધચક યંત્રમાં ચાર ગુણ મૂક્યા અને ગુણધર્મમાં પણ ચાર ગુણધર્મ–સ્વરૂપગુણ જણાવ્યા તે ત્યાં વીર્ય શબ્દને કેમ પડતે મૂ ? એને વ્યવહાર કેમ ન કર્યો? એનું સમાધાન એ છે કે આચારનું આચરણ એ જ વીર્ય માટે જ ત્યાં વીર્ય શબ્દનું સ્વતંત્ર પ્રયજન રહેતું નથી. બીજી રીતે પણ શાસ્ત્રમાં વીર્યાચાર શબ્દ સ્વતંત્ર મૂકીને દર્શનજ્ઞાન, ચરિત્ર, તપની સાથે વીર્યને સંબંધ કર્યો છે. જેમકે દર્શનવીર્ય, જ્ઞાનવીર્ય, ચારિત્રવીર્ય તપવીય પરંતુ વીર્ય વીર્ય એમ નહિ. નવપદજી-સિદ્ધચક્ર યંત્રમાં ચાર શબ્દો પ્રજયા છે તે આ અપેક્ષાએ પ્રમાણ છે.
આમ જોઈ શકાય છે કે આચાર એ લક્ષણ અને ગુણધર્મ વચ્ચે સેતુ-માધ્યમ છે. જેના વડે લક્ષણમાં રહેલ મિથ્યાત્વ-અવિરતિ-કષાયરૂપ મલિનતા કાઢી નાખી એ જ લક્ષણને ગુણ અને ધર્મરૂપ બનાવે છે અને દેષ તથા અધર્મ દૂર કરે છે. અર્થાત્ તેને નાશ કરે છે. માટે જ દ્વાદશાંગીના પ્રથમ અંગનું નામ “આચારાંગ સૂત્ર” છે.
આ પ્રમાણે લક્ષણ આચાર–અને ગુણધર્મમાં શબ્દો એના એ જ છે. પણ સાધનાની વ્યવસ્થા માટે અરસપરસ
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૨
સુંદર બુદ્ધિગમ્ય સંબંધ કરી બતાડેલ છે. અનુપમ અદ્વિતીય ગૂંથણી છે. દ્વાદશાંગીમાંથી જે કાંઈ ધર્મઆચરણ કરીએ તે આ જ વિસ્તાર છે. એટલું જ નહિ પરંતુ પરમેપકારી તીર્થંકર પરમાત્મા ભગવતેએ પ્રરૂપેલ આ ધર્મનું નામ જે પંચાચાર ધર્મ આપેલ છે તે તેમની સર્વજ્ઞતાનું બેનમૂન સૂચક છે. કારણ કે તે જીવ માત્રના લક્ષણનાં જે નામ છે તેમજ જીવ માત્રને મૂળ શુદ્ધ સ્વરૂપના જે ગુણ છે. તેના અનુસં. ધાનમાં જ ખૂબ યથાયોગ્ય બંધબેસતું એવું “ચાચાર પાલના ધર્મ નામ પ્રજયું છે. ,
આ પંચાચારના પાલનમાં લૌકિક ધર્મથી લઈ લોકોત્તર ધર્મ સુધીના બધાય ધર્મોને એમાં સમાવેશ થઈ જાય છે. માનવતાથી માંડી વીતરાગતા પ્રાપ્ત થાય ત્યાં સુધીના બધાય ભેદ-પ્રભેદ અને વર્ગો તેમાં સમન્વિત થયેલ છે. તેને કમ માનવતા-સજજનતા–સાધુતા અને વીતરાગતા છે.
માનવતા એટલે એવી વૃત્તિ અને કૃતિ કે સમવિત કેઈને ભલે સુખી કરી શકાય કે ન કરી શકાય પણ કોઈને પોતા વડે દુ:ખી તે ન જ કરાય. આ બાબત અઢાર પુરાણના સારભૂત તવરૂપે મહર્ષિ વ્યાસમુનિએ પણ પુરાણમાં જણાવ્યું છે કે....
अष्टादस पुराणेसु व्यासस्य वचनद्वय । परोपकाराय पुण्याच पापाय परपीडनम् ।।
સજનતા એ માનવતાનો વિકાસ છે. દુઃખીઓને પોતાનું સુખ વહેંચી આપી જીવવું તેનું જ નામ સજજનતા!
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૩
આગળું સજજતાનો વિકાસ એટલે વિનાશી–પરાધીન અને અંતે દુઃખના કારણરૂપ ખોટા આભાસી સુખને સ્વ-છાએ ત્યાગ કરી પોતે સ્વયં કષ્ટ વેઠીને પણ દુઃખીઓના દુઃખ દૂર કરવા અને અભયદાન તથા જ્ઞાનદાન દઈને જગતના જાને દુઃખમુકિતના રાહે ચઢાવવા. આવી સાધુતાનું સદંતર પ્રમાદ રહિતતાએ પાલન કરનાર અંતે વીતરાગતાને પ્રાપ્ત કરે છે.
આ વીતરાગતા એટલે અનંતકાળના અનંત દુખે જે લક્ષણમાં રહેલ મલિનતાને અંગે જીવને સહન કરવાં પડયાં છે તેને સર્વથા સર્વદા અંત!
ઉપર આપણે જોયું કે પાંચ અસ્તિકાયમાં ધર્મ, અધર્મ અને આકાશ એ પ્રત્યેકમાં પરમભાવરૂપ એક જ ગુણ અનુક્રમે ગતિ હેતુત્વ, સ્થિતિ હેતુત્ત્વ અને અવગાહના હેતુત્વ છે. તે જ પ્રમાણે જીવના સ્વરૂપગુણ ભલે દર્શન, જ્ઞાન સુખ અને વીર્ય હોય પરંતુ પ્રધાન સ્વરૂપગુણ તે જ્ઞાન જ છે. એટલે જ તે શાસ્ત્રસૂત્ર છે કે * I am સ્ત્ર નીવ ? “ ચેતના રક્ષા વીવ |
એક માત્ર પુદ્ગલાસ્તિકાય જ એવું દ્રશ્ય છે કે એના લક્ષણરૂપ ચાર ગુણધર્મો વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શ સ્વતંત્ર છે અને અરસપરસ અંતગર્ત થઈ એક ભેટે નથી પરંતુ એમાં સંખ્યાબેટ છે. જ્યારે જીવના લક્ષણ કે સ્વરૂપગુણમાં રહેલ જ્ઞાન પ્રધાન ગુણ છે જેમાં દર્શન ચારિત્ર, તપ, વીય અંતર્ગત છે, કારણ કે દર્શન એ જ્ઞાનને અંશ છે અથવા તે જ્ઞાન એ દશનને વિસ્તાર છે અર્થાત્ દર્શન એ સામાન્ય
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૪
છે અને જ્ઞાન વિશેષ છે અને એ તે. સમાન્ય સિદ્ધાંત છે કે સામાન્ય વિશેષમાં સમાય.
નિશ્ચય ‘ચારિત્ર’ એ જ્ઞાનનુ સતત વહેણ છે જેન અંગ્રેજીમાં ‘Continuity' અર્થાત્ સાતત્ય કહે છે. ઉદાહરણ તરીકે સાકરના ગળપણ ગુણમાં એવું નથી હાતુ` કે વચ્ચેના અમુક સમયકાળમાં ગળપણ આવે જાય સાકરના ગળપણ. (મીઠાશ) ગુણ સાકરમાં સતત રહે છે. એમ જીવમાં જ્ઞાન ગુણનું સતત વહેણ છે.
તે જ પ્રમાણે ‘તપ’ શબ્દના લક્ષ્યાર્થ તલપાપડતા અથવા તલપ છે આ તલપ જીવને શેની છે? જીવ માત્રને સતત અનુકૂળતાવેદનની (સુખ-આનંદવેદનની) તલપ છે. કારણકે જીવનુ' લક્ષણ જેમ એક બાજુથી સાયકભાવ છે તેમ ખીજી બાજુથી વેદકભાવ પણ જીવનું લક્ષણ છે.
જીવને દુધપાક યા શ્રીખંડની ઈચ્છા કે અનિચ્છા. થઈ શકે છે. જયારે દુધપાક, શ્રીખંડ, બાસુદી ઈત્યાદિ મીષ્ટ પદાર્થોના ઉપયેગ દ્વારા અનુકૂળતાવેદનની ઈચ્છા અવશ્ય. છે. જે કાંઈ જોઈએ છે તે સઘળામાં સુખની અનુકુળતા વેદનની ઈચ્છાનેા તંતુ સતત ચાલુ છે. માળામાં મકા ૧૦૮ જુદા જુદા છે. પરંતુ તે સઘળા મણકાને મધના સૂત્ર માળાના દારા એક જ છે.
હવે જે સુખની ઇચ્છા છે તે શબ્દાર્થની પૂર્તિ માટે માટે નીચે જણાવ્યા મુજબની પદ્ધતિ વિધિ છે. (ð) ઈચ્છા—પ્રવૃતિ-પ્રાપ્તિ-તૃપ્તિ (ઘ) ઈચ્છા-રાગ–લાભ
(T) ઈચ્છા-મમત્વ-આસક્તિ
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૫
(૬) ઇચ્છા-પ્રવૃત્તિ-પ્રાપ્તિ-તૃપ્તિ :
આ શબ્દોની ખૂબી અને ભંગજાળ એવી છે કે જે વસ્તુની આપણને ઈચ્છા હાય તેના પ્રથમ તેા અભાવ સિદ્ધ થાય અને એ અભાવની પૂર્તિ કરવાના પણ સમાવેશ થાય. તેથી પૂર્તિ કરવા માટે પ્રવૃત્તિ આવશ્યક છે. ને પ્રવૃત્તિનું ફળ પ્રાપ્તિ આવશ્યક છે. વળી પ્રાપ્તિ કર્યાં બાદ જ ભાગ કરી શકાય અને સતાષ માણી શકાય. એનું જ નામ તૃપ્તિ ! આ રીતે ઇચ્છા-પ્રવૃત્તિ-પ્રાપ્તિને તૃપ્તિને ક્રમ એ જીવ માત્રનું અનુભૂત જીવન છે. એ સ્વાનુભવની વાત છે. સાંસારિક-ભૌતિક પદાર્થાની ઈચ્છા-પ્રવૃત્તિ-પ્રાપ્તિના અ ંતે થતી તૃપ્તિ ક્ષણિક હાય છે. એમાંથી નવી નવી ઈચ્છાની ઉત્પત્તિ થાય છે. એક માત્ર સ્વ સ્વરૂપ-પરમાત્મ સ્વરૂપમેાક્ષ મુક્તિની પ્રાપ્તિમાંથી નીપજતી તૃપ્તિ જ શાશ્ર્વત હાય છે જે પૂર્ણ કામ અવસ્થા છે.
(વ) ઇચ્છા-ગ-લાભ :
ઇચ્છા-રામ અને લાભ કદી જુદા પડતાં નથી. (૧) ઈચ્છા એટલે જોઈએ છે. (૨) રાગ એટલે ગમે છે અને (૩) લેાભ એટલે મેળવવુ છે.
હવે જરા વિચાર કરી જુએ કે કેઇ એમ કહી શકે કે (૧) જે જોઈએ છે તે ગમતી નથી અને મેળવવી નથી. (૨) જે ગમે છે તે જોઈતી નથી અને મેળવવી નથી. (૩) અને મેળવવી છે તે ગમતી નથી અને જોઈતી નથી. (7) ઈચ્છા-મમત્વ-આસકિત :
ઇચ્છા-મમત્વ અને આસક્તિની ખૂબીએ છે કે જેમ ઈચ્છાએ અભાવને સિદ્ધ કરે છે તેમ અભાવની પૂર્તિ
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૬
થયા પછી જ મમત્વની સિદ્ધિ થાય. અપ્રાપ્તની ઈચ્છા, હેય જ્યારે પ્રતનું મમત્વ હોય. અપ્રાપ્તનું મમત્વ ન કહેવાય. જે ભાવથી ઈછા ને મમત્વ છે તે ભેગભાવ છે. એના અનુભવન અને વેદનમાં જે રસ વેદીએ છે યા તે જે રસ રેડીએ છીએ તેનું જ નામ આસક્તિ!
આવી રીતે ઈચ્છા-મમત્વ–આસકિતને પણ ચક ચાલ્યા કરે છે. તે જીવ માત્રને અંતરમાં નિરીક્ષણ કરી શાધન કરવા જેવું છે.
આમ વેદકતાની અપેક્ષાએ તપ જ્ઞાનગુણ અંતર્ગત છે.
