________________
ઉપર્યુકત “ઉત્પાદ-વ્યય-ધ્રુવ યુકત સત્ માં જે ધ્રુવ કહેલ છે તે ધ્રુવ તત્વ પ્રદેશપિંડ (દ્રવ્ય) છે. એ આધાર છે કે જે આધારના આધારે રહેલ (પર્યાય) આઘેયમાં ઉત્પાદ-વ્યયથયાં કરે છે. આધેય એવો પર્યાય વિનાશી કે ઉપાદ-વ્યયવાળે છે જ્યારે આધાર એવું દ્રવ્ય ધ્રુવ છે અર્થાત્ સ્થિર છે અને અવિનાશી-નિત્ય છે.
આ ઉત્પાદ-વ્યયને રૂપી અને અરૂપી એવા ઉભય પ્રકારના દ્રવ્યમાં ઘટાવવું જોઈએ. રૂપ પદાર્થ પુદ્ગલ છે. જ્યારે ધર્મ–અધમ–આકાશ અને સિદ્ધ પરમાત્મા અરૂપી છે. આ જે ચારેય અરૂપી દ્રવ્યો છે. તેના અગુરુલઘુગુણમાં ઉત્પાદ-વ્યય હોવા છતાં ય તેમના સ્વભાવગુણમાં ટે. માત્ર વિકાર નથી અને તે સર્વ અરૂપી દ્રવ્ય અન્ય તેમજ બીજા રૂપી દ્ર પરત્વે અવ્યાબાધ રૂપ છે.
જ્યારે રૂપી એવાં પુદગલદ્રવ્યમાં અનંતા ઉત્પાદ–ચય તેના પ્રત્યેક ગુણ વર્ણ–રૂપ–ગંધ-સ્પર્શમાં થયા કરે છે. જે વિભાવ પર્યાય ને પામે છે પરંતુ એમાં વેદના તત્ત્વ ન હોવાને લઈને એને પિતાને અર્થાત્ પુદ્ગલને એની કઈ બાધા (અર) નથી પરંતુ તે પુગલ તત્વના જે ભાગ્ય પર્યા છે તે સંસારી જીવોને સુખદુઃખમાં નિમિત્તરૂપ બને છે. સંસારી જીવ પિતાના રૂપીપણાને પુદ્ગલસંગે પામે છે, અને પિતાના અસંખ્ય અધ્યવસાયરૂપ ઉત્પાદવ્યયને પામીને વિભાવદશાને પામે છે. પોતાના સ્વાભાવગુણ અર્થાત્ સ્વરૂપગુણમાં વિકારીતાને પામીને દુઃખને પામે છે અને તેથી જ તે જીવે દુઃખરહિત થવા માટે અવિકારી અર્થાત્ વીતરાગ બનવું જરૂરી છે.
જ્યાં દ્રવ્ય Àત છે અને પર્યાય દ્વત છે ત્યાં ઉત્પાદ
