Tattvavichar ane Abhivandana

Author(s): Chimanlal Chakubhai Shah, Ramanlal C Shah and Others
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/005911/1

Page #1

અને
dcaવિચાર અભિવંદના ચીમનલાલ ચકુભાઈ શાહ

Page #2

તત્ત્વવિચાર અને અભિવંદના
!
લેખક
સ્વ, ચીમનલાલ ચકુભાઈ શાહ
સ પાંદડ
રમણલાલ ચી. શાહ પન્નાલાલ ૨. શાહ ગુલામ્ દેઢિયા
પ્રકાશક
શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘ
૩૮૫, સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ રોડ,
મુબઈ ૪૦૦ ૦૦૪
મુખ્ય વિક્રેતા નવભારત સાહિત્ય મંદિર ૧૬૨, પ્રિન્સેસ સ્ટ્રીટ, મુ.બઈ–૨
*
ગાંધી રોડ, પતાસાાળની સામે, જૈન દેરાસર પાસે, અમદાવાદ–૧.

Page #3

TATTVAVICHAR ANE ABHIVANDANA by Chimaplal Chakubhai Shah
Published by Shri Bombay Jain Yuvak Sangh 385, Sardar V. P. Rd, Bombay 400 004
પ્રથમ આવૃત્તિઃ નવેમ્બર, ૧૯૮૫
પ્રત ૧૧૦૦
કિંમત રૂ. ૩૫/
પ્રકારાક શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘ ૩૮૫, સરદાર વી. પી. રોડ, પ્રાર્થના સમાજ, મુંબઈ ૪૦૦ ૦૦૪
મુદ્રક શિવલાલ જેસલપુરા ગિરીશ જેસલપુરા
સ્વાતિ પ્રિન્ટિંગ પ્રેસ, ૧૩, તેજપાલ સોસાયટી, અમદાવાદ ૩૮૦ ૦૦૭
આવરણચિત્ર જય પંચોલી

Page #4

પ્રકાશકીય
- શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘની વિવિધ સંસ્કારલક્ષી પ્રવૃત્તિઓમાં એના પાક્ષિક મુખપત્ર “પ્રબુદ્ધ જીવનનું નિયમિત પ્રકાશન એ એક મહત્ત્વની પ્રવૃત્તિ છે. છેલ્લાં ૪૭ વર્ષથી નિયમિત પ્રગટ થતું રહેલું આ પાક્ષિક ગુજરાતના ને વિશાળ વાચકવર્ગનું પ્રીતિપાત્ર બન્યું છે. એમ થવામાં સૌથી મહત્ત્વનું પ્રદાન એના તંત્રીઓનું રહ્યું છે. ' - ઈ. સ. ૧૯૭૧ માં “પ્રબુદ્ધ જીવન'ના તંત્રી શ્રી પરમાનંદ કાપડિયાના સ્વર્ગવાસ પછી સ્વશ્રી ચીમનલાલ ચકુભાઈ શાહે આ પાક્ષિકનું સુકાન એમના જીવનના અંત સુધી સંભાળ્યું હતું. એક દાયકા જેટલા એ સમયમાં એમણે મૌલિક દૃષ્ટિ અને સ્વસ્થ, સમતોલ ચિતન વડે આ સામયિકને ઉત્તરત્તર ઉચ્ચતર ભૂમિકાએ લાવીને મૂકયું હતું.
“પ્રબુદ્ધ જીવન’ના પ્રત્યેક અંકમાં સ્વ. ચીમનલાલ ચકુભાઈ શાહ એક લેખ અચૂક લખતા. વળી ક્યારેક ક્યારેક વિવિધ ઘટનાઓ ઉપર તંત્રીને ધ પણ લખતા. એ લેખમાંથી ચિરંતને મૂલ્યવાળા કેટલાક લેખો તારવીને શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘ તરફથી આ અગાઉ બે પુસ્તકો પ્રગટ કરવામાં આવ્યાં છે: (૧) અવગાહન અને (૨) સમયચિંતન.
- સ્વ. ચીમનભાઈ છેક ૧૯૩૯ થી “પ્રબુદ્ધ જીવનમાં લખતા રહ્યા હતા. ત્યારથી તે ઈ. સ. ૧૯૭૧ સુધીમાં એમની કલમે લખાયેલા આવા ઘણા લેખો હજુ અગ્રંથસ્થ રહ્યા છે. તેમાંથી મહત્ત્વના કેટલાક લેખો તારવી એક પુસ્તક પ્રકાશિત કરવાનો નિર્ણય અમારી કાર્યવાહક સમિતિએ કર્યો અને આ પુસ્તકના સંપાદનનું કામ ડો. રમણલાલ ચી. શાહ, શ્રી પનાલાલ ૨. શાહ અને પ્રા. ગુલાબ દેઢિયાને સોંપવામાં આવ્યું. એમણે “પ્રબુદ્ધ જીવનની વર્ષવાર ફાઈલે તપાસી, લેખોની પસંદગી કરી, વિષય-અનુસાર ગોઠવી આ પુસ્તકનું સંપાદન કર્યું છે. આવું પરિશ્રમયુક્ત કાર્ય કરી આપવા માટે અમે તેઓના આભારી છીએ.

Page #5

શ્રી ચીમનલાલ ચકુભાઈ શાહના અવસાન બાદ એમની સ્મૃતિમાં ચીમનલાલ ચકુભાઈ શાહ સ્મારક નિધિના નામથી દ્રવ્સસ'ચર્ચ કરવામાં આવ્યા હતા. આ નિધિમાંથી સ્વ. ચીમનભાઈના લેખાનુ એક પુસ્તક ‘સમયચિંતન ' પ્રગટ કરવામાં આવ્યું હતું. હવે આ પુસ્તકનું પ્રકાશન પણ એ નિધિમાંથી જ થઈ રહ્યુ છે તે અમારા માટે અત્યંત આનંદની વાત છે.
સ્વ. ચીમનલાલ ચકુભાઈ સ્મારક નિધિના દાતાઓને, વિવિધ પ્રવૃત્તિઆની જવાબદારી ઉપાડી લેનાર કાકર્તાઓના તથા તત્ત્વવિચાર અને અભિવંદના 'ના પ્રકાશનમાં જેમના જેમના તરફથી એક યા બીજી રીતે સહકાર સાંપડથો છે તે માટે અમે તે સહુતા આભાર માનીએ છીએ.
મુંબઈ
તા. ૧૨-૧૧-૧૯૮૫ દીપોત્સવી પર્વ
४
કે. પી. શાહ પન્નાલાલ ૨. શાહે
·મ ત્રી

Page #6

સંપાદકીય
સ્વ. ચીમનલાલ ચકુભાઈ શાહ શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘ સાથે છેક ઈ. સ. ૧૯૩૬ થી સંકળાયેલા હતા. પર્યુષણ વ્યાખ્યાનમાળાના એક વ્યાખ્યાતા તરીકે તેઓ ઈ. સ. ૧૯૩૬ થી એકાદ-બે અપવાદ સિવાય ઈ. સ. ૧૯૮૨ સુધી એટલે કે એમના દેહોત્સર્ગ સુધી સંકળાયેલા હતા. તદુપરાંત ઈ. સ. ૧૯૩૯ થી “પ્રબુદ્ધ જૈન” અને ઈ. સ. ૧૯૫૩ થી “પ્રબુદ્ધ જીવન માં જીવનને
વ્યાપકપણે સ્પશે એવા પ્રશ્નો અને રાષ્ટ્રીય તેમજ આંતરરાષ્ટ્રીય ઘટનાઓ વિશે એમના વિચારો પ્રગટ થતા રહ્યા હતા. છેલ્લા એક દાયકા જેટલા સમય તેઓ જૈન યુવક સંઘના પ્રમુખપદે રહ્યા હતા.
ઈ. સ. ૧૯૭૧ માં પરમાનંદ કુંવરજી કાપડિયાના અવસાન બાદ તેઓ પ્રબુદ્ધ જીવનના તંત્રી થયાં. તેટલે “પ્રબુદ્ધ જીવનમાં એમને નિયમિત લખવાનું થયું. આ રીતે એમણે લખેલા લેખોને એક સંચય “અવગાહન'ના નામે ઈ. સ. ૧૯૭૭ માં પ્રગટ કરવામાં આવ્યો હતો. ઈ. સ. ૧૯૮૨ માં એમનું અવસાન થયું. ઈ. સ. ૧૯૭૭ થી એમના દેહત્સર્ગ સુધીમાં એમણે લખેલા લેખોનું એક પુસ્તક “સમયચિંતન'ના નામે એમની પ્રથમ પુણ્યતિથિએ ઈ. સ. ૧૯૮૩ માં પ્રગટ કરવામાં આવ્યું હતું. પરંતુ તેમાં ઈ. સ. ૧૯૩૯થી ઈ. સ. ૧૯૭૧ સુધીમાં “પ્રબુદ્ધ જેન” કે “પ્રબુદ્ધ જીવનમાં પ્રગટ થયેલા એમના લેખો હજુ સુધી ગ્રંથસ્થ થયા ન હતા. આવા લેખોમાંથી ચિરંતન મૂલ્યવાળા લેખો તારવીને પુસ્તકરૂપે પ્રગટ કરવાને શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંધની કારોબારી સમિતિએ નિર્ણય કર્યો અને એનું સંપાદનકાર્ય અમને સેપવામાં આવ્યું. એ માટે અમે શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંધના ઋણી છીએ. - સ્વ. ચીમનભાઈની વિચારસરણી મૌલિક, સ્પષ્ટ અને તટસ્થ હતી. સ્વભાવે તેઓ ચિંતક હતા અને તત્ત્વજ્ઞાનના અભ્યાસી હોવાના કારણે વિષયના મૂળ સુધી જવાની એમની દૃષ્ટિ રહેતી. કાયદાના તેઓ નિષ્ણાત હતા એટલે સંક્ષેપમાં એકસાઈપૂર્વક લખવાને એમને મહાવરે હતા. એમની વિચારસરણી

Page #7

તર્કબદ્ધ અને વિશદ હતી. કોઈ પણ વિષય લે, એ વિષયોનાં બધાં પાસાઓને આવરી લઈ નિચોડરૂપે ચીમનભાઈને જે કંઈ કહેવાનું હોય તે ભારતીય સંસ્કૃતિને અનુરૂપ જ હોય. આપણું પ્રાચીન ઋષિ-મહર્ષિના વૈચારિક વારસાને તેઓ આજના સંદર્ભમાં, ન્યાયસંગત રીતે ઢાળી શકતા. વ્યક્તિ વિશે લખતાં એમની દષ્ટિ ગુણગ્રાહી રહી હતી. “અવગાહન” અને “સમયચિંતન' એ બે. એમનાં પ્રકાશનેએ એમને ગુજરાતના પ્રથમ કેટિના ચિંતકમાં સ્થાન. અપાવ્યું છે. " પ્રસ્તુત પુસ્તકમાં મુખ્યત્વે ઈ. સ. ૧૯૩૯ થી ૧૯૭૧ સુધીમાં પ્રબુદ્ધ, જૈન” કે “પ્રબુદ્ધ જીવન માં પ્રગટ થયેલા લેખોમાંથી કેટલાક મહત્ત્વના લેખો પસંદ કરીને અહીં ગ્રંથસ્થ કરવામાં આવ્યા છે. ચીમનભાઈએ ગોવધબંધી. વિશે “પ્રબુદ્ધ જીવનમાં અવારનવાર લખ્યું છે. એ બધા લેખો. યથાતથી અહીં પ્રગટ કરવાને બદલે એ લેખનું સંકલન કરીને મૂક્વામાં આવ્યા છે. તદુપરાંત વિષય, પ્રકાશવર્ષ ઇત્યાદિની બાબતમાં વર્તમાન સંદર્ભની. દષ્ટિએ આવશ્યક એવું સંકલન-સંપાદન જ્યાં ઉચિત અને આવશ્યક લાગ્યું, ત્યાં કર્યું છે. - ચીમનભાઈના આ બધા લેખો માટે પ્રબુદ્ધ જૈન” અને “પ્રબુદ્ધ જીવનની વર્ષવાર ફાઈલે અમને સુલભ કરી આપવા માટે શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંધને. કર્મચારીગણ ઉપયોગી થયો છે. આ બધા લેખોની પ્રેસકોપી તૈયાર કરી આપવાની શ્રી જયેન્દ્રભાઈ સચદેએ જવાબદારી વહન કરી છે અને પ્રક-વાચનનું કામ સ્વાતિ પ્રિન્ટિંગ પ્રેસના ડે. શિવલાલ જેસલપુરાએ સંભાળી અમને મહદંશે ચિંતામુક્ત કર્યા છે. આ બધા મિત્રોના અમે તે માટે આભારી છીએ. તદુપરાંત આ સંપાદનકાર્યમાં એક યા બીજી રીતે સહાય કરનાર સૌ મિત્રોને. પણ અમે આ તકે આભાર માનીએ છીએ. મુંબઈ,
રમણલાલ ચી. શાહ તા. ૧૨-૧૧-૮૫
પન્નાલાલ ૨. શાહ દીપોત્સવી પર્વ
ગુલાબ દેઢિયા
સંપાદકે

Page #8

અનુક્રમણિકા
ક્રમ વિષે ૧ રાષ્ટ્રીય એકતા ૨ અણુશસ્ત્રો ૩ સ્ત્રી-પુરુષ-સંબંધ જે લગ્ન ઃ ચારિત્ર્યઘડતરનું સાધન ૫ વિદેશમાં સ્થિર થતા ભારતીય વિદ્યાર્થીઓ અંગે ૬ સર્વધર્મસમભાવ ૭ વિધાયક અહિંસા ૮ અહિંસા પરમો ધર્મ હું મહામૂલા જીવનમાંથી હું શું શીખ્યો ? ૧૦ ગીતાસંદેશ ૧૧ સાધના ૧૨ માનવીની ચેતનશક્તિ ૧૩ મૂર્ખાઈની પરાકાષ્ઠા ૧૪. કયે માર્ગે ? ૧૫ જૈન સાહિત્ય ૧૬ ધાર્મિક શિક્ષણ ૧૭ ભગવાન બુદ્ધ ૧૮ શતાવધાની મુનિશ્રી રત્નચંદ્રજી મહારાજ ૧૯ સ્વામી વિવેકાનંદ

Page #9

- ૧૦૩
૧૦૯
૧૧૪ ૧૨૪
૧૩૦
૨૦ સંત ગાડગે મહારાજ ૨૧ ગુરુદેવ ટાગોર રર બન્ડ રસેલ ૨૩ ગાંધીજી અને ટોલસ્ટેય ૨૪ આલબર્ટ સ્વાઈઝર-૧ ૨૫ આલબર્ટ સ્વાઈર-૨ ૨૬ દાગ હેમરશીલ્ડ ર૭ ભગવાન મહાવીર ૨૮ ગોવધબંધી, અહિંસા, ગોસંરક્ષણ અને
ગોવંશવધ-પ્રતિબંધક કાયદો ૨૯ મૂળ અધિકાર (Fundamental Rights ) ૩૦ અનામત બેઠ કે – બંધારણની જોગવાઈ
૧૩૬
૧૩૮
૧૪૩ ૧૪૮

Page #10

રાષ્ટ્રીય એકતા
રાષ્ટ્રીય એકતાનાં વિધાતક બળ ભાષાવાદ, કોમવાદ, જ્ઞાતિવાદ, પ્રાંતવાદ, ધર્મવાદ વગેરે નવાં નથી, પણ દેશને સ્વતંત્રતા મળ્યા પછી એક્તાની દિશામાં પ્રગતિ થવાને બદલે ભિન્નતા અને જુદાઈ વધેલ છે.
સ્વતંત્રતા મળી ન હતી ત્યાં સુધી દેશ એક જ ધ્યેયને વરેલો હતો, અને એક્તા અનભવતી હતી અને દયની સિદ્ધિ અર્થે સમર્પણની ભાવનામાં તે તલીન રહેતી હતી. જે કંઈ વિઘાતક બળ હતાં તે સ્વાથ અને દેશદ્રોહી બળો હતાં – મુસ્લિમ લીગ કે કેટલાક રાજવીઓ. મુસ્લિમ લીગે ધર્મના નામે છેવટે દેશના ભાગલા કરાવ્યા અને સ્વતંત્રતા પ્રાપ્ત કરવા આપણે ભારે મોટી કિંમત આપવી પડી. દેશના ભાગલા થતાં એક મહાન વિઘાતક શક્તિમાંથી આપણે મુક્ત થયા છીએ એમ લાગ્યું. પણ બીજું એક મોટું વિઘાતક બળ આપણું વચ્ચે ઊભું હતું – દેશી રાજ્યનું. અંગ્રેજો હિંદુસ્તાન છોડી ગયા ત્યારે ઘણા લેકે એમ માનતા હતા કે હિંદના હજી વિશેષ ટુકડા થશે. સાર્વભૌમ સત્તા ખેંચી લેવાઈ તે પછી દેશી રાજ્ય સ્વતંત્ર થયાં અને ૧૫ ઑગસ્ટ, ૧૯૪૭ પછીનાં બે વર્ષો દરમિયાન કાંઈક ખટપટ, રાજરમત અને યોજનાઓ થઈ. સરદાર પટેલની દીર્ધદષ્ટિ, કુનેહ અને દઢ નિશ્ચયબળ ન હોત તો દેશના વિશેષ ભાગલા થઈ જાત. પણ ૧૯૪૯ની આખર સુધીમાં આ ગંભીર કટોકટીને અંત આવ્યો અને દેશના ભાગલા થયા છતાં પણ જે બાકી રહ્યું તે એક સબળ રાષ્ટ્ર થવાને લાયક બન્યું. હિંદુસ્તાનના ઈતિહાસમાં કોઈ કાળે ન હતું તેવું એક અખંડ અને અવિભાજ્ય રાષ્ટ્ર - કાશ્મીરથી કન્યાકુમારી સુધી અને કલકત્તાથી કરછ સુધી – એક તંત્ર, એક બંધારણ નીચે સર્જાયું.
પણ રાષ્ટ્રીય એકતાને બાધક એવાં બીજાં બળો પણ હતાં અને તેને પહેચી વળવાના પ્રયત્ન ગતિમાન થયા હતા. બંધારણ સભા(Constituent Assembly)માં છેક એપ્રિલ ૧૯૪૮માં નીચે મુજબ પ્રસ્તાવ સર્વાનુમતે થયો હતો. ત. અ. ૧

Page #11

તત્ત્વવિચાર અને અભિનંદના
લેકશાહીને પૂરે અમલી આકાર આપવા માટે તેમજ રાષ્ટ્રીય એકતા અને સંગઠન સાધવા માટે ભારતમાંથી કોમવાદ નાબૂદ થાય એ જરૂરી છે એટલા માટે, આ બંધારણસભાને એવો અભિપ્રાય છે કે પિતાના બંધારણના કારણે અથવા તો તેના કેઈ પણ અધિકારીને તેમજ તેની કોઈ શાખાપ્રશાખાને મળેલી વિશિષ્ટ સત્તાના કારણે ધર્મ, જાતિ અને જ્ઞાતિ અથવા તે એ ત્રણમાંના કોઈ એક કારણસર જે કઈ કોમી સંસ્થા અમુક જ વ્યક્તિઓને સભ્ય તરીકે સ્વીકારી શકતી હોય કે અમુક વ્યક્તિઓને રદ કરી શકતી હોય તેવી કોઈ પણ કોમી સંસ્થાને તે કામની ધાર્મિક, સાંસ્કૃતિક, સામાજિક અને શૈક્ષણિક જરૂરિયાત માટે જરૂરી હોય તે સિવાયની બીજી કઈ પણ પ્રવૃત્તિ ચલાવવાની રજા આપવામાં ન આવે અને આવી પ્રવૃત્તિઓ અટકાવવા માટે આવશ્યક એવાં કાનૂની કે વહીવટી પગલાં લેવામાં આવે.'
આ પ્રસ્તાવ ઘણી રીતે ધ્યાન ખેંચે તે છે. આ પ્રસ્તાવમાં રહેલા ભાવના વિચારીશું તે આપણે અત્યારે કેટલા દૂર ગયા છીએ અને પરિસ્થિતિ કેવી પલટાઈ છે તેનું ભાન થશે. - (૧) પ્રસ્તાવ માત્ર કેમવાદ( communalism)ને ઉલ્લેખ કરે છે. અત્યારે આપણે ચાર-પાંચ બળોને ઉલ્લેખ કરવો પડે છે : ભાષાવાદ (linguism), a face (casteism ), zid 24901 422191€ (regionalism), ધર્મવાદ (religion) વગેરે. આ ઉપરથી આપણને સમજાશે કે સ્વતંત્રતા મળ્યા પછી એક્તાવિરોધી કેવાં નવાં બળે ઊભાં થયાં છે.
(૨) આ પ્રસ્તાવમાં કોમી સંસ્થાઓને રાજકીય પ્રવૃત્તિઓમાં ભાગ લેતાં અટકાવવી એવો નિર્ણય છે. પણ એવી સંસ્થાઓની પ્રામાણિકપણે જરૂરી એવી ધાર્મિક, સાંસ્કૃતિક, સામાજિક અને શૈક્ષણિક પ્રવૃત્તિઓને કઈ વિરોધ નથી, એટલું જ નહિ પણ તેને જરૂરી માની છે. હવે બધી કમી સંસ્થાઓ જેમાં ધાર્મિક સંસ્થાઓને પણ સમાવેશ થાય છે – ની બધી પ્રવૃત્તિઓ પ્રત્યે અણગમો, સૂગ અને તિરસ્કાર દર્શાવાય છે અને બધી કમી સંસ્થાઓના અસ્તિત્વ ઉપર પ્રતિબંધ મૂકવાની વાત થાય છે. જે કોમી સંસ્થા કઈ રાજકીય પ્રવૃત્તિમાં ભાગ લેતી ન હોય અને માત્ર પોતાની કોમની જરૂરિયાત પૂરતી સાંસ્કૃતિક, ધાર્મિક, શૈક્ષણિક અને સામાજિક પ્રવૃત્તિ જ કરતી હોય એવી સંસ્થાઓ પણ અનિષ્ટ છે અને તેમાં ભાગ લેવાવાળા અથવા કામ કરવાવાળા રાષ્ટ્રીય દષ્ટિવાળા નથી પણ કોમી માનસ ધરાવે છે એમ માનવામાં આવે છે અથવા એવો પ્રચાર થાય છે.

Page #12

રાષ્ટ્રીય એકતા
(૩) ઉપરના પ્રસ્તાવમાં કોમી સંસ્થાઓને રાજકીય પ્રવૃત્તિઓમાં ભાગ લેતી અટકાવવા માટે કાયદાથી અને વહીવટી રીત (legislative and administrative) જે કાંઈ પગલાં જરૂરી લાગે તે લેવાને ઉલ્લેખ છે. કાયદાથી આવાં કઈ પગલાં લેવાયાં નથી અને હિંદુસ્તાનનું નવું બંધારણ થયું તે પછી આવાં કોઈ પગલાં કાયદાથી લઈ શકાય તેમ નથી, એમ સરકારના કાયદાના સલાહકારોએ સલાહ આપી છે, કારણ કે બંધારણમાં નાગરિકોને જે મૂળભૂત 6587 (fundamental rights ) 24144141 241041 Ghi right of association – સંસ્થાઓ રચવાને અધિકાર છે અને તે હક ઉપર કોઈ પ્રતિબંધ મૂકી શકાય નહિ સિવાય કે તે સંસ્થાની પ્રવૃત્તિ દેશના હિત કે સલામતી જોખમાય તેવી હોય તે તે પ્રવૃત્તિ પૂરતા પ્રતિબંધ મૂકી શકાય. etlord? Hi Indian Penal Code, ş—153 A 24a People's Representation Acts-125 માં થોડો ફેરફાર કર્યો છે જેથી કોમકેમ કે વર્ગવગ વચ્ચે જે કઈ વેરઝેર ફેલાવવા પ્રયત્ન કરે – ચૂંટણી દરમિયાન અથવા બીજી રીતે – તે તે ત્રણ વર્ષની જેલ અથવા દંડ અથવા બંને સજાને પાત્ર થાય છે. પણ આ ફેરફારથી રાષ્ટ્રીય એકતા સબળ થાય અથવા તેનાં સ્ફટિક ત દબાય એમ માનવાને કોઈ કારણ નથી. - ૧૯૪૭ થી ૧૯૬૧ સુધી આ પરિસ્થિતિ ઉત્તરોત્તર વણસતી કેમ રહી તેના ચેડાં કારણે તપાસીએ તે તેના ઉકેલની કાંઈક સૂઝ પડે. ચૂંટણી નજીક આવે ત્યારે એકતાની વધારે બૂમો પડે અને કોમવાદ, ભાષાવાદ, પ્રાંતવાદ વગેરેની સખત ઝાટકણી કાઢવામાં આવે.
આશ્ચર્યજનક લાગશે છતાં હકીકત છે, કે આઝાદી પ્રાપ્ત થયા પછી અને કેટલેક દરજજે તેને કારણે રાષ્ટ્રીય એક્તાનાં વિઘાતક બળેએ જેર કર્યું અને ભેદભાવ વધ્યા. આઝાદીની લડત દરમિયાન એક જ ધ્યેય હતું - સ્વતંત્રતા પ્રાપ્ત કરવાન:- જેને કારણે ત્યાગ અને બલિદાનની ભાવના પ્રબળ હતી. આઝાદી મળ્યા પછી સત્તા આવી અને આબાદીની શક્યતા અને માર્ગ ખુલ્લાં થયાં. સત્તા અને આબાદીની વહેંચણી માટે ખેંચતાણ – fight for acquisition of power and prosperity – શરૂ થઈ. જે પક્ષના હાથમાં રાજકીય સત્તા આવી અને આટલાં વર્ષો રહી તે પક્ષમાં ખેંચતાણ વિશેષ થઈ. બીજા પક્ષો, લઘુમતી કેમ, પછાત વર્ગો, વગેરેને ઈર્ષ્યા થઈ અને વાતાવરણ વિશેષ તંગ થયું.
આવા સંજોગોમાં સત્તાધારી પક્ષ, તેના આગેવાનો અને બહુમતી કોમમાં જે ઉદારતા અને ત્યાગની ભાવના જોઈએ તેને અભાવ માલૂમ પડયો, એટલું

Page #13

તત્વવિચાર અને અભિનંદના
જ નહિ પણ આ પરિસ્થિતિને પિતાને માટે વધુમાં વધુ લાભ ઉઠાવવાની વૃત્તિ દેખાઈ. દરેક વર્ગ, કોમ, પ્રદેશ અને વ્યક્તિને એમ થયું, કે સત્તા અને આબાદી, પોતાને માટે વધુમાં વધુ મેળવી શકાય તેમ કરવું, એ જ સ્વાભાવિક છે. પુખ્તવય મતાધિકારને કારણે અંતિમ સત્તા આમજનતાના હાથમાં આવી, એટલે તેનામાં ખૂબ જાગૃતિ આવી અને પોતાના હકકોનું તીવ્ર ભાન થયું અને તે સાથે પોતાની પાસે હથિયાર છે તેનું પણ ભાન થયું. પછાત વર્ગો, પછાત પ્રદેશ, લઘુમતી કોમો, સ્ત્રીઓ, હરિજનો વગેરેની ઉન્નતિ કરવાનું કેંગ્રેસનું ધ્યેય છે તે સાથે પોતાના પક્ષની સત્તા ટકાવી રાખવી છે, એટલે આ બધાં તોને સાથે રાખવાનું તેને માટે અનિવાર્ય બન્યું.
ચૂંટણીના સમયે દરેક કેમ કે વર્ગના સહકાર માટે વચને આપવાં પડે. ઉમેદવારોની પસંદગીમાં કેમ અને વર્ગનું લક્ષ રાખવું પડે. તેથી આ બધાં તને જોર મળ્યું.
પણ આ પરિસ્થિતિ માત્ર અમજનતાની છે એમ નથી. આગેવાનું પણ એવું જ માનસ છે. પોતાની કેમ કે પોતાના પ્રદેશનું હિત પ્રથમ મૂકવામાં આવે, દરેક રાજ્યના મુખ્ય પ્રધાન પિતાના રાજ્યની આબાદી કેમ વધે તે જ જુએ. તેમાં પણ દરેક પ્રધાન વળી પોતાના પ્રદેશનું હિત જુએ. દરેક ધારાસભ્ય પિતાના મતદાર વિભાગનું હિત આગળ કરે—પછી તે ઔદ્યોગિક વિકાસ માટે હેય, નહેરનાં પાણી માટે હોય, સીમાઓ માટે હોય, સામાજિક અને શૈક્ષણિક લાભ માટે હોય. ગમે તે ક્ષેત્રે પિતાની કોમ અને પિતાના વિભાગ કે રાજ્યનું હિત જોરપૂર્વક આગળ કરવું એથી જ પોતાની સત્તા અથવા સ્થાન ટકી રહે. સમસ્ત દેશની આબાદીમાં પોતાની આબાદી છે, એ ભાવના ઉત્તરત્તર ઘટતી જાય ત્યાં ભાવનાત્મક એક્ય (emotional integration) થાય ક્યાંથી ? પ્રાન્ત અથવા પ્રદેશવાદ (regionalism) જ વધે. ગુજરાતનું રાજ્ય થાય તેમાં ગુજરાત, સૌરાષ્ટ્ર કે કચ્છનાં હિત જુદાં જુદાં ખેંચાય, મહારાષ્ટ્રમાં વિદર્ભ, મરાઠાવાડા કે મહારાષ્ટ્રનાં હિતોની ખેંચતાણ થાય—એવું બધે. એકલા સૌરાષ્ટ્રમાં જુઓ તે ઝાલાવાડ, ગોહિલવાડ, સોરઠ વગેરે પ્રદેશોની વરચે ખેંચતાણ થાય. ગુજરાત-સૌરાષ્ટ્રને માત્ર દાખલે જ આપું છું. બધે એવું છે, એથી પણ ખરાબ. આ પ્રમાણે કરે નહિ તો આગેવાની કે નહિ
સૌથી ભયાનક વસ્તુ બની છે ભાષાવાદની. જેમાં દેશના ભાગલા કરવાથી હિંદુ-મુસ્લિમ પ્રશ્ન પત્ય નહિ તેમ ભાષાકીય ધોરણે રાજ્યરચના કરવાથી

Page #14

શષ્ટ્રીય એકતા
કોઈ પ્રશ્ન પત્યેા નથી, એટલું જ નહિ પણ વધારે ગૂંચ ઊભી થઈ છે. એકભાષી રાજ્યરચનાનો મુખ્ય ઉદ્દેશ એ છે કે, ત ભાષા ખેાલતા લોકેા લઘુમતીમાં હાય અને તેમનુ સ્થાન ઊતરતું રહે. વહીવટીતંત્રમાં બહુમતી ભાષાવાળાનું જ વસ્વ રહે, અનેક રીતે તે ભાષાભાષી લેાકાનું જ પ્રાબલ્ય વધે તેવાં પગલાં લેવાય. પછી Bengal for Bengalis, Bihar for Biharis – બંગાળ બંગાળી માટે, બિહાર બિહારી માટે અને એવું જ ખીન્ન રાજ્યામાં થતાં વાર ન લાગે.
આજે એ થઇ રહ્યું છે. વળી બહુમતીની ભાષાને વહીવટીતંત્રની ભાષા બતાવતાં, અન્ય ભાષાભાષીને વહીવટમાં ઘણુ છુ સ્થાન રહે. શિક્ષણની પણ એ જ ભાષા થાય એટલે રાજ્ય-રાજ્ય વચ્ચેની દીવાલા વધતા જય. મુંબઈના જ દાખલા લે. જુના મુંબઈ રાજ્યનું વિભાજન થયું ત્યારે સર્વોચ્ચ કક્ષાએ વચને આપવામાં આવ્યાં હતાં કે મુંબઈનું પચરંગી અને ભાતીગળ વ્યક્તિત્વ જાળવી રાખવામાં આવશે. આ વ્યક્તિત્વ એટલે તેનું બહુભાષાભાષી
જ
-
સ્વરૂપ કે હિન્દુસ્તાનના કોઈ પણ ભાગના નાગરિક ત્યાં આત્મીયતા અનુભવે. હવે વહીવટી ભાષા, કાર્યની ભાષા, શિક્ષણનું માધ્યમ – બધું મરાઠી ફરજિયાત કરવામાં આવે, તા શું થાય તે કલ્પવુ. અધરું નથી. ભાષાવાદનાં પરિણામે ટૂંક સમયમાં જ જે દેખાયાં છે. તેથી તેની ગંભીરતા આપણે સમજી શકા છીએ. રાજ્ય પુતર ચના પંચ પણ આ ભયસ્થાનેથી પિરિયત હતું અને તને ટાળવા કેટલાય ઉપાયો – safeguards – સૂચવાય છે, જેવા કે દરેક રાજ્યની હાઇકોટ ના ત્રીજા ભાગના ન્યાયાધીશે પરપ્રાન્તના હેાવા જોઈએ, અખિલ હિંદ સનદી નાકરીએ વધારવી અને અમલદારાની વખતાવખત ફેરબદલી કરવી, ૧૫ થી ૨૦ ટકા અન્ય ભાષાભાષી લેૉકાની માગણી ય તા તે ભાષાને પણ વહીવટી ભાષા તરીકે સ્વીકારવી, શિક્ષણના માધ્યમમાં કેટલીક ોગવાઈ અન્ય ભાષાભાષી માટે કરવી, લઘુમતી કામાને વહીવટીતંત્રમાં પૂરતું સ્થાન આપવું, લઘુમતી કામા અને પછાત વર્ગને પોતાની પ્રગતિ માટે પૂરતા અવકાશ આપવા અને સમાન તક આપવી, સરકારી નોકરી અને અન્ય વહીવટીત ંત્રામાં લઘુમતી અને અન્ય વર્ગોને પૂરતું સ્થાન આપવું વગેરે. એમાંથી કાના કેટલા અમલ થાય છે ? વિરષ્ઠ અદાલતાના ન્યાયાધીશોની નિમણૂક કરવામાં પણ ગુણદોષ કરતાં પ્રદેશ, કામ અને ભાષાને લક્ષમાં લેવામાં આવે છે ત્યાં ખીજ ક્ષેત્રાનુ તા શું કહેવું ? દાખલા તરીકે, એક સૂચન એવું કરવામાં આવ્યું હતું કે અમલદારાની, અને ખાસ કરીને ઉચ્ચ કક્ષાના અમલદારોની, નિમણૂક કરવામાં