એ જ પ્રમાણે વીર્ય એ પણ જ્ઞાન અંતર્ગત જ છે. કેમકે ઉપર જણાવેલ દર્શન જ્ઞાન ચારિત્ર–તપમાં રહેલ તીવ્રતા અને મંદતા તેનું જ નામ વિર્ય! દરેક જીવને એ સ્વાનુભવ છે કે ઈચ્છા આદિમાં તીવ્રતા મંદતા હોય છે અને તેની પ્રાપ્તિની પ્રવૃત્તિમાં તથા ઉપગમાં પણ તીવ્રતા–મંદતા હોય છે. અહીં કોઈને પ્રશ્ન એ પણ ઉદ્ભવે કે ચારિત્ર અને વીર્યમાં શું તફાવત? ચારિત્ર એ ક્રિયારૂપ છે. તે પ્રવૃત્તિ છે. દષ્ટાંતમાં ચાલવાની ક્રિયામાં ચાલવું તે ક્રિયા છે જ્યારે ચાલમાં જે ગતિ છે તેને વેગ-ઝડપ તે વીર્ય છે.
મન-વચન-કાયાની ક્રિયા એ આચાર છે. આચાર સદ અને અસત્ ઉભય ભેદે હોય. અસત્ આચાર અનાચાર કે દુરાચાર હોઈ શકે છે. સ૬ આચાર સદાચાર તરીકે ઓળખાય છે. એમાંય જીવની પિતાની પાંચ શક્તિની સાથે સંકળાયેલ આચાર પંચાચાર તરીકે જૈન દર્શનમાં ઓળખાય. છે જીવની જે પાંચ શક્તિ છે તે તેના જ્ઞાન-દર્શન–ચારિત્ર
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૭ -તપ અને વીર્ય છે. જીવની બુદ્ધિશક્તિ, કે વિચારશક્તિ છે તે જીવની જ્ઞાનશક્તિ છે. જીવની ભાવના, લાગણી અને શ્રદ્ધા-વિશ્વાસના મૂળમાં જીવની દશનશક્તિ છે. જીવની વર્તન-કાર્યશીલતાના મૂળમાં જીવની ચારિત્ર્યશક્તિ છે. જ્યારે જીવની ઈચ્છાશક્તિ-તલપના મૂળમાં જીવની તપશક્તિ છે. અને જીવનની એકાગ્રતા, દ્રઢતા, તમના, ઉલ્લાસ ઉત્સાહ ઉમંગવૃત્તિ એ જીવની વીર્યશક્તિના ફળસ્વરૂપે છે.
જીવને પ્રાપ્ત મનોગ-વચન-કાયાગ વડે જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, તપ વીય તથા ઉપગને દેવ અને ગુરુ સાથે જોડીને જે આચાર સેવાય તેને જ્ઞાનાચાર, દર્શનાચાર ચારિત્રાચાર, તપાચાર. અને વીર્યાચાર કહેવાય. એ પાંચે આચારના સેવનને પંચાચાર પાલના કહેવાય છે. જીવની વર્તમાનશક્તિને શ્રોત જીવની પાંચ અત્યંતર શક્તિઓમાંથી ઉદભવે છે. એ અત્યંતર પાંચ શક્તિઓને મન-વચન કાયાના બાહ્ય ત્રણ ગ્રેગે વળગેલાં છે. ધર્મ આરાધના કરવાની અર્થાત્ બાહ્ય પંચાચારની પાલનામાં યોગોને જોડવાથી પાંચેય અત્યંત શક્તિઓને ક્ષપશમ થાય છે એટલે કે આવરણરહિત થતી જાય છે અર્થાત્ વિકસે છે અને અંતે સર્વથા આવરણરહિત થઈ, નરાવરણ થઈ સ્વરૂપ શક્તિ રૂપે એટલે કે કેવલદર્શન સ્વરૂપે અનંત વીર્યશક્તિનું પ્રાગટીકરણ થાય છે.
પાંચે આચાર પાળવાથી ઘણું બળ મળે છે. પાંચે આચાર એ જીવની પોતાની શક્તિ–સ્વશક્તિ હોવાથી તે સજાતિય છે. તેથી તે પાંચે શક્તિ એકબીજાથી તરફ અને
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૮
સાધક છે. જ્ઞાનદર્શન, ચારિત્ર તપ, વીર્ય એ પાંચે સહેદર છે. આમાથી અભેદ એકક્ષેત્રી છે. સ્વયંભૂ અનુત્પન્ન અવિનાશી છે એ પાંચેય શક્તિ આવરાયેલી છે તેને આવરણ ૨હિત કરવાની ક્રિયા તે જ પંચાચાર સેવના. આ પાંચેય શક્તિ સ્વશક્તિ છે એટલે કે પર એવા પુગલની જેમ આવવા જવાના ઉત્પાદવ્યયન, સગ-વિયોગના કે સંકેચવિસ્તારના ધર્મવાળી નથી.
આ પાંચ આચારમાં જ્ઞાનાચાર અને દર્શનાચાર એ બે વિધેયાત્મક (Positive) સાધના છે જ્યારે ચારિત્રચાર અને તપાચાર એ બે નિષેધાત્મક (Negative) સાધના છે. જ્યારે વીચાર એ પ્રત્યેક આચારનું બળ છે. વળી આમાં જ્ઞાનાચાર અને દશનાચાર એ શિક્ષણપ્રધાન અને ફરજિયાત છે જ્યારે ચારિત્રાચાર અને તપાચાર એ મરજિયાત છે જે અભ્યાસટેવ–આદતપ્રધાન છે. ચારિત્રાચાર અને તપાચાર લાદી શકાતા નથી. ફરજિયાત આપી શકતા નથી, તે સંદર્ભમાં મરજિયાત છે. જ્યારે જ્ઞાનાચાર દર્શનાચારની ફરજ પાડી શકાય છે.
ધર્મ અને મોક્ષ પુરુષાર્થનું જ્ઞાન બાળકને પહેલેથી જ ગળથુથીમાં આપી શકાય છે. તેમ કરવાથી બાળકમાં સારાસાર, હેય-ઉપાદેયને વિવેક જાગૃત કરી શકાય છે. એ જ્ઞાનસિંચનથી બાળકો વડીલે-પૂજ્ય પ્રતિ વિનયી બને છે. ધર્મક્રિયા શરૂઆતમાં આપવાની રહેતી નથી. શરૂઆતમાં તે દેવ-ગુરુ-વડીલ આદિ પૂજય પ્રતિને આદર, બહુમાન સકાર, વિનય, નમ્રતા, રાખવાનું અને આ કરાય આ ન કરાય. આ થાય, આ ન થાય, આ સારું કહેવાય, આ નઠારું કહેવાય એ વિવેક બાળકોમાં જાગૃત કરાય છે.
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૯
આ મનુષ્યનિ જ એવી નિ છે જેમાં વિનય, વિવેક, : આદર, દયા દાન, સેવા, અહિંસા, પરોપકાર ક્ષમા, પ્રેમ
આદિ ગુણેની કેળવણી અને ખિલવણીની સંભાવના ને . શકયતા. છે ગુણોનું ઘડતર થાય છે અને એ ઘડતર પર જ પછી સાધનાની ઈમારતનું ચણતર થાય છે.
જીવ જે સ્થાન પર-હોદ્દા પર છે તે હોદાથી તે પદ | (Post) પરથી તેનું કર્તવ્ય–ફરજ ન્યાય, નીતિ પ્રામાણિકતાપૂર્વક બજાવે વિનય અને વિવેકથી પ્રાપ્ત અધિકાર (સત્તા)ને સદુપયોગ કરે તો તે જીવ મહાન બની જાય છે. આમ કરવાથી અનંતાનુબંધીને કષાય ટળે છે અને સમ્યગૂભાવ પ્રગટે છે. જે દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ–ભાવ આપણને મળ્યાં હોય તેને સમ્યગ્રભાવથી સાધન બનાવી સાધના કરી શકાય છે.
જ્યાં સુધી આ દેહ છે અને કર્મને વિપાક છે ત્યાં સુધી ગમે તેવી રિદ્ધિ-સિદ્ધિ–વૈભવ-સંપત્તિ-સાધનસામગ્રી હોય તેય જીવ જગતને દેણદાર છે. પણ લેણદાર નથી. લેણદાર તે કેવલિ ભગવંતે, અરિહંત ભગવંતે, સિદ્ધ ભગવંતે જ છે. સર્વેની સ્થિતિ એવી છે કે લેણાની જરૂર નથી અને દેણું ઊભું નથી.
એક કીડાની જેમ જગતની લાતે—પાટુ સહન કરી આધ્યાત્મમાગે ઉપસર્ગો અને પરિષહ સહન કરીને, સમભાવે સહન કરીને પરમેશ્વર થવાય છે. કઈ પણ દેહધારી જીવ દેણદાર છે. ઘાતિ કર્મો ચૂકવીએ અર્થાત્ ખતમ કરીએ તે જ દેણદાર મટી શકાય એમ છે.
" કેવળ વર્તમાનકાળ સમજીને ધર્મ સમજવાને નથી. ધર્મને સંબંધ ત્રણે કાળ સાથે છે. આપણી વર્તમાન દશા
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૦
તે બકરી જેવી કમસત્તાએ વાઘ જેવી આત્મસત્તાને અર્થાત આપણને ખાય તેવી થઈ છે. બાકી વાસ્તવિક તો કર્મસત્તાના ભૂકકા બોલાવી દે એવી આત્મશક્તિ-આત્મસત્તા બળવાન છે. જ્ઞાનાચાર એ વિવેક છે. સારાસારનું ભાન છે-સ્વરૂપ વિચારણા છે, જ્યારે દર્શનાચાર એ વિનય છે એમાં હૃદયમાં નમ્રતા છે, વંદન છે.
તીર્થંકર પરમાત્મા ભગવંતની વાણીની કિંમત દ્વાદશાંગી પ્રમાણ જ્ઞાનનું તન-મન-ધનથી અને મળેલ આયુષ્યની ક્ષણોનું વિવેકી બની સેવન કરવું તે છે, જે જ્ઞાનાચાર છે.
એ તીર્થંકર પરમાત્મ ભગવંતની પૂજા અર્ચના કરવી. એમની વાણી, એમના જ્ઞાનને આદર સત્કાર–બહુમાન કરવું અને તે જિનવાણી પ્રમાણેનું જીવન જીવનારાને જિનવાણીનું રસપાન કરાવનારા ગુરુભગવંતને પણ વિનયપૂર્વક આદરસત્કાર–બહુમાન કરવું ને સેવા–વૈયાવચ્ચ કરવી તે દર્શનાચાર છે.
દે પણ દૈવી સંપત્તિ અને શક્તિ હોવા છતાં શ્રતકેવલિ થઈ શકતા નથી તેવી અવસ્થા આપણને માનવીને થયેલ છે. તે તેવાં કેવલિ બનાવનાર શ્રતજ્ઞાનને આદર કરવા પૂર્વક જ્ઞાનાચાર દ્વારા તે શ્રતજ્ઞાનધન પ્રાપ્ત કરવામાં આપણું જીવન કેમ ન વીતાવવું?
દ્વાદશાંગી પ્રમાણ જ્ઞાનનું શ્રવણ-અધ્યયન મનન-મંથન ચિંતન-પરિશીન કરવું તે જ્ઞાનાચારની સેવના-પાલના છે.
એ જ્ઞાનમાં જાણેલાં પ્રમાણે જીવી જાણવાની ક્યિા. ચારિત્રાચાર ને તપાચાર છે.
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૧
એ જાણેલમાં શ્રદ્ધા થવી-વિશ્વાસ હોવા, તે જ્ઞાનનું,જ્ઞાનની સાધનસામગ્રીનુ–ઉપકરણાદિત્તું, એ જ્ઞાન આપનારા દેવ-ગુરુનું, અને તે જ્ઞાન ઝીલનારા, તે જ્ઞાનના આદર કરનારા, તે જ્ઞાન પ્રમાણે જીવન જીવનારા સામિક બંધુ એનુ બહુમાન–આદર-સત્કાર અને વિનય, સહાય કરવા તે દશનાચાર છે.
