________________
૧૬૪ સમાસ, બૃહતસંગ્રહણ, લઘુ સંગ્રહણી આદિમાં કરવામાં આવેલ છે.
કાળની વિચારણા એટલે ઈતિહાસ જૈનદર્શનમાં જીવને સામાન્ય ઈતિહાસ નિગોદમીમાંસા, ચૌદગુણસ્થાની આદિની વિચારણામાં પ્રાપ્ય છે. બાકી જીવ વિશેષ-વ્યક્તિ વિશેષને ઇતિહાસ કથાઓ, ત્રિષષ્ઠિ શલાકા પુરુષ ચરિત્ર ઉપદેશમાલા વસુદેવ હિંડી આદિ ગ્રન્થમાં મળે છે.
ક્ષેત્ર અને કાળ એ જીવની પુદ્ગલના આશ્રિત કથ અને ઈતિહાસ છે. સિદ્ધ પરમાત્મા સિદ્ધ થયા પછીની કોઈ કથા નથી. પરંતુ તેમના પૂર્વભવની કથા છે જે કહેવાય છે, સંભળાય છે, લખાય છે અને વંચાય છે. સિદ્ધ પરમાત્મા સિદ્ધ થયાં બાદ કથારહિત શ્યાં છે. જ્યારે પુદ્ગલ દ્રવ્ય અને સંસારી જીવની કથા ચાલુ રહેવાની છે કેમ કે તેમાં નામ નામાંતરતા રૂપરૂપાંતરતા, પરિવર્તન અને પરિભ્રમણની કિયા સતત ચાલુ છે.
ક્ષેત્રથી ચૌદ રાજલોક યા તે સમગ્ર કાલેક (બ્રહ્માંડ આકાશ) અને કાળથી (ત્રિકાલ) અનાદિ-અનંતકાળ એ છે બે મહાન તો છે તે ઉપર જે આત્મા વિજય મેળવે તે જ્ઞાનશક્તિ (ચિશક્તિ)થી તે મહાનાતિમહાન (મહત મહિયાન) બને છે. સર્વોચ્ચ, સર્વજ્ઞ, સર્વવ્યાપી, સી, સમર્થ બને છે.
અંતે ભાવની જે વિચારણા છે તે ગુણની, પરમાત્મતત્વતી, કેવલજ્ઞાનની સ્વરૂપ વિચારણા છે. જેમાં તામસ-રાજસસાત્વિક ભાવ, ઔદયિક ક્ષાપશમિક, ઉપરામિક ક્ષાયિક અને