Page #15

તત્ત્વવિચાર અને અભિનંદના એવી વ્યક્તિઓની નિમણુક કરવી કે જેનામાં સાચી રાષ્ટ્રીય દષ્ટિ હેય. પણ તેમના ઉપરી પ્રધાનમાં જ રાષ્ટ્રીય દષ્ટિ ન હોય તે અમલદારોમાં ક્યાંથી આવે અથવા હોય તે પણ ક્યાં સુધી ટકે ? સુવિદિત છે કે કેમ અને પ્રાદેશિક માનસનું ઝેર ઉપરથી છેક નીચે સુધી ફેલાયેલું છે. | ઉચ્ચ શિક્ષણના માધ્યમ તરીકે પ્રાદેશિક ભાષાને સ્વીકારીને તો હદ કરી છે. આથી થતું નુકસાન સ્પષ્ટ દેખાય છે, પણ તેને અટકાવવાની હિંમત નથી એટલે અંગ્રેજી ઉપર વધારે ભાર મુકાતે જાય છે. અંગ્રેજીનું સ્થાન હિન્દીએ લેવું જોઈએ એ સ્પષ્ટ છે, છતાં અનેક કારણોને લીધે તે દિશામાં દૃષ્ટિ જતી નથી. - રાષ્ટ્રીય એકતા સર્જવી, ભાવનાત્મક એક્ય અનુભવવું તે સહેલું કામ નથી. હિન્દુસ્તાને આવી રાજકીય એકતા – political unity - ભૂતકાળમાં કદી અનુભવી નથી. સાંસ્કૃતિક અને ભૌગોલિક એકતા સદીઓથી છે અને રહી છે, પરંતુ તેને પણ હવે આંચકા લાગે છે. આપણા લોહીમાં જે કાંઈક આવું છે કે એક જ્ઞાતિની બે અને બેની ચાર જ્ઞાતિ કરીએ, પણ બેની એક કરી શક્તા નથી. તે સાથે એકતાનાં જે બળે હતાં – ધાર્મિક તથા સામાજિક – તેની અસર ઘટતી ગઈ છે.
સાચી રાજકીય એકતા સ્થાપવા માટે રાજકર્તા પક્ષ અને તેના આગેવામાં તથા બીજા રાજકીય પક્ષોમાં ઉદારતા, દીર્ધદષ્ટિ, પ્રામાણિકતા, ત્યાગ વગેરે જોઈએ.
કોમી સંસ્થાઓ પ્રત્યેનું વલણ પણ ભૂલભરેલું જણાય છે. જે કોમી સંસ્થા માત્ર ધાર્મિક, સાંસ્કૃતિક કે શિક્ષણિક પ્રવૃત્તિઓ જ કરતી હોય અને રાજકારણમાં કોઈ ભાગ લેતી ન હોય તેવી સંસ્થાઓ પ્રત્યે પણ જે અણગમે અને તિરસ્કારની વૃત્તિ પેદા કરવામાં આવી છે તે ખેદજનક છે. બંધારણ સભાConstituent Assembly – ના ઠરાવથી આ વલણ વિરોધી છે. એવી સંસ્થાઓ ઉપર સીધો પ્રતિબંધ મૂકી શકાતા નથી એટલે તેને બીજી રીતે દાબી દેવાના પ્રયત્ન થઈ રહ્યા છે. કરવેરામાંથી તેને મુક્તિ અપાતી નથી. છેવટે તેની આવક ઉપર ઈન્કમટૅસ વગેરે કરે નાખી તેને બંધ કરવી પડે એવા પ્રયને થઈ રહ્યા છે. તે યોગ્ય નથી. ધર્મને નામે મુસ્લિમ લીગ કે અકાલી દળે, જનસંઘ કે હિન્દુ સભાએ રાજકીય ક્ષેત્રે જે ભારે અનર્થ કર્યો છે, તેને કારણે ધર્મ પ્રત્યે સૂગ અને અણગમો દર્શાવાય છે અને ધાર્મિક સંસ્થાઓ જેને રાજકારણ સાથે કોઈ સંબંધ નથી તે પણ દંડાય છે. રાજકીય પુરુષોએ

Page #16

રાષ્ટ્રીય એકતા
રાજકારણ માટે જે ભૂતાવળો ઊભી કરી છે તેને હવે કાબૂમાં લેવાને તેઓ અસમર્થ જણાય છે ત્યારે સકા સાથે લીલાને પણ બાળવાની વૃત્તિ દેખાય છે.
મેં કેંગ્રેસ અને તેના આગેવાને માટે સવિશેષ લખ્યું છે તે એટલા માટે કે કેંગ્રેસની આ બાબતમાં સવિશેષ જવાબદારી છે. રાજકીય એકતા કાયદાથી આવવાની નથી. રાજર્જા પક્ષ અને તેના આગેવાને તથા બીજા રાજકીય પક્ષના વર્તનથી જ એક્તાનું વાતાવરણ સર્જી શકાશે. એક વખત સત્તા જતી કરવી પડે તે પણ સાચા માગે રહીશું તો પ્રજાને સાચું માર્ગદર્શન મળશે. અને ભૂલ થઈ હોય અથવા થતી હોય ત્યાં પ્રામાણિકપણે ભૂલ સ્વીકારી, પાછા પગલાં કરવાની હિંમત દાખવવી પડશે. '
૧-૧૧-'૧

Page #17

અણુશસ્ત્રો
ચીને અણુબોમ્બ બનાવ્યા અને હવે અવકાશગ્રહ છેાડો, પછી ભારત અણુશસ્ત્રા બનાવવાં જોઈએ તેવી માંગણી જોરદાર બની છે. ચીન અને પાકિસ્તાનના ભય સામે બચવા માટે ભારત પાસે અણુશસ્ત્રો હેવા અનિવાય છે એમ કહેવાય છે. ભારતીય વૈજ્ઞાનિકે ખાતરી આપે છે કે અણુશસ્ત્ર બનાવવા માટેનું જ્ઞાન અને સાધના – technical know-how – ભારત પાસે છે અને ભારતીય વૈજ્ઞાનિકા ખીજા દેશાના વૈજ્ઞાનિકાથી કાઈ રીતે ઊતરતા નથી. કેટલાક અથશાસ્ત્રી ખાતરી આપે છે કે અણુશસ્ત્ર બનાવવા માટેની આર્થિક શક્તિ અને સાધના – economic resources – પણ ભારત ઊભાં કરી શકે તેમ છે. એમ પણ કહેવાય છેકે ભારત એટલે મોટા દેશ છે કે અમેરિકા, રશિયા અને ચીન તથા ઇંગ્લૅન્ડ અને ફ્રાન્સ પણ કેટલેક દરજ્જો · અણુશસ્ત્રો માટે સ્વાવલંખી થાય ત્યારે ભારત પરાવલંબી રહે તેમાં આપણી પ્રતિષ્ઠા નથી, અને અણુશસ્ત્રા નહિ બનાવીએ ત્યાં સુધી દુનિયામાં આપણા વટ નહિ પડે.
આ પ્રશ્ન નવે! નથી. વર્ષાથી ચર્ચાતા આવે છે. ૧૯૬૨માં ચીને આક્રમણ કર્યું ત્યારે અને ત્યારપછી તેણે વધારે જોર પકડયું. ભારત અણુશસ્ત્ર બનાવી શકે એમાં શંકાને સ્થાન નથી. કાઈ પણ દેશ ધારે તા વહેલા-માડા અણુશસ્ત્રા ઓછા-વત્તા પ્રમાણમાં બનાવી શકે તેમ છે. તેને માટેનાં જ્ઞાન અને માહિતી હવે એટલાં ખાનગી નથી કે તે મેળવી ન શકાય. ભારત પાસે તા કુશળ વૈજ્ઞાનિકો છે જ. અમેરિકાએ અણુબોમ્બ બનાવ્યા. ત્યારખાદ કેટલાંક વર્ષો સુધી એમ માનવામાં આવતું હતું કે બીજો કાઈ દેશ ખનાવી નિહ શકે. પણ ઘેાડાં વર્ષોંમાં જ રશિયાએ અણુઓમ્બ બનાવ્યો. હવે તો તે અમેરિકાની ખરાખરી કરે છે. ઇંગ્લૅન્ડ અને ફ્રાન્સે પણ પરાવલ'ખી ન રહેવા શરૂઆત કરી. ચીન જેવા પછાત અને ગરીબ દેશ અણુશસ્ત્રા નહિ બનાવી શકે અથવા આર્થિક વિકાસની તેની જરૂરિયાત જોતાં અણુશસ્રાના ઉત્પાદન પાછળ અબજોનુ ખર્ચ નહિ કરે એમ માનવામાં આવતુ હતું. સરમુખત્યારી દેશ પેટે પાટા બાંધીને અથવા પ્રાતે ભૂખે મારીને પણ ધાર્યુ” કરી શકે છે. અણુશસ્ત્રોને

Page #18

અણુશસ્ત્રો
વિસ્તાર દુનિયાની શાંતિ માટે મેટા ભયરૂપ છે એમ માની મહાસત્તાઓએ આ વિસ્તાર અટકાવવા Non-Proliferation Treaty કરી અને કોઈ દેશ ઉપર અણુ-આક્રમણ થાય તે રક્ષણ આપવાની બાંયધરી આપવાની તૈયારી બતાવી. કેટલાય દેશોએ આ કરાર સ્વીકાર્યો છે. આપણા દેશે સ્વીકાર્યો નથી. યુદ્ધ માટે ભારત અણુશક્તિનો ઉપયોગ નહિ કરે એવી આપણી નીતિ હોવા છતાં બીજાની છત્રછાયા નીચે રહેવાનું અને તેવી રીતે પરાવલંબી બનવાનું આપણને માન્ય નથી. ચીની આક્રમણ સમયે અને પછી nuclear umbrellaનું રક્ષણ આપણને આપવા અમેરિકાએ તૈયારી બતાવી હતી, જે આપણને સ્વીકાર્ય ન હતી.
જગતભરને વૈજ્ઞાનિકે, તત્વચિંતક અને રાજપુરુષ પણ એકમત છે કે અણુશસ્ત્રો માનવજાત અને માનવસંસ્કૃતિ માટે મહાવિનાશકારી અને ભયંકર અનિષ્ટ છે. ધર્મ, નીતિ વિકવશાંતિની દૃષ્ટિએ અણુશ માનવતાના મહાશત્રુ છે. બધા દેશો સાથે મળી બધા અણુશસ્ત્રોને સર્વથા વિનાશ કરે અને હવે પછી કોઈ દેશ અણુશસ્ત્ર બનાવશે નહિ એવો નિર્ણય થઈ શકે તે સૌ સહર્ષ આવકારશે. આ દિશામાં પ્રયત્ન થયા છે અને થાય છે. પણ એ સંતોષકારક રીતે સફળ થાય એવી આશા. અત્યારે દેખાતી નથી. અણુશસ્ત્રો બનાવવાની તરફેણમાં એક જ દલીલ છેઃ બીજા પાસે છે માટે આપણું રક્ષણ માટે જરૂરી છે. ધર્મ, નીતિ કે માનવતાના બધા વિચારો ઠાકરે મારીએ અને માત્ર રક્ષણની દષ્ટિએ વિચારીએ, તે પણ શું અણુશસ્ત્રોથી ખરેખર રક્ષણ મળવાનું છે એમ કહેવાય છે કે આપણી પાસે અણુશસ્ત્ર હોય તે આક્રમણ કરતાં બીજે દેશ ડરે, deterrent બને. થોડે પણ વિચાર કરીએ તો આ દલીલની પોકળતા તરત સમજાશે. કયુબાની કટોકટી વખતે ફુચ્ચેવે ડહાપણ વાપર્યું ન હતું તે અણુયુદ્ધ અટકી શક્ત નહિ. એક હિટલર, માઓ કે મેન અણુમ્બનો ઉપયોગ કરવાનો નિર્ણય કરે તે કોઈ અટકાવી શકે નહિ. ૧૯૪૫માં અમેરિકાએ જાપાન ઉપર અણુબોમ્બને ઉપયોગ કર્યો ત્યારે જર્મની કે જાપાન પાસે અણુબોમ્બ હોત તો કેટલો બધો વિનાશ સ હેત ? ભય અને ધમકી ઉપર રચાયેલ શાંતિ ક્યાં સુધી ટકે ? બીજાને સતત દુશ્મન માનતાં રહેવું અને તેમના પ્રત્યે ધિક્કાર વધારતાં જ રહેવું, એવી સ્થિતિ કરતાં મરણભય ત્યજી બીજાને • નિશ્ચિત કરવા, એમ સાદી સમજણથી વિચારીએ તે વધારે હિતાવહ છે.
અને અણુશસ્સે બનાવીએ તે પણ નિત્યનવીન શોધ અને બીજા દેશોના ગંજાવર જથ્થા – stock-pile- પાસે આપણે કેટલું ટકી શકવાના ? અને જેની

Page #19

તત્વવિચાર અને અભિવંદના
પાસે આ ગંજાવર જથ્થા છે તે પણ બચી શકવાના છે ? અણુયુદ્ધ શરૂ થાય તે પ્રતિ-આક્રમણ કરતાં પહેલાં તે નાશ થઈ જાય, અને કદાચ પ્રતિ-આક્રમણ કરવાની શક્તિ બચી જાય તે સામાને વિનાશ કરીએ, પણ જેના પર આક્રમણ થયું હોય તે દેશનું રક્ષણ તે નથી જ થતું. એટલે જ સંતોષ લેવાય કે કદાચ સામાને પણ વિનાશ કરીશું.
દુનિયાને આ ગાંડપણમાંથી કેમ બચાવવી ? કોઈકે તે શરૂઆત કરવી પડશે, જોખમ ખેડવું પડશે. અણુશસ્ત્રો બનાવીએ તે પણ વિનાશમાંથી બચવાના નથી. તે તે જતાં કરી, નિર્ભયતા અને નૈતિક્તાનું એક દષ્ટાંત કેમ પૂરું ન પાડીએ ? અણુશસ્ત્રો આપણી પાસે નહિ હોય તે કદાચ અણુ-આક્રમણને ભય એ છો. રહેશે. અને આર્થિક દૃષ્ટિએ તે દેવાળિયા સ્થિતિમાંથી કદાચ બચીશું. આ દેશની ભયંકર ગરીબાઈ દૂર કરવા પાઈએ પાઈ જઈએ છે, ત્યાં અણુશસ્ત્રો, બનાવવા અબજો રૂપિયાનું ખર્ચ કરવું એ મહા પાપ છે. પ્રજાની ગરીબાઈ દૂર કરી હશે તે બીજી રીતે સામને કરવાની શક્તિ કેળવાશે. અંતે તે આ શ્રદ્ધાને વિષય છે.
૧૬–૨–૭૦

Page #20

સ્ત્રી-પુરુષ-સંબંધ
સ્ત્રી-પુરુષ-સંબંધ સમગ્ર જીવનને આવરી લે છે – સ્પર્શે છે. આથી ઘણાં એકબીજાને સુખી કરે છે તે ઘણાં દુઃખી પણ કરે છે. માટે આ વિષયનું સાચું મૂલ્યાંકન થવું જરૂરી છે.
આ સંબંધો પર બાહ્ય આચારાની નહિ, પણ પાયાની સમજણ કેળવવાની જરૂર છે. • ' જીવનમાં ચાર પુરૂષાર્થ કહ્યા છે – ધર્મ, અર્થ, કામ અને મોક્ષ. આમાં કામ તે સ્ત્રી-પુરુષ-સંબંધ (sex relation). પણ sex શબ્દમાં કામને, પૂરે ભાવ નથી આવતો. Sex શારીરિક સંબંધ મુખ્યત્વે દર્શાવે છે, જ્યારે કામ શબ્દમાં માનસિક ભાવ પણ આવે છે. એટલે હું જે કાંઈ કહીશ તે માત્ર sexના નહીં પણ કામને વ્યાપક અર્થમાં જ કહીશ.
અંગ્રેજીમાં આવી જ રીતે ધર્મને માટે રીલિજિયન (religion) શબ્દ - વપરાય છે. પણ ધર્મને ભાવ “રીલિજિયનમાં આવતા નથી. રીલિજિયનને
અર્થે કંઈક એસ્ટાબ્લિશ્કે ચર્ચ(established church)ના જેવો થાય છે, પણું ધર્મમાં વ્યાપકતા છે. ' . કામના અર્થમાં મર્યાદા ને વ્યાપ બને આવી જાય છે. વિષ્ણુ નાજુક છે તેમજ દરેક વ્યક્તિને ગાઢ સ્પર્શતા હોઈ, તે વિષયે રૂઢિ, અનુભવ, રુચિ વગેરેને આધારે દરેકની દૃઢ માન્યતાઓ બંધાઈ હોય છે. છે. આજે દુનિયા એક થઈ રહી છે. તેમાં બધે જ ભારતીય સંસ્કૃતિને આધાર ટાંકવો અશક્ય છે. દુનિયાને પવન સૌને અસર કરે છે. વિચાર-પરિવર્તન થયા જ કરે છે. એટલે કોઈ એકકસપણે પૂર્વનું કે પશ્ચિમનું એવું અલગ રહ્યું નથી.
આ વિષય પસંદ કરવાનું નિમિત્ત છે એક પત્ર. દલસુખભાઈ માલવણિયાએ પોતાના કેનેડાના નિવાસ દરમિયાન અવારનવાર જે પત્રો લખ્યા હતા, તે ‘પ્રબુદ્ધ જીવનમાં છપાયા છે. એક પત્રમાં તેમણે પશ્ચિમના દેશોમાં સ્ત્રી-પુરુષ
સંબંધો અંગે શું ચાલી રહ્યું છે તે લખ્યું હતું. એટલેથી જ ન અટક્તાં તેમણે તે * કહ્યું છે કે આપણા દેશમાં પણ આવી જ સ્થિતિ થનાર છે. માટે સાવધ રહીએ.

Page #21

તત્વવિચાર અને અભિવંદના
મેં તેને ટૂંક જવાબ “પ્રબુદ્ધ જીવનમાં લખ્યા હતા. આપણા દેશમાં પણ શું એવું જ થવું જરૂરી છે? પશ્ચિમનું બધું જ અપનાવવાની જરૂર છે ?
હા, એ વાત સાચી છે કે પાંચ હજાર વર્ષની આપણી સંસ્કૃતિને કઈ પણ ઉથલાવી નહીં શકે એવી શક્યતા હવે રહી નથી. એને નજીકમાં જ ચીનને દાખલો છે. માઓએ કેન્સલ્શ્યસની સંસ્કૃતિ ૧૯ વર્ષમાં જ ઉખેડી નાંખી. તેમાંની કુટુંબભાવના અને સામાજિક વ્યવસ્થામાં ક્રાંતિ આણ.
રશિયામાં પણ જ્યારે ક્રાંતિ થઈ ત્યારે તે કેવળ આર્થિક નહતી, સમૂળી ક્રાંતિ હતી. તેમાં લગનવિચ્છેદની એટલી બધી છૂટ આપી દીધી હતી કે તેનાં ભયંકર પરિણામો જોઈને પછી લેનિનને જ લડનવ્યવસ્થા સ્થિર કરવા પ્રયત્ન કરવો પડ્યો. તેણે અછઠા ગ્લાસને દાખલ (drinking water glass example) આપીને કહ્યું કે એક જણે પીધેલા પ્યાલાથી તમે પાણી પીઓ તે તે આરોગ્યને કેટલું હાનિકારક છે ? આજે હવે રશિયામાં કંઈક સ્થિરતા આવી છે, કુટુંબભાવના આવી છે. . . .
પશ્ચિમમાં હિપી ને બીટસને પવન ફેલાય છે. પરિણામે પ્રફયુમે પ્રકરણ, જેની ભયંકરતા ડેનિંગ રિપોર્ટમાં આછી બતાવી છે તેવાં અનેક પ્રકરણો સજઈ રહ્યાં છે.
આપણે ત્યાં પણ એવું થઈ રહ્યું છે અને આપણે નિઃસહાયપણે જોઈ રહ્યા છીએ, ત્યારે તે અંગે વિચારીએ.
મારું માનવું છે કે સંતપુરુષ ને ધર્મશાસ્ત્રીઓની સ્ત્રી-પુરુષ-સંબંધ વિશે એક દષ્ટિ હોય છે તે આધ્યાત્મિક દષ્ટિ છે. પણ માનવીના હૃદયનું અવગાહન કરનારા તો કવિઓ જ છે. - કાલિદાસ, ટાગોર, સ્ટાય, શેક્સપિયર, ગેટ વગેરેની દષ્ટિએ માનવીને જુઓ. સ્ત્રી-પુરુષ-સંબંધ કેવો હોવો જોઈએ તે સમજવા માટે શ્રેષ્ઠ સાહિત્ય ઉત્તમ સાધન છે.
સ્ત્રી-પુરુષના આકર્ષણને તેઓ તિરસ્કારતા નથી, જ્યારે ધર્મશાસ્ત્રો તેના પ્રત્યે તિરસ્કાર કેળવી મનુષ્યને તેનાથી વિમુખ કરવા પ્રયત્ન કરે છે. “શાકુંતલ',
ખેરવાલી', ઘરે બાહિરે', “મેડમ બેવરી', વગેરે કૃતિઓ આ વાતની પ્રતીતિ કરાવે છે. કુદરતે સજેલ આકર્ષણ એ એક એલીમેન્ટલ બાયેલોજિકલ ફેકટ (elemental biological fact) છે. આ વસ્તુ પાયારૂપ છે. તેના ઉપર ઊર્મિનું તંત્ર રચાયેલું છે. તેના ઉપર આધ્યાત્મિક તંત્ર આવે છે.

Page #22

સીપુરુષ-સંબંધ
કુદરતે પિતાને તંતુ ચાલુ રાખવા પ્રજોત્પત્તિની પ્રબળ પ્રેરણા આપી છે. પણ વ્યક્તિગત સંબંધ એ એક વસ્તુ છે અને સામાજિક વ્યવસ્થા બીજી વસ્તુ છે. એક નિર્જન અરણ્યમાં બે જણ ગમે તેમ વતી શકે, પણ સમાજમાં રહેવું હોય તો મન ફાવે તેમ વતી ન શકાય. - લગ્નસંસ્થા એક સેશ્યલ ઈન્સ્ટિટયુશન છે, એટલે સ્ત્રી-પુરુષ-સંબંધના પરિણામે સામાજિક સ્વાશ્ય, આર્થિક સંબંધો, આર્થિક હક્કો વગેરે પ્રશ્નો ઊભા થાય છે. એટલા માટે પર-સ્ત્રી કે પર-પુરુષ પ્રત્યેની દષ્ટિને નિર્ણય લેવું જરૂરી બને છે.
શાસ્ત્રકારે કહે છે કે લગ્નજીવનને પાયો સંયમ છે. લગ્ન એટલે એક સ્ત્રી ને એક પુરુષનું જોડાણ. તેમણે સંયમની પાળ બાંધી; બીજે વિચાર, બીજી વસ્તુ છોડી દીધી - છોડી દેવા જોઈએ. લગ્ન સંયમનું મહાવત છે. પરસ્પરની વફાદારી તેને પામે છે. એક પતિત્વ, એક પત્નીત્વ, બહુપત્નીત્વ કે પતિત્વ – બધામાં ક્યાંક તે મર્યાદા છે જ.
હિન્દુ લગનપ્રથા કેમ ઘડાઈ? આર્યો ભારતમાં આવ્યા ને ઉત્તરમાં વસ્યા. તેઓની સાથે સ્ત્રીઓ થેડી હતી. ભારતમાં અનાર્યોની સંખ્યા વધુ હતી. એટલે પિતાની સંખ્યા વધારવા તેમણે બહુપત્નીત્વની છૂટ આપી. એ જ પ્રમાણે અબુલેમ, એટલે કે આય પુરુષ સાથે અનાર્ય સ્ત્રીને લગ્નસંબંધ માન્ય રાખ્યો; પણ પ્રતિલોમ એટલે કે આર્ય સ્ત્રી સાથે અનાર્ય પુરુષના લગ્નસંબંધની મનાઈ કરી. આશીર્વાદોમાં પણ અષ્ટપુત્રવતી ભવ, શતપુત્રવતી ભવ વગેરે હતા. વિધવાવિવાહની છૂટ હતી. જ્યારે આર્ય સ્ત્રીઓની સંખ્યા વધી એટલે તે બંધ કરી અને સતીની પ્રથા દાખલ કરી. જુદાં શાસ્ત્રો ને આચારવિચારો ઘડાયાં. બ્રાહ્મણના જેવી બુદ્ધિમાન કેમ દુનિયામાં બીજી કોઈ નથી, જે સતત પરિવર્તનશીલ છે. બાળલનની જરૂર હોય ત્યારે કહે છે કે ગઈવર્ષ મા તરી અને લખે છે કે રજસ્વલા પુત્રીનું મોં જેનાર બાપ નરકે જાય છે. સ્ત્રીઓને પરાધીન રાખવી હોય ત્યારે તે કહે છે પતિઃ સતીના પરમ હિ દૈવતમ્ અને જ્યારે તેને ખુશ કરવી હોય ત્યારે તે કહે છે યત્ર નાર્યસ્તુ કૂત્તે રમન્ત તંત્ર ફેવતાઃ | એ જ બ્રાહ્મણ વળી કહે છે કે જે સ્ત્રીસ્વાતંચમહેંતિ | આમ તેણે જરૂર પડી ત્યારે સ્ત્રીને થાબડી છે, સમાનતા આપી છે ને જરૂર પડી ત્યારે ગૌણ પણ બનાવી છે. પણ આ બધી સ્મૃતિઓ છે. કેવળ આચારવિધિઓ છે. તે સ્થાયી નથી. દ્રૌપદીને પાંચ પતિ હતા, છતાં તેને સતી ગણવામાં આવી છે. એ

Page #23

૧૪
તત્વવિચાર અને અભિનંદના
દ્વિપદીની અવદશા તે જુઓ ! યુધિષ્ઠિર, ધૃતરાષ્ટ્ર, ભીષ્મ ને દ્રોણ જેવા મહાનુ ભાની હાજરીમાં દુઃશાસન જેવો માણસ રજસ્વલા પદીનાં ચીર ખેંચી શકે છે ! એ માનવીના અધ:પતનને કાળ હતે. છેવટે લેખકે ભગવાનને વચ્ચે લાવીને દ્રૌપદીની લાજ બચાવી છે.
પણ રામાયણમાં આપણને જુદો જ આદશ જોવા મળે છે. રામ નિર્બળ હતા ? લોકાપવાદના ભયથી તેમણે સીતાને ત્યાગ કર્યો ? સાંપ્રત ઈતિહાસમાં તેનાથી વિપરીત દષ્ટાંત જોવા મળે છે. ડયુક એવી વિંડસરે સિમ્પસનના પ્રેમને ખાતર રાજપાટ જતું કર્યું હતું. રામે રાજધર્મ બજાવ્યો, યુકે વ્યક્તિ સુખ જોયું. '
પતિ તરીકેને ધર્મ સા કે રાજા તરીકે ધર્મ સા ? આ સંઘર્ષ આવે તે જીવનની કરુણતા છે.
રામે સીતાનો ત્યાગ કરી તેને અન્યાય કર્યો છે? શું તેમના હૃદયમાં સીતા પ્રત્યે પ્રેમ કહેતા ? તેઓ સતા વિશે કહે છે:
त्वं जीवितं त्वमसि मे हृदयं द्वितीयम् । ___ त्वं कौमुदी नयनयोरमृतं हि अंगे । એટલે રામને સીતા માટે પ્રેમ નહોતા એવું નથી. હૈયું કઠણ કરી તેમણે રાજધર્મ બજાવ્યું. પણ યજ્ઞમાં સેનાની સીતા તો મૂકી જ
તેવી જ રીતે સીતાને જ્યારે રામ ત્યજે છે ત્યારે સીતા એને થતા અન્યાય સામે ફરિયાદ નથી કરતી. તે લમણને એટલું જ કહે છે?
તારા રાજાને કહેજે (કારણ કે હવે સીતાને તજવાથી તેના રામ પતિ નથી રહ્યા છે કે રાવણ પાસેથી અનિમાં વિશુદ્ધ થઈને હું આવી એ તમે આંખે જોયું છે એ નથી માનતા ને લોકોએ કરેલી વાત કાને સાંભળી તે માને છે ? તમારા કુળને આ શોભે છે?”
પણ ફરી સીતા મનને વાળે છે કે મારાં જ ગયા ભવનાં કોઈ પાપ મને નડી રહ્યાં છે તેમાં તેમને શો વાંક ? આ આર્ય નારીની ઉદાત્ત ભાવના છે.
આથી વિપરીત દ્રૌપદી ભીમ, અજુન બધાને જ તતડાવી દે છે કે “હું કંઈ તમારી ચીજ-વસ્તુ નથી, મિલક્ત નથી. મને જુગારમાં મૂકવાને તમને શો અધિકાર છે ?”
આમ બંને પ્રકારની સ્ત્રીઓના દાખલા મળી આવે છે.

Page #24

સી-પુરુષ-સંબંધ
૧૫
આજે પરિસ્થિતિ બદલાઈ ગઈ છે. સ્ત્રી-પુરુષને નજીક આવવાની અને સમાગમના પ્રસંગે વધી ગયા છે. પુરુષને સ્ત્રીથી દૂર રાખવા શાસ્ત્રકારો વિધિનિષેધથી પ્રયાસ કરે છે. સ્ત્રી-પુરુષ-સંબંધ ભય પર રચાયેલ હોય તે વાડો બાંધવી પડે. ભેદ પાડવા પડે. સમાનતા ન આવે. ધમની વિવિધ આજ્ઞાઓ વીથી પુરુષને અળગો રહેવા સૂચવે છે. વળી તેઓ દૃણને ભાવ પણ લાવે છે, જેમ કે સ્ત્રી તે હાડમાંસની પૂતળી છે, નારી નરકની ખાણ છે વગેરે. લાલચ પણ આપે છે. અહીં સારી રીતે વર્તશે તો સ્વર્ગમાં અસરા મળશે, એમ પણ કહે છે. '
પણ આમ ભય, ઘણા, લાલચના આધારે સ્ત્રી-પુરુષ-સંબંધે ન ટકી શકે.
ગાંધીજીએ આ સંબંધને નિર્ભયતાના અને સમાનતાના ધોરણે લાવી ક્રાંતિ કરી. તેમણે સ્ત્રીઓને દારૂના પીઠા પર ચોકી કરતી, જેલમાં જતી, પુરુષ સાથે કામ કરતી કરી. - ગાંધીજી પોતે મનુ અને આભાના ખભે હાથ મૂકીને ફરવા જતા. તે અંગેની લોકનિંદાને તેમણે ગણકારી નહોતી. તેમણે સ્ત્રી-પુરુષ-સંબંધો અંગે, બ્રહ્મચર્ય અંગે ઘણા પ્રયોગો કર્યા છે. છેલ્લા પ્રયોગો માટે પ્યારેલાલનું “ધી લાસ્ટ ફેઝ” (“The Last Phase') વાંચી જવું. - ગાંધીજીએ પોતાના પ્રયોગોને અંતે નકકી કર્યું છે કે “સાચે બ્રહ્મચારી થવા પુરુષે વિજાતીય આકર્ષણ જ ખતમ કરવું જોઈએ. નપુંસક થવું જોઈએ.”
માનવીનું મન અતિ ચંચળ છે. મન જો એક જ વિચાર કર્યા કરે કે આજે મારે કઈ સ્ત્રી સાથે ફરવા જવાનું છે, કોની સાથે રહેવાનું છે તે તે વાતથી જ તેનું મન ભરાઈ જાય, વ્યગ્ર થાય. ત્યાં પાળ બાંધવી જ પડશે.
' કઈ પણ વ્યક્તિ સંપૂર્ણ નથી. દરેકમાં કંઈ ને કંઈ ખામી તે રહેવાની જ. મારી પત્ની કરતાં ઘણું સારી સ્ત્રીઓ ઘણી મળશે. મારા પતિ કરતાં ઘણી સારી-પુરુષ પણ ઘણું હશે. પણ એમ વિચારીએ તો જીવન જ નષ્ટ થાય. જે સંબંધ બંધાય તે નિભાવ જ રહ્યો. જીવન પ્રત્યેની તમારી દ્રષ્ટિ શી છે એ જ મહત્વનો પ્રશ્ન છે. હા, અનિવાર્ય હોય તો લગ્નવિચ્છેદ થઈ શકે, પણ સિનેમાનાં નટનટીઓની જેમ રોજ ને રોજ તે પાત્ર ન જ બદલાવી શકાય.
આજે નવા પ્રશ્નો ઉભા થયા છે. Working girls (ઑફિસમાં કામ કરતી છોકરીઓ ને પ્રશ્ન જુઓ. બધાને લેડી ટાઈપિસ્ટ કે પ્રાઇવેટ સેક્રેટરી શા માટે જોઈએ છે ? તેની પાછળ વિજાતીય આકર્ષણ જ છે. એના અનાચારો ઓછા નથી. માણસ કઈ દિશામાં જઈ રહ્યો છે ?