દેવ ગુરુ ધમ તત્વાને સમજીને હૃદયમાં સ્થાન આપ વાનુ છે. આ સઘળા માહ્ય દશ નાચાર છે. તેનાથી અભ્ય તર અસર થાય છે અને દશ ન મેાહનીયનેા ક્ષયે પશમ થાય છે. મિથ્યાત્વના નાશ થાય છે. અન તાનુ ધીના રસપૂર્વકના જે કષાય છે તે ખતમ થાય છે ને સમ્યકત્વને આવિષ્કાર થાય છે
દેવ-ગુરૂ-ધના - સ’બુધથી—સત્સંગ સંતસમાગમથી તેમના–સપકથી અને તેમને હૃદયમાં સ્થાન આપવાની સમિતની સ્પના થાય છે. દેહભાવ ટળે છે અને આત્મભાવ આવે છે.
સાધુ ભગવંતનું જીવન દિવ્ય છે. ગૃહસ્થીનું જીવન દિગ્ય નથી. બીજા જીવાને દુઃખ ન પહોંચે અને સુખ ઉપજે તે પ્રમાણેની પ્રવૃત્તિ કરવી જોઇએ.
દુનતા એ મહાન કુપથ્ય છે. એ કુપથ્યનુ સેવન ચાલુ હાય ત્યાં સુધી અર્થાત્ દુ નતા પ્રવર્તતી હૈાય ત્યાં સુષી આગળના ગુણા આવતા નથી.
મનને મનાવવું જ જ્યાં મુશ્કેલ છે, ત્યાં મનના મતન્ય—અભિપ્રાયને બદલવા મનને ફેરવવાનુ તા કેટલું મુશ્કેલ
હાય!
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૨
જ્ઞાનાચાર-દેશનાચારમાં દેવ-ગુરુ-ધમ- સાથે આપણે એક લેાહિયા થઈશું તે ચારિત્રાચાર ને તપાચારના ભેદથી કેવલજ્ઞાન કેવલદČન પ્રાપ્ત કરી શકીશુ.
વીય એટલે શક્તિ. વીર્યા તરાયના ક્ષયાપશમથી જ્ઞાન • દન ચારિત્ર અને તપમાં શકિતથી ખળવાન થવા વડે કરીને પાંચે શકિતથી અભેદ્ય થઈ. સશકિતમાન પરમાત્મા રૂપે આત્માને પરમાત્મા રૂપે પરિણમાવવાને- સિદ્ધ બનાવવા ના છે. સ્વાનુભાવમાં અને સર્વાનુભવમાં જવાનુ છે. સ્વાનુભવ એટલે સ્વાનુભૂતિમાં આત્માસ્વક્ષેત્રે સ્વગુણાના-સ્વભાવના વેદક છે. જ્યારે સર્વાનુભવ એટલે કે સર્વાનુભૂતિમાં આભા પ્રક્ષેત્રી પરદ્રવ્યેાના માત્ર જ્ઞાતા-દ્રષ્ટા છે.
પરમાત્માએ આપેલ ઢાંદશાંગી પ્રમ! શ્રુતજ્ઞાનને અધ્યાત્મ-વિષયને આશ્રય લઈ આપણે જ્ઞાનાવરણીય કો ક્ષયેાપશમ કરી ાયિકભાવના સ્વરૂપને મેળવવુ –સમજવું તે જ્ઞાનાચાર છે. પછી જ્ઞાનાવરણીય કમ ના ક્ષયે પશમ બળથી જ્ઞાનાચારની પાલનાથી મેાહનીયકમના ક્ષયે।પશમ કરવાના છે. જ્ઞાનાચાર આ પ્રમાણે મેાહનીયકમ ના ક્ષયે પશમ અર્થાત્ સમકિત પ્રાપ્તિનું સાધન બને છે. એટલે કે બાહ્ય-અભ્ય તર ઉભય દનાચારની પ્રાપ્તિ થાય છે. બાકી અન્ય દુન્યવીભૌતિક જ્ઞાન-વિજ્ઞાનના વિષયા લઈને જ્ઞાનાવરણીયક ના કાર્યાપશમ કરવા છતાંય તેનાથી મેહનીયક ને ક્ષયેાપશમ થઈ શકતા નથી. મેાહનીયકમના ક્ષયાપશમ કે ફાયનું સાધન ભૌતિક જ્ઞાન-વિજ્ઞાન બની શકતું નથી.
અહીં શ્રુતકેવલ એટલે શું તે સમજી લઈએ. શ્રુત કેવલિ ભગવત ભણી ભણીને કેલિભગવંત જાણે એટલુ બધુય જાણે. પરંતુ તેના આત્મપ્રદેશ નિરાવરણ ન
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૩
થવાના કારણે તેઓ જાણે ખરાં પરંતુ કેવલિભગવંતની જેમ! સાક્ષાત જુએ નહિ. બધું જુએ અને જાણે તે કેવલદર્શનકેવલિજ્ઞાન અને તેવી શકિતના સ્વામી તે કેવલિભગવંતગણિધર ભગવંત પણ શ્રુતકેવલિ હેય પરંતુ ત્રિપદીની પ્રાપ્તિ સહિત કેવલિતીર્થકર ભગવંતના પ્રભાવથી એમણે બધુંય દ્વાદશાંગી પ્રમાણ શ્રુતજ્ઞાન સહજમાં સહજમાં પ્રાપ્ત થઈ જાય. એમણે સામાન્ય શ્રત કેવલિ ભગવંતની જેમ ભણવાને શ્રમ ન. કરે પડે.
સાધુ ભગવંતે એ એમની ચારિત્રાચાર–તપાચારની દૈનિક કિયાએ પૂરી કર્યા બાદ તથા ગૃહસ્થી શ્રાવકે એની. અર્થ અને કામની પ્રવૃત્તિથી પરવાર્યા બાદ બાકીને બધે સમય સવાધ્યાય-જ્ઞાન–અધ્યયન-ધ્યાનના સેવનમાં અર્થાત્ જ્ઞાનાચારની પાલનામાં વીતાવવાનું હોય છે અને તેમ કરતાં ચેય શ્રુતકેવલિ થવાનું અને લક્ષ્ય કેવલજ્ઞાની થવાનું રાખવાનું હોય છે.
ઉપગમાં મતિજ્ઞાનના સર્વ પર્યાયે ભેદોથી એટલે કે બુદ્ધિ-વિચાર–શ્રદ્ધા–ભાવના લાગણી–મરણ-ધ્યાન-લક્ષ્ય, આદિથી પરમાત્મા સાથે જોડાવું જોઈએ. ઉપગ(અંતઃકરણ) જ ચોગ (મનવચન-કાયા)ને સંચાલક હોવાથી વિવેકથી વેગનું સંચાલન કરવું. જે પંચાચાર પાનાથી જ શકય છે. '
ગમાં (મન-વચન-કાયામાં) કેવલજ્ઞાન નથી. પરંતુ: હા ! એ વેગ વડે જ ઉપયાગ (અંત:કરણ) કેવલજ્ઞાન, બની શકે છે. અર્થાત્ પરમાત્મા થઈ શકે છે. માટે જ :
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૪
ઉપગને પેગ વડે કેવલજ્ઞાન સ્વરૂપ બનાવવાનો છે જે માટે પંચાચાર પાલન છે.
આ ચારે આચારને પ્રતિજ્ઞા છે, સંક૯પ છે તેમજ તેની શરૂઆત અને પૂર્ણાહુતિ છે.
પ્રથમ જ્ઞાનારની પ્રતિજ્ઞા છે કે હું બ્રહ્મ સ્વરૂપસિદ્ધ સ્વરૂપ છું !” ગ્રામ ! આ જ્ઞાનાચારની શરૂઆત નમસ્કાર મહામંત્ર (નવકાર)ના અધ્યયનથી થાય છે અને પૂર્ણાહુતિ દ્વાદશાંગી પ્રમાણ શ્રતજ્ઞાન-શ્રુતકેવલપણની પ્રતિધી છે અને તેનું શીખર–પરાકાષ્ઠા કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ છે. માટે જ્ઞાનાચારમાં જીવે સંક૯પ ગ્રુતકેવલ થવાને રાખવે. અને લય કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિનું રાખવું જોઈએ.
પિતાના આત્માને પરમાત્માસ્વરૂપ માન–ણવો અને પોતાના આત્માને પરમાત્મા બનાવવાને. નિર્ણય કરે તે જ્ઞાનાચાર છે. એની પરાકાષ્ઠામાં ફળસ્વરૂપે શીખરે કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્તિ થવી તે છે.
મનુષ્યનિમાં બારાખડી ભણવાથી જ્ઞાનાચારની શરૂ આત થાય છે. એ પ્રાપ્ત કરેલું અક્ષરજ્ઞાન અર્થ અને કામ પ્રવૃત્તિ માટેનું જ હોય તે તે અજ્ઞાનાચાર છે. પરંતુ જે તે ધર્મ અને મેક્ષ પ્રાપ્તિ માટે હોય તો તે જ્ઞાનાચાર છે.
અધ્યાત્મમાર્ગ માટે શરૂ કરેલું જ્ઞાન તેમજ સર્વજ્ઞ તીર્થકર ભગવંત પ્રરૂપિત સર્વ જ્ઞાન દ્વાદશાંગી પ્રમાણ વિસ્તરે–વિકસે અને શ્રુતકેવલિ બનીએ ત્યારે તે પરાકાષ્ઠાને પામે છે સર્વ જ્ઞાનાચારને સાર આત્માના વિકાલિક શુદ્ધ સ્વરૂપને નિર્ણય થ તે છે.”
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૫
સમ્યગજ્ઞાનના વિષયમાં શ્રુતકેવલ થવાનું ધ્યેય હેવું જોઈ એ બાકી ભવિતવ્યતા અનુસાર ઓછું ભણ્યાં હાઈ એ - અને કેવલજ્ઞાન થઈ જાય તે વાત જુદી છે.
દ્વાદશાંગી પ્રમાણ શ્રુતજ્ઞાન ભણવાને નિર્ણય કરવાથી - ચારિત્ર અંગીકાર કરવું પડે. નિશ્ચયથી સમક્તિ આવે તે દ્વાદશાંગી પ્રમાણ થતજ્ઞાની થવાની શક્યતા રહે છે. મૂળમાં (બીજમાં જ્ઞાન છે અને ફળમાં જ્ઞાન છે. એક ક્ષણ પણ જીવ જ્ઞાનવિહેણે હેતે નથી ચારિત્રને સમજાવનાર પણ જ્ઞાન છે. મૂળમાં રહેલું જ્ઞાન આંશિક, અપૂર્ણ, વિકારી સાવરણ હોય છે. એ વિકારી જ્ઞાનને નિવિકારી બનાવી નિરાવરણ અને પૂર્ણ બનાવવાની જ્ઞાનપ્રાપ્તિની પ્રકિયા તે જ્ઞાનાચાર છે. જેના ફળ સ્વરૂપ નિર્વિકારી નિરાવરણ, પૂર્ણ એવી સર્વજ્ઞતાની કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય છે. જે જ્ઞાનની ચરમસીમાં છે. એ પરમજ્ઞાન છે. ચારિત્ર અંગીકાર કરવાનું અને તપ તપવાનું પ્રજન પણ કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ માટે છે. જ્ઞાન વિના સંયમ–ચારિત્ર–તપની ભૂલ સુધરશે નહિ.
શ્રતજ્ઞાન એ સાધન છે. મોહનીયકર્મનો ક્ષય કરે તે સાધ્ય છે અને મેહનીય કર્મના ક્ષય (વીતરાગતા)ના લક્ષ્ય મેહનીય કર્મના ક્ષયોપશમની ક્રિયાની સાધના છે. અ૯૫ એવાં પણ જ્ઞાનના વિકારની અલ્પ એવા પણ મોહનીય ભાવમાં એવી તાકાત છે કે આપણને કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ - થવા ન દે. એટલે જ દ્વાદશાંગી પ્રમાણ શ્રુતજ્ઞાન ભણી ભણીને જ્ઞાનમાં રહેલાં મેહનીયના વિકારને નાશ કરવા પ્રવૃત્ત થવાનું છે અને તેમાં સતત સાવધ-જાગરૂક–અપ્રમત્ત રહેવાનું છે. અહીં આ ક્ષેત્રે તે પૂરેપૂ૨ ચૂક તે પૂરે અપૂરું પામે એ ન્યાય છે.
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૬
દ્વાદશાંગી પ્રમાણ શ્રતજ્ઞાનને મેહનીયકમને ક્ષય કરવા માટેનું સાધન ન માનનારા અને ન બનાવનારા શ્રુતજ્ઞાનને અહંકાર કરનારા બને છે અને પછી જ્ઞાનના મદદથી અધઃપતનને પામનારા થાય છે. - જ્ઞાન અજ્ઞાન કેમ? જ્ઞાન અને તે વળી પાછું અજ્ઞાન?
