________________
૧૦૨
સ્વપ્નાવસ્થામાં ઉઘાડી આંખની દેખતી દુનિયામાં એટલે કે જાગૃતાવરથામાં આવ્યા તે આપણે, આપણે જ છીએ કે નહિ! આપણે બધી અવરથામાં રહ્યાં. બાલ્યાવસ્થા, કિશોર વસ્થા-ન્યુવાવસ્થા, પ્રૌઢાવસ્થા આદિ અવસ્થા–હાલત–પર્યાય બદલાય છે. વ્યક્તિ તેની તે જ રહે છે. એ આત્મદ્રવ્યની નિત્યતાની સિદ્ધિ કરે છે અને પર્યાયની અનિત્યતાની સાબિતી કરે છે. જાગૃતિ ગઈ અને નિદ્રા આવી. પણ જે હું આત્મા અર્થાત્ આધારસ્થંભ (અધિષ્ઠાન) ન હોઉં તે જાગૃતિ નિદ્રા સ્વપ્નાવસ્થા કેના આધારે? આત્મદ્રવ્ય એવા અધિષ્ઠાનના આધારે અવસ્થા પર્યાય છે. '
આમ આધ્યામ–આતમસ્વરૂપને સમજવાં ષડસ્થાનક છે. (૧) આત્મા છે (૨) આત્મા નિત્ય છે (૩) આત્મા કર્મને કર્યા છે (૪) આમાના કર્માને ભોક્તા છે (૫) આત્માને મેક્ષ છે અને (૬) આત્માના મેક્ષના ઉપાય છે. એ ષડસ્થા. નકમાંથી આત્મા છે અને આત્મા નિત્ય છે એ જોયું. વિશ્વમાં માત્ર જડ પદાર્થ જ નથી જડની સામે ચેતન એ આત્મા પણ છે. જે જડ નથી પણ ચેતક છે–વેદક છે અને જ્ઞાયક છે. વળી જેમ જડ એટલે કે પુદ્ગલ-એના પરમાણુદ્રવ્યથી નિત્ય છે એમ આત્મા પણ દ્રવ્યથી અગાઉ જણાવ્યા મુજબ નિત્ય છે, પરંતુ અવસ્થા (હાલત–પર્યાય) થી અનિત્ય છે આત્મા ચારેય ગતિ (દેવ-મનુષ્ય-તિયચ-નારક)માં ભમતે ભમતે નીતનવી અવસ્થાને પામતે રહે છે. પણ આત્મદ્રવ્ય તરીકે તો આત્મા નિત્ય જ રહે છે-અવિનાશી જ રહે છે. આમ મૂળ અધિષ્ઠાન એ આત્મા અવિનાશી છે અને એથી જ એની માંગ અવિનાશીની છે. આપણે સહુ અમરતત્વને વાંછીએ છીએ. અવિનાશીતાને માગીએ છીએ. પરંતુ આપણે