Page #25

. ૧૬
તત્વવિચાર અને અભિનંદન વિકટોરિયન યુગમાં અનેક જાતનાં સામાજિક બંધન હતાં. તે વેળા લખાયેલ “લેડી ચેસ્ટરલીઝ લવર” ('Lady Chesterly's Lover') વાંચવા પડાપડી થાય છે. શા માટે ?
આજે માનવીને ચંચળ બનાવે એવા સાહિત્યને ઉપાડ વધે છે. આનું કારણ? – સરોકીને 'Sane Sex Order'માં કહ્યું તેમ “જીવનનું સેકસુઅલાઈઝેશન (sexualisation) થઈ ગયું છે.” રેડિયો, ફિલ્મ, જાહેરાત બધાંમાં જ સ્ત્રીઓનાં ઉઘાડાં અંગ-ઉપાંગે દર્શાવી આકર્ષણ પેદા કરાય છે. એટલે કેવળ ઉપરના નિયમથી આ વૃત્તિ નહીં દબાય. વ્યક્તિએ પોતાની પાળ બાંધવી પડશે. - ભલે જૂનવાણું (orthodox) ગણાઉં કે પ્રગતિશીલ ન કહેવાઉં, પણ મારે કહેવું જોઈએ કે આ બધું ખોટું છે.
સ્ત્રી-પુરુષની સમાનતા એ આજની સિદ્ધિ છે. આજે વડા પ્રધાન કે મહાન વૈજ્ઞાનિક-ગમે તે પદ પર સ્ત્રી આવી શકે છે, જેમ કે ઈન્દિરાજી છે. મેડચ કરી હતાં. છતાં તેમને વ્યવહાર કેવો રહે એ નિર્ણય જરૂરી છે. પ્રત્યેક માનવીને પિતાના આગવા વિચારો હોય છે, જે તેના પિતાના અનુભવથી ઘડાયેલા હોય. છે. તે જ જીવનને આવરી લે છે.
આજના સ્વચ્છંદી જીવનનું કારણ છે ક્રોઈડ(Freud)ની વિચારધારા. પશ્ચિમના જીવનને પાયે, “માનવીના જીવનનું પ્રેરણાબળ sex છે” એ સિદ્ધાંત પર રચાયેલું છે. સેકસુઅલ મેન ઈઝ ધ હેલમેન (sexual man is the whole man)ને તેને સિદ્ધાંત જ આ બધાંનું મૂળ છે. પણ તેણે તે sexના અસાધારણ (abnormal) દાખલાઓ જ જોયા હતા. પહેલા વિશ્વયુદ્ધના વિષય-ભૂખ્યા સૈનિકનાં જીવનની તેણે ચકાસણી કરી હતી.
ફોઈડના નિયમ મુજબ માનવીની ચાર ક્રિયા – આહાર, નિદ્રા, ભય ને મિથુન-ને નિયંત્રણ ન લેવું જોઈએ. પણ વિચારપૂર્વકનું નિયંત્રણ શક્ય છે, જરૂરનું છે. સ્વચ્છંદમાં વિનાશ છે. - કાલિદાસનું “શાકુંતલ” જુઓ. તેમાં ય પ્રથમ દષ્ટિના પ્રેમની વાત છે. પણ અંતે ત્યાગ અને તપશ્ચર્યામાંથી થતા સાચા મિલનની ગૂંથણી છે. પ્રેમથી ઊંચી કઈ ચીજ નથી. પણ એ તો જેને સદ્ભાગ્ય સાંપડયું હોય તેને જ સાચો પ્રેમ મળે. મનની ચંચળતાનું સરસ વર્ણન ભતૃહરિએ કર્યું છેઃ
याम् चिन्तयामि सततम् मयि सा विरक्ता, साप्यन्यदिच्छति जनम् स जनोऽन्यसक्तः ।।

Page #26

સી-પુરુષ-સંબંધ
. अस्मत्कृते च परितुष्यति काचिदन्या,
धिक तं च तां च मदनं च इमां च माम् च ।। - આમ તેઓ બધાં એકબીજાને પ્રેમ કરતાં હતાં, છતાં બધાં ચંચળ હતાં. આ ન ચાલે. એટલે એ સૌને અંતે ધિક્કારે છે. * - શેક્સપિયરને થેલે ” જુઓ. સાહિત્યકારો પ્રણયત્રિકોણમાં જ રાચતા હોય છે. તેમણે તેની પરંપરા સઈ છે. સ્ત્રી-પુરુષને પ્રેમ એ કેવળ વ્યક્તિગત પ્રેમ નથી. તે સમગ્ર જીવનને આવરી લે છે. લગ્નવિચ્છેદ ને વિધવાવિવાહ પણું કોઈ વાર અનિવાર્ય થઈ પડે છે.
આ આખાયે પ્રશ્નને જોવાની દષ્ટિ કેવી છે તે સમજી લેવું જોઈએ. આપણો અન્ય સ્ત્રીઓ ને પુરુષો સાથે વ્યવહાર કેવો રહેશે ? આપણે આપ મનને ચંચળ થવા દઈશું કે સ્થિરબુદ્ધિ થઈશું ? કામવાસનાને અને ચંચળ મનને ઉત્તેજનાની જરૂર જ નથી. તેને સતત જાગૃતિ અને અંકુશની જરૂર છે. ગીતામાં સ્થિર બુદ્ધિનું વર્ણન આપ્યું છે.
અંતે ટાગેરે “શાકુન્તલ” અને “કુમારસંભવના કરેલ વિવેચનમાંથી બે અવતરણ ટાંકું છું. આં ફકરાઓમાં ભારતીય દષ્ટિબિન્દુનું હાર્દ આવી જાય છે અને તે આજે પણ સત્ય છે. .
“ ઉભય કાવ્યોમાં બતાવ્યું છે કે મેહમય હોઈ જે અકૃતાર્થ છે તે જ મંગલમય થઈ. કૃતાર્થ બને છે. તેમણે દેખાડ્યું છે કે જે સૌન્દર્ય ધર્મથી સંયત છે તે જ ધ્રુવ છે. અને પ્રેમનું શાન્ત, સંત, કલ્યાણરૂપ જ શ્રેષ્ઠ રૂપ છે. સંયમમાં જ સૌન્દર્યની ખરી શોભા છે. ઉછુંખલતામાં તેની તરત વિકૃતિ થાય છે. ભારતવર્ષના પુરાતન કવિએ પ્રેમને જ પ્રેમના અંતિમ ગૌરવ તરીકે સ્વીકાર્યો નથી, કલ્યાણ જ પ્રેમનું પરમ લક્ષ્ય છે એ પોકારીને કહ્યું છે. તેમને મને સ્ત્રી-પુરુષને પ્રેમ સુંદર નથી, સ્થાયી નથી; જે તે વંધ્ય હેય, જે તે પિતાનામાં જ મર્યાદિત થઈ રહે, કલ્યાણને જન્મ આપે, અને સંસારમાં, પુત્રપુત્રીમાં, અતિથિમાં અને પડપડેશમાં વિવિધ સૌભાગ્યરૂપે વ્યાપ્ત ન થાય.”
“જે પ્રેમને કોઈ બંધન નથી, કેઈ નિયમ નથી, જે એકદમ નરનારી ઉપર આક્રમણ કરી સંચમદુર્ગના તૂટેલા બુરજ ઉપર પોતાની વિજ્યપતાકા ફરકાવે છે તેની શક્તિને કાલિદાસે સ્વીકાર કર્યો છે. પરંતુ તેની આગળ ત. અ. ૨

Page #27

૧૮
તત્ત્વવિચાર અને અભિવંદના
પ્રણિપાત કરતા નથી. તેમણે બતાવી આપ્યુ છે કે જે અધ-પ્રેમ-સભાગ માણસને પોતાના કર્તવ્ય વિશે પ્રમત્ત બનાવે છે, તે ભર્તાના શાપથી ખડત થાય છૅ, ઋષિના શાપથી અંતરાય પામે છે અને દૈવરાષથી ભસ્મસાત્ થઈ જાય છે. શકુન્તલાને જ્યારે આતિથ્યધમ કંઈ નહિ, સઘળું દુષ્યન્ત જ, એમ થયું. ત્યારે તેના એ પ્રેમમાં કાંઈ માંગલ્ય ન રહ્યું. જે ઉન્મત્ત પ્રેમ પ્રિયજન સિવાય બીજા સહુને ભૂલી જાય છે, તે સમસ્ત વિશ્વની નીતિને પાતાથી પ્રતિકૂળ કરી નાખે છે. તેથી જ તે પ્રેમ થાડા દિવસમાં જ અસહનીય થઈ પડે છે. સઘળાની સામે તે પોતે પડે છે. પોતાના ભાર ઉપાડી શકતા નથી. જે આત્મસ વૃત્ત પ્રેમ સમસ્ત વિશ્વને અનુકૂળ છે, જે પેાતાની આસપાસનાં નાનાં તેમજ મેટાં, પોતાનાં તથા પારકાં કાઈને વીસરતા નથી, જે પ્રિયજનને કેન્દ્રસ્થાને રાખી, વિશ્વ-પરિધિમાં પેાતાનું મંગલ માય ફેલાવે છે તેના અચલપણા ઉપર દેવ કે માનવ કોઈ આઘાત કરતું નથી. આધાત કરે તેા પણ તેથી તે વિચલિત થતા નથી. પરંતુ જે પ્રેમ પતિના તપોવનમાં તોભાગરૂપે ગૃહસ્થને બારણે સંસારધમ ના પરાભવરૂપે આવિભૂત થાય છે તે ઝંઝાવાતની માફક અન્યા નાશ કરે છે જ, પરંતુ સાથે પોતાના વિનાશને પણ તેડતા આવે છે.”
૧–૧૧–૩૬૮

Page #28

૪
લગ્ન ઃ ચારિત્ર્યઘડતરનું સાધન
:
લગ્નસંસ્થા ના વિષય એટલેા બધા વ્યાપક અને જટિલ છે કે,
અગ્રણી વિચારક તેના વિશે સદાય ભિન્ન ભિન્ન મત પ્રગટ કરતા રહ્યા છે. લગ્ન તા મનુષ્ય માટેની વસ્તુ છે. આ સંસ્થા દૈવ કે પશુ માટે નથી રચાઈ, મનુષ્યજાતિના અસ્તિત્વથી આ વિષયની અનેક રૂપાંતરે ચર્ચા થઈ છે અને અંત સુધી થવાની જ.
અત્રે આપણે એટલું જ જોઇશું કે લગ્નસંસ્થાનું ધ્યેય શું ? અને આજની પરિસ્થિતિમાં એ કઈ રીતે આવી ?
મારા મત પ્રમાણે લગ્ન એ મનુષ્યના ચારિત્ર્યઘડતરનું સાધન છે. સામાજિક વ્યવસ્થાનું એ મૂળ છે. વ્યક્તિ ગમે તેમ રહેવાની વાત કરે પરંતુ આખા સમાજની વ્યવસ્થાનો જ્યાં સવાલ હેાય ત્યાં સમાજ વ્યક્તિ સામે થશે જ.
લગ્નના પ્રકાર ઘણા છે, આપણા જ ઇતિહાસમાં રામ-સીતાનુ આદ દંપતીનું દૃષ્ટાંત છે; પાંચ પાંડવની એક પત્ની તરીકે દ્રૌપદીના દાખલેા છે. એ ઉપરાંત એક પુરુષે અનેક પત્ની રાખી હોય એવી વાતા તા તદ્દન સહેલાઈથી આપણે મેળવી શકીશું.
એટલું ચોક્કસ છે કે કાઈ કાળમાં લગ્નસંસ્થા સ્થિર કે એક જ ધારણ પુર નથી રહી. સમાજના વ્યવહાર મુજબ એમાં ફેરફારો થયા જ કર્યાં છે. જંગલમાં સ્ત્રી-પુરુષ સાથે ભટકતાં હોય અને ઇચ્છિત વર્તન કરે એને આપણે લગ્ન નથી ગણતા. લગ્નસંસ્થાની ઉત્પત્તિ તા સામાજિક વ્યવહારના નિયમન `ગે જ છે.
સામાન્યપણે જેને આપણે ધમ કે નીતિ સમજીએ છીએ તે કાઈ ઈશ્વરદત્ત આદેશ છે જ નહિ. જે કાળમાં બ્રાહ્મણા સ`સ્કારના સ્વામી હતા અને પોતે જે પ્રકારની વ્યવસ્થા ઇચ્છતા હતા અને એમણે ધાર્મિક અને નૈતિક સ્વરૂપ આપ્યું. અન્યથા બધું અધમ અને અનીતિમાં ખપ્યુ

Page #29

તત્ત્વવિચાર અને અભિવ’૬ના
ઇતિહાસનાં પાનાં પરની એક ઉપરછલ્લી ષ્ટિ આપણને કહે છે, કે પ્રથમ આર્યાં હિંદમાં આવ્યા ત્યારે થાડી સખ્યામાં આવ્યા. ખીજો દેશ જીતવા નીકળનારા પ્રથમ અલ્પ સ`ખ્યામાં જ ાય છે. અહી' આર્યાં ઊતરી આવ્યા ત્યારે અનાર્યાની સંખ્યા ખૂબ મોટી હતી.
૨૦
આ પુરુષો માટે સ્ત્રીની તદ્દન અછત હતી. આ એક જ ઐતિહાસિક હકીકતે આપણી સામાજિક પરિસ્થિતિનું મૂળ રાખ્યું. આર્ચીને પોતાને સ્ત્રીએ જોઈતી હતી એટલે પુરુષ હલકી કામમાં લગ્ન કરી શકે એવી છૂટ આપી. એથી સ્ત્રી-અનુલોમ લગ્ન ત્યારના વખતના ધર્માં હતા. વળી આ ખૂંખ અહંભાવી હતા. પોતાની કન્યાઓ હલકી કામમાં પરણે એ નહેતું એટલે પ્રતિલામ લગ્નની બંધી ફરમાવી.
એમને પુંચતું
માણસ લગ્ન ન કરે તા એને માટે, અનિયંત્રિત વ્યવહારના માગ રહે છે. લગ્ન એટલે જ અમુક મર્યાદા અને બંધન. પુરુષની વૃત્તિ ભ્રમર જેવી છે. એનામાં polygamous instinct મૂળથી છે. એના પર નિયમન ન હોય તા એના વ્યવહાર વિધાતક નીવડે. આવા વ્યવહારમાં પડેલી વ્યક્તિ પોતાની જાતને નાશ કરે અને સમાજ માટે ભયરૂપ બને એટલે કાઈ પણ ઉપાયે મર્યાદા મૂકવી આવશ્યક છે.
એક પુરુષ અને એક સ્ત્રી આજીવન સાથે જોડાંયેલા રહે, અને પોતાના સંબંધને ક્ષણિક ન માને એ લગ્નની ઊંચામાં ઊંચી કક્ષા છે.
ઉપરની દૃષ્ટિએ જોતાં લગ્નના પાયા સયમ છે. પરંતુ એનું ધ્યેય તા આનંદ છે. પાયા સંયમ અને ધ્યેય આનંદ, એ બન્ને વસ્તુ ઘણુ જગાડનારી છે. આપણે વિચાર્યું", કે ખંધનમર્યાદા તા હેાવી જોઈએ. પરંતુ બંધન જો એવા હોય કે એથી માણસ ત્રાસે તા લગ્નને પાંચા એ ભૂલી જાય છે. એટલે જો બંધનમાં પણ આનંદ જોઈતા હોય તે તે બહારથી લદાયેલાં ન હોવાં જોઇએ. સ્વેચ્છાથી સ્વીકાય થઈ શકે એવી મર્યાદા રહેવી જોઈએ. બહારનાં આકરાં બંધન માણસને લગ્નના ધ્યેય (આનંદ) સુધી નથી લઈ જતાં.
સમાજમાં આવું બંધન કે મર્યાદા ચાર વસ્તુના જોરથી પ્રવંત છે : ( ૧ ) ધર્માં, ( ૨ ) નીતિ, (૩) જાહેરમત અને (૪) કાયદે. આ ચારેય વસ્તુને આવતા હિસ્સા રહેલા છે. વિધિનિષેધા અને જરૂરિયાત મારફત

Page #30

લગ્ન: ચારિત્રઘડતરનું સાધન
બ્રાહ્મણોએ ધર્મ, નીતિ ઊભાં કર્યા. કાયદો કદી જાહેર મતથી આગળ જઈ 2 sty ten. Law is always behind public opinion. Lê જાહેરમતથી આગળ વધે તે અર્થશૂન્ય અક્ષ તરીકે જ જીવે છે.
દાખલા તરીકે, કાયદાની દષ્ટિએ વિધવાલનની છૂટ અપાઈ પરંતુ જાહેરમત ન કેળવાય ત્યાં સુધી એ અત્યંત નિંદનીય કાર્ય ગણાતું. એ જ રીતે હિંદુ ધર્મના કાયદામાં પત્ની હયાત છતાં બીજી પત્ની કરવાની છૂટ છે. છતાં આપણે અનુભવ છે કે અત્યારે બીજી પત્ની કરનારની દયાજનક સ્થિતિ થઈ પડે છે. સમાજના સખ્ત રોષને પાત્ર બને છે.
એટલે જાહેરમત વિશેષ મહત્ત્વનું ગણાય છે. સ્ત્રી-પુરુષનું આકર્ષણ કુદરતી છે. એ શારીરિક જરૂરિયાત છે. એક જ વ્યવહારના બે ભાવ સમાજે શબ્દોથી સજ્ય છે. એકનું નામ પ્રેમ છે, બીજાનું નામ વ્યભિચાર છે. એટલે પ્રેમ કોને કહે અને વ્યભિચાર કોને ગણવો એ સમાજ નકકી કરે છે.
અનિયંત્રિત વ્યવહારથી બચવા ખાતર એક સ્ત્રી અને એક પુરુષના જોડાણને આપણે લગ્ન ગયું છે. એક રીતે બ્રહ્મચર્ય તેડવું એ શરીરનું વિનાશતત્વ છે. તે ય આ તત્વ વિનાશક હોવા છતાં સુખમય છે, આકર્ષક છે. એમાં જ કુદરત સર્જનશક્તિ મૂકી છે.
માણસ સ્વભાવે સ્વાથી છે. પરંતુ લગ્ન પછી સ્ત્રી, સંતાન એનામાં કુટુંબભવ ગાડે છે. ત્યાગ અને નિઃસ્વાર્થવૃત્તિ પ્રેરે છે. સાથે સાથે સંકુચિત દષ્ટિ પણ આવે છે. મારું ઘર, મારી સ્ત્રી, મારું કુટુંબ એમ મારું મારું કરીને વિશાળતા ભૂલે છે. ,
એક પુરુષ અને સ્ત્રી કરી શકે છે. લગ્નમાં આજે જ્ઞાતિની કડક મર્યાદાઓ નડે છે.લગ્નવિચ્છેદની છૂટ નથી. આમાં કુદરતી કાનને કે સારાનરસાપણાને જેટલું વિચાર થાય છે એથી વિશેષ રૂઢિને ખ્યાલ કરવામાં આવે છે. હું એટલું ચોક્કસ માનું છું કે આપણું મર્યાદા એવા પ્રકારની હેવી જોઈએ કે જેથી સ્ત્રી-પુરુષ બંનેનાં દિલમાં એની પ્રસન્નતા ટકે.
લગનવિચ્છેદની છૂટથી સ્ત્રી-પુરુષનાં જીવન અસંયમી ન થાય એ આપણે જરૂર વિચારીએ. પરંતુ એકબીજા વચ્ચે એક તિરસ્કાર હોય, એકબીજાને ધણુ છૂટે એટલો સંબંધ બગડ્યો હોય ત્યારે લગ્નવિચ્છેદની છૂટ હોવી જોઈએ.

Page #31

૨૨
તત્ત્વવિચાર અને અભિવ‘દ્રુના
કાયદામાં છૂટાછેડાની પરવાનગી રાખો. સાથે સાથે જાહેરમત એટલા મજબૂત અનાવા કે માણસ સ્વચ્છંદી ન ખને,
બની શકે તા વિધવા વિવાહ ન કરે. પરંતુ એમનું જીવન વેડફાઈ જતું હોય તા લગ્ન જ આવશ્યક છે. લગ્ન વધુ સંગમ તરફ લઈ જનાર નીવડે છે. સંયમ પણ સાધન છે, સાધ્ય નથી. સાધ્ય તા આત્મિક આનંદ છે. સયમ જ જો ધ્યેય અને તા આનંદ માર્યા જાય છે અને માણસ કરમાયેલુ કાચક્ષુ અને છે.
આપણી લગ્નસ સ્થાએ આ બધી હકીકતા વિચારવી ઘટે.
૧-૫-૩૩૯

Page #32

વિદેશમાં સ્થિર થતા ભારતીય
વિદ્યાથીઓ અંગે
કેટલીક સંસ્થાઓ તરફથી હું દર વર્ષે લગભગ ૫૦ થી ૬૦ હજાર રૂપિયાની લોન વિદેશમાં અભ્યાસ કરવા માટે જતા વિદ્યાર્થીઓને આપું છું. આવી રીતે લગભગ ૭૦૦ વિદ્યાથીઓ અત્યારસુધીમાં આવી ગયા છે. આ વિદ્યાથીઓમાં પણ હવે પાછા ન ફરવાવાળાની સંખ્યા વધતી જાય છે. અમેરિકા જતા વિદ્યાથીઓમાં એક હવા પેદા થઈ છે કે ભારત પાછી જવામાં કંઈ લાભ કે સાર નથી, મોંઘવારી બહુ છે, પગાર ઘણો ઓછો છે, નેકરી મળતી નથી, યુનિવર્સિટી, સરકાર અથવા ઉદ્યોગપતિઓનું વલણ ભણેલાંઓ પ્રત્યે સહાનુભૂતિભયુ નથી, લાગવગશાહી બહુ છે વગેરે. એક વિદ્યાર્થીને મારા ઉપર પડ્યું હતું કે આવું બધું તેણે સાંભળ્યું છે અને સાચી હકીકત શી છે, અને તેણે ભારત પાછા આવવું કે નહિ તે વિશે મારી સલાહ માગી હતી. ' એ કારણોમાં વજૂદ નથી એમ તો ન જ કહેવાય. મેટો ખર્ચ કરી, મહેનત કરી, સારું જ્ઞાન અને અનુભવ મેળવી વિદ્યાર્થી પાછા આવે અને બે, ત્રણ કે તેથી પણ વિશેષ વર્ષો સુધી તેને યોગ્ય નોકરી ન મળે, ઠીક રીતે રહી શકે એવો પગાર ન મળે, તેના પ્રત્યે બીજાંઓને આદર કે સહાનુભૂતિ ન હોય તો તે નિરાશ થાય તેમાં આશ્ચર્ય નથી. લાગવગશાહીને કારણે તેના કરતાં ઓછી લાયકાતવાળા મોટા પગાર મેળવતા હોય અથવા તેના ઉપરી અધિકારી હોય ત્યારે તેને સ્વમાનને આઘાત લાગે તે સ્વાભાવિક છે. શ્રી દલસુખભાઈ માલવણિયાએ કહ્યું, કે દેશભક્તિથી ખેંચાઈ પાછા આવે ત્યારે પણ છેવટે રખડીને પાછા જાય છે. એશ-આરામની અપેક્ષા ન રાખવી એ ખરું છતાં દેશભક્તો અને નેતાઓ પણ એશઆરામ ભોગવતા હોય તે આ ઉપદેશની બહુ અસર ન થાય. હવે વળી એમ થયું છે, કે કેટલાક ત્યાં જ લગ્ન કરી નાખે છે અથવા ભારત પાછા આવી મહિના-બે મહિનામાં લગ્ન કરી પત્નીને લઈને અમેરિકા

Page #33

૨૪
તત્વવિચાર અને અભિવંદના
જાય એટલે પાછા આવવાનું આકર્ષણ ઓછું થાય તેમાં પણ પતિ-પત્ની બંને કમતાં થાય-અને ત્યાં તે સરળ છે–તો ત્યાં રહી જવાની લાલચ વધારે થાય.
મને એક બીજો પણ અનુભવ છે. વિદ્યાથી જે દેશ જાય તેના પ્રત્યે તનું આકર્ષણ થાય છે. અમેરિકા, બ્રિટન, જર્મની કે રશિયા ગયેલ વિદ્યાર્થીઓ તે. તે દેશના પ્રશંસક થાય છે, અને ભારત સાથે સરખાવે ત્યારે ભારત પ્રત્યે આકર્ષણ રહેતું નથી. મને કેટલીક વખત આશ્ચર્ય થતું કે વિદેશી સરકારે, સંસ્થાઓ, ફાઉન્ડેશન્સ વગેરે આપણા દેશના વિદ્યાર્થીઓને પોતાના દેશમાં અભ્યાસ અથે સારા પ્રમાણમાં સહાય કેમ કરે છે ? શું આ માત્ર પરમાર્થવૃત્તિ જ છે? અનુભવે મેં જોયું કે આ એક સારું મૂડીરોકાણ છે. This is a very good investment. અમેરિકાથી અભ્યાસ કરીને આવેલ વિવાથી તે દેશને પક્ષપાતી થાય છે. આપણા દેશમાં અમેરિકાની કાંઈ ટીકા થાય તો તે તેનાથી સહન નથી થતી. અમેરિકન જીવનપદ્ધતિ, આર્થિક વ્યવસ્થા, રાજકારણી વલણ, બધાને એ પક્ષપાતી બને છે. આ દેશમાં એક વર્ગશિક્ષિત –આવી રીતે અમેરિકાને ટેકેદાર ઊભો થાય છે. કેટલેક દરજજે બીજી દેશે વિશે પણ આવું બને છે. પણ અત્યારે મોટા ભાગે અમેરિકા માટે આ હકીકત છે. એવી જ રીતે સાંસ્કૃતિક પ્રતિનિધિમંડળની આવ-જ, Friendship Societies, Indo-British, Indo-Arab, Indo-Israel, Indo-German, Indo-Soviet --- 241 24 Ef 22412 24141 42di માધ્યમ છે. આવી સંસ્થાઓ મારફતે જે ભારતવાસીઓને લાભ થાય છે તેઓ તે તે દેશના પ્રશંસક બને છે. પણ આ વિયાન્તર થયું.
આને ઉપાય છે ? કેટલાક એવા મતના છે કે વિદ્યાર્થીઓને વિદેશ મોકલવા જ નહિ. તે ભારતીય મટી જાય છે, તેના સંસ્કાર પલટાઈ જાય છે, તે ભારતને ટીકાકાર અથવા વગેવનાર બને છે અને તેમાં અંત ભારતને લાભ કરતાં હાનિ વધારે છે. હું હજી આ મતને નથી. એક તે આપણે બધાને જતા અટકાવી શકીશું નહિં. તેમ કરવું યોગ્ય પણ નથી. ભારતમાં અત્યારે શિક્ષણનું જે ધારણુ છે અને સાધને છે તે – ખાસ કરીને વિજ્ઞાન અને ટેકનોલોજી ક્ષેત્રે – ઘણાં અપર્યાપ્ત છે અને દેશના યુવકને એવા જ્ઞાનથી વંચિત રાખીએ તેમાં લાભ કરતાં હાનિ વધારે છે. ભારતીય સંસ્કાર વિદેશ જઈને જ ગુમાવીએ છીએ તેમ નથી. દેશમાં પણ શું ચાલી રહ્યું છે ? દુનિયાભરમાં જે પવન વાય છે તેનાથી બચવા માટે, યુવકને વિદેશ ન

Page #34

વિદેશમાં સ્થિર થતા ભારતીય વિદ્યાર્થીઓ અને ૨૫ મોકલવા તે ઉપાય નથી, પણ સાચા સંસ્કાર તેનામાં સીંચવા તે સાચો ઉપાય છે. આપણું દેશમાં રહેલ યુવક-યુવતીઓમાં પણ કેટલું બધું પરિવર્તન થઈ રહ્યું છે ! ભારતીય સંસ્કાર કે સંસ્કૃતિ વાડાબંધીથી નહિ બચે. આપણું જીવનમાં તે ઊંડા ઊતર્યા હશે અને તેની સમજણ અને કિંમત હશે તે જ ઊગતી પેઢીમાં તે ટકશે. હું એવી આશા રાખું કે આપણે ત્યાં શિક્ષણનું ધોરણ અને સાધને એટલાં વિકસે કે વિદ્યાર્થીઓને વિદેશ મોકલવાની જરૂર ન રહે. બીજુ, ખરેખર લાયકાત ન હોય એવાઓને મોકલવા નહિ. અહીં જે વિષયોનું શિક્ષણ ઉપલબ્ધ ન હોય તેવા શિક્ષણ માટે જ મોકલવા.
બીજું, જે કારણોએ વિદ્યાર્થીઓને વિદેશી રોકાઈ જવાનું મન થાય છે તે કારણે દૂર કરવા પ્રયત્ન કરવાં. તેમને લાયક નેકરી મળે, યોગ્ય પગાર મળે, તેમને આદર થાય, તેમનું સ્વમાન સચવાય એવી પરિસ્થિતિ - થવી જોઈએ. યુનિવર્સિટી, સરકાર, ઉદ્યોગપતિઓ અને સમાજ -બધાંએ આવું વાતાવરણ સર્જવામાં ફાળો આપવાનું રહે છે. આપણે આ બાબતમાં સજાગ છીએ પણ સક્રિય પગલાં લેવાયાં નથી. આવા શિક્ષિતે માટે સરકારે પગારનું લઘુતમ રણ નક્કી કરવું જોઈએ, અને એ પગાર તમને મળે તેની ઉદ્યોગને ફરજ પાડવી જોઈએ. શિંક્ષિતિાનું શોષણ – exploitation–થવું ન જોઈએ. અત્યારે મોટી કંપનીઓમાં ટોચના અધિકારીઓને મોટા – ઘણું વધારે પડતાં – પગાર મળે છે, જ્યારે બીજા વર્ગોના પગારનું ધેરણુ ઘણું નીચું છે. There is great disparity – ઘણી અસમાનતા છે, જેને કારણે ભારે અસંતોષ થાય છે. જીવનધોરણમાં પણ ઘણી અસમાનતા છે. પૈસાવાળા થાય છે તે પૂરા એશઆરામમાં રહે છે, જ્યારે શિક્ષિતને રહેવાલાયક જગ્યા પણ નથી મળતી. નેતાઓએ આ બાબતમાં સારાં ઉદાહરણ પૂરાં પાડયાં નથી. આ અસમાનતાં ઝડપથી ઘટવી જોઈએ.
આ બધું કહ્યા પછી પણ એ સ્વીકારવું રહ્યું કે આ પરિસ્થિતિ પલટાતાં સમય જશે. તે દમિયાન શું ? મારો એક દઢ મત છે. કાંઈક વધારે પૈસા કમાવા અથવા વધારે સુખ-સગવડનાં સાધને મેળવવા માટે જ કોઈ વ્યક્તિ પિતાનું વતન, પિતાને કુટુંબકબીલે ત્યજી કાયમ માટે પરદેશી થાય એ કલ્પના મને અસહ્ય છે. પરદેશ રહી એ ત્યાં પણ વિદેશી જ રહેવાને. સાત પેઢી સુધી પણ ત્યાંના સમાજનું અંગ તે નહિ બની શકે. પેઢી-દર-પેઢી વિદેશમાં વસેલ હિંદીઓના આજે જે હાલ છે તે તેમના અને તેમના કુટુંબના

Page #35

તરવવિચાર અને અભિવાદના
થવાના. સુખ મેળવવા જ જો ભારત છોડી વિદેશમાં કાયમી વસવાટ કરતા હેય, તો સુખી નહિ જ થવાના એમ હું માનું છું. સુખ કોને કહેવું? હું માનું છું કે ભારતમાં મુશ્કેલીઓ હોય, પૂરાં સુખ-સગવડ ન હોય, તો પણ આવા વિદ્યાથીએ કાયમ માટે પિતાનું વતન છોડે તેમાં તેમનું કલ્યાણ નથી. જીવનધોરણને બહુ ઊંચો ખ્યાલ કદાચ છોડવો પડે. સાદાઈ અપનાવવી પડે. અત્યારના વાતાવરણમાં આમ કરવું સહેલું નથી, પણ બીજો ઉપાય નથી. થોડા સમય માટે, અભ્યાસ પૂરો કરી, અનુભવ મેળવવા અથવા થોડી રકમ અહીં આવતાં પહેલાં ભેગી કરવા વિદ્યાથી ત્યાં કામ કરે તેમાં કાંઈ વાંધે ન હોય, પણ પોતાના સંતાનને કાયમ માટે ગુમાવવા કઈ મા-બાપ કે સમાજ ઇરછે નહિ. તેમ થાય તે આવું શિક્ષણ નથી જોઈતું એવી લાગણી પેદા થશે.
મારે બીજો પણ અનુભવ છે. આવા ઘણા વિદ્યાથીઓ પાછાં આવ્યા છે. તેમને શરૂઆતમાં મુશ્કેલીઓ પડી છે, પણ અંતે ઠીક ઠીક થાળે પડ્યા છે. કેટલાક સારું કમાયા છે, સારા ઉદ્યોગો ઊભા કરી શક્યા છે અને અંતે દુઃખી નથી થયા. અધીરા થવાની જરૂર જ નથી. થોડે વખત અપમાનજનક સ્થિતિ લાગે, મૂંઝવણ થાય, ભીડથી રહેવું પડે, તે પણ છેવટે પ્રમાણમાં અસંતોષકારક નહિ એવું સ્થાન મળી રહેશે. થેડી હિંમત પણ જોઈશે. મોટાં શહેરોમાં જ રહેવાની લાલચ છોડી, નાના ઉદ્યોગમાં પડવું પડશે. સરકારે પણ ઘણી યોજનાઓ કરી છે. તેના અમલમાં વિલંબ થાય છે.. લાગવગ છે, અમલદારશાહી છે, બધું ખરું, પણ એક પ્રામાણિક પ્રયત્ન પણ છે.
વિદેશમાં વસતા વિદ્યાર્થીઓએ આ બધું જાણવું જોઈએ, સમજવું જોઈએ.. અત્યારે વિપરીત હવા પેદા થઈ છે, તેને પલટાવવી જોઈએ. જે વિદ્યાર્થીઓને વિદેશ મોકલીએ તેમને આ બધું સમજણપૂર્વક કહેવું જોઈએ. પછી કેટલાક ખોટા રૂપિયા નીકળે તે તેમનું નસીબ!
૭-૧-૬૯

Page #36

સર્વધર્મસમભાવ
સર્વધર્મસમભાવ, ભારતીય વિચાર પ્રણાલીનું એક પ્રધાન લક્ષણ છે. આ કોઈ અકસ્માત નથી, પણ ભારતના તત્ત્વચિંતકો અને ધાર્મિક પુરુષોએ વિચારપૂર્વક અપનાવેલી જીવનદષ્ટિ છે. ભારતીય દશને – વેદાંત, જૈન અને બૌદ્ધ-દરેકે સ્વીકારેલ સમયકારી દષ્ટિનું આ પરિણામ છે, તેથી આ ઉદાર વલણ જનસમાજમાં જીવનવ્યાપી બન્યું છે. ભારતવર્ષ વિવિધ ધર્મોનું પ્રયોગક્ષેત્ર રહ્યું છે. હિન્દુ ધર્મ એક મહાસાગર છે, જેમાં સંખ્યાબંધ મતમતાન્તરોને અવકાશ છે. છતાં તેમાં એક પ્રકારની આંતરિક એકતા અને પ્રવાહિતા રહી છે.
ધર્મનાં બે સ્વરૂપ છે. એક તાવિક ભૂમિકા અને બીજી તેના વિધિનિષેધે અને આચાર-પ્રણાલિકાઓ. ધર્મનું સાચું સ્વરૂપ તેની તાત્વિક ભૂમિકા છે, પણ જનસમાજમાં તેનું બાહ્ય સ્વરૂપ વધારે આકર્ષક રહે છે. ભારતવર્ષના બધા ધર્મો મેક્ષમાગી છે. કેટલીક પાયાની માન્યતાઓ સર્વસામાન્ય છે. આત્મા છે તે નિત્ય છે, મોક્ષ છે અને મોક્ષ એ જ જીવનનું અંતિમ લક્ષ્ય છે અને જીવનની. સાધના આ યેયની પ્રાપ્તિ માટે જ છે. આ સિદ્ધાંત સર્વ ભારતીય દર્શનને સ્વીકૃત છે. જીવનસાધનાના આચારધર્મમાં પણ સત્ય, અહિંસા, અસ્તેય, બ્રહ્મચર્ય અને અપરિગ્રહ એ વેદાંત, જૈન અને બૌદ્ધ દર્શનને સર્વમાન્ય છે. જીવ, જગત અને ઈશ્વરના સ્વરૂપ અને પરસ્પર સંબંધ વિશે મતભેદ રહ્યા છે અને ભિન્ન ભિન્ન વિચારસરણીઓ અનેક સ્વરૂપે વિકસી છે, પણ બૌદ્ધિક તત્ત્વચર્ચામાં પૂર્ણ સ્વતંત્રતા હોવા છતાં પાયાની માન્યતાઓ અને આચારધર્મની એક્તા અખંડ રહી છે. સર્વધર્મ સમભાવનું આ મુખ્ય કારણ છે. જબરદસ્તીથી ધર્માન્તર કરાવવાની કોઈ જરૂરિયાત અથવા પ્રલોભન આવી ભૂમિકાને કારણે રહ્યા નથી. " મારો ધર્મ જ સાચે છે અને તે જ માગે ઉત્કર્ષ થાય કે મુક્તિ મળે એ મતાગ્રહ કે દુરાગ્રહ હોય ત્યાં જ ધર્મ-અસહિષ્ણુતા રહેલી છે. દુનિયાના બીજ મુખ્ય ધર્મોમાં ખ્રિસ્તી ધર્મ અને ઇસ્લામમાં આ ત છે અને તેથી

Page #37

૨૮
તત્ત્વવિચાર અને અભિવ`દના
આ બંને ધર્મામાં ધર્માન્તર કરાવવાની પ્રવૃત્તિ મેટા પાયા ઉપર થઈ રહી છે, અને પોતાના ધર્મપ્રચાર માટે અધાર્મિક સાધનાના ઉપયોગ થઈ રહ્યો છે. ઇસ્લામ અને ખ્રિસ્તી ધર્માંના ભારતમાં પ્રવેશ થયા પછી તે બંને ધર્મના પ્રચારકા સાથે ભારતને સંધ થયા છે, અને આ સ ંધર્ષ ને પરિણામે, મોટા પ્રમાણમાં આ દેશમાં ધર્માન્તર થયા હોવા છતાં ભારતીય સંસ્કૃતિની સમન્વયકારી દષ્ટિ અને તેને પરિણામે સર્વધર્મ સમભાવનું વલણ ભારત ગુમાવ્યું નથી, આ - સમાજને બાદ કરીએ તા, ભારતવા કાઈ ધર્મી આક્રમક રહ્યો નથી. બૌદ્ ધર્મ સમસ્ત એશિયામાં વ્યાપ્યા, તે કાઈ રાજસત્તા કે બળજબરીના પરિણામે નહિ, પણ તેમાં રહેલી માનવતા અને હૃદયસ્પશી ઊંડી કરુણાના આધારે. અન્ય ધર્માંતા અનુયાયીએએ ધ'ના નામે અકથ્ય અત્યાચાર કર્યા છે અને તેમના ધર્મગુરુઓએ તેને પ્રેત્સહન આપ્યું છે.
ભારતવર્ષમાં ધાર્મિક સહિષ્ણુતા અને પરસ્પર આદર રહ્યાં છે, તેનુ એક કારણ એ પણ છે કે ભારતના દરેક દર્શનને એ પાયા છે કે આવત સર્વભૂતેષુ, ચ: પતિ સ પતિ |~સવ જીવ પ્રત્યે આદર,સમાનભાવ અને કરુણા. તે માત્ર માનવ-માનવ વચ્ચેના સંબંધ પૂરતું જ નહિ, પણ સમસ્ત જીવસૃષ્ટિ, કીડી અને કીટકથી માંડીને મનુષ્ય સુધી — આવી દષ્ટિ હોય ત્યાં અસહિષ્ણુતા અને મતાગ્રહને બહુ અવકાશ રહેતા નથી.
આ દષ્ટિનું એક જવલંત ઉદાહરણ જૈન ધર્મની સ્યાદ્વાદષ્ટિ છે, સ્યાદ્વાદ અથવા અનેકાન્તવાદના પાયા એ છે કે સંપૂર્ણ સત્ય કોઈને લાધ્યુ નથી, અને દરેક કથનમાં સત્યને અશ રહ્યો છે. આ સત્યને અંશ સમજવા પ્રયત્ન કરવા અને ગ્રહણ કરવા એ આધ્યાત્મિકતાનું મુખ્ય લક્ષણ છે. તેનુ દૃષ્ટાંત આપવામાં આવે છે કે સાત અધ પુરુષો હાથીના સ્પર્શ કરે અને વણુ ત કરે, તા જેણે સૂંઢ પકડી હોય તે એમ જ માને છે કે સૂંઢ એ જ હાથી છે, તેવી જ રીતે તેનાં કાન, પુચ્છ, શરીરના ખીજા અવયવાનું. પણ દેખતા માણસ પૂર્ણ હાથીને જુએ અને આ દરેક તેનું અંગ માત્ર છે. તેમ સમજે. તેવી જ રીતે અજ્ઞાની માણસ પોતાના અપૂર્ણ જ્ઞાનને પૂર્ણ સમજી, તે જ સત્ય છે એવા દુરાગ્રહ સેવે ત્યાં અસહિષ્ણુતા અને ઝનૂન આવે. ધર્મીઝનૂન આવા અજ્ઞાનનું પરિણામ છે એમ આપણે માનતા આવ્યા છીએ અને આપણા જીવનવ્યવહારનું એ સદ્ભક્ષણ રહ્યું છે.