જ્યાં સુધી જ્ઞાનમાંથી મેહના વિકાર જાય નહિ ત્યાં સુધી જ્ઞાન અજ્ઞાન છે. કારણ કે ત્યાં મોહનાં પડળ છે– આવરણ છે. મેહનાં પડળે-આવરણ હટે નહિ ત્યાં સુધી કેવલજ્ઞાન પ્રગટે નહિ પછી તે સ્વયં શ્રુતકેવલ પણ કેમ ન હોય !
શ્રુતકેવલિ થવાના લક્ષ્યથી જ્ઞાનાભ્યાસ-અધ્યયન કરવામાં આવે તે જ્ઞાનાવરણીય કર્મને ક્ષયોપશમ સારી અને ઝડપી થાય છે. અને શ્રુતકેવલિ બનવાની દ્રઢ ભાવનાને કારણે તેવા સંસ્કાર આત્મામાં દ્રઢ થતાં આત્માને શ્રત કેવલિ બની શકે તેવાં દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ અને ભાવની પ્રાપ્તિ થાય છે.
ગૌતમ ગણધર ભગવંતને હું સર્વજ્ઞ છું અને હું અજીત વાદી છું એ જ્ઞાનના રસ, ભાવ અને જ્ઞાનપિપાસાએ એમને સર્વજ્ઞ પરમાત્મ તીર્થકર ભગવંત મહાવીરસ્વામીના સંપર્કમાં લાવી દીધાં મહાવીર ભગવંત પાસે સર્વજ્ઞતા બતાડવા આવેલ ગૌતમ ગણધરે એની અસર્વજ્ઞતા મહાવીર ભગવંતે બતાડી દઈ અને એને અહં ઓગાળી દઈશ્રુતકેવલિ ગણધર ગૌતમસ્વામિ બનાવી અંતે પિતા જેવાં કેવલજ્ઞાની સર્વજ્ઞ બનાવ્યા. તેથી જ જીત હાર સાપેક્ષ હોવા છતાં ભગવાનને જીતનારા અને જીતાડનારા “જિણાણું જાવયાણું" વિશેષણથી નવાજેલા છે. એ ભગવંત એવાં છે કે કેઈને હરાવીને જીવનારા નથી. એ તે સામાને જીતાડીને જીતનારા છે
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૭
ભણવાની જિજ્ઞાસાથી ભણતાં ભણતાં થતી શંકાઓના સમાધાન–ખુલાસા કરવા અંગે થઈને અન્ય જ્ઞાની ગુરુ ભગવતેને સમાગમ થશે તથા ઉત્તમોત્તમ પ્રકારના ગ્રંથોનું વાચન વધશે જેથી કરીને ઉત્તરોત્તર શ્રુતજ્ઞાનમાં વૃદ્ધિ થતી જશે.
વાવે તેવું લણે' એ ન્યાયે હદયમાં જેવી આકાંક્ષા હશે, હૃદયમાં જેનું સ્થાન હશે તે તત્ત્વ-તે વસ્તુતે વ્યકિત સાધના માગે અવશ્ય આવી મળશે–પરમાત્માના વિરહની વેદના હશે, તહેવલિ થવાની અભિલાષા-આકાંક્ષા-ઝંખને હશે તે અચૂક તીર્થંકર પરમાત્મા મળશે મૃતકેવલ થવાશે. અને અંતે કેવલજ્ઞાની બની પરમપદની પ્રાપ્તિ કરી પરમાત્માની હરોળમાં બેસવા મળશે મેળવવાનું પછી કાંઈ રહેશે નહિ, કૃતકૃત્યતા–આત્યંતિક અવસ્થાની પ્રાપ્તિ થશે.
કેવલજ્ઞાન એ તે આત્માના ઘરની ચીજ છે. અને એ આ આત્મસ્વરૂપ હોવાના કારણે જ સઘળાં જીને પૂરેપૂરી મળી શકે છે. જરૂર છે માત્ર મેડનાં પડળે હઠાવી નિરાવરણ થવાની. વિતરાગ નિરાવરણ નિર્મોહી થયેથી જ્ઞાન-દર્શનચારિત્ર તપ-વીર્ય પૂર્ણતાએ પ્રગટે છે.
. આથી વિપરીત દુન્યવી ભૌતિક પગલિક વસ્તુઓ સહુ કોઈને સરખી નથી મળતી. તેમ એક જ સમયે એક જ વ્યકિતને સઘળી વસ્તુઓ મળતી નથી અને મળેલી બધીય વસ્તુઓ એક સાથે એક સમયે ભેગવી શકાતી નથી કારણ કે પુદ્ગલ અપૂર્ણ છે, પરિચ્છિન્ન છે અને ક્રમિક છે તેમજ વિજાતિય-પર છે અને વિનાશી છે. ૨૨ ,
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૮
જ્ઞાનાચારના ભેદ શ્રવણ-મનન નિદિધ્યાસન અને અનુપ્રેક્ષા છે. જ્ઞાનચારના સેવનથી સભ્યજ્ઞાન વિકલ્પા સાધન લાગે છે. તેનાથી મેહનીય આદિ કમના ક્ષયાપશમ ફાય કરવાને છે. જ્ઞાનાચારના સેવનથી મોક્ષની ઈચ્છા લક્ષ્ય અને રુચિ થાય છે. માકી પહેલેથી જ મેાક્ષના લક્ષ્ય ભવામાં આવે તે એનાથી ઉત્તમ ખીજું કાંઈ નથી. એથી તે એકાંતે લાભ છે, મેાક્ષ એકાંત છે, અદ્વૈત છે. પણ મેાક્ષમાર્ગની સાધના સ્યાદ્વાદ દ્રષ્ટિએ અનેકાન્ત માગ છે. સ્વરૂપજ્ઞાન એટલે કે કેવલજ્ઞાન એક ભેદે છે પણ અનંત શક્તિવાળુ છે. જયારે કૈવલજ્ઞાન સિવાયના બીજા મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન અને મનઃ૫વજ્ઞાન એ ચાર જ્ઞાનના પાછા ભે છે અને શક્તિ અલ્પ છે.
જ્ઞાન એ તત્ત્વવિચાર છે અર્થાત્ પદાથ શેાધન છે. જેટલુ પુદ્દગલ પટ્ટાનુ સંશે ધન કરીએ છીએ તેટલે આત્મતત્ત્વના વિચાર કરીએ છીએ? પૌદ્ગલિક પદાર્થને ભૌતિક તત્ત્વાના સ’શેાધન કેન્દ્રો (Reaserch Centres) છે. પરંતુ અધ્યાત્મના–આત્મત્ત્વના સશેાધન કેન્દ્રો કયાં છે?
જીવ માત્ર શ્રમ-શ્રદ્ધા અને બુદ્ધિપૂર્વક જીવે છે. જીવ માત્ર ક્ષણ પછીના આયુષ્યના જીવનના વિશ્વાસ રાખી આશા-શ્રદ્ધા રાખી જીવે છે અને જીવંત રહેવાની ચેષ્ટા કરે છે. શ્રમ કરે છે. એટલુ જ નહિ તે માટે થઇને વિચાર પૂર્વક વર્તન કરે છે. આ ત્રણ શક્તિ કેવળ જીવવામાં ખર્ચાય છે. તે સંસારમાગ છે. આ જશ્રમ-શ્રદ્ધા અને બુદ્ધિ જ્યારે મેાક્ષના લક્ષ્ય કાયરત થાય છે ત્યારે શ્રદ્ધા સમ્યગ્ દર્શીન બને છે, બુદ્ધિ સભ્યજ્ઞાન બને છે અને શ્રમ વન
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૯ એ સમ્યગ ચરિત્ર બને છે. તેથી જ “સમ્યગૂ જ્ઞાન-દર્શન ચારિત્રાણિ મોક્ષમાર્ગ” કહેવાય છે જ્યારે પૂર્ણ જ્ઞાન-દર્શનચારિત્રાણિ એક્ષ છે.
બીજા દશનાચારની પ્રતિજ્ઞા એ છે કે પરમાત્મ ભગવંત-તીર્થકર ભગવંત-અવિનાશી તત્ત્વ સિવાય મારુ કાંઈ નથી અને સવજી બ્રહ્મસ્વરૂપી સિદ્ધસ્વરૂપી છે.
“ ચમ્ મા હીં છે ?” આ દશનાચારની શરૂઆત દેવગુરુના દર્શન-વંદનપૂજનથી થાય છે અને પૂર્ણાહુતિ જીવમાત્રને સચરાચર સૃષ્ટિ સમગ્રને પરમાત્મ સ્વરૂપ લેખવામાં થાય છે અને પરાકાષ્ટામાં ફલસ્વરૂપ કેવલદર્શનની પ્રાપ્તિ તે તેનું શીખર છે– લક્ષ્ય છે.
દશને એટલે જેવું બધું પરંતુ હૃદયમાં સ્થાન તે માત્ર અવિનાશી એવાં પરમાત્મ તત્ત્વનું જ હોય. દશનાચારમાં સંક૯પ એ છે કે જિનેશ્વર ભગવંતે સ્થાપેલ ચતુર્વિધ સંઘમાં ભળીને એની સેવા કરવી તથા જિનમંદિર-જિનમૂતિ–ને જિનાગમનો સાધનરૂપે પ્રચાર-પ્રસાર ને વિસ્તાર કરે. સાથે આઠમી અનુકંપાના પાલનમાં દીનહીન દુખી છે પર દયા રાખી દાન-સેવા દ્વારા પરેપકાર કરે. મનુષ્ય અને તીચ પંચેન્દ્રિય જીવોનું પાલન-પોષણ અને રક્ષણ કરવું. એકેન્દ્રિયથી લઈ ચૌરેન્દ્રિય જીવોની રક્ષા કરવી–જયણા કરવી.
અન્ય સહ કોઈ જીવને સ્વરૂપથી પરમાત્મા માનવા તે દશનાચાર છે. જીવ માત્રને બ્રહ્મસ્વરૂપે જેવાં અને સર્વકાળના, સમૂહુરૂપ જગતના સર્વપર્યાયે એ સર્વજ્ઞ દષ્ટિ
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૦
છે માટે પુદ્ગલના પરમાણુઓ પણ તે સર્વજ્ઞની ઉપચરિત. મૂર્તિરૂપ છે એમ જેવું. કેમકે જગત યમૂર્તિ છે અને સિદ્ધાત્મા-પરમાત્મા જ્ઞાનમૂર્તિ છે આવું માનવુને સમજવું તે દશનાચાર છે.
જગતમાં જીવ માત્રને બ્રહ્મદ્રષ્ટિથી બ્રહ્મસ્વરૂપ અર્થાત્ પરમાત્મ સ્વરૂપે સિદ્ધ સ્વરૂપે જોવા તે ઊંચામાં ઊંચે આદર છે. દર્શનાચાર છે. તીર્થંકર પરમાત્માના તેમની છદ્માવસ્થા-સાધનાકાળમાં આ બ્રહ્મભાવ રાખે છે અને જીવ માત્ર પ્રતિ બ્રહ્મદ્રષ્ટિથી જુએ છે “સવિ જીવ કરું (સ્વરૂપ) શાસન રસીની ભાવના ભાવે છે. આ જ દષ્ટિ સ્વ પ્રતિ આવરણ હઠાવી પરમાત્મ સ્વરૂપનું પ્રાગટય કરવામાં સહાયક બને છે. આ દષ્ટિ કર્મ ઉપાધિ નિરપેક્ષ શુદ્ધ અધ્યાત્મ દૃષ્ટિ છે. એ સાચી મૈત્રીભાવના છે. મૈત્રિભાવનાને. નિશ્ચયથી પારમાર્થિક અર્થ જ એ છે બ્રહ્મદષ્ટિથી આત્મવત દૃષ્ટિથી સરખાપણું-સામ્ય તે મૈત્ર.
પરમાત્મા પ્રત્યેને દઢભાવ સર્વ સાનુકુળ કે પ્રતિકૂળ સંયોગોમાં ટકાવી રાખવે તે રવક્ષેત્રે ઉચ્ચ દશનાચાર છે અને પરપ્રતિ બ્રહ્મદષ્ટિ-આત્મવષ્ટિ -મૈત્રી દષ્ટિ કેળવવી તે પરક્ષેત્રે ઉચ્ચ દર્શનાચાર છે.
મતિજ્ઞાનના ઉપયોગમાં વારંવાર પરમાત્મા નામ પડે. એટલે આત્મા પરમાત્મા બને છે. એ નિયમ છે. તે માટે તેવાં વિક કરવા પડે છે. કેવલિભગવંત વિશ્વમૂર્તિ છે અને આખું વિશ્વ તેમનું અંગોપાંગ છે. કેમકે એમના કેવલજ્ઞાનમાં અનાદિ અનંત આખુંય વિશ્વ પ્રતિબિંબિત થાય છે.
