________________
૨૯૮
પદાર્થને એક દ્રષ્ટિથી જોવું' તેને ન્ય કહેવાય અને અનેક નયથી તે પદા ને જોવા તેને પ્રમાણ કહેવાય. નયને સમુહ તેનુ નામ પ્રમાણ ! 'મીયતેઽનેનેતિ પ્રમાળમ્’જે વડે પ્રદાર્થ ખરાખર જણાય તેને પ્રમાણ કહેવાય. સાચું જ્ઞાન થતાં સન્દેહ, ભ્રમ કે મૂઢતા દુર થાય છે અને વસ્તુ સ્વરૂપ ઠીક ઠીક સમજાય છે તે જ્ઞાન ‘પ્રમાણ’ ગણાય છે. નય અ અથવા દેશરૂપ અધુરે હાયર પ્રમાણ પૂર્ણ હોય.
પ્રમાણના મુખ્ય બે ભેદો પ્રત્યક્ષ અને પરાક્ષ છે. પ્રત્યક્ષની એ ભેદ્ય ઈન્દ્રિય પ્રત્યક્ષ અને માનસ પ્રત્યક્ષ છે. ઈન્દ્રિય પ્રત્યક્ષમાં પણ ચક્ષુ સિવાયની ઈન્દ્રિા દ્વારા પ્રાપ્ત જ્ઞાન પ્રાપ્યકારી છે. જ્યારે ચક્ષુથી પ્રાપ્ત જ્ઞાન અપ્રાપ્ટકારી છે. કેમકે વસ્તુના સંચાગ સિવાય ચક્ષુ દ્વારા જ્ઞાન થાય છે. વ્યવહાર અનુભવિત પ્રત્યક્ષે ને સાવ્યવહારિક પ્રત્યક્ષ કહેવાય છે. એન: વળી ચાર જે ભેદ છે તે અવગ્રહ, ઇડા, અપાય એ ને ધારણા . દુરથી વૃક્ષ જેવી ઊચી વસ્તુ દેખાવી તે ‘અવગ્રહ’ પછી તે માણસ છે કે હુડું? એવે સંશય થતાં વિશેષ લક્ષણા દ્વારા નિશ્ચયગામી પરામર્શ થવા કે ‘આ માસ હાવા જોઈએ.’ તે! તે ‘'હા.’ ઈડા પછી પૂર્ણ નિશ્ચય થવે. કે ‘આ માસ જ છે’ તે ‘અપાય’ અને ‘અપાય દ્રઢીભૂત થવા અર્થાત્ કિતિકાલ ટકી રહેવા તે ‘ધારણા.’
આ અવગ્રહ-ઈહા–અપાય-ધારણા પાંચ ઈન્દ્રિયા અને મન એમ છથી થાય છે.
આ લૌકિક કે વ્યવહારિક-સાંવ્યાવહારિક પ્રત્યક્ષેાથી જુદા પ્રકારનું પ્રત્યક્ષ જે ઈન્દ્રિય તથા મનની અપેક્ષ