Page #38

સર્વધર્મ સમભાવ
એમ નથી કે સાંપ્રદાયિક સંધર્ષો આપણામાં નથી થયા. હિન્દુઓમાં શૈવ અને વૈષ્ણવ, જેમાં દિગમ્બર અને તામ્બર, બૌદ્ધમાં હીનયાન અને મહાયાન–આવા તીવ્ર મતભેદો અનેક સંપ્રદાયમાં રહ્યા છે અને સંઘર્ષો થયા છે. પણ આ બધા પ્રમાણમાં મર્યાદિત અને અલ્પ સમયના રહ્યા છે અને ત્યાં પણ પાયાની એકતા જોખમાઈ નથી. - ભારત ઉપર અન્ય ધર્મો-ઇસ્લામ અને ખ્રિસ્તી ધર્મ-નું આક્રમણ થયું ત્યારે પણ પ્રતિ-આક્રમણને બદલે ભારતે સ્વરક્ષણને ભાગ લીધો. મધ્યકાલીન યુગમાં ઈસ્લામ અને ખ્રિસ્તી ધર્મોના આક્રમણ સામે હિન્દુ ધર્મે પિતાનાં દ્વારે બંધ કરી રક્ષણ કર્યું. એ સમયમાં પણ અકબર જેવા ઉદાર રાજવી હતા, જેણે વિશ્વધર્મદીને ઈલાહી–ને વિચાર કર્યો. ભારતીય સંસ્કૃતિ કોઈ એવું રસાયણ છે જે વિદેશી તત્વોને ગાળી નાખી પોતાનામાં સમાવી એકરસ કરે છે. મધ્ય યુગમાં પણ ગુરુ નાનક અને કબીર જેવા સંતોએ સર્વધર્મસમભાવ ઉપદે અને રામ કહે, રહેમાન કહો, એના ભેદ નથી એમ કહ્યું.
મધ્ય યુગના અંધકારમાંથી બહાર નીકળી વર્તમાન ભારતને ઉદય થયે છે ત્યારે જે મહાપુરુષોએ તે ઉપકાળની આગેવાની લીધી તેમનામાં પણ આ ઉદાર ધર્મવૃત્તિ પ્રમુખ હતી. રાજા રામમોહન રાય આ ઉદયકાળના પ્રણેતા લેખાય. વેદાંત, ઈસ્લામ અને ખ્રિસ્તી ધર્મ, ત્રણેની તેમના ઉપર ઊંડી અસર હતી. સંસ્કૃત, અરેબિક, ફારસીના તેઓ અભ્યાસી હતા. અન્ય ધર્મોને અભ્યાસ કર્યો છતાં સ્વધર્મ રિથર રહ્યા અને બ્રહ્મોસમાજની સ્થાપના કરી. એક રીતે ભારતની ઊગતી પેઢી અને તે વખતના શિક્ષિત વર્ગને હિન્દુ ધર્મ પ્રત્યે વિશ્વાસ જાગ્રત રાખી, અન્ય ધર્મોની અસરમાંથી બચાવ્યા. પશ્ચિમ હિન્દડ્યાં પ્રાર્થનાસમાજે તે કામ કર્યું. રામકૃષ્ણ પરમહંસે બીજી રીતે, સ્વાનુભવ અને પિતાની જીવનસાધનાથી, ભારતીય સંસ્કૃતિને પ્રભાવ બતાવ્યું. તેમણે પોતે ઈસ્લામ તથા ખ્રિસ્તી ધર્મને અંગત અનુભવ કરી ભારતીય જીવનસાધનાની શ્રેષ્ઠતા બતાવી અને સર્વધર્મસમભાવ કેળવ્યા. તેમણે કહ્યું છે કે મંદિરમાં પ્રવેશવાના અનેક માર્ગો હોય છે. કોઈ વ્યદ્વારથી આવે, કોઈ બારી વાટે આવે, તે કઈ પાછળથી આવે. છેવટે ઈશ્વર સમીપે ઊભા રહી પ્રાર્થના કરે. ઈશ્વર પાસે પહોંચવાના અનેક માર્ગો હેય. મારે જે માગ શ્રેષ્ઠ છે અને તે એક જ ભાગ છે તેવું અભિમાન, અજ્ઞાન અને દુરાગ્રહ સેવવાં એ ધર્મનું લક્ષણ નથી. સ્વામી વિવેકાનંદે આ ઉપદેશને ભારતભરમાં અને દુનિયામાં ફેલાવ્યો.

Page #39

તત્ત્વવિચાર અને અભિવંદના
- ભારતીય સંસ્કૃતિની સર્વધર્મસમભાવની આ લાક્ષણિક્તા કાયમ રહી છે. ગાંધીજીએ તેને જુદી રીતે જીવી બતાવી. આફ્રિકામાં ખ્રિસ્તી મિશનરીઓનું જીવન જોઈને એમને એક સમયે એમ થયું કે સાચે ધર્મ આ જ છે. અને ખ્રિસ્તી મિશનરીઓ તેમના આત્માની ચિંતા કરવા લાગ્યા ત્યારે પિતાને ધર્મ-હિન્દુ ધર્મ સમજવા તેમણે પ્રયત્ન કર્યો. તેમાં પરિણામે તેમણે જોયું કે હિન્દુ ધર્મમાં અનેક અનિષ્ટો છે; અસ્પૃશ્યતા જેવું કલંકે છે; છતાં તેમને આ માને સંતોષ થાય એવાં પણ બધાં તો હિન્દુ ધર્મમાં છે અને આધ્યાત્મિક ઉન્નતિ માટે ધર્માન્તરની કઈ જરૂર નથી. હિન્દુ ધર્મમાં વીતાને કોગ છે, ભાગવતને ભક્તિયોગ છે, ઉપનિષદોને જ્ઞાનયોગ છે. તેમને સર્વ ધર્મો પ્રત્યે ઊંડે સમભાવ હતા. તેમના આશ્રમજીવન દરમ્યાન સર્વધર્મ સમભાવને એક વ્રત તરીકે તેમણે સ્વીકાર્યું હતું. સર્વ ધર્મોની પ્રાર્થના થાય છતાં પિત સનાતની હિન્દુ છે એમ જ કહેતા. સર્વધર્મ સમભાવ કેળવવા સ્વધર્મ છોડવાની જરૂર નથી, પણ મતાગ્રહ છોડવાની. ખાસ ચીજ છે. ગાંધીજીને કોઈએ પૂછયું હતું કે, હિન્દુ ધર્મમાં એવી કઈ ખાસ ચીજ છે, સુંદરતા છે કે જે કારણે હિંદુ એ ધર્મને જ વળગી રહે ? તેના જવાબમાં ગાંધીજીએ કહ્યું છે, કે ધર્મને સંબંધ પતિ-પત્નીના સંબંધ જેવો છે. એકબીજાની ઊણપ નથી જાણતાં એમ નહિ, પણ પરસ્પરની વફાદારીના મૂળમાં કોઈ અકળ અને અતૂટ આંતરિક આકર્ષણ છે–પિતાના ધર્મમાં રહેલી એબો પ્રત્યે આંધળી થવાની જરૂર નથી. પણ પિતાના ધર્મમાં જ જે સુંદરતા છે તે મારા જ ધર્મમાં છે અને બીજા ધર્મમાં નથી એમ માનવું ન જોઈએ. બીજા ધર્મોનું અવલોકન કરીએ ત્યારે, દોષ શોધનાર ટીકાકાર તરીકે નહિ પણ ભક્તની દષ્ટિથી, બીજા ધર્મોમાં પણ મારા ધર્મ જેવી જ સુંદરતા જોવાની આશાએ અને મારા ધર્મમાં નથી એવી કેઈ સુંદરતાઓ બીજાના ધર્મમાં જડી આવે તો તે મારા ધર્મમાં દાખલ કરવાના હેતુએ જ. હિંદુ-મુસ્લિમ-એકતા માટે એમણે પ્રાણ આયે.
આ યુગના એક બીજા અધ્યાત્મયોગી રાજચંદે આ જ હકીકત આ પ્રમાણે કહી છેઃ
એક હોય ત્રણ કાળમાં, પરમારને પંથ પ્રેરે તે પરમાર્થને ને વ્યવહાર સમંતઃ જાતિવેષને ભેદ નહિ, રહ્યો માગ જો હેવા સાધે તે મુક્તિ લહે, એમાં ભેદ ન કોય.” .

Page #40

સર્વધર્મ સમભાવ
૩૧
સર્વધર્મસમભાવના આ સિદ્ધાંતને આપણે બંધારણમાં પણ અગ્રસ્થાન આપ્યું છે. આ રાજ્ય બિનસાંપ્રદાયિક-સેકયુલર' છે તેને અર્થ એમ નથી, કે અધાર્મિક છે, પણ સર્વ ધર્મ પ્રત્યે સમભાવ રાખે છે, કોઈ ધર્મ રાજ્યધર્મ નથી, ધર્મ કે જાતિને કારણે કોઈ નાગરિક પ્રત્યે ભેદભાવભર્યું વર્તન રાખવામાં નહિ આવે અને સર્વ ધર્મના અનુયાયીઓને રાજ્યમાં સમાન હક તથા તક છે. - સવધર્મસમભાવ જેવા મહાન સિદ્ધાંતને સ્થાને દુર્ભાગ્ય વર્તમાનકાળે આપણું જીવનમાં સર્વધર્મ–અભાવ જેવી સ્થિતિ પ્રવર્તે છે. જીવનનાં નૈતિક અને આધ્યમિક મૂલ્યો પ્રત્યે અશ્રદ્ધા છે અને જીવનનૌકા સુકાનરહિત અથડાય છે. સર્વ ધર્મ પ્રત્યે શ્રદ્ધા ન હોય તેને સર્વધર્મસમભાવ પણ ન હોય. સાચા ધર્મને પિછાણે તે જ સર્વધર્મને જીવનમાં ઉતારી શકે અને અન્ય ધર્મો પ્રત્યે આદર કેળવી શકે. •
૧-૧-૯૮

Page #41

(9
વિધાયક અહિંસા
અહિંસાને બે વિભાગમાં વહેંચી શકાય ? એક છે વિધાયક અહિંસા અર્થાત positive અહિંસા, અને બીજી છે નિષેધાત્મક અર્થાત. negative અહિંસા. આ પૈકી વિધાયક અહિંસાનું મહત્વ વિશેષ છે. અહિંસાની વાત આવે છે ત્યાં જેને પોતાને અહિંસાના ઈજારદાર તરીકે માને છે. એ ખરું છે કે અન્ય ધર્મની અપેક્ષાએ જૈન ધર્મમાં અહિંસા અંગે વધુ છણાવટ છે, અને નાનામાં નાની સૂક્ષમ અહિંસા પ્રતિ જૈન ધર્મમાં કાળજી રાખવામાં આવી છે. છતાં એ કબૂલવું જોઈશે કે જેને જેટલા પ્રમાણમાં જૈન ધર્મની અહિંસા માટે ગર્વ અનુભવે છે તેટલા પ્રમાણમાં આચરણ કરતા નથી. જેનેએ નકારાત્મક અહિંસા જેટલા પ્રમાણમાં અપનાવી છે તેટલા પ્રચાણમાં વિધાયક અહિંસા પ્રત્યે લક્ષ આપેલ નથી, એમ કહીએ તે ખોટું નથી.
અહિંસા અંગે નિરૂપણ કરવા કરતાં તેની પ્રસ્તાવના કરવી એ વધુ યોગ્ય થશે, તેથી અહિંસાના વિષયમાં કઈ કઈ ગૂંચવણ છે, કયા કયા કોયડાઓ ઉદ્દભવે છે તે જોઈએ. આજના યુગમાં અહિંસાને સમજવાને તેમજ આચરવાને કોઈએ વધુમાં વધુ પ્રયત્ન કર્યો હોય તો તે પૂ. ગાંધીજીએ. તેમણે આ યુગમાં અહિંસા અંગે વ્યાપક દષ્ટિએ વિચાર કરેલ છે. જેમ જેમ માણસ અહિંસા અંગે વધુ વિચાર થાય છે અને તેનું સૂકમપણે પાલન કરવા પ્રયત્નશીલ બને છે તેમ તેમ તેની પાસે અનેક ગૂંચવણ ઊભી થાય છે. મહાત્માજીને પણ તેમ જ થયું. ૧૯૪૩માં અન્નસંકટ સમયે તેમણે માંસાહારીએને વધુ માછલીઓ ખાવાનું અને અન્યને ઓછો ઉપયોગ કરવાનું સૂચન કર્યું ત્યારે જેમાં ખળભળાટ થયો હતો. તેમણે કૂતરાને અને વાછરડાને મારવાનું કહ્યું તેમજ ખેતીના પાકને બગાડતા વાંદરાઓને મારવાનું કહ્યું ત્યારે પણ જેને મૂંઝવણમાં પડી ગયા હતા, કે આ ગાંધીજીની અહિંસા કેવા પ્રકારની છે ? તેમનું આ સૂચન વાજબી હતું કે ગેરવાજબી હતું તે અંગે અનેક ગૂંચ ઊભી થતી જાય છે અને તેને ઉકેલ તે તે પોતાના જ્ઞાન અને

Page #42

વિધાયક અહિંસા
અનુભવને આધારે કરતા જાય છે. તે ઉકેલ અન્યને યોગ્ય લાગે અગર ન પણ લાગે. તેથી જ ગાંધીજીએ કહ્યું કે “my non-violence is my own.” (મારી અહિંસા એ મારી જ છે). તે સમયે મેં અહિંસા અંગે ઠીક ઠીક વિચાર કરેલો અને “પ્રબુદ્ધ જૈન” માં પણ આ પ્રશ્ન અંગે બે-ચાર લેખ લખેલા. હકીકત એ છે કે અહિંસાના પ્રશ્નો ઉકેલ વાદવિવાદથી આવી શકે નહિ. તર્કથી તે ઉકેલી શકાય નહિ, તેને ઉકેલ અનુભવથી જ આવી શકે. એકલી તકશક્તિનો ઉપયોગ કરવામાં તો કોઈ કોઈ પ્રસંગે એવી અહિંસા અનર્થકારી નીવડે છે, તેથી જ અહિંસાની વિચારણામાં વિવેકને અગત્યનું સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે.
એક બાજુ હિંસામય વાતાવરણ પ્રવર્તે છે. Survival of the fittest જેવા સિદ્ધાન્તોને પ્રચાર થઈ રહેલ છે. નીવો નીવસ્ય નીવનમ્ જેવા સિદ્ધાન્ત પ્રચલિત છે. આવા હિંસામય જગતમાં જેમણે અહિંસાની શોધ કરી છે તેમને કોટિ વંદન ઘટે છે. ડગલે ને પગલે હિંસા રહી છે. બોલવું, ચાલવું વગેરે જીવનની દરેક ક્રિયામાં હિંસા સમાયેલી છે. આમ છતાં હિંસા એ ધર્મ નથી, ધમ તે અહિંસામય જીવનમાં જ રહે છે, તેથી જ અહિંસાને પરમ ધમ કહેલ છે. •
- દરેક માણસને સુખ જોઈએ છે; દુઃખ કેઈને પસંદ નથી; માટે આપણે સુખ જોઈતું હોય તો આપણે બીજાને દુઃખ આપવું જોઈએ નહિ. આ થયો અહિંસાને મૂળ પાયો. પરંતુ પ્રશ્ન એ થાય છે કે સુખ કોને કહેવું ? દુઃખ કેને માનવું છે દરેક માનવી એમ કહે છે કે હું ઈરાદાપૂર્વક કોઈને દુઃખી કરતી નથી. છતાં આજે વ્યાપક રીતે આપણે ઘણને દુઃખી કરી રહ્યાં હોઈએ છીએ. આનું કારણ એ છે કે સુખ અને દુઃખની દરેકની વ્યાખ્યા જુદી જુદી હેય છેખરું સુખ તે તેને કહેવાય જે કદી દુઃખમાં પરિણમે નહિ, અથવા જેનું પરિણામ દુઃખમય ન હોય. ખરું સુખ તો હંમેશાં સુખ જ રહે છે. કેટલુંક સુખ એવું છે કે પહેલાં સુખ લાગે છે, પરંતુ પરિણામ દુઃખમય આવે છે. ભોગ ભોગવવા પહેલાં તે સારા લાગે પરંતુ તેનું પરિણામ રોગમાં આવે છે. તેથી જ કહ્યું છે કે “ભોગે રોગ ભયં.” આને ખરું સુખ કહેવાય નહિ. પરિગ્રહ. આમ તો સારો લાગે છે, પરંતુ તે અંતે પિતાને માટે અને બીજાને માટે દુ:ખમય નીવડે છે, એટલે પરિગ્રહમાં પણ ખરું સુખ નથી. ખરું સુખ તે “ ત. અ. ૩

Page #43

૩૪
તત્ત્વવિચાર અને અભિવ’દના
તને જ કહી શકાય કે જે કદી પોતાને માટે અથવા પારકાંતે માટે દુઃખમાં પરિમે નહિ. આવું સુખ મળે તેવી પ્રવૃત્તિ દરેકે કરવી જોઈએ.
આ અંગે એક બીજી બાબત પણ વિચારવાની રહે છે. જીવન એ હિં’સાથી ભરેલું છે. હિંસા તા હાલતાંચાલતાં કરવી જ પડે છે, તા પછી અહિ ંસાત્રતધારી જીવી કેવી રીતે શકે ? આ એક પ્રશ્ન છે. આ પ્રશ્નના ઉકેલ એ છે કે ઓછામાં ઓછી હિંસા વડે જીવવું તે જ ઉત્તમ જીવન છે.અતિવાય – inevitable હિંસા – જેના વિના ચાલે નહિ તેટલી જ હિંસા અને ત પણ વિવેકપૂર્વક કરવી જોઇએ. આ પ્રશ્નમાં પણ જેમ જેમ ઊંડા ઊતરતાં જઈશું તેમ તેમ ગૂંચવણ તા ઊભી થવાની જ, પરંતુ તેના ઉકેલ દરેકે પોતાની શક્તિ અને અનુભવ મુજખ કરવાના રહે છે. અનિવાય હિંસા કાને કહેવી ? - એ પ્રશ્ન અહિં ́સક માનવી પાસે ખડા થવાને! જ. ગાંધીજીએ કૂતરાને મારી નાખવાની સલાહ આપી હતી, ત્યારે પણ તે કહેતા હતા કે અહિંસાની દિષ્ટ નજર સમક્ષ રાખીને જ મેં આ સલાહ આપી છે. કૂતરાને મારી નાખવાનું હું કહું છું તે તેના હિતમાં જ છે. ધૃતરા રિબાઈને મરે તેના કરતાં તેનો અંત આવે તે વધારે સારું છે. તના પ્રત્યેના દ્વેષથી નાહ, પણ પ્રેમથી હું સલાહ આપું છું. આ પ્રમાણે ગાંધીજીએ પાતાના સૂચનને અહિંસાની દૃષ્ટિએ વાજબી ઠરાવવા પ્રયત્ન કરેલેા. ખીજી બાજુ વાંદરાઓને મારી નાખવાની સલાહ વાંદરાઓના હિતમાં નહેાતી, તે સલાહ તા ખેતીને ખચાવવા માટે હતી. તેમાં સ્વાર્થ ભાવના હતી. તા પછી તે સૂચતંને અહિંસક કહી શકાય જુ કેમ ? આ બધી ગૂંચો છે, અને તેને ઉકેલ તર્કથી લાવી શકાય નહિ. અનુભવ અને વિવેકથી જ તેને ઉકેલ આવી શકે. દરેક વ્યક્તિએ પેાતાને માટે નક્કી કરવાનુ` છે કે પોતાનું સ્થાન જોઈને, અનિવાર્ય હિંસા પાત તે ગણશે. માણસ પોતાની જાતને છેતરવામાં જેટલા પાવરધા છે તેટલા પાવરધા બીજા કશામાં નહિ હોય, આમ છતાં દરેક માણસ જો પોતાના અંતરાત્માના અવાજને સાંભળે તા તે પોતાની જાતને છેતરતાં અટકે. માનવી ભણેલ હોય કે અભણુ, દરેકને અંતરાત્મા કહે છે કે આ કરવું હિતકર છે અને આ કરવું હિતકર નથી. માનવીની દરેક પ્રવૃત્તિ વખતે અતરાત્માના અવાજ પાકાર કરે છે, પરંતુ જ્યારે સ્વાર્થીનું પ્રાબલ્ય વધે છે ત્યારે માનવી પાતાની જાતને છેતરીને પણ કહે છે કે આ સજોગામાં મારે આમ કર્યા વગર છૂટકો નથી. મારી જગ્યાએ બીજો હાત તા તે પણ આમ જ કરત. આ સંજોગે!માં ખીજો કાઈ રસ્તા નથી. આ રીતે માનવી પેાતાની જાતને વાજબી ઠરાવવા મથે છે.

Page #44

વિધાયક અહિંસા
૩૫
પિતાની જીતને છેતરવાની કળા માનવીએ ઘણી વિકસાવેલ છે, અને તે જ કારણે બધી ગૂંચો ઉદ્દભવી છે.
આ બાબતમાં વધુ વિચાર કરીએ. અહિંસાનું સ્વરૂપ ઉપર કહ્યું તેમ પિતાને દુઃખ ન થવું જોઈએ તેમજ પોતાના વર્તનથી બીજાને દુઃખ થવું ન જોઈએ તે છે. આ પ્રશ્નમાં જરા વધુ ઊંડા ઊતરીએ. હું ઈલૅન્ડમાં રહેતા હેઉં. મારી પાસે ૫,૦૦૦ પાઉન્ડ હોય. તે હું બર્માની એક ખાણના શેરોમાં રોકું. હું મારી જાતને મનાવું કે આ રીતે વ્યાજ મેળવવું એ અહિંસક છે, કેમ કે મારે કઈ આરંભસમારંભ તેમાં કરવાનો નથી. બેઠાં બેઠાં ૬ ટકા વ્યાજ મેળવવામાં શો વાંધો ? સ્વાર્થની દષ્ટિએ હું મારી જાતને આ રીતે મનાવું, પરંતુ હું જે ઊંડે ઊતરું તે મારી સમક્ષ અનેક ગૂંચો ઉદ્દભવવાની. તે ખાણમાં મજૂરોની શી સ્થિતિ થાય છે ? મને જે વ્યાજ મળે છે તે કેવી રીતે મળે છે ? મજરે, પાસેથી કેટલું કામ લેવામાં આવે છે ? તેમની સ્થિતિ કેવી કફોડી થાય છે? તમના લેહીને આ પસે નથી ને ? એ વ્યાજ આપવામાં લાખ માણસોને પિતાનું શરીર નિચોવવું પડે છે તેને ખ્યાલ કદી આવે છે ? આ બધી અહિંસાની ગૂંચો છે અને જેઓ સાચી રીતે અહિંસા પાળવા માગતા હેયે તેમણે વિવેકપૂર્વક આ બધી બાબતોમાં ઊંડા ઊતરવું જોઈએ અને તે ગૂંચે ઉકેલવા પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. •
અહિંસાને જે મૂળભૂત પાયો છે તે અંગે વાત કરી. હવે બીજી બાબત વિચારીએ. આ જગતમાં સત્ય છે અને અસત્ય પણ છે. વેરઝેર છે અને પ્રેમ પણ છે. હિંસા છે અને અહિંસા છે. માણસમાં બે જાતના ગુણ છે. આ સંસાર આ બે જાતની વિષમતાથી ચાલે છે. આ જગત દ્વોથી ભરેલું છે, છતાં જગત ટકેલું છે. સત્ય પર, નાહ કે અસત્ય પર સત્ય જેવી વસ્તુ આ દુનિયામાં ન હોય તે ક્ષણ પણ જગત ટકી શકે નહિ. માનવમાં એકલાં હિંસા, ક્રોધ, વેર-ઝેર ભરેલાં હોય અને દયા, અનુકંપા, પ્રેમ, અહિંસા ન હોય તે ઘડીભર પણ જગત ટકી શકે નહિ. એટલે દુનિયાને જે ટકાવવી હોય તો જે ધર્મ છે તેનું જેટલા પ્રમાણમાં આચરણ થાય તેટલા પ્રમાણમાં જ દુનિયા પ્રગતિ સાધી શકે. જ્યારે બોદબાકી, ગુણાકાર કરવાનો વખત આવે ત્યારે દરેકે વિચારવું ઘટે કે મેં જગતમાં અહિંસા–સત્ય વધાર્યો છે કે ઘટાડ્યાં છે? મેં મારા જીવનથી અહિંસામાં વધારે કરેલ છે કે વેરઝેરમાં વધારો કરેલ છે ? ખરા જીવનનું આ જ માપ છે, આ જ પારાશીશી છે.
છે.

Page #45

તત્ત્વવિચાર અને અભિવાદના ટૂંકમાં અહિંસા અંગે મેં બે વાત કરી. એક તે દરેક વ્યક્તિને સુખ જોઈએ છીએ, દુઃખ જોઈતું નથી, માટે શાશ્વત સુખ મળે અને તેથી બીજાને દુઃખ ન ઊપજે તેવું વર્તન કરે. બીજું, જગત સત્ય અને અહિંસા પર નિર્ભર છે, અસત્ય કે હિંસા પર નહિ. આ બેની પ્રતીતિ થાય તે અહિંસામય જીવન ગણાય અને જીવન સફળ થયું ગણાય.
એક વખત એવી માન્યતા હતી કે અહિંસા યુદ્ધક્ષેત્રે ન ચાલે; રાજનીતિમાં તે કામ ન આવે; વ્યવહારમાં તેનું પાલન કરવા જઈએ તે ભૂખે મરવાને વખત આવે, ધર્મ તે ઉપાશ્રય, દેરાસર કે ધર્મસ્થાનકમાં જ આચરવાની વસ્તુ છે. સામાન્યપણે આ માન્યતા હતી. પરંતુ પૂજ્ય મહાત્માજીએ રાજકારણમાં અહિંસાને સફળ પ્રયોગ કરીને બતાવી આપ્યું કે જીવનની દરેકેદરેક પ્રવૃત્તિમાં અહિંસામય આચરણને સ્થાન છે. પૂ. ગાંધીજીએ બીજી વસ્તુ પણ આપણી સમક્ષ પોતાના આચરણથી રજૂ કરી છે, તે છે અહિંસાનું વિધાયક સ્વરૂપ. આપણે બહુ બહુ તો નિષેધાત્મક અહિંસામાં આગળ વધ્યા હતા. પરંતુ વિધાયક અહિંસા પ્રતિ ઉપેક્ષા સેવી હતી. ગાંધીજીએ વિધાયક અહિંસાને પ્રયોગ દરેક ક્ષેત્રે કરી બતાવ્યો. આખલીમાં થયેલા હત્યાકાંડની વચ્ચે તેઓ એકલા જઈને વસ્યા, સુહરાવરદીએ પોલીસરક્ષણ આપવા માંડયું તેની પણ તેમણે ના પાડી, પિતાના અંગત કાર્યકરોને પણ સાથે ન રાખ્યા અને કોમી દ્વેષની આગમાં એકલા રહ્યા. એ બનાવ અહિંસાના પ્રયોગની ઉત્કટતા તથા સફળતાનું અનુપમ દષ્ટાંત છે. ને આખલીમાં તેમણે આણેલ હૃદયપલટ વિધાયક અહિંસાનું સાકાર સ્વરૂપ છે. હિંદના ભાગલા થયા અને ૫૦ લાખ શીખે દિલ્હીમાં એકઠા થયા. બધા કેમી હૈષની આગથી સળગી ઊઠયા હતા, તે સમયે ગાંધીજીએ ચાર મહિના દિલ્હીમાં રહીને જે કાર્ય કરેલ તે બતાવે છે કે અહિંસક વ્યક્તિ દ્વેષને પ્રેમમાં પલટાવી શકે છેદેશના અગ્નિને પ્રેમના પાણી વડે બુઝાવી શકે છે. ગાંધીજી વૈષ્ણવકુળમાં જન્મ્યા હતા એ ખરું, પરંતુ વાસ્તવિક રીતે તેમણે જૈન સિદ્ધાન્તને જ પ્રચાર કરેલ છે. જો તેઓ જન્મ જૈન હોત તે તેમના પર આરોપ આવત કે તમે જૈન ધર્મને જ પ્રચાર કરી રહ્યા છે ! ગાંધીજીની અહિંસા કેટલી સૂક્ષ્મ હતી તેને એક દાખલો શ્રી મહાદેવભાઈએ ધપોથીમાં લખ્યું છે. આગાખાન મહેલમાં મહાત્મા માટે લીંબુને રસ નાખેલ ગરમ પાણી ઉઘાડું પડયું હતું. તેમણે તુરત જ તે પર ઝીણું કપડું ઢાંક્યું, જીવ ન હણાય તે માટે. આ રીતે ગાંધીજીની દરેક પ્રવૃત્તિમાં અહિંસાનું પાલન નજરે પડે છે.

Page #46

વિધાયક અહિંસા
૩૭
અહિંસાનું પાલન સાચી રીતે થાય તે વ્યક્તિ કેટલા પ્રમાણમાં આગળ વધે છે તેને એક બીજો દાખલો આપુંઃ
શ્રી રામકૃષ્ણ પરમહંસ કાલીપૂજક અને માંસાહારી હતા. છેવટ તેમની અહિંસા એટલે સુધી વિકસી કે ફૂલ તેડતાં પણ તેમના હૃદયને વીજળીના આંચકા જેવો આંચકો લાગતા હતા. - અહીં એક વસ્તુને ઉલ્લેખ કરવો જરૂરી છે. જેઓ બીજાને અહિંસાને ઉપદેશ આપે છે તેમણે શિષ્યની લાયકાત જોઈને ઉપદેશ આપવો જોઈએ. લાયકાત વિના સૂક્રમમાં સૂક્ષ્મ અહિંસાની વાત કદાચ અનર્થકારી નીવડે. શિષ્યની લાયકાત પારખવાની જે ગુરુમાં શક્તિ ન હોય તે ગુરુ થવાને લાયક ન કહેવાય. - એક સાસુએ મહારાજ પાસે બાધા લીધી કે મારે કોઈની સુવાવડ ન કરવી. પોતાના દીકરાની વહુને સુવાવડ આવી, ત્યારે કહે કે મેં તે સુવાવડ કરવાની બાધા લીધી છે ! દીકરાને પરણાવ અને સુવાવડ કરવાની બાધા લેવી એ કેટલું બધું પરસ્પરવિરોધી છે! એક વખત કેટલાક રેંટિયો કાંતવાની બાધા લેવા લાગ્યા હતા. એ કારણે કે તેથી વાઉકાયના જીવ હણાય છે. તે પછી લૂગડાં પહેરવાની બાધા શા માટે ન લેવી? આમાં પૂરતી સમજણનો અભાવ
છે. આવા પ્રસંગે બાધા આપનાર અને બાધા લેનારે વિવેક જાળવવો જરૂરી ' છે. તેથી જ અહિંસામાં વિવેકને મુખ્ય સ્થાન આપવામાં આવેલ છે. - અહિંસા એટલે કોઈની હિંસા ન કરવી. આ છે અહિંસાનું નિષેધાત્મક
સ્વરૂપ. કોઈ જીવને બચાવો એ છે અહિંસાનું વિધાયક સ્વરૂપ. પરંતુ આપણું અમુક વર્ગમાં એવી માન્યતા પ્રવર્તે છે કે કોઈ જીવને મારવો નહીં તેમાં અહિંસા છે, પરંતુ કોઈ જીવને બચાવ તેમાં અહિંસા નથી. કોઈ જીવ પાણીથી ટળવળ હોય અને તમે તેને પાણી આપ, કોઈ જીવ ભૂખે મરતે હોય અને તમે તેને અન્ન આપે, તો તેમાં અહિંસા નથી. તમે પાણી આપ્યું તે પાણીમાં અસંખ્ય જીવો હતા. તે જીવો હણાયા, એટલે તેમાં દયા નથી. આ કઈ જાતની માન્યતા છે તે સમજવાની મારી તાકાત નથી ! આના સમર્થનમાં એક દષ્ટાંત આપવામાં આવે છે. એક શેઠને છ દીકરા હતા. ઈયે દીકરાને ફાંસીની સજા રાજાએ ફરમાવી. તે સમયે શેઠ બહારગામ હતા. તેમણે આવીને રાજાને અપીલ કરી કે મારા છ દીકરાને ફાંસીની સજા આપશો તે. હું નિવશ જઈશ. રાજાએ કહ્યું કે તમે કહો તો એકને ફાંસી આપવામાં

Page #47

તત્ત્વવિચાર અને અભિનંદના
નહિ આવે. શેઠ વિચારમાં પડ્યા કે મારે કોને બચાવવો? તેને મન છે દીકરા સરખા હતા. છ દીકરા એટલે છકાયના જીવો. આ છકાયના જીવોમાંથી કોને બચાવવા અને કોને મરવા દેવા ? આ છે તર્કશક્તિની દલીલ. વિવેક વિનાની તર્કશક્તિ કેટલે ખોટે ભાગે લઈ જાય છે તેનું આ દષ્ટાંત છે.
આ તર્કશક્તિ આથી પણ આગળ વધે છે. દરેક જીવ પોતે પોતાની આવરદા પ્રમાણે જીવે છે, અને આવરદા પૂરી થાય ત્યારે મરે છે. આમાં કોણ કોને બચાવે? કોઈ કોઈને બચાવી શકે તે વાત જ ખોટી છે. આ પ્રમાણે આ તર્કશક્તિ માનવીને ઊંધે રસ્તે દોરી જાય છે, પરંતુ આપણે વધુ ઊંડા ઊતરીશું તે આ વિચારસરણીમાં ભૂલ ક્યાં છે તે માલૂમ પડી આવશે, જે દરેક વ્યક્તિ આ પ્રમાણે વિચારે અને પાણીથી ટળવળતી વ્યક્તિને પાણી ન આપે, ભૂખે મરતી વ્યક્તિને અન્ન ન આપે, તો પછી આપણા હૃદયમાં જે અનુકંપાનું, દયાનું ઝરણું વહે છે તે સુકાઈ જશે, તેનું શું ? દયા, અનુકંપા, પ્રેમ-એ અહિંસાને સાકાર સ્વરૂપ છે. એ ઝરણાને સુકાવી દેનારે ઉપદેશ અહિંસાને નાશ કરવા સમાન છે.
આ તર્કશક્તિ આથી પણ આગળ વધેલી છે. તે કહે છે કે આ તો બધાં સાંસારિક કામો છે. તેમાં આત્મધર્મ નથી. આત્મધર્મ અને સાંસારિક ધર્મ જુદા જુદા છે. આનું સમર્થન કરતાં તેઓ કહે છે, કે તમે ભાગમય જીવન જીવી રહ્યા છે અને તેથી તમે ઇચ્છા છે કે બીજાં પણ તેવું જીવન જીવે. તેમાં તમારા સ્વાર્થ છે. દાખલા તરીકે, એક ગરીબ બાઈને પ્રસૂતિની પીડા છે. ગામમાં સુવાવડનું સાધન નથી. તમે સાધનસંપન્ન છે, તેથી તમે ટેકસી લઈ આવ્યા અને નજીકના શહેરમાં તમે તેને હોસ્પિટલમાં લઈ ગયા. તે બાઈને સુખરૂપ પ્રસૂતિ થઈ. કહે છે કે આ બાઈ પ્રતિ તમે અનુકંપા બતાવી તેમાં ધર્મ નથી, તે તે સાંસારિક કાર્ય છે.
આ દલીલના જવાબમાં તમે જે એમ કહે કે “તેમાં મારે કંઈ સ્વાર્થ ન હતા. તે બાઈ મારી સગી નથી. મેં તે માત્ર અનુકંપાથી જ કરેલ છે.’ તે તે દલીલો તમને જવાબ આપવામાં આવશે, કે તે બાઈ સાથે તમને પૂર્વભવમાં સંબંધ હશે અને તેથી તમને તે બાઈ માટે કંઈક કરવાની લાગણી થઈ આવી. કદાચિત પૂર્વભવના સંબંધને કારણે આમ ન બન્યું હોય તે તમને આ બાઈ પ્રતિ રાગ જમ્યો અને તેથી તમે તે કાર્ય કર્યું, પરંતુ તેમાં આત્મધર્મ નથી, એમ કહેશે.