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૧
(૧) ભગવાનની સ્મૃતિમાં ભગવાનને જોવા તે પ્રથમ
સાધન.
(૨) જીવ માત્રમાં પરમાત્માને જોવાં તે બીજું સાધન. (૩) પુદ્ગલ પરમાણુ માત્રમાં તે પુદ્ગલ પરમાત્મામાં પ્રતિબિંષિત થાય છે તે સર્ભે પરમાત્મા જોવા તે ત્રીજું
સાધન.
આવું દર્શન તે જ દેશનાચાર. એવાં દનાચારનુ સેવન, પાલન પરમાત્મા બનવા માટે કેવલર્દેશનની પ્રાપ્તિ માટે કરવાનું છે. એવી દ્રષ્ટિથી આવા દનથી જે કાંઈ ચામેર જોઈએ તેમાં પરમાત્માનાં દર્શન થાય અને પરમાત્માનું
ધ્યાન થાય.
પરમાત્માના લઢથી અને રટણથી આત્મગુની વૃદ્ધિ થાય. પરમાત્માના લઢથી-રટણ આત્મગુણખીલે છે. એ નિયમ છે. મતિજ્ઞાનમાં સંસારનું જે લઢણ છે અને રટણ છે તેથી સંસાર ચાલે છે તેજ પ્રમાણે મતિજ્ઞાનમાં જો પર માત્માનું લઢણ અને રટણ થાય તે આત્મા સ્વયં પરમા મા અને. જીવ જાતિ માત્રને પરમાત્મ સ્વરૂપ જોવાને બદલે જડ-પુદ્ગલ ભાવથી જોઈએ છીએ તેથી કરીને તે સ`સાર ચાલે છે. તે પુદ્ગલમાં જ પરમાત્મભાવ આવી જાય તેા પરમાત્મા કેમ ન બનાય? અને પરમાત્મા ન મનાય ત્યાં સુધી પછી એવાં ભાવુકથી ઉચિત વર્તન-વ્યવહાર કેમ ન થાય ?
જગતના જીવે પ્રતિ સંસાર ભાવે જોશું તે આપણામાં બ્રહ્મભાવ ન રહેતાં સંસારભાવ દઢ થશે. જગતના
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૨ છ પ્રતિ બ્રહ્મદષ્ટિ કરવાથી આપણામાં રહેલે સંસારભાવ ચાલે જશે અને બ્રહ્મભાવ પુષ્ટિ બનશે. ચડતા. પરિણામની જેટલી કિંમત છે તેટલી ચઢેલાંના પડતાં પરિણામની કિંમત નથી.
સંગને વિયાગરૂપે જોવે અને છે તેને “નથી ગણવા અર્થાત્ ભાવમાં અભાવ જોવે તે અનિત્યભાવના છે.
સ્વરૂપ અભાન છે. તે અજ્ઞાન છે. અવિદ્યા છે. મિથ્યા-. ત્વ છે. દેહ છે ત્યાં સુધી જીવ માત્ર પર દ્રવ્યાનુંકમ્પ અને ભાવાનુકમ્યા કરવાની છે.
આત્મવત્ સર્વ ભૂતેષુ યઃ પશ્યતિસઃ પશ્યતિ” એ બહુ ઊંચો વિકલ્પ છે. આ ભાવ બરાબર આવે તે મેહનીયન ભાવ રહે નહિ અને ટકે નહિ
પુદ્ગલ સ્વરૂપે જીવવું અને સ્વસ્વરૂપને ભુલવું તે અપરાધ છે પરંતુ સવરૂપની પ્રાપ્તિ માટે પુગલને સાધન બનાવી જીવવું તે કળા છે.
પુગલદ્રવ્ય એ મમતાનું કારણ છે તેમ પુદ્ગલ દ્રવ્ય એ સાધકને સાધનાનું સાધન પણ છે. જે ખાડાખબાડામાં પડયા હોઈએ તે જ ખાડાખવડાને ટેકે લઈ એમાંથી બહાર નીકળવું પડે છે, પુદ્ગલની મમતાને પણ પુગલના જ બનેલાં સાધનોનું આલંબન લઈ ખતમ કરી શકાય છે.
પરમાત્મા સર્વના છે એટલે પરમાત્મા મારા પણ છે!' પરમાત્મા સર્વરૂ૫ છે એટલે મારે બીજું કાંઈ નહિ સિવાય કે પરમાત્મા પરમાત્મા સર્વત્ર છે એટલે બધે જ બામાં જ પરમાત્મા જેવા અને પરમાત્મા સર્વકાલીન છે એટલે હરસમયે પરમાત્મા જેવા એ આપણે દર્શનાચાર છે,
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૩
ત્રીજા ચારિત્રાચારની પ્રતિજ્ઞા એ છે કે....હું દેહ નથી’ અને તેના સકલ્પમાં આરંભ–પરિગ્રહના ત્યાગ છે. એની શરૂઆત સામાયિકત્રત્તથી થાય છે. પૂર્ણાહુતિ જિનકલ્પવ્રતમાં થાય છે, ફળસ્વરૂપ ચેાગાતીત સિદ્ધાવસ્થા કે જે પરમ સ્થિર અવસ્થા છે તેની પ્રાપ્તિ થવી તે શિખર છે.
આ આચારના પાલનથી અસદ્ આરંભ અને પરિગ્રહના પાપમાંથી મુક્તિ મળે છે. શરીરને ટકાવવા માટે, માત્ર દેહ— ધર્મ પૂરતાં જ ખાવાપીવા–પહેરવા તથા રહેવા જગા મેળવવી તે સયમ વિશેષ હાય તે અસયમ મનને જરૂર પૂરતાં સદ્દવિચારા હોય તે સંયમ બેટાં (કેાઈના અહિતને કરનારા તથા શરીર વિષેથી વિચારશ આત-રૌદ્ર ધ્યાન) અને નિર– કનકામા (જેનું પરિણામ નથી) વિચાર કરવા તે
અસંયમ.
મન-વચન-કાયાના ચેાગના ખપ પૂરતા જ ઉપયોગ કરવા તે સંચમ, વિશેષથી અસંયમ આને જત્રણ ગુપ્તિ કહી કે જે મનાગુપ્તિ, વચનગુપ્તિ ને કાયગુપ્તિ છે. મન-વચન-કાયાના યેાગને ગોપવવા-ગુપ્ત રાખવા અર્થાત્ શકય તેટલા ઓછા અનિવાય હાય ત્યારે જ ઉપયેગ કરવેા. સ યમધમ એટલે કે ચારિત્રાચારના પ્રાણ જ ગુપ્તિ છે.
✔
પ્રદેશ સ્થિરત્વ એ આત્માનું સ્વરૂપ છે. કાયાને આસનથી સ્થિર કરવી અને ત્યારબાદ આત્માએ પેાતાના ઉપ– ચાગને પેાતાના આત્મામાં સ્થિર કરવા. કારણકે જ્ઞાન ઉપચેાગને આત્મપ્રદેશેાએ સ્થાન આધાર આપેલ છે. આત્મપ્રદેશ એ ઉગમથાન આધારસ્થાન અર્થાત્ અધિષ્ઠાતા છે, જેવા મનેાયેાગ આત્મામાં સ્થિર થશે કે તેને અનુસરીનેમન-વચન
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૪
-કાયયેાગમાં સ્થિરતા આવશે ઉપયાગ સ્થિરતાથી યાગસ્થિ રતા-પ્રદેશસ્થિરતાથી અથવા તેા પ્રદેશસ્થિરતા-ચાગ સ્થરતાથી ઉપયોગ સ્થિરતા લાવી શકાય છે. ઉભય અચૈન્ય છે.
આમ સિદ્ધ પરમાત્માનું એટલે કે આપણા વિશુદ્ધ સ્વરૂપનું જેવું સાચુ, શુદ્ધ નિત્ય, સ્વાભાવિક સહજ સ્થિર સ્વરૂપ છે તેવુ સ્થિર સ્વરૂપ અર્થાત્ સ્થિરતા આપણે આપણી સાધનામાં અષ્ટ પ્રવચન માતા એટલે કે પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિના પાલનથી ઉતારવાનુ છે. એમ કરવાથી નિવિકલ્પ-નિવિચારદશા પ્રાપ્ત થશે અને સ્વઆત્મા સિવાય અન્ય કશાનો વિકલ્પ રહેશે નહિ.
આ પ્રકારે ચારિત્રાચાર અને તેના પૂરક તપાચારમાં હું દેતુ નથી” તેની પ્રક્રિયા છે. આત્માને આત્માના ચરમ અને પરમ સ્વરૂપમાં લાવવાની સાથે દેહમાંથી સુખબુદ્ધિ ઉઠાવી લેવાની સાધના છે.
અત્રે અષ્ટપ્રવચન માતામાં પાંચ સમિતિને જે ઉલ્લેખ કર્યાં છે તે પાંચ સમિતિ નીચે પ્રમાણે છે :
(૧) ઈર્ષ્યા સિમિત : ચાલતી વખતે ચાર હાથ પ્રમાણે આગળની ભૂમિને જોઇને કોઇ જીવને કલેશ ન થાય હિઁ"સા ન થાય તેની જયણા રાખીને ચાલવું. કાય!નું સંચાલન કરવુ' જ પડે તેમ હોય તેા પૂજી પ્રમાજીને અત્યંત સાવધ રહી એવી રીતે કરવું' કે જે વડે કરીને કોઈ જીવની કિલ્લામા ન થાય. તેમ થવાની શકયતા હાય તે કાયક્રુપ્તિનુ પાલન કરવુ.
(૨) ભાષા સમિતિ: શકય હાય ત્યાં સુધી વચનગુપ્તિ
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૫
જ પાળવી. મૌન જ રહેવું અને છતાંય જો ભાષાપ્રયોગ કરવા જ પડે તેવા પ્રસંગ હોય તેા સત્ય, પ્રિય, હિત અને પથ્ય વચન ખેલવાં,
(૩) એષણા સમિતિ : શકય તે નિરાહારી રહેવુ', તેમ અને એમ ન હેાય તા મિતાહારી થવું અને તેમાંય જે આહાર-પાણી આદિ લેવાની આવશ્યકતા હોય ને નિરવદ્ય ખેતાલીશ (૪૨) દોષરહિત લેવા. ગાય ખેતરને ઉજાડયા વિના ચરે, ભ્રમર જેમ પુષ્પરસ લે તે પ્રમાણે ગેાચરી કરવી માધુકરી કરવી.
(૪) આદાન ભંડ મત નિક્ષેપણા સમિતિ : કોઈપણ વસ્તુ લેતાં મૂકતાં કે ફેરવતાં પૂજી પ્રઈને વ્યવહાર કરવા અર્થાત પ્રમાજન કરવા પૂર્વ-ચતના (જયણા) પૂર્વક લેવી-મૂકવી કે ફેરવવી.
(૫) પારિઠાપનિકા સમિતિ : વસ્તુના નિકાલ કરતાં નાખી દેતાં, ભવિષ્યમાં જીવાત્પત્તિ નહિ થાય તેવી તેની સ્થિતિ કરી જીવરહિત ભૂમિએ કાળજીપૂર્વક તેના નિક્ષેપ કરવા તેને પારિષ્ઠાપનિકા સમિતિ કહે છે જેના જૈન પારિ– ભાષિક સુ ંદર શબ્દપ્રયાગ પરઠવવુ” છે.
