________________
ઘર્મશાસન રાજશાસન
પન્નાલાલ જગજીવનદાસ ગાંધી
શાસન બે પ્રકારના છે. ધર્મશાસન અને રાજશાસન. ધર્મશાસનની ધુરા ત્રાષિમુનિઓ – સંત-મહંતે-મુનિ ભગવં. તેના હાથમાં હોય છે. રાજશાસનને દર રાજા-મહારાજા સત્તાધીશોના હાથમાં હોય છે. ઉભયનું કાર્ય દોષ અને દુર્જ. નતા દૂર કરી, ગુણ અને ગુણીજને એટલે કે સજ્જનેનું રક્ષણ કરવું છે છતાં ઉભયની કાર્ય પ્રણાલિકામાં ફરક છે. | દુર્જનતાને નાશ કરે અને દુર્જન કેઈ ન પાકે તેની તકેદારી રાખી સજજનેને પ્રોત્સાહન આપવું તે રાજા ધર્મ છે. અર્થાત્ રાજાઓનું અને સત્તાધીશેનું કર્તવ્ય છે. એ ક્ષાત્રવટ છે. રાજા, રાજદંડ વિનાને ન હોય. “રાજા દુર્જનને દંડ કરે તે રાજધર્મ છે. રાજા જે દુર્જનને ક્ષમા આપે તો તે અધર્મ છે. એટલું જ નહિ પણ દુર્જન હોય કે સજ્જન સર્વ પ્રજાજને ખાવાપીવા, પહેરવાં એાઢવા અને રહેવાં મળી રહે તેવી વ્યવસ્થા કરવી તે ય રાજધર્મ છે. ગુનેગાર કેદી પણ એટલું મેળવવાને અધિકારી છે. એ પ્રજાપાલક્તા છે. અને પ્રજાનું તેવું પાલન કરનારા પ્રજાપાલકનું બિરુદ યથાર્થ સાર્થક કરે છે. રાજા શબ્દની ઉત્પત્તિ જ રાજી શબ્દ પરથી થઈ છે. રે...
રાજી કરે તે રાજા'.
रज्जिताश्च प्रज चेन तस्भाद्राजेति शब्दते । “પ્રજાને પ્રસન્ન રાખે તે રાજા.”
