________________
૨૭૫
વિચરતે. પરંતુ જીવ બીજા એટલે કે પર દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળભાવમાં જ બહુધા વિહરતા હોય છે. આથી નૈગમનય અજીવને જીવ પણ કહે છે અને જીવને અજીવ પણ કહે છે. એટલે કે નૈગમન, ઉપચારથી બધું બધામાં ઘટાવી આપે છે. ઉપચરિત તવથી અનુપચરિત તવને ખ્યાલ આવી શકે; જે સાધકને સાધનાનું સાધન છે. ત્રણે કાળના એટલે કે સર્વકાળનાં સર્વ દ્રવ્ય, સર્વક્ષેત્ર અને સભાનું સમસ્તીકરણ અર્થાત્ એકીકરણ (ખીચડે) મૈગમનય કરે છે. શું, શું નથી ? બધું, બધું છે!” એમ નગમનય કહે છે. જ્ઞાતા-દ્રષ્ટાભાવને સમસ્ત વિશ્વ સાથે એક જ સમયે સંબંધ છે. તેમ કર્તા કતાભાવે સમસ્ત વિશ્વ સાથે કર્મ-કિયા–અને કમથી સંબંધ છે. નૈગમનય મૂળથી ઉઠાવે છે અને કાર્ય સુધી પહોંચાડે છે.
પૂર્ણ જ્ઞાતા-દ્રષ્ટા ભાવ કે જેમાં સમગ્ર વિશ્વનું જ્ઞાન અકમથી એક સમયે છે તેમજ પોતાના સ્વ. સ્વરૂપનું સ્વયંને વેદન એક જ સમયે અકમથી એકસરખું છે. જયારે કર્તા–ભેકતાભાવ કે જેમાં બધું છે પરંતુ કમથી છે, એક પછી એક છે અને કર્મસંગથી છે. (૨) સંગ્રહનય -
“સામાન્ય, તત્વને આશ્રીને અનેક વસ્તુઓનું સમેટીને એકરૂપે ગ્રહણ કરવું એ સંગ્રહનય છે. જડ અને ચેતનરૂપ અનેક વ્યક્તિઓમાં જે સતરૂપ “સામાન્ય” તત્ત્વ રહેલું છે તે તત્ત્વ ઉપર નજર રાખી બીજા વિશેને લક્ષમાં નજર રાખી બીજા વિશેને લક્ષમાં ન લેતાં એ બધી વિવિધ વ્યક્તિઓને એકરૂપ સમજી એમ વિચારવું કે સરૂપ વિશ્વ