ગુપ્તિ એટલે મન-વચન-કાયા ઉપરને મજબૂત અંકુશ ગુપ્તિ એટલે પ્રવૃત્તિ કરવી જ નહિ અર્થાત્ ગેપવવી અને ચેાગ છે એટલે અનિવાય સયેાગેામાં કરવી પડે તે તે સમિતિપૂર્વક, સયમિતતા સહિત કરવી. નિયંત્રયુક્ત (Controlledrestrailed) પ્રવૃત્તિ. લક્ષ્ય ગુપ્તિનું રાખવાનુ છે અને પાલન મિતિનું કરવાનું છે, જે જીવ સમિતિનુ
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૬ પાલન કરી શકે છે તે ગુદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી શકે છે. પાંચ સમિતિમાં માત્ર ભાષા સમિતિમાં વચનગ છે. બાકીની ચાર સમિતિ કાયમ આશ્રિત છે એમાં મગ નથી. જ્યારે ગુપ્તિમાં વચનયોગ ને કાયાગ સહિત મનોયોગની પણ ગુપ્તિ છે. મનોનિગ્રહ છે. મનથી શુભ પ્રવૃત્તિ સહજ થાય અને અશુભ પ્રવૃત્તિ વગર બળાત્કારે જાય તો તે ઊંચી આમદશા છે. મન સૂમ હોવા છતાં કાર્ય આશ્રિત સ્થૂલતા પ્રાપ્ત કરે છે. કાયા જ્યારે નિર્બળ બને છે ત્યારે મન નિર્બળ બને છે. મનને મન-વચન-કાયાગ આશ્રિત શુભ વૃત્તિ-પ્રવૃત્તિમાં પ્રવર્તાવવું જોઈએ. કાયા સ્વયંસંચાલિત નથી પણ મન તેનું સંચાલક છે. કાયાના લક્ષ્ય મન પૂલ અને નિર્બળ બને છે. મનને આત્મ આશ્રિત કરીશું તે આત્માની અનંતશક્તિઓનો સ્ત્રોત મનને શકિત આપશે અને નિર્બળ કાયાગમાં પણ મન સાબૂત રહેશે-બળવાન રહેશે અને કાયા પાસે ધાર્યું કામ લઈ શકશે અને વચન પણ પછી એની શક્તિ બની જશે. એવા આત્મ આશ્રિતઆત્મસ્થિત આત્માના–મનના શબ્દદ્ગાર-વચચ્ચાર સામા શ્રોતાએ સ્વીકારવા જ પડતાં હોય છે. એમને વચનસિદ્ધિ પણ વરે છે. મન માત્ર શરીર માટે અને શરીરના લયે કામ કરી રહ્યું છે તે સંસાર છે. મન શરીર સાપેક્ષ સુખદુઃખ ભોગવે છે. પરંતુ એણે શરીર નરપેક્ષ અને આત્મ સાપેક્ષ સુખ અનુભવવું જોઈએ. અધ્યાત્મ માર્ગમાં મનની વિચારણું આત્મલક્ષે હોય તો તે ધર્મમાર્ગ–મેક્ષ માર્ગ છે. મન-મેહ અને દેહથી ધર્મ-અધર્મ સમજવાના છે. મનને છોડીને માત્ર કાયિક ક્રિયાઓ માત્રથી અધ્યાત્મ
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૭
પ્રાપ્ત થવાનું નથી. એ માત્ર બાહ્ય દ્રશ્ય રૂપ ધર્મક્રિયા.. બની રહેશે. એનાથી ધમની પ્રાપ્તિ નહિ થશે,
સમિતિ-ગ્રાપ્તિમાં સમિતિના પાલનમાં મન–વચનકાયાના જે સક્રિય ભેગે છે તેની કિયામાં શુભાશુભન. વિવેક રાખવાનું છે. સાવદ્ય ક્રિયા છોડી નિરવદ્ય કિયા. કરવાની છે. જ્યાં સુધી ભેટ સ્વરૂપમાં છીએ ત્યાં સુધી સાધકે હેચ ઉપાદેયનો વિવેક કરી આચરણ કરવાની છે. હેય-ઉપાદેય કદી સમાન નથી. સિદ્ધ થયાં પછી હેયઉપાદેય અવસ્થાનું વિસર્જન છે. મનને અશુભ પ્રવૃત્તિથી નિવૃત્ત કરવું અને મનથી શુભ પ્રવૃત્તિ સહજ બની જવી જોઈએ. એમ થાય તે સાધકે તેટલી સાધના કરી ગણાય અભય–અખેદ-અદ્વેષ ગુણ જે છે તે મને પ્રાપ્ત કરવાના છે. ભય-ખેદ-દ્વેષ જ્યાં સુધી હોય ત્યાં સુધી અજ્ઞાનતાનું સામ્રાજ્ય સમજવું. ભય-ખેદ–ષ એ ભ્રમ અને ભૂલવાળી દશા છે. હું દેહ છું” એ ભ્રમ અને ભૂલ છે. તે અજ્ઞાનભયરૂપ છે. ભય-ખેદ–ષ સંસારમાં સહજ છે. અધ્યાત્મમાં તે અસહજ છે, મહાન ભૂલરૂપ છે
પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિ એ ચારિત્રાચાર છે જેને બળ આપનાર પાંચ મહાવ્રત છે : (૧) કેઈ પણ જીવની હિંસા નહિ કરવી (૨) અસત્ય બોલવું નહિ (૩) ચેરી. કરવી નહિ. આપ્યા વગર–આજ્ઞા વગર-મંજૂરી વગર કોઈનું કશું લેવું નહિ (૪) બ્રહ્મચર્યનું પાલન અને (૫) પરિગ્રહને ત્યાગ.
સંયમી સાધુ ભગવંતને પરિગ્રહ હતું જ નથી. એ. અપરિગ્રહી હોવાથી ચેરી, જઠ કે હિંસાને પ્રશ્ન ઉદ્ભવતે
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૮ એ નથી અને કામના કાંઈ છે નહિ તેથી બ્રહ્મચર્ય સહજ જ બને છે.
આમ ચારિત્રાચારની પાલનાથી અસત્ આરંભ અને પરિગ્રહના પાપમાંથી મુકિત મળે છે તેનું જિનકલ્પના લક્ષે સામાયિક વ્રતના પાલનથી સેવન કરવું જોઈએ.
અત્રે એક સ્પષ્ટતા એ કરવાની કે જૈન ધર્મ એટલે અહિંસાધર્મ” એવી જે માન્યતા છે તે બરાબર નથી. વાસ્તવિક તે જૈન ધર્મ એ પંચાચાર ધર્મ છે અને અહિંસા એ તે પંચાચાર ધર્મના ભેદ ચારિત્રાચારને એક પેટા– ભેદ છે.
ચેથી તપાચારની પ્રતિજ્ઞા એ છે કે જે શરીર હું નથી તે ઈન્દ્રિયોનું સુખ સાચું ન હોય અને તે તે મારુ
ક્યાંથી હોય ? આહાર ત્યાગ એ તપાચારને સંકલ્પ છે. તપાચારની શરૂઆત નવકારશીથી છે અને પૂર્ણાહુતિ અનશ નથી છે અને તેના ફળસ્વરૂપે પરાકાષ્ઠામાં અણાહારી પદ અર્થાત્ પૂર્ણ કામ અવસ્થા, પૂર્ણ તૃપ્તાવસ્થાની પ્રાપ્તિ થવી તે શીખર છે.
તપાચાર એટલે ઈચ્છા નિરોધ. નહિ કે તપ એટલે નિધિ તપ એ જીવનું લક્ષણ છે. એટલે કે જીવની શક્તિ છે અને તેથી તપનો અર્થ ઈરછા નિરોધ નહિ ઘટી શકે. હ! તપાચાર એટલે ઈચ્છાનિધિ કહી શકાય. - વર્તમાનકાળની પ્રવૃત્તિ એવી ન હોવી જોઈએ જેનું પરિણામ દુઃખ હોય પરંતુ ભૂતકાળમાં કરેલ દુષ્કૃતના પરિણામ રૂપે આવનારાં દુઃખને સ્વેચ્છાએ આવકારવા તે પરિષહ છે અને ઉપસર્ગ છે. પરિષહ સ્વયં ઊભા કરેલાં
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૯
કષ્ટ હોય છે. જ્યારે ઉપસર્ગ એ પર નૈમિત્તિક આવનારાં. કષ્ટ હોય છે. દુઃખ શરીરથી શરીરને વેદવાનું છે. અશરીરી દુઃખ વેદતાં નથી. સુખ દેહજન્ય અને આત્મજન્ય એમ. ઉભય છે.
દુખને આમંત્રણ આપવું પણ દેહ-આત્માની ભિન્નતાના ભેદજ્ઞાનથી આવેલા દુઃખનો સ્વીકાર નહિ કરો. અર્થાત દેહ ભલે દુઃખ વેદે પણ મન તે તે સમયે સુખ જ વેદતું હોય આવું ત્યારે જ બને જ્યારે દેહભાવ અને દેહભાન જતાં રહ્યાં હોય. દેહાભિમાન હશે, દેહાધ્યાસ હશે તે દુઃખનું વેદન મન પણ કરશે અને ત્યારે તે દુઃખને સ્વીકાર થયેલો ગણાશે. દેહ ભલે દુ:ખી હોય, આમા તે સુખમાં જ રહેવો જોઈએ. આમ દુઃખને સુખમાં પરિણમાવતાં થઈશું, દુઃખ પ્રફ થઈશું ત્યારે જ કેવલજ્ઞાન થશે. આવી દશા, બાહ્ય પંચાચારના પાલનના અભ્યાસથી અત્યંતર દશા આવેથી થાય છે. - શરીરને જોઈએ- જરૂર હોય તેથી ઓછું આપવું તેનું નામ તપાચાર ઇન્દ્રિદ્યાનું દમન કરવું તેનું નામ પણ તપાચાર આમ કરવાથી અવ્યવસ્થા થાય ત્યારે મન અસ્વસ્થ ન થતાં. સ્વરૂપ રમણતા કરે અને સંયમ જળવાય તે તે તપ. કાયા દ્વારા તપ, ઉપવાસ આદિ આદર્યા બાદ મનથી ખાસ-વિશેષ સંયમ કરી સ્વરૂપ વિચારણા કરવી તે મનને તપ કર્યો કહેવાય, આમાં શરીરનું ભેદ જ્ઞાન પરમાત્માના સ્વરૂપનું જ્ઞાન, જોઈએ. માત્ર શરીરથી સાધના નથી થતી, વિશેષે તે મનને. સંયમ કેળવવાને છે. એમ કરીશું તે જ કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત થશે.
જે શરીરની સાથે ભેગ્ય પદાર્થ જોડાય અને ઈન્દ્રિય
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૦
વિકાર થાય તે તે સંયમ નહિ, પ્રમાદ એ પણ વિકાર - અને ભેગેચ્છા તે પણ વિકાર અને પાંચે ઈન્દ્રિયોના સુખની પ્રાપ્તિની ઈચ્છા તે પણ વિકાર-અસંયમ.
શરીરને ખપ પૂરતું આપ્યા પછી તે શરીર, ધર્મ કરવાના ઉપયોગમાં આવે તે સંયમને દયેય છે. તપનું ફળ - આહાર સંજ્ઞા ટાળવી તે છે. લેશમાત્ર આહારની ઈચ્છા–રસ ગારવ-રસવૃત્તિ ન થાય અને કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય તે તપનું ફળ છે. અનશન એ સર્વોત્કૃષ્ટ-પરાકાષ્ઠાનું તપ છે પણ ફળ નથી. એ તે બાહ્ય તપને ઉત્કૃષ્ટ પરાકાષ્ઠાને પ્રકાર છે.
આહાર-ભય-મૈથુન–પરિગ્રહ એ ચારેય સંજ્ઞા જ સંસારભાવ–છે–દેહભાવ છે. એ ચારેયને ટાળવાના . પ ચા .. ચાના પાલનમાં મનને જેડીએ ત્યારે જ એ ચારે ટળે. કાયાગની કિયા કરતાં મનગની કિયા મહાન છે. ઉચ્ચ વિચાર, ઉચ્ચ આશય, ઉચ્ચ લક્ષ્ય અને શુદ્ધિ હોય તે જ કાયાગની ક્રિયાની કિંમત છે. એનું પરિણામ છે. એક જ
અનશન એવું થવું જોઈએ કે એમાં અંતરકિયા કરતાં કરતાં " અંતરાત્મા પરમાત્મા બની જાય-કેવલજ્ઞાનનું પ્રાગટય થઈ જાય. અનંતા અનશનની જરૂર નથી.
ત્રણેય યોગના સંયમ–ચારિત્ર–તપને પામવાં જોઈએ. માત્ર કાયયોગના ચારિત્ર–તપથી કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્તિ શકય નથી. અધ્યાત્મમાં મને ગની પ્રધાનતા છે. વ્યવહારમાં કાયાગની પ્રધાનતા છે. વ્યવહારથી નિશ્ચયમાં જવાનું છે અને નિશ્ચયથી
વ્યવહારમાં આવવાનું છે એટલે કે નિશ્ચયને વ્યવહારમાં - આચરણમાં ઉતારવાનું છે. માત્ર વ્યવહારવાદીઓ તવને પામતા નથી અને માત્ર નિશ્ચયવાદીએ વ્યવહારને જ લેપ
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૧
કરે છે તે ય નિશ્ચયની વાતાથી નિશ્ચિતતાની પ્રાપ્તિ કરી શકતાં નથી એટલે જ તે તપાચારના બાહ્ય અને અભ્ય તર એમ બે ભેદ પાડયા છે. બાકીના ત્રણ આચારમાં એવા ભેદ "પામ્યા નથી.