Page #48

વિધાયક અહિંસા
૩૯ આ રીતે આ વર્ગ આત્મધર્મ અને સાંસારિક ધર્મને સર્વથા જુદા પાડે છે. આ રીતે વર્ગીકરણ કરીને, તેઓ કહે છે કે સંસારમાં રહીને તમે ધમ કરી શકે નહિ, એટલે કાં તે સંસારમાં રહે અગર તે ત્યાગી બને ! પરંતુ વાસ્તવિક રીતે જોઈએ તે આ માન્યતા બરાબર નથી. પૂ. મહાત્માજીએ પણ બતાવી આપ્યું છે કે સંસાર જુદો અને ધર્મ જુદો એ માન્યતા બરાબર નથી. સંસારમાં રહીને ધર્મમય જીવન જીવી શકાય છે, અને જીવવું જોઈએ. માનવી હિમાલયની ગુફામાં જઈને બેસે, પરંતુ જે તેનું મન ચંચળ હશે તે તે સંસારમાં ભમ્યા કરશે અને જે માનવીને પોતાના મન પર કાબૂ હશે તો સંસારમાં રહીને પણ તે નિલેષપણે રહી શકશે. સંસાર માણસની કસોટીની ભૂમિકા છે. અહિંસાનું આચરણ હવામાં નથી થતું. જીવનમાં પ્રતિક્ષણ તેને અનુભવ થાય છે, અને થવો જોઈએ. અહિંસક જીવનને વિકાસ આવા અનુભવથી જ થાય.
સંસારનો ત્યાગ કરવો અને સર્વથા ત્યાગમય જીવન જીવવું એ બધાં માટે શક્ય નથી, અને અધિકાર ન હોય ત્યાં આ પ્રકારની વાત કરનાર પિતાની ફરજ ચૂકે છે. એમાં એકાન્તદષ્ટિ છે, જ્યારે જૈન ધર્મ અનેકાન્તવાદમાં માને છે. એક વ્યક્તિ પિતા, ભાઈ, પુત્ર વગેરે અનેક સંબંધ ધરાવતા હોય છે. તે વ્યક્તિ બધાની સાથે એક રીતે વર્તે તે અનર્થ થાય. જેવો સંબંધ તે રીત તેણે વર્તવું જોઈએ. આ છે અનેકાન્તદષ્ટિ. તેવી જ રીતે ઉપર મુજબ એકાન્ત ઉપદેશ આપવો તમાં જૈન દષ્ટિ નથી. જૈન દષ્ટિ તે અનેકાન્તવાદની દષ્ટિએ ઉપદેશ આંપવાનું સૂચવે છે. વ્યવહારનય અને નિશ્ચયન મૂકવામાં અનેકાનંદષ્ટિ બાજુએ મૂકવામાં અને એકાન્તદષ્ટિને અપનાવવામાં આવે તો મહાન અનર્થ થાય. તેથી જ શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર કહ્યું છે કે . “ જ્યાં જ્યાં જે જે યોગ્ય છે, ત્યહાં સમજવું તેહ,
ત્યાં ત્યાં તે તે આચરે, આત્માથી જન એહ.” . આ જાતની અનેકાન્તદષ્ટિ, વિશાળ દષ્ટિ જેનામાં હોય તે જ ખરે આત્માથી છે.
૧૫–૯-૫૪

Page #49

અહિંસા પરમો ધર્મ
મનુષ્ય માટે સૌથી અગત્યને પ્રશ્ન તેના આચરણને છે. જ્ઞાનની જિજ્ઞાસા સંતોષવા જીવ શું ? જગત શું ? ઈશ્વર શું ? જગત કોણે અને ક્યારે ઉત્પન્ન કર્યું ? – વગેરે પ્રનાં સમાધાન મેળવવા મનુષ્યની બુદ્ધિ પ્રયત્ન કરતી રહી છે. આ પ્રકના સંતોષકારક જવાબ ન મળે તે પણ મનુષ્ય દુખી થવાને નથી, પણ પિતાનું વર્તન કેવું રાખવું તેને સાચો માર્ગ ન જાણે તે મનુષ્ય જરૂર દુઃખી થવા અને થાય છે. તત્ત્વજ્ઞાનના પ્રશ્ન અણઊકયા રહે તેથી મનુષ્ય દુઃખી થતા નથી, પણ અચારધર્મનું અજ્ઞાન હોય તે સાચું સુખ મળવાનું જ નહિ. ભગવાન બુદ્ધ આ વાત સરસ રીતે સમજાવી છે. કોઈ માણસને વિષમય બાણ વાગ્યું હોય અને વૈદ્યને બોલાવે ત્યારે વિદ્યને એમ પૂછે કે, “આ બાણ કોણે માથું, કેવું હતું વગેરે મને સમજાવે અને પછી સારવાર કરે.” તે આ બધું જ્ઞાન થાય તે પહેલાં જ તેનું મૃત્યુ થાય. તાત્કાલિક જરૂર તે બાણ ખેંચી કાઢી, ઘા રુઝવવાની છે. તેવું જ મનુષ્યનું છે. - અહિંસા આચારધર્મને પ્રશ્ન છે. મનુષ્યનું વર્તન હિંસામય હોય કે અહિંસામય, આચરણમાં સત્ય લેવું જોઈએ કે અસત્ય ચાલે – આને જવાબ રોજિંદા જીવન માટે પ્રત્યેક મનુષ્ય મેળવવાને રહે છે. આ વિષયની એની માન્યતા ઉપર તેનાં અને બીજાંનાં સુખદુઃખને આધાર છે.
ભગવાન મહાવીર, બુદ્ધ અને ક્રાઈસ અને વર્તમાનમાં ટેકસ્ટાય, આબર્ટ સ્વાઈલ્ઝર અને ગાંધીજીએ અહિંસાને આચારધમને પાયે બનાવ્યો છે. પણ દરેકની ભૂમિકા અને અહિંસાને અમલ, કેટલેક દરજજો જુદાં જુદાં છે.
અહિંસા પરમો ધર્મ ખાસ કરીને, જૈન ધર્મનું પ્રધાન લક્ષણ ગણાય છે. અહિંસા શા માટે? જૈન ધર્મમાં તેને જવાબ બે પ્રકાર છે. એક અનુભવની ભૂમિકાને અને બીજે બુદ્ધિને. અનુભવે જોઈએ છીએ કે દરેક જીવ જીવવા ઇરછે છે, કોઈને મરવું ગમતું નથી. દરેકને સુખ જોઈએ છે, કેઈને દુઃખ ગમતું નથી. પતિ સુખ ઇચ્છે તે બીજાને દુઃખ દઈને પિતાને સુખ કેમ મળે ?

Page #50

અહિંસા પરમો ધર્મ બીજાં પણ એવો જ વર્તાવ રાખે તે બધાં દુઃખી થાય. હિંસાથી દુઃખ છે, અહિંસાથી જ સુખ છે, આ સૌને અનુભવ છે.
બુદ્ધિથી વિચાર કરીએ, તે સર્વ જી સમાન છે. જૈન ધર્મની આ પાયાની માન્યતા છે. કીડી અને કીટકથી માંડીને મનુષ્ય સુધીના સર્વ જીવ સમાન છે. પિતાના સુખને માટે બીજાને દુઃખ દેવાને કઈને અધિકાર નથી. આ બંને દષ્ટિએ જૈન ધર્મ અહિંસા પરમો ધર્મ સ્વીકાર્યો છે. દેહની પ્રત્યેક ક્રિયામાં ઓછીવત્તી હિંસા છે. તેથી અહિંસાના શક્ય તેટલા આચરણ માટે જૈન ધર્મ મુખ્યતયા નિવૃત્તિપ્રધાન અને અક્રિયાત્મક રહ્યો છે. જૈન ધર્મ શ્રમણધર્મ રહ્યો છે. ગૃહસ્થ ધર્મનાં વત, અવ્રતે જેને કહે છે તે છે. પણ ધર્મના પૂર્ણ પાલન માટે તેનું લય સંસારત્યાગ છે. આવી અહિંસામાંથી સંયમ અને તપ સ્વાભાવિક પરિણમે છે. ભગોપભેગમાં હિંસા છે. તપથી કર્મક્ષય થાય છે. અહિંસા માટે અપરિગ્રહ અનિવાર્ય છે. પરિગ્રહ મેળવવામાં અને પ્રાપ્ત કરેલ પરિગ્રહને ટકાવવામાં હિંસા રહેલી છે. - ભગવાન બુદ્ધ પણ દુઃખમુક્તિ માટે અહિંસામાર્ગ સ્વીકાર્યો છે. પણ તેમના ઉપદેશમાં સ્થૂળ હિંસા વિરમણ કરતાં, ભાવહિંસા ઉપર વધારે ભાર મૂક્યો છે. વિરત્યાગ, અને મહાયાન માર્ગમાં સક્રિય કરુણા, પ્રધાન સ્વરૂપ લે છે. - ક્રાઇટના ઉપદેશનું પ્રધાન લક્ષણ માનવ પ્રેમ છે. પડોશી સાથે પ્રેમથી વર્તવું એટલું જ નહિ દુશ્મન ઉપર પણ પ્રેમ રાખવો. Love your enemies. Bless. them that curse you. Do good to them that hate you. વળી દુનિયાદારી રાહ એવો છે કે હિંસાને જવાબ હિંસાથી આપો, eye for eye and tooth for tooth. પણ ક્રાઈસ્ટે કહ્યું : Resist not evil- જમણું ગાલે તમાચો મારે તે ડાબે ગાલ ધરો. કેટ માગે તો પણ આપી દો. આ ઉપદેશ ત્યાગને, અપરિગ્રહો છે. આ ટેસ્ટ ક્રાઈસ્ટના આ ઉપદેશને સ્વીકારી પોતાની જીવનસાધના શરૂ કરી અને તેના સમર્થનમાં લખાણ અને ગ્રંથો લખ્યાં, ત્યારે રાજ્ય અને ધર્મના સત્તાધીશે state and church સાથે ભારે સંઘર્ષમાં પડયા. આ ઉપદેશ સાચું જીવનદર્શન હોય તો વર્તમાન રાજકીય, સામાજિક, આર્થિક અને ધાર્મિક વ્યવસ્થા બધી હિંસાનિર્ભર છે અને અધમ છે. Non-resistance to evil-અન્યાય અથવા અનિષ્ટને પ્રતિકાર, શબ્દશઃ પાલન કરતાં, એક અશક્ય પરિસ્થિતિ ઊભી થાય છે. વ્યક્તિગત આચરણ માટે આ માર્ગ

Page #51

તત્ત્વવિચાર અને અભિવંદના
સ્વીકાર્ય કે યોગ્ય હોય તે પણ તેના સામૂહિક આચરણથી અવ્યવસ્થા પરિણમે એમ જણાયું. ટૅસ્ટેય આવા પરિણામથી પૂરા વાકેફ હતા. તેને ઉકેલ તેમની પાસે ન હતા. He remained a spiritual anarchist.
વર્તમાન યુગના બીજા એક સમર્થ ચિંતક છે. આલ્બર્ટ સ્વાઇલ્બરે પણ, કાઈટના ઉપદેશને મધ્યબિંદુ બનાવી, નિતિક આચરણના પાયાના સિદ્ધાંત – fundamental principle of ethical conduct-ની શોધ કરી. તેમણે જે સિદ્ધાંત સ્વીકાર્યો તેને reverence for life-જીવનમાત્ર માટે આદર – કહ્યો. ડે. સ્વાઇઝરની વિચારભૂમિકા લગભગ જૈન ધર્મની છે પણ તેમનું ચિંતન સ્વતંત્ર છે. એ ભૂમિકા છે અનુભવની અને સર્વજીવ-સમાનતાની. દરેક જીવ જીવવા ઇરછે છે. એ છે will no live – જિજીવિષા. જીવવા ઇચ્છતા એક જીવે તરીકે મારે દરેકની જિજીવિષાને આદર કરવો જોઈએ. તેથી કોઈ જીવની ) હિંસા મારાથી થાય નહિ. વળી નાના જીવ અને મેટા જીવ એવો ભેદ પાડવાને મને કેઈ અધિકાર નથી. પોતાના સુખને માટે મનુષ્યતર પ્રાણીસૃષ્ટિને ભગ લેવાને મનુષ્યને અધિકાર નથી. જે વ્યક્તિ નાના જીવની હિંસા કરે તે મોટા જીવની પણ કરશે, કારણ કે એના અંતરમાં ક્રૂરતા રહી છે. કરુણા હોય તે નાનામોટા જીવને ભેદ ન રહે. પણ કુદરત એક ભયંકર સમસ્યા – horrible dilemma – ખડી કરે છે. દેહધારણ માટે કેટલીક હિંસા અનિવાર્ય છેઃ નીવો નવા જીવનમ. આને ઉકેલ સ્વાર્થ ત્યાગ છે, will to live will to love બનાવવી તે. ડે. સ્વાઇઝૂરે પોતાનું દીર્ધ જીવન માનવસેવામાં અર્પણ કર્યું.
ગાંધીજીને આ બધું વારસો મળ્યા હતા. ભારતીય સંસ્કૃતિને – હિંદુ ધર્મ, જૈન ધર્મ અને બૌદ્ધ ધર્મને – તે હેતે જ, પણ ક્રાઈસ્ટને ઉપદેશ અને ટેસ્ટોયનાં લખાણોની અસર પણ તેમના ઉપર ઓછી ન હતી. છતાં ગાંધીજીનું
સ્વતંત્ર ચિંતન પણ છે. અને આપણે જોઈશું કે અહિંસાના આચરણને તેમણે નવું અને વ્યાપક સ્વરૂપ આપ્યું છે, જે જગતના ઈતિહાસમાં એક નવો રાહ છે.
ગાંધીજીને અહિંસા, સત્યના આચરણમાંથી મળી એમ તેમણે કહ્યું છે. તેમણે જીવનભર સત્યના પ્રયોગ કર્યા છે અને એ પ્રયોગો કરતાં કરતાં સત્યમય આચરણ માટે અહિંસા જ માર્ગ છે એમ જેયું. સત્ય અને અહિંસા એક જ સિક્કાની બે બાજુ – two sides of the same coin – છે એમ તેમણે કહ્યું છે. ગાંધીજીએ એમ પણ કહ્યું છે કે અનુભવે દેખાય છે કે દેહને સ્વભાવ હિંસા છે, આત્માને ગુણ અહિંસા છે. દેહ અને આત્મા ભિન્ન છે અને

Page #52

અહિંસા પરમો ધર્મ
૪૩.
આત્માની શાશ્વત મુક્તિ એ જ જેનું લક્ષ્ય છે તેને માટે દેહાધ્યાસ છોડવો એ જે માગ છે. દેહ છે ત્યાં સુધી કેટલીક સ્થળ હિંસા અનિવાર્ય છે, પણ તેને ઓછામાં ઓછી કરવી એ જ પુરુષાર્થ છે. અનિવાર્ય હિંસાની છૂટ હોઈ શકે, હિંસા કોઈ કાળે ધર્મ ન હોય, ધર્મ તો અહિંસા જ છે.
તે પણ ગાંધીજી પહેલાં અહિંસાને વિચાર, મેટે ભાગે વ્યકિતગત આચરણ તરીકે જ થયો છે. સામૂહિક રીતે, સામાજિક, રાજકીય, આર્થિક અને જીવનનાં બધાં જ ક્ષેત્રોમાં અહિંસાનું આચરણ શક્ય છે, જરૂરનું છે અને લોકકલ્યાણને એ જ માર્ગ છે, એવો વિચાર બહુ થયા નથી. બલકે એમ માનવામાં આવ્યું છે કે વ્યકિતગત રીતે અહિંસાનું આચરણ શક્ય છે, તો પણ સામૂહિક રીતે એટલું વ્યાવહારિક નથી. ટેસ્ટયની સામે આ જ પ્રશ્ન આવીને ઊભો રહ્યો હતો. બીજા ધર્મો, જેમણે અહિંસાને આચરણમાં પ્રાધાન્ય આપ્યું છે તેમનામાં પણ વ્યકિતગત આચરણ માટે જ તેનો વિચાર થયો છે. પરિણામે વ્યક્તિગત આચરણ અને સામૂહિક આચરણનાં ધોરણ જુદાં રહ્યાં છે, અને જુદાં હોય એમ માનવામાં આવ્યું છે. વ્યક્તિગત આચરણમાં સત્ય અને અહિંસા સ્વીકારવામાં આવ્યાં, પણ સામૂહિક આચરણમાં તે વ્યવહારુ નથી એમ માન્યું. પરિણામે વ્યાત ખૂન કરે તે પાપ અથવા ગુનો ગણાય, પણ યુદ્ધમાં લાખોને સંહાર થાય તે દેશાભિમાન ગણાય, ગુણ લેખાય, તેની પ્રશંસા થાય. ગાંધીજીને વ્યક્તિગત અને સામૂહિક આચરણ જુદાં જુદાં સ્વીકાર્ય નથી. સત્ય અને અહિંસા આત્માને ગુણ છે. સામૂહિક વ્યવહારમાં જે અસત્ય અને હિંસા આચરે, તે
વ્યક્તિગત આચરણમાં સત્ય અને અહિંસાનું આચરણ કરી શકે તેમ બને નહિ. ગાંધીજીએ બતાવ્યું કે અહિંસાનું આચરણ સામૂહિક રીતે શક્ય છે, એટલું જ નહિં પણ જરૂરનું છે, વ્યાવહારિક છે. Gandhiji was a practical idealist. અલબત્ત, સામૂહિક ક્ષેત્રે અહિંસાનું આચરણ, વ્યક્તિગત જીવનમાં શક્ય છે તેટલી સૂક્ષ્મ રીતે શક્ય નથી. કેટલીક વધારે છૂટ મૂકવી પડે, પણ તેને નેવે ન મુકાય, અશક્ય ન ગણાય. આ પ્રયોગ દુનિયા માટે નવે છે. ગાંધીજીને અહિંસક સમાજનું નિર્માણ કરવું હતું, તેને માર્ગ તેમણે બતાવ્યો છે. તેમને બધે રચનાત્મક કાર્યક્રમ આવા અહિંસક સમાજની રચનાને નકશે છે.
પણ સામૂહિક અહિંસાના આચરણમાં એક મેટી મુસીબત રહેલી છે. . માણસમાં લેભ છે, સ્વાર્થ છે, અશુભ વૃત્તિઓ છે, તેથી અનિષ્ટ આચરણ છે. તેને કેમ પહોંચી વળવું ? દુનિયાએ આજ સુધી એક જ માગ જામ્યો છે.

Page #53

૪૪
તત્ત્વવિચાર અને અભિનંદના
Eye for eye and tooth for tooth – હિંસાને સામને હિંસાથી જ કર્યો છે. અલબત્ત, સમાજવ્યવસ્થામાં હિંસા ઓછી કરવા સ્મૃતિઓ રચાઈ છે, કાયદાઓ થયા છે, પોલીસ છે, લશ્કર છે પણ અંતે બધાને પાયે હિંસા છે. જગતમાં રહેલ અનિષ્ટ - problem of evil -ને પહોંચી વળવાને સર્વથા અહિંસક માગ ગાંધીજીએ પ્રથમ વિચાર્યું છે, અને કરી બતાવ્યો છે. ધર્મોએ, તેનાથી દૂર રહેવાને, સંસારત્યાગ કે સંન્યાસને માગ જોયો છે. ક્રાઇસ્ટે કહ્યું: Resist not evil. ગાંધીજીએ કહ્યું: Resist evil. અનિષ્ટને, અન્યાયને પ્રતિકાર કરે, પણ હિંસાથી કે વેરઝેરથી નહિ, પણ અહિંસાથી, પ્રેમથી, પિત સહન કરીને, બીજાનાં હૃદયને જીતી લઈને. દુનિયા માટે આ નવો માર્ગ છે. અહિંસક સમાજની રચનામાં અન્યાય અને અનિષ્ટને પ્રતિકાર, તેની સાથેના અસહકારથી અને સત્યાગ્રહથી, કરવાને રાહ ગાંધીજીએ જંગતને ચીચો છે.
અહિંસાનું આ નવું અને વ્યાપક સ્વરૂપ એ ગાંધીજીને દુનિયાને સંદેશ છે. વિજ્ઞાને સંહારનાં અકય શસ્ત્રો સજ્ય છે. આપણે ભૌતિકતાની અને ભોગપભોગની સીમાએ પહોંચી રહ્યા છીએ. ત્યારે વિનાશમાંથી બચવા માટે ગાંધીજીને અહિંસા અને સંયમને માર્ગ માનવજાતે વિચારવાનું રહે છે.
૧-૧૦-'૧૮

Page #54

૯
મહામૂલા જીવનમાંથી હું શુ' શીખ્યા ?
જીવન પ્રત્યેની દૃષ્ટિ માણસના અનુભવે પરથી ઘડાય છે. વિવિધતાની દિષ્ટએ મારું જીવન સમૃદ્ધ અને સુખી રહ્યું છે. જીવનનાં ચઢાણ સીધાં રહ્યાં છે. મારું બચપણુ દુ:ખી નહતું, છતાં બહુ સગવડભરેલું પણ ન હતું. એમ. એ., એલએલ. ખી. થયા ત્યાંસુધી ખુરસી, ટેબલ કે ઇલેકિટ્રક લાઈટ ન હતાં, ઊભાં થતાં માથું ભટકાય તેવું છાપરું હતું. કાલબાદેવીથી કૉલેજ સુધી ચાલતા જતા અને ટ્રામના પૈસા ખેંચાવતા હતા. ખીજા નાં પુસ્તકા વાંચીને ખીજ ને શીખવતા. દિવસમાં ચૌદ કલાક વાંચતા. વાંચવાના ખસ નાદ હતા. ફર્સ્ટ કલાસ ફ આવવાની ઇચ્છા રહેતી અને તે આવતા ગયા. ધણી સ્કાલરશિપો મેળવી. તેથી મેં મારું સ્વાસ્થ્ય થાડુ ગુમાવ્યું, પરંતુ મનનું સ્વાસ્થ્ય ગુમાવ્યું નહિ.
હું માનું છું કે માણસનું જીવન ચિંતનશીલ હોવું જોઈએ. જેનું જીવન ચિંંતનશીલ નથી તે પ્રવાહમાં ખીજાની સાથે તણાઈ જાય છે. આમ તા મારા કાઈ ગુરુ નથી, પરંતુ ડોકટર આલ્બર્ટ સ્વાઇત્ઝર અને તેથી વધીને ગાંધીજીના જીવનમાંથી હું ઘણું શીખ્યા છું. ૧૯૨૧ ના દિવસેા હતા. ચિત્તર ંજનદાસ, ગાંધીજી, માતીલાલ નહેરુ જેવાનાં ભાષા સાંભળી હું વિચારમાં પડી જતા. અનેક કોલેજિયા કૉલેજો છેાડતા, પણ મેં મારી રીતે વિચાર કરીને નક્કી કર્યુ કે જો હું કૉલેજ છેાડીશ તા મારું જીવન વેડફાઈ જશે. દેશદાઝ હતી, તે છતાં મને અભ્યાસ છેાડવાનુ ચેાગ્ય લાગ્યું નહિ.
.
માણુસે સ્વત ંત્ર રીતે વિચાર કરતાં થવું જોઈએ. ગાંધીજીએ ઘણી પાયાની વસ્તુ શીખવી તેમાં સૌથી મોટી વાત એ છે કે માણસમાં નીડરતા સાથે અપાર નમ્રતા જોઈએ. અને તેનામાં, ભૂલ થઈ હોય તા તે કબૂલ કરવાની અને પ્રાયશ્ચિત્ત કરવાની શક્તિ જોઈએ.
મારું જીવન વિચારશીલ અને ચિંતનશીલ રહ્યું છે, પણ લાગણીશીલ નથી. હું લાગણીથી ખેંચાઈ જતા નથી. માણસના જીવનમાં ઊર્મિ હાવી જોઈએ, પણ irrational ન હોવી જોઈએ. ગાંધીજીનું જીવન અદ્ભુત હતું છતાં

Page #55

૪૬
તત્ત્વવિચાર અને અભિવંદના
તેમનું મેં અનુકરણ નથી કર્યું. મહાન માણસના જીવનનું પણ અનુકરણ ન કરવું, પરંતુ તેના જીવનમાં જે સાચું લાગ્યું હોય તે આપણું જીવનમાં વણી લેવું. અનુકરણ એ મરણ છે – imitation kills.
મારા એમ. એ.ની પરીક્ષકે પ્રો. હેમ્પટન અને પ્રે. રાનડેએ મને લખ્યું હતું કે છેલ્લાં વીસ વર્ષમાં અમે ફિલોસોફીના વિષયમાં આવા પેપર્સ વાંચ્યાં નથી. તેમણે મને કાગળ લખીને કોલેજમાં લેકચરર થવા કહ્યું. મેં ના કહી, કારણ કે મારે વકીલ થવું હતું. મને પૈસાવાળા ઘણું મોટા લાગતા અને મને પૈસાવાળા થવાને મોહ હતો. હવે તે ઘણા પૈસાવાળાના પરિચયમાં આવ્યો છું, હું પણ ઘણું કમાયે. હવે મને એનો મતું નથી રહ્યો. અલબત્ત, માણસના જીવનમાં અમુક સાધનેની જરૂર છે, તેથી વધારેની જરૂર નથી લેતી. માણસ પોતાની મર્યાદા નક્કી કરી શકે છે. હું માનું છું કે જે માણસનું જીવન સંયમી નથી અને જે જીવનમાં ઊંચા ધોરણના નામે જીવનને વિલાસી બનાવે છે તે સુખી નથી થઈ શકતા.
અનેક સામાજિક સંસ્થાઓમાં કામ કર્યું. લાખો રૂપિયાનાં દાન પ્રેમથી મેળવી શક્યો, કારણ કે લેકને વિશ્વાસ સંપાદન કરી શક્યો. માણસ પોતાનું પ્રેમ અને કરુણાનું જળ જેટલું બીજાં પર સીંચે છે તેટલું જ તે બીજાનું જળ મેળવી શકે છે, અને સુખી બને છે. તેમ ન કરવામાં આવે તે માણસ સુકાયેલા વૃક્ષ જેવો બની જાય છે. જે માણસ સંસારમાં રસ નથી લેતિ કે પિતાનું જ સંભાળવામાં માને છે તે સુખી–ખરેખર સુખી નથી બની શકતે.
પરિણીત જીવન એ માણસની મેટામાં મોટી પ્રયોગશાળા છે. માણસને તેની પત્ની કે નોકર સિવાય બીજું કોઈ વધારે સારી રીતે જાણી શકતું નથી. સારી સહધર્મચારિણી મળવી તે ઘણી મોટી વાત છે. તે એક લેટરી જેવું છે, પણ લગ્ન-વિચ્છેદ એ તેને જવાબ નથી.
જીવનમાં આનંદ મેળવવા ઉચ્ચ સાહિત્યનું વાંચન કરવું જોઈએ. ટાગોર, કાલિદાસ, શેકસપિયર વાંચતાં કેટલો બધે આનંદ આવે છે !
- દરેક માણસના જીવનમાં એક ભરતી આવે છે. આ ભરતીને પારખવાની દષ્ટિ જોઈએ. જીવનમાં આવતી તકને ઝડપવાની પણ તૈયારી જોઈએ. તક આવવી એ સદ્ભાગ્ય છે. તકનો લાભ લેવાની શક્તિ કેળવવી એ પુરુષાર્થ છે. માણસ નિબળ ન ઈએ, તેમજ તેનામાં અભિમાન પણ ન લેવું જોઈએ. Inferiority complex કે superiority complex- કંઈ ન જોઈએ.

Page #56

મહામૂલા જીવનમાંથી હું શું શીખ્યો ?
આ દુનિયામાં ભાતભાતના લોકે છે. એમની વચ્ચે મનની સમતુલા રાખી માણસે જીવન પ્રત્યેની દષ્ટિ કેળવવી જોઈએ. માણસનાં બંધન અને મોક્ષનું કારણ તેની પ્રકૃતિ છે. સંજોગો, પુરુષાર્થ અને પ્રકૃતિ માણસની અભિગમ નક્કી કરે છે. માણસે જાણવું જોઈએ કે તે પોતાની પ્રકૃતિ અને સંજોગો ઉપર વિજય મેળવી શકે છે. માણસે સૌથી મોટી વાત જીવનમાં શીખવાની હેય તે તે તેની નિર્ણય કરવાની શક્તિ છે, કે તેણે ક્યાં જવું છે.
માણસ સફળ થાય ત્યારે દુઃખના દિવસે યાદ કરે છે. તેમાં તેને અહમ પોષાય છે. માણસ દુઃખી હોય ત્યારે ભૂતકાળનું સુખ યાદ કરવામાં દુઃખી થાય છે. માણસે સુખ અને દુઃખમાં સરખું મન રાખી ચિત્ત સ્વસ્થ રાખવું જોઈએ, નુવાદ સમંજીવ અમારામ વાયો
અંતમાં એક વાત કહેવાની. દુનિયામાં હિંસા-અહિંસા, સત્ય-અસત્યના હં ચાલ્યા જ કરે છે. એમાંથી એક જાતની વૃત્તિ મારે ? હું શું કરવાને ? જગત જાય ખાડામાં” –ઊભી થાય છે. પણ માણસે વિચારવું જોઈએ કે મારે ફાળે હિંસાના-અસત્યના પલ્લામાં છે કે અહિંસાના સત્યના પલ્લામાં છે ? માણસ દુનિયા ઉપર સ્વર્ગ તે ન ઉતારી શકે, પણ દુઃખનાં કારણે જરૂર ઓછાં કરી શકે, અને માણસ પોતાના જીવનની સંધ્યાએ એમ કહી શકે કે સત્યના, અહિંસાના પલ્લામાં એક પાંદડી મૂકવાનું મેં કામ કર્યું છે–આવું કંઈક ચિંતને આપણે કરીએ તે. એ એનું જીવનસાફલ્ય છે.
૧-૭૬૮

Page #57

૧૦
ગીતાસંદેશ
કુરુક્ષેત્રના રણમેદાનમાં, પાંડ અને કૌરવોનાં સૈન્ય મળે, ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ અર્જુનને રથ સ્થાપ્યો ત્યારે, અજુને પોતાની સમીપે, લડવાને ઉસુક એવાં પિતાનાં સ્વજને અને વડીલને જોયાં. ગાંડીવ ધનુ, સત્યસાચી, ક્ષત્રિયવીર અજુન, જેણે અનેક યુદ્ધો ખેલાં હતાં અને વિજયે પ્રાપ્ત કર્યા હતા તેને પણ આ દશ્ય જોઈ ઊંડે ખેદ થયો. અતિ દીન ભાવે તેણે ભગવાનને કહ્યું: .
“ગાત્રો ઢીલાં પડે મારાં, મોઢામાં શેષ ઉપજે, કંપારી દેહમાં ઊઠે, રૂંવાડાં થાય છે ખડાં, ગાંડીવ હાથથી છૂટે, વ્યાપે દાહ ત્વચા વિષે,
રહેવાય નહીં ઊભા, જાણે મારું ભમે મને.” આ તે અર્જુનની શારીરિક સ્થિતિ થઈ. માનસિક સ્થિતિ કેવી હતી –
““નથી હું ઈચ્છતો છત, નહીં રાજ્ય નહીં સુખે; રાજ કે ભેગ કે જીવ્યું, અમારે કામનું કશું ? ન ઈચ્છું હણવા આ સૌ, ભલે જાતિ હણાઉં હું, ત્રિલોક રાજ્ય કાજે યે, પૃથ્વી કારણ કેમ ? અહો કેવું મહાપાપ, માંડયું આદરવા અમે, કે રાજ્ય-સુખના લેભે, નીકળ્યા હણવા સગાં.” આમ બેલી રણે પાર્થ ગો બેસી રથાસને,
ધનુષ્યબાણને છોડી, શેક-ઉદ્વેગથી ભર્યો.” આપણને થાય કે અર્જુનને ખરેખર વૈરાગ્ય થયો છે. લેભ છેડી, પૃવીનું તે શું પણ ત્રિલોકનું રાજ્ય પણ જતું કરવા એ તૈયાર થયેલ છે. મહાપાપમાંથી બચવું છે અને બીજાને મારવા તેના કરતાં પિતા હોય તેમાં શ્રેય માને છે. આપણને લાગે કે ભગવાન એને કહેશે, “બહુ સારું, ભાઈ ! આથી વધારે રૂડું શું હોય ?”

Page #58

ગીતાસદ
પણ ભગવાન જાણતા હતા કે આ સાચે વૈરાગ્ય નથી પણ મોહ છે, અને મોહને ધર્મનું સ્વરૂપ આપ્યું છે. ભગવાનને થયું કે કદાચ આ ક્ષણિક વિષાદ હશે. તેથી થોડાં મહેણાં મારીશ તે તેનું ક્ષાત્રતેજ જાગી ઊઠશે. એટલે ભગવાને કહ્યું :
“ક્યાંથી મોહ તને આ ઊપજ્યો વસમે સમે, 'નહિ જે આર્યને શોભે, સ્વર્ગ ને યશને હરે. મા તું કાયર થા, પાર્થ ! તને આ ઘટતું નથી;
હૈયાના દૂબળા ભાવ, છોડી ઉઠ, પરંતપ !” અર્જુન જેવા ક્ષત્રિયને ભગવાન ઊઠીને કાયર, નામર્દ કહે તેથી વધારે ઘા શો હેય? હાકલ કરી, “હદયની દુર્બળતા છોડી, ઊઠ.” પણ અજુનનું દદ ઊંડું હતું. તેણે કહ્યું :
“ વિના હણીને ગુરુઓ મહાત્મા, ભિક્ષા વડે જીવવું તેય સારું; | હણી અમે તે ગુરુ અર્થ વાંછું, લેહભર્યા માણશું ભેગ કે.
સ્વભાવ ભેટો મુજ રાંક ભાવે, ન ધર્મ સૂઝે તમને હું પૂછું;
બે મને નિશ્ચિત છે જેમાં, હું શિષ્ય આ શરણે તમારે. .: સમૃદ્ધ ને શત્રુ વિનાનું રાજ્ય, મળે જગે કે સુરલોકમાં;
તો યે ન દેખું કઈ શેક ટાળે, મારી બધી ઈન્દ્રિય તાવનારે.” ભીખ માગીને નિર્વાહ કરે બહેતર છે, પણ ગુરુજનોની હત્યા કરી, લોહીથી ખરડાયેલ અર્થ અને કામરૂપી ભોગો મારે ભોગવવા નથી. અને ધર્મ-સંમૂઢતઃ કિકતવ્યમૂઢ થયો છે. તેની બુદ્ધિ બહેર મારી ગઈ છે. ભગવાનને એ કહે છે: “નિશ્ચયપૂર્વક મને કહે, મારું શ્રેય શેમાં છે ? તમારે શિષ્ય છું, તમારે શરણે આવ્યો છું. મને માર્ગ બતાવો. મારી બધી ઈન્દ્રિયોને શોષી લેતા આ વિષાદમાંથી હું છૂટી શકતા નથી. પૃથ્વીનું નિષ્ક ટક રાજ્ય મને મળે, કે ઈન્દ્રનું ઇન્દ્રાસન મળે, તે પણ મારો શેક ટળે તેમ નથી. અને પછી, હું તે લડવાને નથી.” એમ કહી મૂગો થઈ એ બેસી ગયો.
ભગવાને, પહેલાં તો, હસતા હેય તેમ, અર્જુનને કહ્યું: “જેને શેક કરવો ન જોઈએ તેને તું શોક કરે છે અને મોટા પંડિત હેય તેમ ડાહી ડાહી વાતે કહે છે: પ્રજ્ઞાવાદાંશ્ચ ભાષ-પણ સત્ય તે જાણતા નથી.” ભગવાન પછી અર્જુનને દેહ અને આત્મા ભિન્ન છે તે સમજાવે છે : “આત્મા મરતો નથી, ત. અ-૪

Page #59

. ૧૦
તત્ત્વવિચાર અને અભિનંદના મારતો નથી, હણતા નથી, હણાતા નથી. અજન્મ, અવ્યય, અવિનાશી, નિત્ય, અજ, અમર, નિશ્ચળ, અચિંત્ય, અવ્યક્ત, નિર્વિકાર છે. જૂનાં વસ્ત્રો તજીને મનુષ્ય નવાં વસ્ત્ર ધારણ કરે, તેમ આત્મા જીર્ણ શરીર તજી દઈ ને અન્ય દેહ પ્રાપ્ત કરે છે. આત્માને આ શાશ્વત જાણું, મૃત્યુને શેક કરવો ન ઘટે. વળી બીજી રીતે વિચારીએ તે..
“જગ્યાનું નિશ્ચયે મૃત્યુ, મૂઆને જન્મ નિશ્ચયે, “
માટે જ ન ટળે તેમાં તેને શેક ઘટે નહિ.” પણ તે શું મનુષ્યવધ કરવામાં પાપ નથી ? આ પ્રશ્નને જવાબ અર્જુનને હજી મળ્યો ન હતો. તેથી, આ તત્વજ્ઞાનથી પણ તેના મનનું સમાધાન થયું નહિ. પણ તે સમજાવે તે પહેલાં ભગવાન ફરીથી તેને તેની ક્ષાત્રધર્મનુંસ્વધર્મનું ભાન કરાવે છે. આ વ્યાવહારિક ધર્મનું આચરણ તેના માટે કર્તવ્ય છે એમ સમજાવે છે. ક્ષત્રિયને માટે રણમાંથી તે ભાગી ગયો એવી અપકીર્તિથી મોટું કલંક બીજુ શું હોય ? આ ધર્મયુદ્ધમાં તું જીતીશ તે પૃથ્વીનું રાજ્ય મળશે અને મૃત્યુ પામીશ તે સ્વગ મળશે. બને રીતે લાભ છે.
હણાયે પામશે સ્વગ, છત્યે ભોગવશે મહી, .
માટે, પાર્થ ! ખડો થા તું, યુદ્ધાથે દઢનિશ્ચયી.” પણ આ ધર્મયુદ્ધ છે તેની જ અજુનને ખાતરી નથી. તે તે માને છે કે લભ થકી આ મહાપાપ કરવા બેઠા છીએ અને તેથી વિનાશ જ સર્જાય છે. - બુદ્ધિનું તત્વજ્ઞાન કે વ્યાવહારિક કર્તવ્યના ઉપદેશથી અર્જુનના મનનું સમાધાન થતું નથી. ત્યારપછી. ભગવાન તેને ગમાર્ગ બતાવે છે અને તે જ ગીતાને મુખ્ય સંદેશ છે. આ યોગમાર્ગને આશ્રય લેવાથી, ભગવાન કહે છે, કર્મબંધન થતું નથી અને આ ધર્મનું યત્કિંચિત પાલન પણ મનુષ્યને મહાભયમાંથી ઉગારી લે છે. આ જ્ઞાન મળ્યા પછી અંતે અર્જુને દઢતાથી પોકારી ઊઠે છે?
नष्टो मोहः स्मृतिलब्धा, त्वत्प्रसादान्मयाऽच्युत । __ स्थितोऽस्मि गतसंदेहः करिष्ये वचनं तव ।।
ટ મોહ, થયું ભાન, તમ અનુગ્રહે, પ્રભો !
થયો છું સ્થિર નિઃશંક, માનીશ તમ શીખને.” અર્જુનને મોહ ટળે છે, એની શંકાનું સમાધાન થયું છે, એ સ્થિરસ્વસ્થ થયો છે અને ભગવાનના કહેવા પ્રમાણે વર્તવા તૈયાર થયેલ છે.

