________________
૧૭૪
પ્રમાણે અન્ય કાર્ય વિષે પણ આ પાંચ કારણે વત્તા ઓછા અંશે ભાગ ભજવે છે.
હવે આપણે આ પાંચ કારણથી નિષ્પન્ન થતી સાધના વિષે વિચારીશું.
ભવિતવ્યતામાં આપણે પરાધીન છીએ. ભાવમાં આપણે સ્વાધીન છીએ. બહાર બનતા બનાવે (Events) આપણા વશમાં કે આપણે કાબુમાં નથી. પરંતુ ઘટતી તે ઘટનાઓ ઉપર યા તો બનતા તે બનાવો ઉપર ભાવ (feelings) કેવાં કરવાં, કે ભાવ કેવાં રાખવા અને તે ભાવ કેમ જાળવવા તે આપણા હાથની વાત છે. એ જ આપણા વશમાં છે અને તે જ આપણે પુરુષાર્થ છે. - એ જ પ્રમાણે બહારની સંપત્તિ તથા પ્રકારના કર્મના વિષાકેદયે મળવી તે પ્રારબ્ધ છે. જ્યારે આપણે આપણા આત્માને નિરાવરણ (કર્મરહિત) કરે તે આપણે પુરુષાર્થ છે. પ્રાપ્ત સમય-સંપત્તિ-શક્તિ-સાધનાદિને આત્મનિસ્તાર કાજે સદુપયોગ કરે તે જીવને–આત્માને પુરુષાર્થ છે. પરિણામ જે આવે તે પ્રારબ્ધ અર્થાત્ ભવિતવ્યતા પ્રમાણે છે. આપણી ઈચ્છા, બુદ્ધિ, ક્રિયા, ભાવ એ પુરુષાર્થ છે, આવી મળવું તે પ્રારબ્ધ છે. જે અકિયતા છે. જ્યારે પ્રયત્ન પૂર્વક ઈચ્છા પ્રમાણેનું મેળવવું તે પુરુષાર્થ છે જે સક્રિયતા છે. પ્રારબ્ધ “પર વસ્તુના સંબંધે છે અને તેથી પરાધીન છે. “પર” વસ્તુ મળે પણ ખરી અને ન પણ મળે. કર્મને ઉદય છે તે પ્રારબ્ધ છે. ભાવમાં પરિવર્તન કરવું તે પુરુષાર્થ છે. ક્રોધ નિપજવાના સંગે નિર્માણ થવા તે પ્રારબ્ધ છે. જ્યારે ક્રોધના સંગોમાં શાંત રહી ક્ષમાભાવ