रसच्चाओ ।
तवो होई ॥
अणसणगुणोअरिआ, वित्ती संग्वेवण काय - किलेसो सेली -णया य बज्झो प्रायच्छित विणओ वेचावच्च तहेव सज्झाओ । झा उसग्गो वि अ, अमितरओ तओ होइ ॥
અતિચારની આ દહીને ૭મી ગાથામાં તપના છ બાહ્ય ભેદ (૧) અનશન (૨) ઊત્તરી ૩) વૃત્તિ સંક્ષેપ (૪) રસ ત્યાગ () કાયકલેશ (તિતિક્ષા)(૬) અને સલીનતા બતાડેલ છે જ્યારે છ અભ્યતર ભેદમાં (૧) પ્રાયશ્ચિત (૨) વિનય (૩) વૈયાવચ્ચ (૪) સ્વાધ્યાય (૫) ધ્યાન અને (૬) ઉત્સગ (ત્યાગ) કાયાત્સગ જણાવેલ છે.
વીર્યાચારને બાદકરી બાકીના ચારમાંના સાડાત્રણ આચાર બાહ્ય છે જ્યારે તપાચારના અડધે! આચાર એટલે કે અભ્ય ત્તર તપ આવે ત્યારે જ ધર્મની સાચી શરૂઆત થાય છે જ્યાં સુધી રવદોષ દશન નથી અને સ્વદોષ પીડા નથી ત્યાં સુધી પારમાર્થિક ધ'ની શરૂઆત નથી. દોષ દેખાશે અને દોષની પીડા થશે તે. દેષ નિવારણ રૂપ આગળના ધ સેવાશે. ગુણ કેળવાશે. એક મહાત્માએ આ સંદ ́માં જણા વેલ છે કે
આપ ગુણીને વળી ગુણરાગી તેહની કીતિ જગમાંગાજી. આપ દોષી ને વળી પરશુદ્વેષી તેહની ગતિ નરક ગામી
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩પર
બાહ્ય તપની શરૂઆત નવકારશીથી થઈ પૂર્ણાહુતિ. અનશને થાય છે તેમ અત્યંતર તપની શરૂઆત પ્રાયશ્ચિતથી થાય છે અને પૂર્ણાહુતિ કાર્યોત્સર્ગથી થાય છે.
અધ્યાત્મમાં મને ગની પ્રધાનતા છે. વ્યવહારમાં કાયાગની પ્રધાનતા છે. કાયાગની ચેષ્ટા સીમિત છે, તપાચારમાં સંખ્યાતા ભેદ છે. જ્યારે મનોગમાં ચોથા ગુણ
સ્થાનકથી કેવલજ્ઞાનની પ્રાપિતરૂપ એવાં તેરમા ગુણસ્થાનક સુધી અસંખ્યાતા અધ્યવસાય સ્થાનકો રહેલાં છે. મનને સંયમ વિશેષે કેળવવાને છે જેને માટે કાયાને સંયમમાં પહેલ પ્રથમ લાવવાની છે. કાયા સ યમમાં આવી એટલે કાર્ય પૂર્ણ થયું સમજવાનું નથી. પરંતુ સંયમમાં આવેલા કાયાના બળે મને બળ દ્રઢ કરી આંતરગુણોની ઠેઠ કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્તિ સુધી ખીલવણી કરવાની છે. મનથી શુભભાવ અને શુદ્ધભાવ કરવાના છે. તેમ કરીને અશુભકર્મોને નાશ કરવાને છે.
પાંચમે વર્યાચાર છે જે ઉપર્યુક્ત ચારેય આચારમાં સમન્વિત છે. વીર્યાચાર દ્વારા વર્તમાનકાળમાં જેટલી શકિત પ્રાપ્ત હોય તે સર્વ શકિત ગોપવ્યા વિના ટેક, ઉત્સાહ, ઉમંગ, ઉલ્લાસ અને દઢતાથી ચારેય આચારનું પાલન કરવાનું છે અને તે આચાર દ્વારા લક્ષ્ય સુધીને વિકાસ સાધવાને છે. ગળિયા બળદ જેવી વેઠ ઉતારવા જેવું નથી કરવાનું અથવા તે લાલસા, લોકેષણા કે મનરંજનને હેતુ નથી રાખવાને. આ સંદર્ભમાં જ એક સંતે કહ્યું છે કે, જનમનરંજન ધર્મનું મૂળ ન એક બદામ. ચારેય આચારની પાલનામાં રસ રેડવાપૂર્વક પ્રતિદિન વધુ ને વધુ
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
313
આગળ વધવું; વૃદ્ધિ કરવી—વિકાસ સાધવા અર્થાત્ વીય ફેરવવું તે વીર્ચાચાર પાલના છે. જ્ઞાનાચાર, દશ નાચાર, ચારિત્રાચાર ને તપાચારમાં જે ભિન્ન ભિન્ન શકિતની તરતમતા છે તે જ વીચાર છે. સાધકાવસ્થામાં વીયશકિતની તરતમતા–ભેદ હાય છે. પરંતુ સિદ્ધાવસ્થામાં જે અનંત શકિત છે તે અનંતવીય છે જે સવ સિદ્ધભગવ'તાને સ કાળમાં આદિ અનંતુ એક સરખું ભેદે છે.
વીર્યા તરાયકમ ના ક્ષયાપશમ એ જીવના વિકાસ છે. વીર્યાં તકમ ના ક્ષયથી અનંતવીય પ્રગટે છે. વીય ફારવવાનુ છે અને વીય ની તાકાતથી મેહનીયકમના ક્ષય કરવાના છે. જિજ્ઞાસા–પિપાસા એ જ્ઞાનતત્ત્વ છે. એ ગ્રાહકતા છે જ્યારે તીવ્રતા એકાગ્રતા દ્દઢતા-તરવરાટ-થનગનાટ તમન્ના-કરેગે યા મરેંગે'ની દૃઢ ભાવના (Burning Desire) મરી ફીટવાનો ભાવના એ વીર્યાં તરાયના ક્ષયાપશમનાં લક્ષણા છે.
આ વીર્યંચારની શરૂઆત જ્ઞાનાચાર-દશ નાચાર– ચારિત્રાચાર ને તપા/રમાં જોડવાથી છે. અને તેની પૂર્ણાં હુતિ શ્રુતકેવલિપણાની પ્રાપ્તિથી અભેદ્યદ્રષ્ટિ-સમદ્રષ્ટિ, જિનકલ્પાવસ્થા અને અનશન તપથી છે. ફળરવરૂપ પરાકાષ્ઠામાં અનંતજ્ઞાન, મન તદ્દેશ'ન, અનંત ચારિત્ર—અનંત સુખ અને અનંતવીયની પ્રાપ્તિ થવી તે શીખર છે.
વીર્યંતરાયના ક્ષયે પશમ કયાં ફેરવવાના છે ? એક તા પરિષહ-ઉપસર્ગ સમયે અશાતા વેદનીયની અસર સમભાવપૂર્વક સહન કરવામાં વીર્યા તરાયક્રમના ક્ષયેાપથમ કર. વાના છે. તે જ પ્રમાણે સ્વયંના અજ્ઞાન અને મેાહદશાને પણ
૨૩
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૪ જોઈ જોઈને ખતમ કરવામાં વીયતરાયકને ક્ષયે પશમ કરવાને છે.
અજ્ઞાન અને મેહને ટકાવવામાં કાંઈ મહેનત કરવી પડતી નથી પરંતુ અજ્ઞાન અને મેહને કાઢવા મહેનત કરવી પડે છે અને તેવી મહેનત કરવી પ્રયત્ન કરે. તેનું જ નામ શક્તિને ફેરવવી એટલે કે વીર્યંતરાયને પશમ કરે. અશાતા વેદનીયમાં આત્મા પીડાતા હોય ત્યારે સમભાવ ટકાવી રાખવા, આર્તધ્યાનથી બચવા અને ધર્મયાન ટકાવી રાખવા તેમ જ આગળ વધી શુકલધ્યાનમાં ચઢવાને માટે પણ આત્મશકિત-આત્મબળ વિકસાવવું પડે છે. જે પણ વીયતરાયને ક્ષયે પશમ છે. આ વીયતરાયને શપશમ કરે તેનું જ નામ વીર્યાચાર.
પાંચ અસ્તિકાયમાં સ્વ સ્વરૂપ સ્વભાવ તે તે અસ્તિકા ચની સ્વશક્તિ છે. જીવાસ્તિકાય (આત્મા)ની શક્તિને વીર્ય કહેવાય છે કારણ કે તેમાં રૌતન્ય શકિત છે.
આત્માના પાંચે ગુણે વીર્ય વિનાના નથી. જ્ઞાનવીર્ય, દર્શનવીય, ચારિત્રવીર્ય, તપવીર્ય આદિવીર્ય એટલે તેજ.
Light, Might, Vitalify, Power, Force, Zeal, Strength–જેમ-જેશ-ઉત્સાહ-ઉમંગ-ઉલ્લાસ, બળ, ધગશ ખંત, ટેક, દ્રતા, થનગનાટ, તરવરાટ આદિ ગુજરાતીઅંગ્રેજી શબ્દો વીયને સૂચવનારા છે.
આવું વીર્ય જ્ઞાનમાં ભળે તે જ્ઞાન નિરાવરણ અને તેજસ્વી અને દર્શનમાં ભળે તે દર્શન પણ નિર્મળ અને પૂર્ણ યથાસ્વરૂપ બને. ચારિત્રમાં ભળે તે ચારિત્ર અણુશુદ્ધ
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૫
બને. જેમ મીઠાઈમાં ગળપણ (મીઠાશ) અને રસવતી (રાઈ) માં સબરસ (નમકમીઠું) તેમ સવ ચારેય આચારમાં પાંચમે વીર્યાચાર ભણો જોઈએ. મીઠાશ વિનાની મીઠાઈ નહિ. સબરસ વિનાની રઈ નહિ તેમ વીર્યાચાર વિનાને આચાર નહિ.
જ્ઞાન-દર્શન–ચારિત્ર-તપ એ વીર્યશક્તિ ફેરવવાને માટેનાં ચાર આંતર સાધન છે. વીર્ય-રસ એ સ્વસંવેવ ચીજ છે. સ્વસંવેદ્ય તત્વથી આત્માને અનામી-અરૂપી કહેલ છે. વસંવેદ્ય તત્વને કેઈ નામનિક્ષેપે કે સ્થાપના નિક્ષેપ નથી. ધ્યાન પણ વીર્યશક્તિ છે.
આત્મા તેજ (અગ્નિ) રવરૂપ છે અને વીર્ય સ્વરૂપ છે તેજસ શરીરથી જઠરમાં પચાવેલ શક્તિથી વીર્ય બને છે અને વીર્યથી જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્ર–તપ તેજસ્વી બને છે.
સૂર્યના તાપથી અનાજ ઊગે છે અને ચૂલાના અગ્નિથી અનાજ પરિપકવ બને છે જે ખોરાક રૂપે પરિણમે છે, તેને દાંતથી ચાવીને, તેમાં મુખરસ-અમીરસ ભેળવીને પચાવેલ તે ખેરાક જઠરમાં તેજસ શરીરથી વીયરૂપે પરિણમે છે.
પંચાચારમાં જેટલું વીર્ય ભળે તેટલું ઊચું પુણ્ય બધાય છે. કર્મને શોપશમ થાય છે-કમને ક્ષય થાય છે અને અંતે આત્મા કર્મ મુક્ત બને છે.
આત્મા જે કઈ સૌંદર્યવાન, તેજસ્વી, વીર્યવાન પદાર્થ નથી. સૂર્ય, ચન્દ્ર આદિ અન્ય તેજસ્વી પુદ્ગલપદાર્થો આત્માના તેજમાં પ્રકાશે છે. વીર્ય જે જીવમાં હેત નહિ તે તે શુષ્ક અને નિસ્તેજ હેત.
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૬
કેવલજ્ઞાનીને અંધારુ ન દેખાય અને અંધારામાં રહેલ પદાર્થો પણ દેખાય. છઘરથ અને અંધારામાં રહેલ પદાર્થો નહિ દેખાય. કેવલજ્ઞાન એ પરમાત્માનું તેજ છે જે સર્વ કાંઈ જોઈ શકે છે અને પરમાત્મા ન થાય ત્યાં સુધી આત્માના તેજમાં અંધારુ કે અજવાળું દેખી શકે છે. અંધારું કે અજવાળું ન દેખાય તે આંધળે છે.