Page #60

ગીતાસંદેશ
• આ યોગમાર્ગ શું છે તે હવે સંક્ષેપમાં જોઈએ. તે પહેલાં થોડું પ્રાસ્તાવિક કહી દઉં. -
આ વિશ્વ અને મનુષ્યજીવન ગૂઢ રહસ્ય છે. મનુષ્ય વિચાર કરતો થયો ત્યારથી આ રહસ્યને પાર પામવા તે પ્રયત્ન કરતો રહ્યો છે. અનેક ઋષિમુનિઓ, સંત અને તત્ત્વજ્ઞોએ, અનુભવ અને બુદ્ધિથી, મનુષ્યજીવનનું અંતિમ લક્ષ્ય બતાવ્યું છે. માણસ શાશ્વત સુખ અને શાંતિની ઝંખના કરતા જ રહ્યો છે. આ અનાદિ અનંત સંસારના પરિભ્રમણમાંથી મુક્તિ મેળવવાની ઉત્કટ ભાવના છતાં, જાણે વધુ ને વધુ તેમાં તે બંધાતા જાય છે. કોઈએ જ્ઞાનમાં મુક્તિ માની, કોઈએ ભક્તિમાં, કેઈએ કર્મકાંડમાં, તે કોઈએ સંસારત્યાગ અને સંન્યાસમાં. આ દુઃખપૂર્ણ જગતમાં, સુખ અને શાંતિની આશા વ્યર્થ છે એમ લાગે.
મનુષ્યના માટે સૌથી મહાન પ્રશ્ન એ છે કે જીવન કેવી રીતે જીવવું જેથી પિતિ સુખી થાય અને પિતાની આસપાસના બીજા બધા જીવો સુખી થાય. અંતરની ખરી મૂંઝવણ એ જ છે, કે કર્તવ્ય શું અને અકર્તવ્ય શું ? અર્જુનની પણ આ જ મુંઝવણ હતી. અર્જુન ધર્મસંમૂઢ-ચેત: કિં કર્તવ્યમૂઢ થયે હતા. જીવનું અંતિમ લક્ષ્ય આત્મદર્શન કર્યો, મોક્ષ કહો, ઈશ્વરરૂપ થવું કહે, પણ એ અંતિમ લક્ષ્યની સિદ્ધિ માટે સાચી સાધના શું એ મનુષ્ય માટે મુખ્ય પ્રશ્ન છે. ગીતા, જીવન જીવવાની આ સર્વોચ્ચ કળા બતાવે છે. ગીતા આધ્યાત્મિક નિદાનગ્રંથ છે. આરોગ્યના નિદાનગ્રંથ હોય છે તેમ અધ્યાત્મને સર્વોત્કૃષ્ટ નિદાનગ્રંથ છે. આરોગ્યના નિદાનમ્ર હોય છે તેમ અધ્યાત્મને સર્વોત્કૃષ્ટ નિદાનગ્રંથ ગીતા છે. * ગીતાની શરૂઆતમાં ભૌતિક યુદ્ધની ભૂમિકા છે. પણ આ તે એક નિમિત્ત છે. ખરું યુદ્ધ જે મનુષ્યના અંતરમાં પ્રતિક્ષણ ચાલી રહ્યું છે, તેમાંથી શાશ્વત શાંતિ કેમ મેળવવી એ જ ગીતાને પ્રતિપાદ્ય વિષય છે. મનુષ્યની સદ્-અસદ્દ વૃત્તિઓ, તેની વાસનાઓ અને કામનાઓ, તેના અંતરમાં તુમુલ યુદ્ધ જગાવે છે. સંસારના બધા સંઘર્ષનું મૂળ મનુષ્યના રાગદ્વેષ છે.
ગીતા આચારધર્મ ગ્રંથ છે, પણ મનુસ્મૃતિની પેઠે વિધિનિષેધને ગ્રંથ નથી. એક વસ્તુ એક સમયે કર્તવ્ય હોય, જે બીજે સમયે અકર્તવ્ય થાય. એક વ્યક્તિ માટે કર્તવ્ય હોય, બીજી વ્યક્તિ માટે અકર્તવ્ય હેય; એક દેશમાં કર્તવ્ય હોય, બીજા દેશમાં અક્તવ્ય હોય. બાહ્ય આચરણ આવી રીતે દેશકાળ પ્રમાણે પલટાતું રહે, તેથી એક એવી માન્યતા ઊભી થઈ છે કે નીતિને
|

Page #61

પર
તત્વવિચાર અને અભિનંદના
કોઈ નિયમ નથી, અને વ્યક્તિ સ્વચ્છ વતી શકે છે. ગીતા બતાવે છે કે બાહ્ય આચરણ પાછળ એક સનાતન નિયમ છે જે ત્રિકાળસત્ય છે અને જેને અવલંબીને માણસ સમયે સમયે પિતાનું કર્તવ્ય નકકી કરી શકે છે તેમજ જેને ત્યજીને ભવાટવિમાં ભટક્યા કરે છે. ગીતા જીવનને માર્ગદર્શક ભોમિયો છે. તેણે એક જ્યોતિ આપી છે, જેના પ્રકાશે અંધકારમય દેખાતા આ સંસારમાં માણસ પોતાને માર્ગ શોધી શકે છે. ગીતા માટે મોક્ષ એટલે સંસારત્યાગ કે સંન્યાસ નહિ. એક માન્યતા એવી છે કે વ્યવહાર અને મોક્ષધર્મ પરસ્પર વિરોધી છે. એકને પ્રાપ્ત કરવા બીજાને ત્યાગ કરવો જોઈએ. ગીતાએ બતાવ્યું છે કે મેક્ષ અને સદ્વ્યવહાર વચ્ચે આવો કોઈ વિરોધ નથી. ગીતાએ ધર્મને વ્યવહારમાં ઉતાર્યો છે.
જે ધર્મ વ્યવહારમાં માર્ગદર્શક બની ન શકે તે સાચો ધર્મ નથી અથવા ધર્મની ખોટી સમજણ છે. ,
ગીતા જેમ સ્મૃતિગ્રંથ નથી, તેમ તત્વજ્ઞાનને ગ્રંથ પણ નથી. ઉપનિષદ અને બ્રહ્મસૂત્રોનું તેમાં દહન છે, પણ તત્ત્વજ્ઞાનનું યુક્તિપૂર્વકનું નિરૂપણ તેમાં નથી. ગીતા ધર્મનું એક મહાન કાવ્ય છે. તેમાં કાવ્યની પુનરુકિત તથા અત્યુક્તિ પણ છે. ગીતામાં કેટલુંય એવું છે કે જે શરૂઆતમાં, કદાય લાંબા સમય સુધી સમજાય નહિ. કેટલુંક પરસ્પર વિરોધી લાગે. કેટલુંક બુદ્ધિગમ્ય ન લાગે. ગીતાને સમજવા માટે શ્રદ્ધા- reverent mind, અંધશ્રદ્ધા નહિ સાચી શ્રદ્ધાની જરૂર રહે છે. ગીતાને સમજવા માટે રાજમાર્ગ તે તેણે કહેલું આચરણમાં મૂકવાનો પ્રયત્ન કરવો એ જ છે. અનુભવે વધુ અને વધુ સમજાતું જાય.
તો હવે યોગેશ્વર શ્રીકૃષ્ણ બતાવેલ યોગમાર્ગ શું છે તે જોઈએ. એક વાક્યમાં કહેવું હોય તે કર્મફળત્યાગ. ગીતાનું આ મધ્યબિંદુ છે. ગીતાને સમજવા માટે કર્મફળત્યાગ શું છે તે સમજવાની જરૂર છે.
દેહ છે ત્યાં સુધી કમ છે જ. કર્મથી કોઈ છૂટી શકતું નથી. કમાત્રમાં દોષ પણ છે, કર્મ બંધન છે. તે સમસ્યા તે એ છે કે કર્મથી છુટાતું નથી, તે કર્મબંધનથી કેમ છૂટવું ? ગીતાએ કહ્યું: નિષ્કામ કર્મથી, સવા કર્મો ઈશ્વરને અર્પણ કરીને, અનાસક્તિથી, કર્મફળને ત્યાગ કરીને. ત્રીજા અધ્યાયમાં કહ્યું છે:
કમ ન આદરે તેથી, નિષ્કમ થાય ના જન; ન તે કેવળ સંન્યાસે મેળવે પૂર્ણ સિદ્ધિને. .

Page #62

ગીતાસંદેશ
૫૩
રહે ક્ષણેય ના કઈ ક્યારે કર્મ કર્યા વિના; - પ્રકૃતિના ગુણે સવે અવશે કમ આચરે. * રોકી કર્મેન્દ્રિયો રાખે, ચિત્તમાં સમરતે રહે;
વિષયને મહામૂઢ, મિથ્યાચાર ગણાય છે.” વળી કહ્યું છે :
કમે અધિકારી તું, ક્યારેય ફળને નહીં; , મા હે કર્મફળ દષ્ટિ, મા હે રાગ અકર્મમાં. કરે યોગે રહી કમ, તેમાં આસક્તિને તજી, યશાયશ સમા માની, સમતા તે જ યોગ છે. બુદ્ધિગી અહીં છોડે, પાપ ને પુણ્ય બેઉએ,
માટે થા યોગમાં યુક્ત, કમેં કૌશલ્ય યોગ છે.” - કર્મ કરવું માણસના કાબૂની વાત છે. તેનું ફળ તેના હાથમાં નથી. ફળ અથવા પરિણામ ઉપર દષ્ટિ રાખીને કામ કરનાર, કર્મમાં આસક્ત થાય છે. ધાર્યું ફળ કે પરિણામ ન આવતાં નિરાશ થાય છે. ફળ અથવા પરિણામ ઈશ્વરના હાથની વાત છે, એમ માણસ સમજે ત્યારે નિષ્ફળતાની નિરાશાને કોઈ અવકાશ રહેતો નથી, એટલું જ નહિ પણ અંતરને મોટું બળ મળે છે. આવા સમતાપૂર્વકના કર્મથી, આવા બુદ્ધિયોગથી, માણસ પાપ અને પુણ્ય બંધેથી પર થાય છે, કર્મબંધન કરતૈ નથી, મુક્ત થાય છે. આને અર્થ એમ નથી કે પરિણામ વિશે માણસ બેદરકાર રહે. ખૂબ ચીવટથી કામ કરે, પણ આસક્તિ ન રાખે. યશ-અપયશ, જય-પરાજયમાં સમતા રાખે.
આવી સમતા, આ બુદ્ધિયોગ કેવી રીતે પ્રાપ્ત કરવો ? પ્રથમ તે ઈશ્વર ઉપરની અખૂટ શ્રદ્ધાથી, ભક્તિથી. ભક્તિ વિનાનું જ્ઞાન અભિમાન છે, મિથ્યા છે, વિફરે છે. વિશ્વની આ ગહન લીલામાં, જેના રહસ્યને હું પાર પામી શકતા નથી, જેને હું પૂરું. સમજી શકતા નથી, તેમાં ઈશ્વરનું ધાર્યું થાય છે, મારું કાંઈ નહિ; હું નિમિત્ત માત્ર છું એવી નમ્રતા આવે, અને બધો અહંકાર ગળી જાય ત્યારે અનાસક્તિ, નિર્મળતા, નિરહંકાર આવે છે. આવી શ્રદ્ધા જેને હેય પણ આચરણમાં પૂર્ણપણે મૂકી ન શકે, તો પણ ભગવાન કહે છે – ન હિ પથાકૃત કશ્ચિત ટુતિં વાત છતિ – એવા મનુષ્યને આ લેકે કે પરલેકે નાશ થતી નથી, કારણ કે કલ્યાણમાગે જનારની કદી દુગતિ થતી નથી. માટે ભગવાને કહ્યું :

Page #63

તત્વવિચાર અને અભિવંદના
“જે કરે ભગવે વા જે, જે હમે, દાન જે કરે, આચરે તપને વા જે, કર અપણ તે મને. કર્મનાં બંધને ખાળ, તેડીશ સુખ-દુ:ખદા,
સંન્યાસ યોગથી યુક્ત, મને પામીશ મુક્ત થે.” આવા ભક્તને ભગવાનનું આહવાન છે અને કોલ છે કે:
“મન ભક્તિ મને અપ, મને પૂજ, મને નમ, મને જ પામીશ નિક, મારું વચન તે, પ્રિય ! છોડીને સઘળા ધર્મો, મારું જ શરણું ધર,
હું તને સર્વ પાપોથી છોડાવીશ, નચિંત થા.” પણ આવી ભક્તિ કહેવાથી નથી આવતી. આ ભક્તિ એટલે વેવલાપણું નહિ, અંધશ્રદ્ધા નહિ. આ ભક્તિ પરમ પુરુષાર્થ માગે છે, “શિરતણું સાટું” છે. આવા ભક્તનાં બુદ્ધિ અને મન સ્થિર, સ્વસ્થ, નિર્મળ હેવી જોઈએ.' જેનું મન ભટક્યા કરે છે, જેની બુદ્ધિ, અનિશ્ચિત છે, જે ઇન્દ્રિય-સુખોપભેગમાં રચ્યોપચ્યો રહે છે, જે પોતાના સ્વાર્થથી અંધ છે, જે સદા જાગ્રત નથી, સાવચેત નથી, તેને આવી ભક્તિ અથવા શ્રદ્ધા પ્રાપ્ત થતી નથી. નિર્મળ અરીસામાં જ સ્વચ્છ પ્રતિબિંબ પડે છે. નિર્મળ ચિત્તમાં જ ઈશ્વરને વાસ છે. બુદ્ધિને, પ્રજ્ઞાને, ચિત્તને સ્થિર, સ્વચ્છ કેમ કરવું ? તે માટે ભગવાન કહે છે?
મનની કામના સેવે છડીને, આત્મામાં જ જે રહે સંતુષ્ટ આત્માથી, તે સ્થિતપ્રજ્ઞ જાણો. કાચબા જેમ અંગોને, તેમ જે વિષયો થકી
સંકેલે ઈન્દ્રિયો પૂર્ણ, તની પ્રજ્ઞા થઈ સ્થિર.” પણ ઇન્દ્રિયને વિષયમાંથી ભટકતી રોકવી એ સહેલું નથી.
“પ્રયત્નમાં રહે તે મેં શાણા નરના હરે મનને ઈન્દ્રિયો મસ્ત, વેગથી વિષય ભણી. નિરાહારી શરીરીના ટળે છે વિષયો છતાં,
. રસ રહી જતા તેમાં, તે ટળે પેખતાં પરં (ઈશ્વર)” - ત્રિગુણાત્મક પ્રકૃતિ ઉપર કાબૂ મેળવે તે સહેલું નથી. દરેક માણસ જે પ્રકૃતિ લઈને જ હોય છે તે તેને ધકેલતી રહે છે. પણ જાગ્રત માણસ, આત્મપુરુષાર્થથી, પોતાની પ્રકૃતિ ઉપર કાબૂ મેળવી શકે છે.
आत्मैव आत्मनो बन्धुः आत्मैव आत्मनो रिपुः ।।

Page #64

ગીતાસ દેશ .
૫૫
ઈશ્વરની કૃપા અનાયાસે, અચાનક ઊતરતી નથી. મનુષ્યને પુરુષાથ હોય તા જ ઈશ્વરના અનુગ્રહ થાય છે.
તા, કમ ફળમાં અનાસક્તિ માટે ઇન્દ્રિયસયમ, મનેાનિગ્રહ, સ્થિર પ્રજ્ઞા. ધ્યાન અને શ્રદ્ઘા-ભક્તિ વગેરે બધાં તત્ત્વા જરૂરનાં છે. ગીતામાં આ મધાં વિષયાનુ નિરૂપણ છે.
કમ ફળના ત્યાગ થાય ત્યારે સત્ય, અહિ ંસા, અપરિગ્રહ આપે!આપ આવે. અમુક પરિણામ મેળવવા માટે જે વ્યક્તિ કમ કરે છે, તે કોઈ પણ સાધનેાના ઉપયોગ કરશે; અસત્ય, હિ ંસા, પરહિતહાનિ બધું આચરશે, કારણ કે તેનું લક્ષ્ય અમુક પરિણામ જ છે. પણ અનસક્તભાવે, પ્રવાહપતિત ક્રમ આચરનાર, સત્ય, અહિંસા, અપરિગ્રહ જ આચરે. અહીં સાધ્ય અને સાધનની એકતા છે. તે વિના કમ ફળત્યાગ-અનાસક્તિ શક્ય જ નથી. તેવી વ્યક્તિ માટે, આસક્તિ ઉપજાવે અથવા વધારે એવાં સર્વ કર્મો ત્યાજ્ય બને છે. આસક્તિ બંધન છે, દુઃખનું મૂળ છે. તેથી આવા અનાસક્ત કર્માંચાગી સૌંસારમાં, બહુજનહિતાય, લાકકલ્યાણનાં કાર્યોમાં લાગેલા હોય તેા પણુ, સંન્યાસી છે. પૂરા કમી હોવા છતાં પૂરા અકમી છે.
ભગવાન શ્રીકૃષ્ણે ગીતામાં આધેલ આ યાગમાગ છે, જેણે અજુ નનેા વિષાદ દૂર કર્યા અને તેના સર્વ સંશયા ઇંદ્યા. આ માર્ગે જતાં
नेहाभिक्रमनाशोऽस्ति प्रत्यवायो न विद्यते । स्वल्पमप्यस्य धर्मस्य त्रायते महतो भयात् ।।
આયુ· વણસે ના, તે વિઘ્ન ના ઊપજે અહી, સ્વલ્પ આ ધર્મના અંશ ઉગારે ભયથી મહા.” ગીતાને આ સદેશ છે. આચરશે તે પામશે.
૧૬-૧૦-૬૮

Page #65

૧૧
સાધના
સાધનાના સ્વરૂપ અને તેના પ્રકારને આધાર સાધ્ય શું છે તેના ઉપર છે. વ્યાપક અર્થમાં કહીએ તે કોઈ પણ ધ્યેયની પ્રાપ્તિ અથે વ્યવસ્થિત પ્રયત્ન કરવા તેનું નામ સાધના. લક્ષ્મી પ્રાપ્ત કરવી હોય તે તે લક્ષ્ય જે રીતે સફળ થાય તેવો માગ તે તેની સાધના. તેવી જ રીતે સત્તા, કીર્તિ, જે કાંઈ મેળવવું હોય તેને માટે વિશિષ્ટ પ્રકારની સાધના જરૂરી છે. વિદ્યાથીએ પરીક્ષા પાસ કરવી હોય તો તેને માટે સાધના કરવી પડે. કોઈ પણ કાર્યમાં કુશળતા મેળવવી હોય તે તેની સાધના કરવી પડે. આ બધા પ્રકારની સાધનામાં મનની કાંઈક એકાગ્રતા અનિવાર્ય છે. ચિત્તને બીજી બધી દિશામાંથી વાળી લઈ, ધ્યેય – જે કંઈ હોય તેની સિદ્ધિ અથે એકાગ્ર થવું તેમાં સાધનાની સફળતા છે. એકાગ્રતા સાથે કોઈ પણ સાધનામાં ત્યાગ પણ જરૂરી છે. વિદ્યાર્થીએ અભ્યાસ કરી હોય તે રમતગમત કે મોજશોખ જતા કરવા પડે. લક્ષ્મી પ્રાપ્ત કરવી હોય તો કેટલીક વખત શારીરિક સુખ, કૌટુંબિક પ્રેમ કે સહવાસ એવું ઘણું છોડવું પડે છે. એક મોટી ધનવાન વ્યક્તિએ એક વખત મને કહેલું કે ધન પ્રાપ્ત કરવામાં તેમનાં ત્યાગ અને તપશ્ચર્યા (તમની દષ્ટિએ ) ઓછાં નથી.
સામાન્યપણે આપણે સાધનાને ઉલ્લેખ કરીએ છીએ ત્યારે, જીવનની સાધના અથવા આધ્યાત્મિક ઉન્નતિ માટેની સાધના એ અર્થમાં આ શબ્દને ઉપયોગ કરીએ છીએ. રવીન્દ્રનાથ ટાગોરને સાધના ઉપરને લેખસંગ્રહ આ વિષયનું ગહન નિરૂપણ છે. જીવનનું અંતિમ લક્ષ્ય શું અને તે પ્રાપ્ત કરવાને માગ શો, તે બધાય દશને વિષય છે. ચાર્વાકદર્શનને બાદ કરીએ તે બીજે બધાં ભારતીય દર્શને એકમત છે, કે જીવનનું ચરમ યેય મેક્ષ અથવા ભવચક્રના ફેરામાંથી મુક્તિ છે. તત્વજ્ઞાનના ક્ષેત્રે અનેક મતભેદો અથવા વિચારવૈવિધ્ય હોવા છતાં, આચારમાં મોક્ષમાગી બધાં દશની એકતા છે. આત્મઅનાત્મ અથવા જીવપુગલને સંબંધ ગમે તે કારણે થયો હોય અને અનાદિ

Page #66

સાધના
૫૭
હોવા છતાં એ અનંત નથી, તેમાંથી મુક્તિ છે. કર્મ બંધનું કારણ અવિદ્યા કહેા, કષાય, વાસના કે તૃષ્ણા કહે, એ બધાંમાંથી મુક્તિ મેળવવાની સાધના ઍક જ છે, પણ આ આચારધમ ના પાયા, દેહથી આત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપ પ્રાપ્ત કરવા દેહાધ્યાસ આ કરવા એ શ્રદ્ધા વિના, આ સાધના નિરક છે. આપણે જેતે ધમ કહીએ છીએ તે આ સાધના છે. પણ એ ધમ'નું આચરણ શ્રદ્ધાપૂર્વક થાય તે માટે તેના તાત્ત્વિક પાયા ન હેાય તા, તે માત્ર પર પરાગત વિધિનિષેધામાં જ પરિણમે છે, અથવા માત્ર સામાજિક સુખસગવડ માટેના માર્ગ તરીકે સાધન રહે છે. તે તાત્ત્વિક પાયા શ્રીમદ્ રાજચંદ્રે આ શબ્દોમાં કહ્યો છે:
66
આત્મા છે તે નિત્ય છે; છે ર્ડા નિજ કમ; ભાતા વળી માક્ષ છે; મેાક્ષ ઉપાય સુધ’
આ ષટ્પદમાં પ્રથમ પાંચ પદ જ્ઞાન અથવા શ્રદ્ધાનાં છે. તે પાંચ પદ હોય ત્યારે સુધરું, માક્ષના ઉપાય તરીકે સમજાય છે. સુધ નું સમજણપૂર્વક આચરણ થાય તે માટે માણસ મુમુક્ષુ અથવા આત્માથી હોવા જોઈએ. આત્માથી નાં લક્ષણુ શ્રીમદે વ ક્યાં છે :
“ કમાયની ઉપશાંતતા, માત્ર મેાક્ષ અભિલાષ, ભવે ખેદ, પ્રાણી યા, ત્યાં આત્મા નિવાસ.”
જીવનું આત્માથી થવું અથવા મેક્ષના અભિલાષી થવું, તે પૂર્ણાંકના ઉદયથી થાય, સદ્ગુરુના સમાગમથી થાય, ઊંડી ઝંખનાથી થાય, આ કાંઈક અકળ છે; સતત જાગૃતિ, આત્મનિરીક્ષણ, ગહન ચિંતન, સ્વયંસ્ફુરણ, કાંઈક નિમિત્ત બને, દીધ કાળની સાધના પણ જરૂરી ખને. શ્રીમદે કહ્યું છે :
“ વૈરાગ્ય સફળ તા, જો સહુ આતમજ્ઞાન, તેમજ આતમજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ તણાં નિદાન. ત્યાગ-વિરાગ ન ચિત્તમાં, થાય ન તેને જ્ઞાન; અટકે ત્યાગ વિરાગમાં, તા ભૂલે નિજ ભાન.”
ત્યાગ-વિરાગ વિના જ્ઞાન નથી. પણ ત્યાગ વિરાગમાં જ અટકે તા ભૂલે નિજ ભાન. ત્યાગ-વિરાગ માત્ર આતમજ્ઞાનની પ્રાપ્તિનાં નિદાન છે, અંતિમ ધ્યેય આત્મજ્ઞાન છે.

Page #67

તત્ત્વવિચાર અને અભિનંદના
* મારે અનુભવ એવો છે, કે સામાન્ય જન માટે માનવસેવા, પ્રાણદયા અને બને તેટલાં સામાજિક કલ્યાણનાં કાર્યો સાધનાને રાજમાર્ગ છે. તેમાં ત્યાગ અને નમ્રતા કેળવાય છે અને મૂછ ઓછી થાય છે. તે સાથે અભ્યાસ અને ચિંતન હોય તે જાગૃતિ રહે છે, કષાય ઓછો થાય છે, અને પ્રસન્નતા વધે છે. આ બધાંને પાયો ચિત્તની સ્થિરતા છેભટક્તા મનને રોકવું, કાચ જેમ શરીર સ કરે છે તેમ વિષયોમાંથી ઈન્દ્રિયોને પાછી ખેંચવી એટલે કે સંયમને જીવનને પાયે બનાવો અને તેને બને તેટલું વધારતાં રહે. આ માર્ગે જતાં, સાંસારિક પ્રવૃત્તિઓ પ્રત્યે ઉદાસીનતા આવે એ સ્વાભાવિક છે. વિચારે ઉદયપ્રગ-આ સાધના છે.
૧-૯-'૭૦

Page #68

૧૨
માનવીની ચેતનશક્તિ
ભૌતિક દષ્ટિએ વિચારીએ તા વિરાટ બ્રહ્માંડમાં આ પૃથ્વી એક બિન્દુ સમાન છે. તેમાં માનવ એક ક્ષુદ્ર જંતુ સમાન લાગે. એવા માનવી સત્તા, ધત અથવા કીર્ત્તિના લોભે કે તૃષ્ણાથી કેટલા ઉત્પાત મચાવે છે, કેટલી યાતનાએ સહન કરે છે અને પેાતાની આસપાસ કેટલું બધું અપાર દુઃખ પેદા કરે છે ! આ એક બાજુ થઈ. ખીજી તરફ વિચાર કરીએ તા માનવીની ચેતનશક્તિ અનંત અને સર્વોપરી છે.“ સકળ બ્રહ્માંડ તેનું સર્જન હેાય તેમ લાગે. બ્રહ્માંડ વિરાટ છે. પૃથ્વી, અસ`ખ્ય તારાઓમાંને એક તારે એવા સૂર્યની આસપાસ ફરતા એક નાના ગ્રહ છે. આ બધું જ્ઞાન માણસને થાય છે. આ જ્ઞાન તેની ચેતનશક્તિ અથવા આત્માના ગુણ છે. ભૌતિક જગતનાં રહસ્યો ઉકેલવામાં માનવી મહદ્ અંશે સફળ થયા છે. વિજ્ઞાનની શોધખોળે! અદ્ભુત, આશ્ચય ક્તિ કરે તેવી છે. પણ તે માનવીની બુદ્ધિનું જ પરિણામ છે. ચંદ્ર, મંગળ કે ગુરુ, પૃથ્વીથી કેટલા દૂર છે તેનું ખરાખર માપ તેણે કાઢયુ'. પૃથ્વી ઉપરથી સંચાલિત રોકટા અવકાશમાં મોકલ્યાં. પળ અને મિનિટની ગણતરી કરી. આવાં રોકેટા અથવા ઉપગ્રહોની ગતિ નક્કી કરી. ચંદ્ર ઉપર તેના ઊતરવાના અને પૃથ્વી ઉપર પાછાં ફરવાના તેના સમય, તેનાં સ્થળ, બધું નક્કી કર્યુ·~કરી શકયા. વિજ્ઞાનનાં સંશાધનાને પરિણામે તૈયાર થયેલ સાધનાથી દિશા અને કાળનાં અંતર ભેદી, આખી દુનિયા ફરી વળ્યા. એટલું જ નહીં પણ વિશ્વના ખીજા ભાગામાં પણ પહેાંચી જવાની શકયતા થઈ.
પણ આ વિશ્વ માત્ર ભૌતિક તવાને સહુ જ નથી, પણ ાઈ અનંત ચેતનશક્તિના નિયમને આધીન છે એમ પ્રતીત થાય છે. માત્ર ભૌતિક તત્ત્વોને સમૂહ જ હોય અને તેનું આકસ્મિક વ ન હોય તા તેનેા કરારના ય વિનાશ થયેા હાત. તારાઓ, નક્ષત્રા, ગ્રા-ઉપગ્રહેાનું અંતર, ગતિ, કાળ વગેરે માણસ નક્કી કરી શકે છે. તે સિદ્ધ કરે છે કે તે બધાં કાઈ મહાન અટળ નિયમને વવી છે. તે નિયમ ચેતનશક્તિનું પરિણામ જ હાય, ભૌતિક પદાર્થાનુ

Page #69

તત્વવિચાર અને અભિનંદના નહિ. આ વિરાટ ચેતનશક્તિને ઈશ્વર કહે, બ્રહ્મ કહે કે આત્મા કહે. બીજી રીતે જોઈએ તો માનવી આ બધું જ્ઞાન મેળવી શકે છે, તેનું કારણ તેનામાં રહેલ ચેતનશક્તિવિરાટ વિશ્વનું નિયમન કરતી ચેતનશક્તિ એ જ છે. તેથી જ માણસ આ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી શકે છે.
માનવીની આ ચેતનશક્તિ બુદ્ધિથી પણ પર છે. બુદ્ધિ સાધન છે. આ સાધનને ઉપયોગ કરવાવાળી તે ચેતનશક્તિ છે. માણસ બુદ્ધિથી ભૌતિક જગતનાં રહસ્ય પામી શક્યો અને હજુ વિશેષ પામશે. પણ ચેતનશક્તિને નહિ પિછાને ત્યાં સુધી એના જીવનની દિશા નકકી નહિ કરી શકે. આ ચેતનશક્તિની અનુભૂતિ થાય ત્યારે વિશ્વની ચેતનશક્તિ સાથે તાદાત્મ્ય સાધે. આ અનુભૂતિ થાય ત્યારે સમસ્ત પ્રાણીસૃષ્ટિ સાથે એક્તા સાધે. ત્યાં સ્વાર્થ, લોભ કે કોઈ વાસના કે કષાય રહે નહિ. મૈત્રી, કરુણા, પ્રેમ જ વહે. વિરાટ વિશ્વના એક બિંદુ સમાન પૃથ્વી ઉપર હું એક શુદ્ર જંતુ છું એવી લઘુતાને સ્થાને આ સમસ્ત વિશ્વની વિરાટ ચેતનશક્તિને હું અંશ છું એ દર્શન થાય.
તા. ૧-૪-૬૮

Page #70

૧૩.
મૂર્ખાઈની પરાકાષ્ઠા
વિષયનું મથાળું જરા કુતૂહલપ્રેરક છે. એમ છતાં જે “મૂર્ખાઈની પરાકાષ્ઠા” વિશે કહેવા માગું છું તે મૂર્નાઈ એકાદ સામાન્ય વ્યક્તિની નથી, પરંતુ આપણું સૌની છે અને એવી વ્યક્તિઓએ એ સજી છે જે સત્તાના સર્વોચ્ચ શિખરે બિરાજી રહેલ છે. આ માર્ગેથી વખતસર પાછાં નહિ વળીએ તે માનવતાનાં બધાં મૂલ્યોને ઉવેખીને માનવજાતને સર્વવિનાશ આણવાના તબક્કામાં આપણે પહોંચી જઈશું.
બન્ડ રસેલે માનવજાતને ઇતિહાસ – આદિથી અંત સુધીને – એક વાક્યમાં આપ્યો છે. તેમણે કહ્યું છે કે આદિ માનવો આદમ અને ઈવે જ્ઞાનનું ફળ ચાખ્યું ત્યારથી કઈ પણ મૂર્ખાઈ એવી નથી કે જે માનવે કરી નથી. હવે તેની પરાકાષ્ઠા આવી છે. - બન્ડ રસેલનું આ કથન બહુ જ અભ્યાસપૂર્વક ઉચ્ચારાયેલું છે. આ કથન ઉચ્ચારીને તેણે માનવજતને પ્રશ્ન પૂછયો છે કે “શું, માનવ આ મૂર્ખાઈની પરાકાષ્ઠામાંથી પાછો ન વળી શકે? માનવજાતના અંધકારમય ભાવિને ઉજ્વળતામાં ફેરવી શકે ? ”
આ મૂર્ખાઈ કઈ છે?
છાપાંઓમાં આ બાબત આપણને અવારનવાર વાંચવા મળે છે, એટલે તે નવીન વસ્તુ નથી, છતાં તેની ભયંકરતાને અભ્યાસ કરશો તો તમે તાજુબ થઈ જશે. આ મૂર્ખાઈ છે “અણુશસ્ત્રોનું સજન. આ અણુશસ્ત્રોની વિનાશક શક્તિ કેટલી છે? દુનિયામાં ડાહ્યા ગણાતા માણસને મોટો ભાગ વિવેકશક્તિ ગુમાવી બેઠે છે, પરંતુ વિનોબા ભાવે અને બન્ડ રસેલ જેવા ચેડા ડાહ્યા માણસોએ દુનિયાના ભાવિ અંગે સતત ચિંતન કરી, પોકરી પોકારીને ચેતવણી આપેલી કે અણુશસ્ત્રોની આ વિનાશક હરીફાઈ અટકાવે. જો આ હરીફાઈને અટકાવવામાં નહિ આવે તે માનવજાતને અને માનવતાનાં મૂલ્યોનો વિનાશ

