________________
૧૭૧
દ્રવ્યની અવસ્થાંતરના ગાળેા તે કાળ. ક્રમિક અવસ્થા જેમાં છે તેવાં પુદ્દગલદ્રવ્ય અને સંસારી ( અશુદ્ધ ) જીવદ્રવ્યને કાળ હાય છે.
(૩) ક :-ભૂતકાળમાં જીવે પેાતાના આત્મપ્રદેશે જમા કરાવેલ પેાતાની શુભાશુભ માનસિક, વાચિક, અને કાયિક ક્રિયાને કમ કહે છે. એ જીવ અને પુદ્ગલનુ મિશ્રણ છે. કામ વગ ણા ( પુદ્ગલ ) જ્યારે આત્મપ્રદેશ સાથે અદ્ધ સંબંધમાં આવે છે ત્યારે તે ક રૂપે પરિણમે છે,
(૪) પુરુષાર્થ (ઉદ્યમ) :- જેમાં ફેરફાર કરી શકાતે હાય એમાં ફેરફાર કરવાની ક્રિયાને ઉદ્યમ કહે છે.
મન, વચન, કાયાના ચેાગે કરીને મળેલ સંજ્ઞા તથા બુદ્ધિ વાપરીને ઈષ્ટની પ્રાપ્તિ માટે કરાયેલેા પરિશ્રમ તે પુરુષાર્થ અથવા તે ઉદ્યમ કહેવાય છે.
ઉદ્યમ એટલે વીર્યંતરાયના ક્ષયાપશમ, કે જે વત માન કાળમાં છે અને વર્તમાન કાળમાં કામમાં આવે છે. ભૂતકાળની સ્મૃતિ છે અને ભવિષ્યકાળનુ` સપનુ (કલ્પના) છે. વેદન તેા માત્ર વમાન સ્વરુપ છે. ભવિષ્યકાળ અને ભૂતકાળ છે. એટલે સ`ખ'ધ છે. પર‘તુ ઉપયોગ અર્થાત્ વેદનમાં તે માત્ર વર્તમાનકાળ જ છે. ભૂતકાળને ખતમ કરી, ભવિષ્યકાળને સુધારવાની તાકાત વતમાનકાળમાં રહેલ ઉદ્યમ-પુરુષાર્થ – વીય શક્તિમાં છે.
કમ અને ભવિતવ્યતા હેાવા છતાં ઉદ્યમ વિના કાર્ય સિદ્ધિ નથી જાગૃતિ એ ઉદ્યમ છે. ઉદ્યમથી ભવિષ્યના અંત આણવાના હેાય છે.