વૈરાગ્યની પરાકાષ્ઠા વીતરાગતા-નિર્મોહતા છે માટે જ અનશનના લક્ષ્ય નવકારથી થાય તે તપાચાર સાર થાયનવકારશી સારી થાય જિનકલપના લક્ષ્ય સામાયિક થાય તે સામાયિક સારુ પળાય શ્રુતકેવલિના લક્ષ્ય નવકારમંત્રાદિ સૂત્રનું અધ્યયન શરૂ થાય તે જ્ઞાનાચારમાં દ્વાદશાંગી સુધી પહોંચી શકાય-ચૌદપૂવી બની શકાય.
બીજ પુરું કયારે થાય? તે કે ફળ આવે–ફળ બેસે ત્યારે એ જ પ્રમાણે ઉપરનું સર્વ સમજવાની જરૂર છે. સાધનામાં સાધકે સાવધ અપ્રમત્ત રહેવાનું છે, બચતાં રહેવાનું છે અને આગળ ધપતાં રહેવાનું છે. ફળ-પરિણામ આવે નહિ ત્યાં સુધી ઝઝુમતાં રહેવાનું છે. યુદ્ધમાં જેમ સૌનિકનું લક્ષ્ય મરી જવાનું નહિ પણ મારી નાખવાનું હોય છે તેમ અહીં મેહરણમાં મેહની સામેની લડાઈમાં મેહથી મૂતિ થવામાંથી બચતાં રહેતાં રહેતાં મોહને હણતાં નિર્મોહી બનીએ નહિ, વીતરાગ થઈએ નહિ ત્યાં સુધી પંચમગતિ(મુકિત)ની પ્રાપ્તિના લક્ષ્ય પાંચે ઈન્દ્રિયોથી, પંચ પરમેષ્ટિના સાન્નિ ધ્યમાં-પંચમહાવ્રતની પાલન કરવા પૂર્વક પંચાચારનું સેવન જીવે-સાધકે પાંચે સ્વરૂપ શક્તિથી કરવાનું હોય છે. જ્ઞાન દર્શન–ચારિત્ર-તપ અને વીર્ય એ પાંચે સાધન પણ છે અને
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૭
સાધકનાં તે પાંચ સ પણ છે. આ પાંચે ગુણે પરાકાષ્ઠાના કેળવવાં સિદ્ધ થાય છે. જયારે પાંચ વરૂપ શક્તિનું પાંચ સ્વરૂપ ગુણેમાં પરિણમન થાય છે પ્રાગટય થાય છે.
આ પાંચે આચાર મનુષ્ય સર્વથી પ્રાપ્ત કરી શકવા શક્તિમાન છે. સંગ્નિ પંચેન્દ્રિય તીર્થંચના અને દેશથી પ્રાપ્ત થઈ શકે છે. જ્યારે દેવ અને નારકીના જીવને માત્ર બે જ આચાર. જ્ઞાનાચારને દર્શનાચાર પ્રાપ્ત થઈ શકે છે. અસંગ્નિ અને તેમજ એકેન્દ્રિયથી રેન્દ્રિયથી જીવેને એકેય આચાર પ્રાપ્ત થઈ શકતું નથી.
પુનર્જન્મ નથી જોઈતે–દેહ નથી જોઈતે તે દેહભાવ છે. જોઈએ. દેહભાવ છોડ તે સમ્યક્ત્વ છે. જે જ્ઞાનાચાર, દર્શનાચાર છે. કારણ કે “દેહ એ હું નથી એવું જાયું–આતમા અને દેહ જુદા છે એવી જાણ થઈ તે જ્ઞાનાચાર છે. જ્યારે “દેહ એ હું નથી”ની ભાવના અંતર્ગત “હું આત્મા છું” અને વળી “આત્મા નિત્ય છે ને “પરમાત્મ સ્વરૂપ છું એવી દષ્ટિ થઈ. સ્વરૂપનું લક્ષ્ય થયું. અર્થાત્ મોક્ષની દષ્ટિ થઈ તે દર્શનાચાર થયે. - આત્મ “દેહ એ હું નથી પણ હું આત્મા પરમાત્મ
સ્વરૂપ છું. એવી દષ્ટિ થઈ. દેહભાવ ગયે અને આત્મભાવ આ અર્થાત્ દષ્ટિ અવળી મટી સવળી થઈ–મિથ્યાવિનાશી) મટી સમ્યગૂ થઈ તેના બળે પછી આત્મભાવથી આત્માને એના સાચા સભ્ય આમસ્વરૂપમાં અર્થાત્ પરમાત્મ સ્વરૂપમાં લાવવા માટે દેહધર્મ ઉપર પરિષહ અને ઉપસર્ગોના કષ્ટ વેઠી વિજય મેળવવું એટલે કે સંયમ અને તપમાં પ્રવૃત્ત
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૮
થવું તે ચારિત્રાચાર અને તપાચાર છે. સ્વરૂપ રમતા અને નીજગુણ સ્થિરતા તે સાધુપણુ-ચારિત્ર છે.
દશ`નાચારથી જ્ઞાનાચાર આવે છે. દેવ-ગુરુના દર્શને જતાં જતાં દેવ થકી શુરુ થકી જ્ઞાન પમાય છે જે જ્ઞાનાચાર છે. ચારિત્રાચાર તથા તપાચાર (સામાયિક, પૌષધ, યમ નિયમ વ્રત પચ્ચખ્ખાણ પ્રતિજ્ઞા અ)િ પણ ગુરુ પાસેથી મળે છે.
મહાપુરુષ થવાની ક્રિયા કર્માંચાંગની છે જે ક્રિયારૂપ છે. જ્યારે પુરુષાત્તમ થવાની ક્રિયા જ્ઞાન ધ્યાન ચાગથી અને ૫'ચાચારની પાલનાથી છે જે ક્રિયા અને ભાવ ઉભય સ્વરૂપ છે.
જ્ઞાનમાં સ્વયંને પરમાત્મ સ્વરૂપે છુ તેવા નિય કર્યાં બાદ ઉપયાગને યાગથી ભિન્ન કરવા રૂપ-દેહથી આત્માને ભિન્ન કરવા રૂપ પરમાત્મા બનવાની જે પ્રવૃત્તિ છે તે ચારિત્રાચાર અને તપાચાર છે. ચારિત્રાચાર અને તપાચારની સેવનાથી ‘હું સિદ્ધ સ્વરૂપી છુ” એવા જે નિય કર્યાં તે સિદ્ધ સ્વરૂપનું સ્વ આત્મક્ષેત્રે વેદન અનુભવન કરવાનું હોય છે. ‘પ્રજ્ઞાનમ્બાનમ્ વ્રહ્મ । ને અનુભવ કરવાના હાય છે.
જ્ઞાનાચાર ને દશ નાચારથી નિજ઼િત થયેલ પરમાત્મ સ્વરૂપ ઉપયાગની ધારાથી ચારિત્રાચાર-તપાચારમાં દેહથી આત્માને ભિન્ન કરવાની યાગક્રિયા કરવાની હાય છે. આમ જો જ્ઞાનાચાર-દ્રનાચાર એ ઉપયોગપ્રધાન છે તેા ચારિ. ત્રાચાર તપાચાર યોગપ્રધાન છે.
જીવનું સવસ્વ જે કાંઈ છે તે જ્ઞાન-દશ ન છે. એ જ્ઞાનદશ નના ભાગ ઉપયાગ–વેદન અનુભવન-રસાસ્વાદ ચારિત્ર અને
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૯
તપથી છે. જ્ઞાન-દશ ન જીવના સ્વર્ગુણ છે. સ્વગુણનુ લક્ષણ એ છેકેતે ગુણ લક્ષણરૂપે અંશે પણ જીવની સ` નિકૃષ્ટ કે ઉત્કૃષ્ટ અવસ્થામાં કાર્યાન્વિત હાય. અર્થાત્ લક્ષણ, ચિહન રૂપે વ્યવહારમાં તે ગુણુ સક્રિય હાય. લક્ષણ જાતિ મૂલક છે. આચાર સંજ્ઞા મૂલક છે અને ગુણ વિકાસમૂલક છે. જાણવાનુ ચાલુ રહેવું તે આત્માના જ્ઞાનગુણ છે. જાવાનું સદંતર મધ થઈ જાય તે! આત્મા, આત્મા મટી અનાત્મા મની જાય. જીવ મટી જડ થઈ જાય. પ્રત્યેક ગુણ સ્વક્રિયાવંત હાય, સ્વક્રિયા અભેદ હાય.
૫'ચાચાની પાલના જેટલી ઓછી થાય તેટલે વાસ્તવિક લાભાંતરાય સમજવે. આપણે ભૌતિક સુખસામગ્રી નહિ મળે તેને લાભાંતરાય સમજીએ છીએ જે સાંસારિક ક્ષેત્રે છે. આધ્યાત્મિક ક્ષેત્રે તે આત્માની જે અનંતશક્તિ છે, આત્માનું જે અભ્યામાય સુખ છે તે ભાગવી શકાતું નથી તે જ વાસ્તવિક લાભાંતરાય છે. પંચાચારની પાલના કરનારા સાધુ ભગવતા સ્વયં પંચાચારમાં આગળ વધે નહિ તે તેમના લાલાંતરાય અને તેઓ અન્ય પેાતાના સપર્કમાં આવનારા જીવાને જ્ઞાન–ઉપદેશ આપે નહિ તે તે તેમને દાનાંતરાય છે. રત્નત્રયીની આરાધનામાં પંચાચારની પાલનામાં શક્તિ ન ફારવવી તે તેમને વીર્યાં તરાય છે અને આત્મગુણાની અનુભૂતિ ન થવી, પંચાચાર પાલનાના રસાસ્વાદ ન થવા તે ભાગેાપભાગાંતરાય છે:
જ્ઞાનથી ધ્યાનમાં જવાનુ છે અને ધ્યાનથી સમાધિમાં જવાનુ` છે. અંતે સમાધિમાંથી સમત્વમાં-સ્વભાવમાં-સ્વરૂપમાં જવાનું છે, જ્ઞાનથી હૈય-જ્ઞેય અને ઉપાદેયની સમજ આવે
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. તપ અને ચારિત્રથી હેય છૂટે છે. શેયના જ્ઞાતા બનાયો છે અને ઉપાદેય સાથે સંધાણ–જેડાણ થાય છે. ધ્યાનમાં ઉપાદેય અને ઉપાદાન એક બને છે. વિકપના સાક્ષી બનાય છે અને દેહાધ્યાસ છૂટે છે. ધ્યાનમાંથી સમાધિ લાગતાં કેવલ ઉપાદાન રહે છે. - વિકલ્પ છૂટી જાય છે અને નિવિકલ્પ દશા આવે છે. આત્માનંદની અનુભૂતિ થાય છે. સહુ કઈ પંચાચારધર્મની પાલના વડે આત્માનુભૂતિના આનંદ મેળવતાં મેળવતાં પરમાત્મ સ્વરૂપને પ્રાપ્ત કરે એવી અભિલાષા!
સંકલન : સૂર્યવદન ઠાકરદાસ ઝવેરી
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ્યાન ગ :
છે
'मा चिट्ठह मा ज पह मा चितह
િરિ નેળ હૈ કિ પૂમિ રૂ . ' રૂાવ પર દૃવે શા છે”
–“શ્રી દ્રવ્યસંગ્રહ
અર્થ: હે વિવેકી જને! કાયાની કંઈ પણ ચેષ્ટા ન કરે, વચનને કાંઈ પણ ઉચ્ચાર ન કરે, મનથી કાંઈ. પણ ચિંતવન ન કરો; જેથી ત્રણે યોગ સ્થિર થાય, આત્મા આત્મ સ્વરૂપને વિષે સ્થિર થાય, રમણતા કરે, તે જ નિશ્ચયથી પરમ ઉત્કૃષ્ટ ધ્યાન છે. '
આત્મકલા :
છે “ વિના નિકા : છા ગુન પાધિ !
आत्म धामफलामेका तां वयं समुपास्महे ॥".
–“મહોપાધ્યાય યશોવિજ્યજી ન
“પરમ જ્યોતિ”માં જ
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'M 'r મારી જ |ii શકો . * . 1 Aii . * , ,1 થી 4 * - ' જ અનેકમાં એકને જોવો એ જ્ઞાન છે. અને એકને અનેક સ્વરૂપે ઓળખવો એ ભરેકંત છે”