Page #71

તત્ત્વવિચાર અને અભિનંદન સજાશે, છેલ્લાં ૫૦૦૦-૬૦૦૦ વર્ષમાં માનવાતિએ ધાર્મિક અને માધ્યાત્મિક મૂલ્યનું સર્જન કર્યું છે તે ધૂળમાં મળી જશે.
અણુશસ્ત્રોના સર્જનની આ હરીફાઈ અટકાવવા માટે પૃથફ પૃથફ પ્રયત્ન પણ થઈ રહ્યા છે. થોડાં વર્ષ પહેલાં દિલ્હીમાં Anti-Nuclear Conference થયેલી. તેણે અણુશસ્ત્રનું સર્જન અટકાવવા માટે આંદોલન શરૂ કરેલું; World without Bomb” કોન્ફરન્સ આક્રામાં મળેલી. અણુશસ્ત્રોની ભયંકરતા અંગે ઘણું સાહિત્ય પણ પ્રગટ થઈ રહ્યું છે. ભારત સરકારે અણુપ્રયોગો અને તેના પરિણામ અંગે પુસ્તક બહાર પાડયું છે. આ પુસ્તક આ વિષયના નિષ્ણાત ડિ. કોઠારી અને ડે. ભાભાએ તૈયાર કર્યું છે. આ પુસ્તક એટલી સરસ રીત તૈયાર થયું છે, કે તેને દુનિયાભરમાં આવકાર મળી રહ્યો છે અને પરદેશનાં પત્રો પણ પ્રશંસાનાં પુષપે વેરી રહ્યાં છે. “માન્ચેસ્ટર ગાર્ડિચને”. તે પિતાની
ધમાં એટલે સુધી લખ્યું હતું કે બોમ્બ બનાવનાર કોઈ પણ દેશને વિજ્ઞાન નિક આટલી નીડરતાથી લખી ન શકત અને આવું લખાણ તેને માટે જોખમકારક ગણાત. આ પુસ્તકમાં અણુબોંબની અસર કેટલી ભયંકર થાય છે તે સમાવવામાં આવેલ છે. આ બધું સાહિત્ય વાંચવાથી મને લાગ્યું કે મહાન દેશના સત્તાના સિંહાસને આરૂઢ થયેલ શાસકોએ મૂર્ખાઈની જે પરાકાષ્ઠા સર્જી છે તેને જગતના લેકે પોકારીને અટકાવશે નહિ તે માનવજાતનું ભાવિ અંધકારમય છે.
મુમ્બઈની આ પરાકાષ્ઠા અંગે વધુ વિચાર કરતાં પહેલાં આ પરાકાષ્ઠાનું ઉદ્ભવસ્થાન શું છે તેને વિચાર કરીએ. માણસ જન્મે છે ત્યારે બીજાં પ્રાણીની સરખામણીમાં તે શારીરિક દષ્ટિએ અપંગ છે. તેનામાં પોતાનું રક્ષણ કરવાની શક્તિ નથી, જ્યારે બીજાં પ્રાણીમાં તે શક્તિ જન્મથી જ આવે છે. આમ છતાં માનવ અન્ય પ્રાણીઓ કરતાં ઉત્તમ ગણાય છે તેનું કારણ તેનામાં રહેલી બીજી વિશેષતા છે. માનવમાં કલ્પનાશક્તિ છે, બુદ્ધિ છે, સ્મૃતિ છે, ભાષા અને વાચા પણ છે. અન્ય પ્રાણીમાં આ શક્તિ પ્રમાણમાં અલ્પ છે. કબૂતરે વર્ષોથી જે રીતે વર્તે છે તે મુજબ આજે પણ જીવી રહ્યાં છે; સિંહ અનાદિકાળથી એકસરખી રીતે વતી રહેલ છે. માનવજાતમાં પિતાના કે પારકા અનુભવ પરથી જીવનમાં પરિવર્તન આણવાની શક્તિ રહેલી છે. એટલે માનવજાતને અનુભવવારસે વંશપરંપરાગત ઝિલાતા આવ્યા છે; આપણી પાસે ૫૦૦૦-૬૦૦૦ વર્ષના માનવજતના અનુભવને વારસો છે. ન્યુટને Law of Gravitation ની શોધ કરી ત્યારે તે નવી વસ્તુ હતી, પરંતુ અત્યારે સામાન્ય વિદ્યાથી પણ તે

Page #72

મૂર્ખાઇની પરાકાષ્ઠા
૬૩
જાણું છે. આ માનવજાતની વિશેષતા છે. આ જ રીતે સાહિત્ય, કલા, સંગીત વગેરે જીવનનાં વિવિધ ક્ષેત્રે માનવજાતે ક્રમે ક્રમે સાધેલી પ્રગતિના આપણે વારસદાર। છીએ. આપણે ટાગાર અને ટૉલ્સટોય, કાલિદાસ અને શેક્સપિયરના મહાન વિચારા વાંચી શકીએ છીએ અને સમજી શકીએ છીએ. આ આપણી વિશેષતા છે. વ્યક્તિગત રીતે માનવ આધ્યાત્મિકતાના શ્રેષ્ઠ શિખર સુધી પહેાંચી શકે છે. આપણા ધર્મ ગ્રન્થા - રામાયણ, મહાભારત, ગીતા, ઉપનિષદો, ધમ્મપદ, આગમા, બાઈબલ, કુરાન વગેરે – આધ્યાત્મિક ક્ષેત્રમાં માનવજાતની પ્રગતિના પુરાવાઓ છે. વ્યાસ, વાલ્મીકિ, બુદ્ધ, મહાવીર વગેરે મહાપુરુષોએ આ દિશામાં સાધેલી સાધનાનો ઇતિહાસ આપણી સમક્ષ છે. એટલે માનવજાતમાં જે વિશિષ્ટ શક્તિ છે તે વડે તે વિવિધ સંસ્કૃતિના ઉન્નત શિખરે પણ પહેાંચેલ છે. પરંતુ છ બાજુ તે વિશિષ્ટ શક્તિઓના – મૂર્ખાઈને કારણે થયેલ – દુરુપયોગમાં માનવજાતને વિનાશ પણ સર્જાય છે. આ મૂર્ખાઈની પરાકાષ્ઠા પણ માનવાતના ઇતિહાસમાં આ ક્ષેત્રે ક્રમશઃ સધાયેલી પ્રગતિની પારાશીશીરૂપ જ છે.
માનવમાં જેમ મૈત્રી, કરુણા આદિની સવૃત્તિ રહેલી છે તેમ લાભ, ક્રૂરતા, સત્તા આદિ અસત્તિ પણ રહેલી છે. પરિણામે માનવજાત પરસ્પર ઝઘડતી આવી છે. તેની શરૂઆત બહુ.જ નાના પ્રમાણમાં થવા પામી. માનવજાત ઝધડવામાં પ્રથમ પથ્થરાને ઉપયોગ કરવા લાગી; પછી ખાણ ખનાવ્યું અને તે વાપરવા લાગી; ધીમે ધીમે આગળ વધી. અને બંદૂક બનાવી; પછી મશિનગન ખનાવી. જાતિ-ન્નતિના ઝઘડામાંથી દેશ-દેશનાં યુદ્ધો થવા લાગ્યાં. આવાં એ વિશ્વયુદ્દો માનવજાત લડી. આમ છતાં આ વિશ્વયુદ્ધોમાં જે વિનાશ સર્જાયા તે મર્યાદિત હતા. થડા સમયમાં તે વિનાશની અસરમાંથી દેશાં ઊભા થઈ શકયા. છેલ્લા વિશ્વયુદ્ધમાં જનીને ઘણું સહન કરવું પડયું. પરંતુ ઘેાડાં જ વર્ષાં ખાદ તે પાછું સમૃદ્ધ બની ગયું. એટલે અત્યારસુધી જે યુદ્ધો થયાં અને જે વિનાશક શસ્ત્ર વપરાયાં તેની સંહારકશક્તિ મર્યાદિત હતી. પરંતુ આજે માનવજાત પાસે એવાં વિનાશક શસ્ત્રો તૈયાર થયાં છે કે એક જ શસ્ત્ર સારાયે દેશના વિનાશ સર્જી શકે, એટલુ જ નહિ પરંતુ તેની વિનાશકતાની ભયંકરતા વર્ષો સુધી માનવજાત ભાગવવી પડે. આ શસ્ત્ર છે અણુખામ્ભનુ.
૧૯૪૫ની છઠ્ઠી ઑગસ્ટ હિરોશિમા પર અને ૯મી ઑગસ્ટે નાગાસાકી પર અણુખોમ્બ ફેંકાયા ત્યારે તેનાં પરિણામોથી સારું થૈ જગત ધ્રૂજી ઊડ્યુ. સવારે માણસા ઊઠીને અને દૈનિક કાર્યક્રમથી પરવારીને કામ પર જઈ રહ્યા હતા, ત્યારે ખરાખર ૮–૧૫ મિનિટે આ ખમ્બ ૨,૦૦૦ ફૂટની ઊંચાઈએથી

Page #73

તત્ત્વવિચાર અને અભિવાદના
ફેંકવામાં આવ્યો. તેથી ૭૫,૦૦૦ માણસને અર્ધા કલાકમાં સંહાર થયે. આ ઉપરાંત હજાર માણસોને દાહ ઉત્પન્ન થયો જેની પીડાથી અત્યારે પણ તેઓ રિબાઈ રહ્યાં છે. બૅબ પડતાં જ ધરતીકંપ જેવો ધડાકે થયા અને તેની ધ્રુજારીથી લાખ મકાને તારાજ થઈ ગયાં. આખુંયે શહેર હિરોશિમા ભમીભૂત થઈ ગયું. આ અણુબોમ્બ ફાટતાં તેમાંથી જે આગને ગાળો નીકળે છે તે ૪૦,૦૦૦ ફૂટ ઊંચે જાય છે, તેથી જ બોબ ફેકનાર વિમાનીને સૂચના આપવામાં આવી હતી કે તે ફેંક્યા પછી તે પાછું વાળીને જુએ નહિ અને તરત જ ત્યાંથી પલાયન થઈ જાય. જો તેમાં જરા પણ વિલંબ થાય તે વિમાન અને બોમ્બ ફેંકનાર જ આ આગના ગાળામાં ભસ્મીભૂત થઈ જાય. આ બેબની વિનાશક અસર આટલેથી જ અટકી નથી. તેમાંથી રેડિ-ઍકિટવ-કિરણોત્સર્ગી રજકણે નીકળ્યાં. તેની ભાવિ પ્રજા પર જે વિનાશકારી અસર થઈ તે જુદી.
જે માણસે આ બોમ્બ ફેંક્યો તે ઈથરલીને તેના પરિણામની કલ્પના નહોતી, પરંતુ જ્યારે તેણે તેનાં ભયંકર પરિણામે જાણ્યા ત્યારે તે કંપી ઊડ્યો અને તેણે ઘણાં નિવેદન બહાર પાડી, જગતને ચેતવણી આપી કે માનવજાતને બચવું હોય તો અણુબ બનાવતાં અટકે. તેનાં નિવેદને વાસ્તવિક્તાથી ભરપૂર હતાં. અમેરિકન સરકારે માનસશાસ્ત્રના નિષ્ણાતને બોલાવીને ઈથરલીના માનસની ચિકિત્સા કરાવી. આ માનસશાસ્ત્રીઓએ જાહેર કર્યું કે ઈથરલી ગાંડ થઈ ગયો છે અને ઈથરલીને ગાંડાની હોસ્પિટલમાં ધકેલી દેવામાં આવ્યો ! ઈથરલીને પિતાના કૃત્ય માટે આટલો પસ્તાવો થયા, પરંતુ અમેરિકાના તે વખતના પ્રમુખ ટ્રમેન જેમણે આ બમ્બના ઉપયોગની આજ્ઞા આપી તેમને તે માટે જરા પણ પસ્તાવો થયો હોવાનું જાણ્યું નથી. આ આજ્ઞા આપવામાં તેમના મનમાં કાંઈ નિતિક મને મંથન થયું છે તેમ પણ જાણ્યું નથી. બન્ડ રસેલે લખ્યું છે કે જેને પોતાના કૃત્ય માટે પસ્તાવો થયા તે ઈથરલી દુનિયા સમક્ષ ગાંડો ઠર્યો, અને જેને પોતાના કૃત્ય માટે જરા પણ પસ્તાવો થે નથી તે મેન ગાંડ ગણાતા નથી !
હિરોશિમા પર ફેંકાયેલ બેબે જે વિનાશ સર્જ્યો તે બોમ્બ તે અત્યારના બેના પ્રમાણમાં ઘણે જ ના ગણાય. તે બેબની એકસપ્લોઝિવ કેપેસિટી ૨૦,૦૦૦ T. N. T.ની હતી. ૧૯૪૫માં આ બોમ્બ ફેંકાયો ત્યારે એક અમેરિકા દેશ જ તે બનાવી જાણતો હતો. મૂળ શરૂઆત જર્મનીએ કરેલી. ૧૯૩થી જર્મનીએ આ બમ્બ બનાવવાની શરૂઆત કરી. ત્યારબાદ અમેરિકાએ

Page #74

મૂર્ખાઈની પરાકાષ્ઠા
પણ આ દિશામાં પગલું ભર્યું. કોણ પ્રથમ આ બૅબ બનાવે છે તેની હરીફાઈ શરૂ થઈ અને પ્રથમ બૅબ બનાવવાનું સદ્ભાગ્ય કહો કે દુર્ભાગ્ય અમેરિકાને પ્રાપ્ત થયું.
જ્ઞાન એ કોઈને ઈજારો નથી. અમેરિકામાં વૈજ્ઞાનિકે છે તેમ દુનિયાભરમાં અનેક વૈજ્ઞાનિક પડ્યા છે. ૧૯૪૯માં રશિયાએ પણ સ્મને પ્રથમ અખતરા કર્યો. પછી તે માટે હરીફાઈ શરૂ થઈ. અમેરિકાએ અણુબ કરતાં વધુ વિનાશક બોમ્બ બનાવવા માંડ્યો અને ૧૯૫૨ માં હાઈડ્રોજન બૅબ અર્થાત મેગેટન બોમ્બ બનાવ્યું. આ બલ્બની વિનાશકશક્તિ ૧૦ લાખ ટન T. N. Tની છે. ૧૫ર માં જ્યારે અમેરિકાએ આ બોમ્બ ધડાકે કર્યો ત્યારે તેને થયું કે તેની પાસે હવે એવી શક્તિ પેદા થઈ છે કે તેને સામને કઈ દેશ કરી શકશે નહિ. પરંતુ રશિયાએ આ અભિમાન ઓગાળી દીધું, અને તેણે મલ્ટી મેગેટન. બેબ તૈયાર કર્યો, જેની શક્તિ ૨૦, ૩૦, ૪૦, ૫૦ લાખ ટન T. N. T. સુધીની હોઈ શકે છે. - આ સમાચાર આપણે સાંભળીએ છીએ ત્યારે આપણને થાય છે કે, દુનિયાનું શું થવા બે છે? મૂર્ખાઈની આ પરાકાષ્ઠા ક્યાં જઈને અટકશે? હિરોશિમા પર ફેંકાયેલા ૨૦,૦૦૦ ટન T.N.T. ની શક્તિના બોમ્બે સજેલ વિનાશના સમાચાર જ સાંભળીને આપણને ધ્રુજારી છૂટે છે, ત્યારે ૭૦ લાખ ટન T.N.T.ની શક્તિવાળો એક જ મેગેટિન બેંમ્બ ફેંકાય તે શું થાય ?
મહાન કહેવાતા દેશો મેગેટિન બોમ્બ પેદા કરીને જ અટક્યા નથી. આ સિવાય તેઓએ ઘણાં શસ્ત્રો પેદા કર્યા છે જે પૈકીની કેટલીક વિગતો બહાર આવે છે અને કેટલાંક શસ્ત્રો અંગેની વિગતે તે હજુ ગુપ્ત જ રહેલી છે. આ શસ્ત્રોની ગુપ્તતા જાળવી રાખવા માટે વૈજ્ઞાનિકોને કેદી જેવી સ્થિતિમાં રાખવામાં આવે છે. તેમને બહાર જવા દેવામાં આવતા નથી. આમ છતાં કઈ કઈ માહિતી બહાર આવી જાય છે તે પરથી માલૂમ પડે છે કે મહાન દેશે માત્ર મેગેટન બોમ્બ તૈયાર કરી અટક્યા નથી. મેગેટિન બોબ ઉપરાંત તેઓએ કેમિકલ વોરફેર ક્ષેત્રે ઝેરી વાયુ પેદા કર્યો છે. બાયોલેજિકલ વોરફેર ક્ષેત્રે ઝેરી જંતુઓ પેદા કર્યા છે. આ ઉપરાંત પણ બીજે ભયાનક શસ્ત્રો પેદા થયાં છે. એવાં શસ્ત્રો છે જે ફેંકવા માટે કોઈ માણસને જવું પડતું નથી, પરંતુ તે સ્વયંસંચાલિત શસ્ત્રો છે. તે કલાકના ૧૫,૦૦૦ માઈલની ગતિથી ત, અ. ૫

Page #75

તત્ત્વવિચાર અને અભિવ‘દના
ધારેલા સ્થળે મોકલી શકાય છે. આ શસ્ત્રની અણી ઉપર અણુબોમ્બ રાખી શકાય છે અને ધારેલ સ્થળે ફેકી શકાય છે. માસ્કાથી ન્યૂયોર્ક જતાં આ શસ્ત્રને માત્ર ૨૦ મિનિટ લાગે છે. આ ઉપરાંત પૃથ્વીની પ્રદક્ષિણા કરી શકે તેવાં રૉકેટાના ઉપયોગ પણુ અણુબોમ્બ માટે થવાની પૂરી શકયતા છે. તે વડે તા જ્યાં ખામ્બ ફેંકવા હોય ત્યાં ફેંકી શકાય છે. વળી ઝડપી સબમરીના મ્ભવાહક બની છે અને ઘણી જ ઝડપી ગતિએ અજાણપણે કાઈ. પણ દેશમાં પહેાંચી બોમ્બ ફેંકી શકે છે. ૧૦,૦૦૦ મેગેટન ખખતે અમેરિકા ઉપર ફેંકવામાં આવે તા ૯૫ ટકા અમેરિકન વસતિ નાશ પામે તેવી વિનાશક શક્તિ આ મ્બની છે. આ મચ્છમાંથી રેડિયા-ઍકિટવ રજકણા નીકળે તે ૧૦,૦૦૦ માઈલના ક્રૂરતા વિસ્તારમાં વિનાશક અસર કરે. તે રેડિયા-ઍકિટવ રજકણાની બે પ્રકારે અસર થાય છેઃ એક તા તાત્કાલિક અસર છે અને ખીજ ધીમી અસર. આ રજકણાની અસરથી ચામડી પર દાહ થવા લાગે છે તે તેની તાત્કાલિક અસર છે અને તેની ધીમી અસર ૫-૧૦~૧૫–૨૦–૨૫ વર્ષે થાય છે: આ રજકણા શરીરમાં દાખલ થાય છે, અને ધીમે ધીમે માંસ, મજ્જા, લેાહી વગેરેમાં પ્રવેશે છે અને ઝેરી અસર પહેાંચાડે છે. આ અસર લાખા-કરાડા માણસોને થાય. તેના પરિણામે ભવિષ્યની પ્રજા વિકૃત થાય. આ વિકૃતિ કેવા પ્રકારની થશે તે કહેવું મુશ્કેલ છે. પણ ભાવિ પ્રજામાં આંધળાપણું, બહેરાપણું, અવયવાની વિકૃતિ થાય તેવા સ ંભવ છે. કિરણાત્સગી રજકણા હવા, વાયુ, ધરતી, અન્ન, શાકભાજી, ફળા દરેકને દૂષિત કરે છે અને તે શરીરમાં જતાં લાંખા ગાળે કૅન્સર વગેરે દર્દો પેદા કરે છે. આવાં રજકણા સારી દુનિયા ઉપર પડે છે; અવકાશમાં અણુપ્રયોગા થાય છે. તેથી રજકણા વાયુમાં ખેંચાઇ, દુનિયાના બધા દેશોને નુકસાન પહાંચાડે છે.
અત્યારે થઈ રહેલા પ્રયાગેાની વિનાશક અસર દેખાવા લાગી છે, તેને પરિણામે વિકૃત બાળકો ઉત્પન્ન થાય છે; બોમ્બની રેડિયા-ઍકિટવ રજકણાની અસરના ખ્યાલ ૧૯૫૪માં અમેરિકાએ પ્રયોગ કર્યા ત્યારે આવ્યા હતા. આ પ્રયોગા નિર્જન સ્થળે થાય છે તેમ કહેવાય છે, પરંતુ તેનાં રજકણા તા દૂર દૂર સુધી પડેાંચે છે: ૧૯૫૪નું થયેલ પ્રયોગાના રજકણા ૮૦ માઈલ દૂર જાપાનના એક કિનારા પર કામ કરતા માછીમારા પર પડયા. તેમને ઊલટી-ઝાડા થયાં અને કાલેરા લાગુ પડયો. આમ થવાના કારણની તપાસ કરતાં માલૂમ પડયું કે કિરણાત્સગી` રજકણાની અસરથી આમ બનવા પામ્યું હતુ. જે દિશામાં પવન હૈાય તે બાજુ આ રજકણા ઊડે છે અને જ્યારે પવન શાંત થાય ત્યારે

Page #76

મૂર્ખાઈની પરાકાષ્ઠા
જમીન પર ઊતરે છે; એટલે રેડિયો-એકિટવ રજકણોની અસરથી યુદ્ધમાં નહિ માનનારકે યુદ્ધમાં નહિ લડનાર શાંતિપ્રિય દેશ પણ બાકાત રહી શકે તેમ નથી.
જૈન સાહિત્યમાં બે પ્રકારના કાળ કહ્યા છે : એક ઉત્સર્પિણી કાળ અને બીજો અવસર્પિણી કાળ. એક કાળ ચડત છે અને બીજે કાળ ઊતરતે છે. અત્યારે ઊતરતા કાળને પાંચમો આરો જેને માન્યતા મુજબ ચાલી રહ્યો છે. પાંચમા આરા બાદ છઠ્ઠી આરાનું વર્ણન અપાયેલ છે. તેનો ચિતાર આપણી પાસે અત્યારથી જ ખડો થઈ રહ્યો છે.
આ આરામાં માણસ વેંતિયા થશે, ખાડા ખોદીને રહેશે, ખેતી કરશે નહિ, કંદમૂળ ખાશે અને જીવન ગુજારશે. બાઈબલમાં પણ મોટા પ્રલયનું આવા પ્રકારનું વર્ણન આવે છે. શાસ્ત્રની આ વાત બુદ્ધિવાદી કે તર્કવાદી માનવ સ્વીકારવા તૈયાર નહિ થાય, પણ આજે વિજ્ઞાન આ કથનને પુરવાર કરી રહ્યું છે અને રેડિયો-ઍકિટવ રજકણ માણસજાત પર તેવી જ અસર કરશે તે બતાવે છે. - આ બધાં શસ્ત્રાની આટલી ભયાનક અસર છે, અને દુનિયાને કોઈ પણ દેશ તેની અસરથી અલિપ્ત રહી શકે તેમ નથી. છતાં આવાં શસ્ત્રો શા માટે ઉત્પન્ન થઈ રહ્યાં છે ? એ પ્રશ્ન સ્વાભાવિક રીતે જ થશે. આ શસ્ત્રોને વિરોધ સર્વત્ર થઈ રહ્યો છે. સમર્થ વિજ્ઞાનિકે એ વારંવાર નિવેદન બહાર પાડી આ શોને ઉપયોગ નહિ કરવાની પોકારી પોકારીને વિનંતી કરી હતી. નેબલ પ્રાઈઝવિજેતા વૈજ્ઞાનિકોએ આ અંગે એક હિલચાલ શરૂ કરેલી. આ પ્રખ્યાત વૈજ્ઞાનિકોની વાત કેમ ધ્યાનમાં લેવાતી નથી તે પ્રશ્ન પણ આપણને થશે. “તેશનલ સિક્યોરિટી” (દેશનું રક્ષણ) માટે આ બધી સંહારક શસ્ત્રોની હરીફાઈ થઈ રહી છે, પોતાની જીવનદષ્ટિ અને ધોરણ ટકાવી રાખવા માટે આ બધું થાય છે તેમ કહેવાય છે. પશ્ચિમના દેશોનું સ્વાતંત્ર્ય અને લોકશાહી જીવન ટકાવી રાખવા માટે આ બધું થાય છે તેમ કહે છે, જ્યારે સામ્યવાદી દેશો મૂડીવાદથી બચવા અને આર્થિક સમાનતા લાવવા આ તેયારી કરે છે તેમ કહે છે. પણ જે શસ્ત્રો વડે માનવજાતને વિનાશ થતા હોય ત્યાં કેનું અસ્તિત્વ ટકી શકશે ? આવી સીધી વાત આગેવાનોના ગળે ઊતરતી નથી. અને આ દેડધામ વધતી જ જાય છે, કારણ કે એકબીજાને અવિશ્વાસ અને ભય એટલા વ્યાપક છે કે એવા વાતાવરણને ભેદી સ્પષ્ટ માર્ગદર્શન મળતું નથી. આજે અમેરિકા અને રશિયા પાસે આ શસ્ત્રો છે, ઈંગ્લેન્ડ અને ફાન્સ પાસે પણ છે. બીજા દેશો તૈયાર કરે છે. ભારતે અણુશક્તિને શાંતિમય ઉપયોગ

Page #77

૬૮
તત્ત્વવિચાર અને અભિવાદના
કરવાની પિતાની નીતિ જાહેર કરી છે. આ રેઈસ-દોડધામ-ચાલુ જ રહેશે અને તેના પર કાબૂ મૂકવામાં નહિ આવે તો તેનું પરિણામ કેવું આવશે તે કલ્પના જ ભયંકર છે.
આ દોડધામ કેમ અટકે? તેને કેઈ ઉપાય છે કે નહિ ? – તે પ્રશ્ન અંગે પણ વિચારણા થઈ રહી છે અને કેટલાક ઉપાયો સૂચવાઈ રહ્યા છે તે ટૂંકમાં જોઈએ, આજે ભૌગોલિક દૃષ્ટિએ દુનિયા એક થઈ છે, આજે જ્યારે કલાકના ૧૫,૦૦૦ માઈલની ઝડપે પ્રવાસ કરી શકાય છે ત્યારે દુનિયા એક થવા પામી છે. તેવી રીતે દુનિયાભરમાં એક જ રાજ્ય-world governmentહોય તે આ બધાં સંહારક શસ્ત્રો પર કાબૂ આવી શકે. સંહારક શસ્ત્રોની હરીફાઈ અટકાવવાને આ એક ઉપાય સૂચવાયેલ છે. Geographical unity demands political unity. પણ કોઈ રાજય પોતાની સાર્વભૌમ સત્તા છોડવા તૈયાર થશે ખરું ?
બીજો ઉપાય એ સુચવાયેલ છે કે “યુનેને મજબૂત બનાવવી અને બધા અણુશસ્ત્રો તેને સોંપી દેવાં. આ સૂચનમાં એ ભય બતાવાય છે કે કોઈ દેશ માત્ર પાંચ જ મેગાટન બૅબ પિતાની પાસે રાખે અને બીજે સોંપી દે તે પણ તે પાંચ મેગાટન બરબ વડે દુનિયાનો સંહાર કોઈ પણ પળે સર્જી શકાય. વળી બે મ્બ બનાવવાનું જ્ઞાન અને તેનાં સાધન છે ત્યાં સુધી વિશ્વાસ કેમ પેદા થાય ?
ત્રીજો ઉપાય એ સુચવાયેલ છે કે બીજા દેશો સંહારક શસ્ત્રો બનાવવાનું છોડી દે કે ન છેડી દે, પરંતુ જેને અહિંસામાં શ્રદ્ધા હોય તેવા દેશો જાહેર કરે કે અમે તો આવાં શસ્ત્રોની બનાવટથી દૂર જ રહીશું. હિંસાનો સામનો અહિંસાથી કરી શકવાની જેનામાં ઊંડી અને ઉર્જવળ શ્રદ્ધા અને તાકાત હોય તે જ આ આ વાત કરી શકે. આવી શ્રદ્ધા અને તાકાત હોય તેવી વ્યક્તિ ભારતમાં કે બીજા કોઈ દેશમાં અત્યારે દેખાતી નથી. એક જ વ્યક્તિમાંપૂ. ગાંધીજીમાં, એવી શ્રદ્ધા હતી, પરંતુ સાડા ત્રણ દાયકાના ગાળા દરમિયાન આપણને જણાઈ આવે છે કે અહિંસા પ્રત્યેની આપણી શ્રદ્ધા કેટલી ઓછી થઈ છે.
આ બધા લાંબા ગાળાના ઉપાયો તરતમાં ફળીભૂત ન થાય તો પણ તાત્કાલિક બીજા શક્ય ઉપાયો લેવા જોઈએ કે જેથી આંતરરાષ્ટ્રીય તંગદિલી ઓછી થાય અને યુદ્ધને ભય દૂર થાય. સૌ કોઈ સ્વીકારે છે કે હવે પછી યુદ્ધ થાય

Page #78

મૂર્ખાઈની પરાકાષ્ઠા
તે અચૂકપણે અણુશસ્ત્રોને ઉપયોગ થશે. શસ્ત્ર હોય અને તેને ઉપયોગ ન કરે તે નહિં બને. યુદ્ધ અચિત્ય છે તે પણ સૌ કોઈ સ્વીકારે છે. તેમાં કેઈની જીત થવાની નથી. સૌની હાર છે, વિનાશ છે તે પણ સ્વીકારે છે. નિઃશસ્ત્રીકરણ, અણુપ્રગો પર પ્રતિબંધ વગેરે માટે વર્ષોથી પરિષદે થઈ રહી છે, પણ કોઈ પરિણામ આવ્યું નથી. કદાચ ઈરાદાપૂર્વક યુદ્ધ કરવાનું ગાંડપણ કોઈ નહિ કરે, પણ અકસ્માતથી, આવેશમાં કોઈ વ્યક્તિની ભૂલથી, ગમે ત્યારે યુદ્ધ નહિ થઈ બેસે તેની કોઈ ખાતરી નથી. આજનું યુદ્ધ push-button યુદ્ધ છે. એક સ્થળે બટન દબાવે તે ભયંકર વિનાશક્તા સર્જાય. પહેલો ઘા કરે તે વધારે સફળ થાય તેમ મનાય છે. First surprise attack એટલે પૂર્ણ તૈયારીની ટોચ ઉપર સૌ જીવે છે અને તેવી માનસિક તંગદિલી અનુભવે છે. આ સંહારક શસ્ત્રોની રેઈસ અટકાવવા માટે જ ઉપાય બતાવાય છે તેનાં અમલમાં મુખ્ય વસ્તુ જે અંતરાયરૂપ છે તે અંતરમાં શ્રદ્ધા અને વિશ્વાસને અભાવ. કોઈ પણ અનિષ્ટ બહારથી ઉદભવતું નથી; બાહ્ય રીતે દેખાતા અનિષ્ટનું ઊગમસ્થાન આપણું અંતર જ છે; એટલે માણસમાં રહેલી અસદ્દવૃત્તિ પર સવૃત્તિને વિજય થાય અને હિંસક વૃત્તિ પર અહિંસક વૃત્તિ પ્રાધાન્ય મેળવે તે જ આ બધા ઉપાયો અમલી બની શકે અને માનવજાત માનવતાનાં મૂલ્યોની પ્રતિષ્ઠા કરી શકે. : - અત્યારસુધી આપણે આધ્યાત્મિક મૂલ્યોને વ્યક્તિગત માન્યતા અને આચરણને પ્રશ્ન માન્ય છે, પણ આ બાબતને હવે આપણે સામુહિક રીતે અનાવવી પડશે. અત્યારસુધી આધ્યાત્મિક મૂલ્યો અંગેની આપણી માન્યતા વ્યક્તિ પૂરતી હતી, સમૂહ તરીકે અપનાવેલ નથી. એક વ્યક્તિ ખૂન કરે તે તેને ફાંસીની સજા થાય. કઈ પ્રજા લાખો-કરોડનાં ખૂન કરે તો તેને દેશભક્તિ કહેવાય. આ વિચારસરણું આપણે બદલવી પડશે, અને જે માનવતાનાં મૂલ્યો આપણે વ્યક્તિ તરીકે સ્વીકાર્યા છે તે પ્રજા તરીકે સ્વીકારવાં પડશે. જ્યારે વ્યક્તિ માટે નિયત થયેલ આધ્યાત્મિક મૂલ્ય પ્રજા તરીકે આપણે સ્વીકારીશું ત્યારે આ ઘર્ષણ અને વિનાશક હરીફાઈને અંત આવી શકશે.
માનવજાતની સંસ્કૃતિને ઈતિહાસ એટલે હિંસામાંથી અહિંસા પ્રત્યે પ્રગતિ. પ્રાણીસ્વભાવની વારસાગત હિંસક વૃત્તિઓ ઉપર વિજય મેળવો તેનું નામ સંસ્કૃતિ - civilization. વ્યક્તિ તરીકે આવી આધ્યાત્મિક્તાનાં ઉચ્ચ શિખરે માણસે સર કર્યા છે. પણ સામૂહિક રીતે, સમષ્ટિ તરીકે, માનવ

Page #79

તત્ત્વવિચાર અને અભિવ`દના
એટલી પ્રગતિ કરી શકયો નથી. એ પ્રગતિ કરવાની વિજ્ઞાન હવે ફરજ પાડે છે, અથવા વિનાશ બતાવે છે. સમાજમાં, વ્યક્તિ-વ્યક્તિ વચ્ચેના વ્યવહારામાં જેમાં હિંસા તજી, શાંતિમય ધારણ, કાયદાનું શાસન સ્વીકાયું, તેમ આંતરરાષ્ટ્રીય ક્ષેત્રે Rule of Law – મતભેદોના નિરાકરણ માટેના શાંતિમય મા – સ્વીકારીશું કે નહિ તે પ્રશ્ન આપણી સમક્ષ છે. National security cannot exist in international anarchy. આંતરરાષ્ટ્રીય અરાજક્તા અને રાષ્ટ્રીય સલામતી હવે પરસ્પરવિરોધી વસ્તુ છે.
૭૦
ફ્રેન્ચ રેવાલ્યુશને ત્રણ પ્રકારના આદર્શો આપ્યા ઃ સ્વત ંત્રતા, સમાનતા અને ભ્રાતૃભાવ. ૧૯ મી સદી રાજકીય સ્વત ંત્રતા માટેની લડતની સદી હતી; રાજકીય સ્વતંત્રતા મળ્યા બાદ સ્વતંત્ર દેશને લાગ્યુ કે આર્થિક સમાનતા વગર રાજકીય સ્વતંત્રતા ખાલી ખેાખું છે, એટલે આર્થિક સમાનતા માટેના પ્રયત્ને ૨૦ મી સદીમાં શરૂ થયા, અને તેમાંથી સમાજવાદ અને સામ્યવાદને! જન્મ થયા. પરંતુ સ્વતંત્રતા અને સમાનતા વિશ્વબંધુત્વની ભાવના પ્રગટચા વિના અધૂરી રહે છે. સ્વતંત્રતા અને સમાનતાની ભાવના માણસને માણસથી કેટલેક દરજ્જે જુદા પાડે છે, ત્યારે વિશ્વબંધુત્વ માણસ-માણસને બંધુત્વભાવથી જોડે છે. પરંતુ પ્રશ્ન એ છે કે આપણે એટલે સુધી પહેાંચી શકીશું ખરા ? માણસ વિશ્વખંધુત્વની ભાવના કેળવી શકશે ? ચંદ્રલેક પર વિજય મેળવવામાં સફળ થયેલ માણસ પોતાની જાત પર વિજય મેળવી શકશે ખરા ? આનો જવાબ આપણે સૌએ આપવાના છે. માનવજાત માટે આવી આધ્યાત્મિક અને નૈતિક ટોટી ઇતિહાસમાં આવી નથી. વિજ્ઞાને જે સિદ્ધિ મેળવી છે તેના સદુપયોગ કરી, સમસ્ત માનવજાત સુખી અને આબાદ થઈ શકે છે. તેના દુરુપયોગ કરી વિનાશ નેાતરી શકે છે. લશ્કરી શસ્ત્રસર'જામ પાછળ આજે જે અનગળ ખર્ચ થાય છે તેને અરધા ભાગ પણ માનવકલ્યાણ માટે વપરાય તા દુનિયાનાં ગરીબાઈ અને ભૂખમરા દૂર થાય. વૈજ્ઞાનિક શોધના ઉપયોગ મનુષ્યના સુખ માટે થાય તા ઉત્પાદન અનેકગણું વધે અને કઈ વસ્તુને અભાવ ન રહે. અણુશસ્ત્રો એક રીતે માણસને અહિંસાની નજીક લાવે છે, કારણ કે તે અહિંસાને વિચાર કરવાની ફરજ પાડે છે. સનાશ અથવા અહિંસા : આ બે વચ્ચે પસંદગી કરવાની રહે છે. વિજ્ઞાન અને આધ્યાત્મિક મૂલ્યાના સમન્વય સુખ, સમૃદ્ધિ અને શાંતિ સ્થાપશે. તેના પરસ્પર વિરોધ વિનાશ લાવશે.
પચીસ સે। વર્ષ પૂર્વે બુદ્ધ અને મહાવીરે જે સંદેશ આપ્યા તેને સાક

Page #80

મૂર્ખાઈની પરાકાષ્ઠા
-
૭૧
કરવાનો સમય આવ્યો છે. બુદ્ધે કહ્યું: “વેર વેરથી શમતું નથી, અવેરથી જ વેર શમે છે. આ સનાતન ધર્મ છે.” ભગવાન મહાવીરે કહ્યું: “સર્વ જીવો. જીવવા ઈચ્છે છે, કોઈ મરવા ઈચ્છતું નથી, માટે નિગ્રંથે પ્રાણીવધ વર્ક્સ લેખે છે.” ગાંધીજીએ આ સંદેશ ફરીથી ભારપૂર્વક જગતને આપ્યો, એટલું જ નહિ પણ સામૂહિક રીતે તેને સફળતાપૂર્વક પ્રયોગ કરી બતાવ્યું. જગત એ સંદેશને જીવનમાં ઉતારશે કે અવસર્પિણી કાળનાં વર્ણને છે તે સાચાં કરશે? ઈશ્વર સૌને સદ્દબુદ્ધિ આપે એવી પ્રાર્થના અંતરના ઊંડાણમાંથી કરવાની રહી.
૧૬-૯-ર

Page #81

૧૪
કે માગે ?
પ્રશ્ન (ગાંધીજી) : આ અનીતિમાંથી સુનીતિ થશે ખરી ? ઉત્તર (શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર) :
આ પ્રશ્નને ઉત્તર સાંભળી જે જીવ અનીતિ ઈચ્છે, તેને તે ઉત્તર ઉપયોગી થાય એમ થવા દેવું યોગ્ય નથી. સર્વ ભાવ અનાદિ છે, નીતિ-અનીતિ પણ. તથાપિ તમે અમે અનીતિ ત્યાગી નીતિ સ્વીકારીએ, તે તે સ્વીકારી શકાય એવું છે, અને એ જ આત્માને કર્તવ્ય છે. સર્વ જીવઆશ્રયી અનીતિ મટી નીતિ સ્થપાય એવું વચન કહી શકાતું નથી, કેમ કે એકાંતે એવી સ્થિતિ થઈ શકવા યોગ્ય નથી.
સને ૧૮૯૪માં મહાત્મા ગાંધીજીએ દક્ષિણ આફ્રિકાથી શ્રીમદ્ રાજચંદ્રને ૨૭ પ્રશ્નો પૂછેલા જેના શ્રીમદે જવાબ આપેલા. ઉપર તેમને એક પ્રશ્ન છે. ગાંધીજીનો પ્રશ્ન હું સમજું છું ત્યાં સુધી એમ હતું કે જગતમાં જે અનીતિ અત્યારે પ્રવર્તે છે અને કાયમ થોડીઘણી દેખાય છે તેમાંથી કાયમી સુનીતિ થાય કે નહિ? શ્રીમદ્દ ઉત્તર મિતાક્ષરી અને મુમુક્ષુ માટે છે. ઉત્તરની શરૂઆતમાં જ એમણે ચેતવણી આપી છે કે જે જીવ અનીતિ ઈરછે છે એટલે કે જેને અનીતિને પંથે જવું જ છે તેને આ ઉત્તર ઉપયોગી થવા દે યોગ્ય નથી. આ ઉત્તરને આશ્રય લઈ તેવા જીવે અનીતિના પંથે જવું અનુચિત છે.
પછી જવાબ આપે છે કે સર્વ ભાવ અનાદિ છે, નીતિ-અનીતિ પણ. વ્યક્તિએ તો અનીતિ ત્યાગી નીતિ સ્વીકારવી એ જ કર્તવ્ય છે; પણ જગતમાં સર્વથા અનીતિને નાશ થઈ કાયમી નીતિ સ્થપાય એવું વચન કહી શકાતું નથી.
આ ઉત્તર ખૂબ વિચારણીય છે. જગત પ્રગતિને પંથે છે કે અવનતિને પંથે એવા સવાલે ઘણી વખત પુછાય છે. એક વર્ગ એંમ માને છે કે જગત એકધારી પ્રગતિ કરી રહ્યું છે. બીજે વગ એમ માને છે કે જગત એકધારી અવનતિને પંથે છે. અહીં પ્રગતિ અથવા અવનતિ કોને કહેવી એ વિશે મતભેદ હેવા સંભવ છે. વૈજ્ઞાનિક શોધખોળની પ્રગતિ કે નિતિક પ્રગતિ – કઈ

Page #82

કયે માગે ?
૭૩ સાચી ? અહીં આપણે સ્વીકારીશું કે નૈતિક પ્રગતિ તે જ સાચી પ્રગતિ છે. જે જગતમાં “સર્વ જીવઆશ્રયી અનીતિ મટી નીતિ સ્થપાય એવું વચન કહી શકાતું નથી.” તો સમાજ-સુધારણું, લેકકલ્યાણની સર્વ પ્રવૃત્તિઓ તેને કાંઈ અર્થ છે ખરો ?
આવી દષ્ટિનું એક સીધું પરિણામ તેરાપંથ. સંસાર કાળે કોલસો છે. તેને ગમે તેટલે ધોઈએ તે પણ કાળે જ રહેવાનું. તેને સુધારવાનો પ્રયત્ન કરવો વ્યર્થ છે, માટે આત્મકલ્યાણ ઈચ્છતી વ્યક્તિએ સંસારને ત્યાગ કરી, પિતાના કલ્યાણની ઈચ્છા કરવી એ જ આત્માનું કર્તવ્ય છે. સંસાર અનાદિ, અનંત છે. તે છે તે જ રહેવાનો. વ્યક્તિને મોક્ષ મળે, પણ તે માટે સમાજસુધારણાની પ્રવૃત્તિ અથવા બીજી રીતે કહીએ તે પારમાર્થિક પ્રવૃત્તિઓ વ્યર્થ છે.
શ્રીમદના જવાબને આવો અર્થ કરવામાં આવે તે તે સાચું નથી લાગતો. એ વાત ખરી છે કે “સવ જીવોમાં અનીતિ મટી નીતિ સ્થપાય એવું વચન કહી શકાતું નથી. સંસાર અનાદિ-અનંત છે તે વાત પણ સાચી છે, પરંતુ તેથી નિરાશાને કેઈ અવકાશ નથી. હું જવાબને કેવી રીતે સમજુ છું તે જાણવું.
સંસાર એટલે સદ્-અસદુ તેનું સતત અને તુમુલ યુદ્ધ, વ્યક્તિને અંતરમાં તેમ બાહ્ય જગતમાં. આ દેવી અને આસુરી વૃત્તિઓને પુંજ એટલે માનવી. તેને વિકાસ અને મોક્ષ એટલે એ અસદ્ વૃત્તિઓ ઉપર વિજય અને તેને અંતિમ નાશ. અસદ્ વૃત્તિઓ હેવા છતાં માનવી ટકે છે, અને પ્રગતિ કરે છે. સદ્ વૃત્તિઓથી અને તેના વિકાસથી. તેવી જ રીતે જગતમાં નીતિ-અનીતિ બને છે, પણ જગત ટકે છે અને પ્રગતિ કરે છે નીતિના સ્વીકારેથી, અનીતિના ત્યાગથી. વ્યક્તિ માટે આ આંતયુદ્ધને એક દિવસ અંત આવે છે તે તેને મોક્ષ. જગત માટે એવો કાયમી અંત નથી. તેથી જગત-સંસાર અનંત. જગત નથી એકધારી પ્રગતિને પંથે કે નથી એકધારી અવનંતિને પંથે. તેની થાય છે ચડતી-પડતી. જગતના ઇતિહાસમાં કોઈ સમયે નીતિનું તત્ત્વ વધારે વિજયવંત દેખાય છે, ત્યારે જગત સંસ્કારી અને પ્રગતિને પંથે જણાય છે. કોઈ સમયે અનીતિનું તત્ત્વ વિજયવંત દેખાય છે ત્યારે જગતમાં હિંસા, અસત્ય, દંભ વગેરે પ્રસરે છે. પણ અસત્યથી જગત ટકે નોંહે તેને આત્યંતિક નાશ પણ નથી, એટલે જ્યારે જગતમાં અનીતિનું તત્ત્વ વધતું જણાય છે ત્યારે ગીતામાં કહ્યું છે તેમ
परित्राणाय साधुनाम् , विनाशाय च दुष्कृताम् । धर्मसंस्थापनार्थाय संभवामि युगे युगे ।।

Page #83

તત્ત્વવિચાર અને અભિનંદના
એવા સમયે મહાત્માઓ, સંતપુરુષ, પયગંબરો, ઓલિયાઓ જગતને ચેતવે છે; પિતાના ચારિત્રયથી, ત્યાગથી, જીવનથી અને છેવટે મૃત્યુથી ધર્મ, ભાવનાની પુનઃ સ્થાપના કરે છે.
દરેક જીવનું એક કર્તવ્ય છે કે પોતાના વિકાસ માટે અને જગતના કલ્યાણ માટે આ ધર્મભાવનાને સતત જાગ્રત રાખે, પોતાના જીવનમાં અને પિતાની આસપાસના વાતાવરણમાં પિતાની શક્તિ મુજબ તેની સ્થાપના કરે. પારમાર્થિક પ્રવૃત્તિ એટલે આવી ધર્મભાવના જાગ્રત રાખવી તે. વ્યક્તિના અંતરમાં સઅસદ્ વૃત્તિઓનું જે યુદ્ધ ચાલે છે તેમાં સતત જાગ્રત રહી નીતિના તત્વને સર્વોપરી બનાવવું તે તેનું કર્તવ્ય છે. તેમ કરવામાં. દરેક સંસારી જીવને પોતાની આસપાસના રાજકીય, સામાજિક, આર્થિક વગેરે સંબંધ નક્કી કરવા રહ્યા. પોતાની જાતની ઉન્નતિ કરવા માટે પોતાનું જીવન વિશિષ્ટ સ્વરૂપે ઘડવું જોઈશે. તેમ કરવામાં સમસ્ત સમાજનું સ્વરૂપ પાત વિચારવું જોઈશે અને પિતાની સાચી. ઉન્નતિને અનુરૂપ તેને બનાવવું પડશે. એવો સંભવ છે કે આમ કરવા જતાં સમાજની પ્રગતિ ન જોઈ શકતા માણસ નિરાશ થાય, સામાજિક પ્રગતિના પ્રયત્નને મૃગજળવત માને. પણ જેને સત્યના અંતિમ વિજયમાં એટલે કે ઈશ્વરમાં શ્રદ્ધા છે તે માણસ કઈ દિવસ નિરાશ નહિ થાય. સંસારની પ્રગતિ તરત દેખાતી નથી. પણ વ્યક્તિને પિતાને તેને અનુભવ થાય છે. એક સમય એવો આવે કે વ્યક્તિ એમ કહે કે આ સંસારમાં મેં ઘણું પ્રવૃત્તિઓ કરી, હવે મારા ઈશ્વરના સાનિધ્યે જઈને હું તેનાં ચરણે બેસીશ. આવી સ્થિતિ દરેક વ્યક્તિના જીવનમાં આવતી નથી, અને જેને આવે છે તેને પણ લાંબા સમયના અભ્યાસ, વૈરાગ્ય અને જીવનઅનુભવ પછી આવે છે. વિરલ વ્યક્તિઓ અપવાદરૂપ હોય. વ્યક્તિના વિકાસ માટે આ જગત રણાંગણ છે. તેમાં રહીને સતત પડત-આથડતા એ જીવ આગળ વધે છે. પોતાની શક્તિનું માપ કાઢવાનું આ ક્ષેત્ર છે. તેને સહસા. ત્યાગ કરી વિરલ વ્યક્તિઓ જ પિતાને વિકાસ સાધી શકે છે. જગત એ વ્યક્તિની સાધનાનું અને તેની પ્રગતિનું માપ કાઢવાનું સાધન છે. વ્યક્તિને વિકાસ મોટે ભાગે ક્રમિક હેય છે અને તેના પિતાના સ્વભાવને આધીન રહીને જ તે સાધી શકે છે. પોતાના સ્વભાવ વિરુદ્ધ આચરણ કરવાથી દેખાવને ખાતર બીજાના અનુકરણથી પ્રગતિ શક્ય નથી. દરેક વ્યક્તિએ પોતાની શ્રદ્ધા મુજબ પિતાને સ્વભાવ કેળવો રહ્યો. ૧-૯-૪૫

Page #84

૧૫ જૈન સાહિત્ય
અહીં જૈન સાહિત્ય એટલે માત્ર લલિત વાડ્મય નહિ, પણ જૈને લખેલ દરેક વિષયનું બધું સાહિત્ય. જ્ઞાનને કોઈ વિષય એવો નથી કે જેના ઉપર જેનું યોગદાન ન હોય. આ સાહિત્યભંડાર ઘણે વિપુલ છે. પાર્શ્વનાથ વિદ્યાશ્રમ, બનારસ તરફથી જૈન સાહિત્યને બૃહત “ઈતિહાસ' એવી એક મોટી યોજના કરી, ૨ ગ્રંથે પ્રગટ કર્યા છે. ઠે. હીરાલાલ જૈનનું એક પુસ્તક છે “ભારતીય સંસ્કૃતિમાં જૈન ધર્મનું યોગદાન.” તેમાં ઉપલબ્ધ સકળ જૈન સાહિત્યને સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસ, લગભગ ૧૫૦ પાનાંમાં આપ્યો છે. હજુ ઘણું સાહિત્ય જૈન ભંડારોમાં અપ્રગટ પડયું છે, પણ છેલ્લાં પ૦-૬૦ વર્ષમાં સારા પ્રમાણમાં પ્રસિદ્ધ થયું છે.
જૈન ધર્મની-શ્રમણ પરંપરાની–પ્રાચીનતા હવે સર્વસ્વીકૃત છે. શ્રમણપરંપરા વૈદિક સંસ્કૃતિથી પણ પ્રાચીન છે. વેદમાં દેવ-દેવીઓની આરાધના, પ્રકૃતિનાં તત્વોની પૂજા, યસે અને તેની મારફત એહિક સુખસંપત્તિની પ્રાપ્તિ, વિશેષ જોવા મળે છે. શ્રમણ સંસ્કૃતિ શરૂઆતથી તપ, ત્યાગ અને વૈરાગ્યપ્રધાન રહી છે. ઉપનિષદમાં આધ્યાત્મિક વિચારણા પ્રધાનતા પામે છે. જૈન સાહિત્ય મુખ્યત્વે આધ્યાત્મિક છે. વખત જતાં, વૈદિક અને શ્રમણ સંસ્કૃતિને સમન્વય થયે. વર્તમાન ભારતીય સંસ્કૃતિ એટલે વૈદિક, જૈન અને બૌદ્ધ ધર્મને ત્રિવેણી સંગમ. જૈન સાહિત્યને વિચાર આ સંદર્ભમાં કરવાનું રહે છે. શંકરાચાર્યું જેન અને બૌદ્ધ ધર્મ ઉપર આક્રમણ કર્યું અને હિંદુ ધર્મની પુનઃ પ્રતિષ્ઠા કરી, ત્યારે બૌદ્ધ ધર્મ હિંદુસ્તાનમાંથી નામશેષ થે, જ્યારે જૈન ધર્મ ટકી રહ્યો. તેનું કારણ મને એમ લાગે છે કે જેનેએ એક પ્રકારનું સમાધાન કર્યું. ધર્મથી જૈન રહ્યા, પણ વ્યવહારમાં હિંદુ થયા. હિંદુસમાજની જ્ઞાતિ-જાતિ સ્વીકારી, તેના રીતરિવાજે અપનાવ્યા. હિંદુ કાયદે જૈનોને લાગુ પાડયો, પણ ધર્મથી પિતાનું વ્યક્તિત્વ જાળવી રાખ્યું. - જૈન સાહિત્યમાં આગ એક ગણતરીથી ૩ર, બીજી ગણતરીથી કંપ. આ આગમગ્રંથનું સંકલન ભગવાન મહાવીરના નિર્વાણ પછી લગભગ એક

Page #85

૭૬
તત્ત્વવિચાર અને અભિવંદના
હજાર વર્ષ થયું. દિગમ્બર માન્યતા અનુસાર બધું આગમ સાહિત્ય કાળક્રમે લુપ્ત થયું છે, અને મૂળ રૂપમાં અપ્રાપ્ય છે. દિગમ્બર સાહિત્ય મધુ· આચાય - રચિત છે પણ શ્વેતામ્બર સાહિત્ય કે ગિમ્બર સાહિત્ય, ખંતેમાં ભગવાન મહાવીરના ઉપદેશની મૂળ ધારા સચવાઈ રહી છે. આગમ સાહિત્ય ઉપર, નિયુક્તિ, ભાષ્ય, ચૂર્ણિ તથા ટીકાના રૂપમાં વિશાળ સાહિત્યની રચના થઈ છે. આ બધું સાહિત્ય મોટે ભાગે આધ્યાત્મિક જીવનને લગતું છે.
આ ઉપરાંત ખીજા વિષયેા ઉપર પણ વિશાળ જૈન સાહિત્ય છે : ન્યાય, નય, નિક્ષેપ, અનેકાન્ત, સ્યાદ્વાદ, કાવ્ય, વ્યાકરણ, છંદ, અલંકાર, કાશ, નાટય, સંગીત, કલા, ભૂગાળ, ખગાળ, ગણિત, જ્યોતિષ, આયુર્વેદ, અર્થ શાસ્ત્ર વગેરે વિષયા ઉપર વિવિધ પ્રકારનુ` સાહિત્ય છેઃ વિપુલ કથાસાહિત્ય, પૌરા ણિક-ઐતિહાસિક ચારિત્રસાહિત્ય, આચાર, મુનિ તથા શ્રાવકોનાં વિધિવિધાતા, ક્રિયાઓ, ચાગ, ધ્યાન, કમવાદ, જ્ઞાનનાં કાઈ વિષય એવો નથી કે જેના ઉપર જૈન સાહિત્ય ન હેાય.
આ સાહિત્ય વિવિધ ભાષાઓમાં છેઃ અધ માગધી, શૌરસેની, અપભ્રંશ, સંસ્કૃત, કન્નડ, તમિળ, પ્રાચીન ગુજરાતી વગેરે.
આ બધા સાહિત્યને કેવી રીતે મૂલવીશુ` ? અત્યારસુધી ઘણું' અપ્રકટ હતું, હવે પ્રકટ થતુ જાય છે. ભૂંગાળ, ખગાળ, ગણિત, જ્યોતિષ, આયુર્વેદ વગેરે વ્યાવહારિક જ્ઞાનના વિષયેા છે, તેમાં ઘણી પ્રગૃત થઈ છે. આગમામ સૂર્ય' પ્રાપ્તિ, ચંદ્ર પ્રાપ્તિ, જમ્બુદ્વીપ પ્રજ્ઞપ્તિ વગેરે પ્રથા છે. તને સજ્ઞપ્રરૂપિત માની અંતિમ લેખવા ? તેવી રીતે કાવ્ય, અલંકાર, વ્યાકરણ, છંદ વગેરેનું પણ. ન્યાય, પ્રમાણુ, અનેકાન્ત, સ્યાદ્વાદ વગેરે તર્ક શાસ્ત્રના વિષા છે. તેમાં ગ્રહણ કરવા ચેાગ્ય ગ્રહણ કરીએ. અન્ય વિચારધારાઓના તુલનાત્મક અભ્યાસ કરીએ. કથાસાહિત્ય તથા ધર્મોપદેશનું સાહિત્ય શ્રેષ્ઠ હોય તેનું અધ્યયન કરીએ. આ બધુ. મુખ્યત્વે વૈરાગ્યલક્ષી છે. આ બધા સાહિત્યમાં, તત્કાલીન સામાજિક અને ઐતિહાસિક પરિસ્થિતિની માહિતી મળે છે. તને! ઐતિહાસિક દષ્ટિએ અભ્યાસ કરીએ.
આપણે અનેકાન્તની વાતા કરીએ છીએ, અને તેને માટે ગૌરવ લઈએ છીએ, પણ ખરેખર આપણી દષ્ટિ અનેકાન્ત છે? મતાગ્રા અને અધશ્રદ્ધાથી આપણે કેટલા બધા ઘેરાયેલા છીએ ? રૂઢ થયેલી માન્યતાને લેશ પણ આંચ આવે એવા વિચાર પણ કરવા આપણે તૈયાર નથી.

Page #86

જૈન સાહિત્ય
જૈન દર્શનનું જીવશાસ્ત્ર અતિ ગહન છે. વર્તમાન વિજ્ઞાન હવે તેનું સમર્થન કરે છે. પણ બંનેને તુલનાત્મક અભ્યાસ કાંઈ જ નથી. આપણી પરિભાષા જુદી છે. તેમાંથી બહાર નીકળ્યા જ નથી. જૂની પરંપરાગત પરિભાષામાં જીવના ભેદ-પ્રભેદ ગોગે જઈએ છીએ. તેને તુલનાત્મક અભ્યાસ કરતા નથી. વર્તમાન બાયોલોજી અને જૈન દર્શનનું જીવશાસ્ત્ર – બંનેને ગહન અભ્યાસ હોય એવી વ્યક્તિઓ વિરલ છે.
અંતે રહે છે દ્રવ્યાનુયોગ અને આચારધર્મ – metaphysics and ethics, નવતત્વ અને ષડૂદ્રવ્ય તથા અહિંસા, સંયમ અને તપ. નવ તત્વમાં જીવ-અજીવનું ત સ્વીકાર્યું છે. આસવ અને બંધ જેમાં કષાયો, લેસ્યાઓ, રાગ અને દ્વેષને સમાવેશ થાય છે તે માનસશાસ્ત્રના વિષયો છે. સંવર અને નિર્જરા, આચારધર્મ છે. જેમાં બધાં વ્રત અને અહિંસા, સંયમ અને તપને સમાવેશ થાય છે. પુણ્ય અને પાપ, શુભ-અશુભ કર્મને પરિણામ છે. ષડુકવ્યમાં પ્રથમ બે છે ? ધૃવ અને અજીવ. બીજા બે ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાય એટલે ગતિ અને સ્થિતિ – Rest and Motion. પદાર્થોની ગતિ-સ્થિતિ માટે આ બે દ્રવ્યોની કલ્પના કરી. છેલ્લા બે આકાશ અને કાળ, જર્મન ફિલસૂફ કન્ટે કહ્યું તેમ, માનવીના મનની કલ્પનાઓ છે – they are concepts of human mind અંતિમ તવ, અનંત અને કાલાતીત, - Ultimate Reality is beyond time and space.
આ બધા વિષયો ગહન અભ્યાસ અને સ્વતંત્ર વિચારણા – critical study - માગે છે. આમ ન થાય તે જગતના મહાન તત્વજ્ઞોએ વિચારણા કરી છે, અને અન્ય દેશોમાં જીવનની આ બધી સમસ્યાઓની ગહન વિચારણા થઈ છે અને વર્તમાનમાં પણ થાય છે, એની અવગણના કરવી પડે.
- વર્તમાન જૈન સાહિત્ય પ્રગટ થાય છે તેમાં મૌલિક વિચારણા, તુલનાત્મક અભ્યાસ અથવા મૂલ્યાંકન જેવું ભાગ્યે જ હોય છે. સંશોધનને નામે કઈ હસ્તપ્રતનું સંપાદન કરે અને પીએચ. ડી.ની ડિગ્રી મળે છે. ભગવાન મહાવીરના જીવન અને ઉપદેશનાં પુસ્તક વાંચીએ તો બધાંમાં લગભગ પરાપૂર્વથી ચાલી આવતાં વણ અને હકીકત જ હેય. કેઈ નવો વિચાર કે વર્તમાન જીવનના સંદર્ભમાં નવી પ્રેરણું જોવા ન મળે. સાહિત્ય-પ્રકાશન પાછળ જૈન સમાજ લાખ રૂપિયા ખર્ચે છે, પણ તેની ગુણવત્તા જોવાની ભાગ્યે જ પરવા કરે છે. સંશોધન-સંસ્થાઓ વચ્ચે પરસ્પરના વિચારવિનિમય અથવા સંકલન-coordination-ના અભાવે ઘણું પુનરાવર્તન થાય છે.

Page #87

૭૮
તત્ત્વવિચાર અને અભિવંદના
ભગવાન મહાવીરે વિદ્વાનેની ભાષા સંસ્કૃત છોડી, જનસામાન્ય સમજી શકે એ માટે લોકભાષામાં ઉપદેશ આપ્યો. હવે તે ભાષા-અર્ધમાગધી–લેકભાષા રહી નથી. તેને વર્તમાન લોકભાષાઓમાં ઉતારવી જોઈએ. દરેક દર્શનને પિતાની પરિભાષા હોય છે. આ પરિભાષા વર્તમાન વિચારધારાના સંદર્ભમાં પરિવર્તિત કરવી જોઈએ. અર્થ ન સમજાય તો સમજણપૂર્વક આચરણ ક્યાંથી થાય ?
ભગવાન મહાવીરે બતાવેલ જીવનસાધનાને આચારધર્મ–અહિંસા, સંયમ અને તપ-આધ્યાત્મિક અનુભૂતિ છે. સિદ્ધાંત એ જ રહે પણ તેના આચરણનું સ્વરૂપ સમયે સમયે બદલાય. ગાંધીજીએ અહિંસાનું વ્યાપક સ્વરૂપ બતાવ્યું. સત ધર્મની દૃષ્ટિ મુખ્યત્વે વ્યક્તિગત મેક્ષની, સંસાર વ્યવહાર પ્રત્યે ઉપેક્ષાની રહી છે. સમાજમાં રહી વ્યક્તિ અહિંસાનું આચરણ કરી શકે તે માટે સમાજની રચના અહિંસાના પાયા ઉપર થવી જોઈએ. હિંસાના આધાર ઉપર રચાયેલ સમાજમાં અહિંસક આચરણ વ્યક્તિ માટે વિકટ છે. A moral man in immoral society is a paradox, wie la 21 09 BALERIO રાજ્યની રચના કરી. ગાંધીજીએ અહિંસક સમાજની રચનાનો માર્ગ બતાવ્યો. જૈન ધર્મે અહિંસક જીવનની સિદ્ધિ માટે સંસારનિવૃત્તિને માર્ગ અપનાવ્યો અને અહિંસા, સંયમ તથા તપની અંતિમ કોટિના મુનિમને આદર્શ બનાવે. પરિણામે ધર્મ અને વ્યવહાર ભિન્ન થઈ ગયા. વર્તમાન જીવનની સમસ્યાઓનું મૂળ, વધતી જતી હિંસા અને ભોગપ્રધાન વૃત્તિમાં રહેલું છે. અહિંસા અને સંચમને જીવનના બધા વ્યવહારમાં ગૂંથી ન લઈએ ત્યાં સુધી સુખ અને શાંતિ મળવાનાં નથી. જૈન ધર્મ આ દિશામાં ગદાન કરી શકે તેમ છે, પણ તે માટે દષ્ટિપરિવર્તન અને સ્વતંત્ર ચિંતન આવશ્યક છે.
૧–ર– ૭૭

Page #88

ધાર્મિક શિક્ષણ
શાળાઓ અને કેલેજેમાં વિદ્યાથીઓને ધાર્મિક શિક્ષણ આપવું કે નહિ અને આપવું તે કેવી રીતે આપી શકાય ?
આ વિષયને સમજવા માટે ધાર્મિક શિક્ષણ એટલે શું અને આ પ્રશ્ન કેમ ઉદ્દભવ્યો તે સંક્ષેપમાં જેવું જોઈએ. . વિદ્યા વિશે આપણે કહીએ છીએ ૩ વિદ્યા યા વિમુwથે અથવા અમૃત તુ વિઘા – વિદ્યા અમૃત છે અથવા તે જ વિદ્યા છે જે વિમુક્તિ આપે. મુંબઈ યુનિવર્સિટી મુદ્રાલેખ છે : રીઝવૃતી વિદ્યા વિદ્યાનું ફલ શીલ છે, ચારિત્ર્ય છે. વ્યાવહારિક શિક્ષણ, ઈતિહાસ, ગણિત, વિજ્ઞાન વગેરે અમુક વિષયોનું જ્ઞાન છે, પણ આવા જ્ઞાન સાથે વિદ્યાર્થીનું ચારિત્ર્ય ઘડતર થાય, નૈતિક અને આધ્યાત્મિક મૂલ્ય પિતાના જીવનમાં તે ઘણું લે એવી અપેક્ષા આપણે રાખીએ છીએ. આ જ સાચી વિદ્યા છે અને આવી વિદ્યાને અભાવ હેય તો પણ ધડતર નથી થયું એમ માનીએ છીએ. વિદ્યાર્થીકાળમાં, વ્યાવહારિક શિક્ષણ સાથે આવી કેળવણી-વિદ્યા, વિદ્યાથીને મળવી જોઈએ અને તે જે તેને સર્વાગી વિકાસ થયો ગણાય અને વિદ્યાર્થીની integrated personality થાય.' ,
શાળાઓ અને કોલેજમાં હાલ જે રીતે શિક્ષણ અપાય છે અને ત્યાં જે સ્થિતિ પ્રવર્તે છે તેમાં આવી વિદ્યાને સર્વથા અભાવ છે, એમ આપણે જોઈએ છીએ. વિદ્યાથીઓમાં અશિસ્ત, તોફાને, અસ્થિરતા વગેરે જોઈએ છીએ તેનું કારણ આવી સાચી વિદ્યાને અભાવ હોય એમ આપણને લાગે છે. આનાં ઘણાં કારણો છે. તેની ચર્ચામાં નહિ ઊતરું, પણ ધાર્મિક શિક્ષણને પ્રશ્ન આ ભૂમિકામાંથી ઉદ્ભવ્યો છે તે જાણવું જરૂરી છે. - અંગ્રેજો ભારતમાં આવ્યા તે પહેલાં આપણી જે શિક્ષણ પદ્ધતિ હતી તેમાં વ્યાવહારિક શિક્ષણ અને ધાર્મિક શિક્ષણ એવા ભેદ ન હતા. પાઠશાળામાં, ગુરુકુળમાં અથવા મદરેસામાં અભ્યાસ કરતા વિદ્યાથી વ્યાવહારિક શિક્ષણ

Page #89

તત્ત્વવિચાર અને અભિવાદના
સાથે ધાર્મિક શિક્ષણ મેળવતે. અંગ્રેજો સાથે ખ્રિસ્તી પાદરીઓ પણ આવ્યા. તેમણે શાળાઓ સ્થાપી. તેમાં ખ્રિસ્તી ધર્મનું શિક્ષણ આપવામાં આવતું. કેટલેક અંશે તેમાં ધર્માન્તર કરાવવાની પ્રવૃત્તિ હતી. અંગ્રેજોએ રાજ્યક્ત તરીકે શાળાઓ અને કોલેજો અને યુનિવર્સિટીઓ સ્થાપી તેમાં ધાર્મિક શિક્ષણ આપવું કે નહિ તે પ્રશ્ન થશે. તેના ઉપર વિચાર પણ કરવામાં આવ્યો, અને નિર્ણય થયો કે ધાર્મિક શિક્ષણ સંબંધી તટસ્થતાની નીતિ સ્વીકારવી અને રાજ્યની શાળાઓ અને કોલેજોમાં કઈ ધાર્મિક શિક્ષણ ન આપવું.
રાજકીય સ્વાતંત્ર્ય પછી રાજ્યનું બંધારણ ઘડવાનો સમય આવ્યા ત્યારે આ પ્રશ્ન ઉપર ગંભીર વિચારણા કરવી પડી. આ રાજ્ય secular- બિનસાંપ્રદાયિક રહેશે એવું સ્વીકારવામાં આવ્યું. એમાં કોઈ એક ધમને રાજધર્મ તરીકે સ્વીકારવામાં નહિ આવે એવો નિર્ણય લેવાયો. પરિણામે બંધારણમાં પ્રબંધ થયું કે રાજ્ય તરફથી ચાલતી શિક્ષણ સંસ્થાઓમાં ધાર્મિક શિક્ષણ નહિ અપાય અને રાજ્યની મદદથી ચાલતી શિક્ષણસંસ્થાઓ ફરજિયાત ધાર્મિક શિક્ષણ આપી નહિ શકે.
પણ ધાર્મિક શિક્ષણ એટલે શું? ધાર્મિક શિક્ષણને અર્થ અહીં મોટે ભાગે સાંપ્રદાયિક શિક્ષણ થાય છે – કેઈ એક ખાસ ધર્મની માન્યતાઓ અને તેનાં વિધિવિધાન અને આચારપ્રાણાલિકાઓનું શિક્ષણ. ધર્મ એટલે અહીં Established Church; અને ધાર્મિક શિક્ષણ એટલે એ churchસંપ્રદાયની beliefs and rituals-માન્યતાઓ અને અનુષ્કાને. આવું શિક્ષણ બિનસાંપ્રદાયિક રાજ્યની શિક્ષણસંસ્થાઓમાં ન જ આપી શકાય તે સ્પષ્ટ છે.
પણ ધાર્મિક શિક્ષણને બીજે વ્યાપક અર્થ નિતિક શિક્ષણ – moral. education – જીવનનાં નૈતિક મૂલ્યોની સમજણ. આવા શિક્ષણને અભાવ હોય તો પરિણામ ભયંકર આવે અને આજે તે આપણે જોઈએ છીએ. તેથી સરકાર જાગી અને શિક્ષણસંસ્થાઓમાં આવું શિક્ષણ આપવું કે નહિ અને તે કેવી રીતે તેને ગંભીરપણે વિચાર શરૂ થયો. ડે. રાધાકૃષ્ણનના પ્રમુખપદે એક Education Commission નિમાયું હતું, તેણે આ બાબત વિચાર કર્યો. ત્યારપછી આ જ વિષયને માટે શ્રી શ્રી પ્રકાશના પ્રમુખપદે એક કમિટી નીમી. બીજું Education Commission ડે. કોઠારીના પ્રમુખપદે નિમાયું હતું. તેણે પણ આ વિષયમાં વિચારણા કરી. પણ કેઈ સ્પષ્ટ માર્ગદર્શન મળી શક્યું નથી અને સરકારે કોઈ નિર્ણય કર્યો નથી.

Page #90

ધાર્મિક શિક્ષણ
. નિતિક શિક્ષણ અને ઊંડા અર્થમાં ધાર્મિક શિક્ષણ ભિન્ન છે. નૈતિક શિક્ષણ સામાજિક વ્યવહાર માટેની આચારસંહિતા છે. માણસ ઊંડું ચિંતન કરે તે જીવ, જગત અને ઈશ્વર વિશે પણ તેણે કંઈક વિચારવું પડેઃ “હું કેણ છું, આ વિશ્વ સાથે મારો શો સંબંધ છે અને અતિ મારું શું થવાનું છે એ વિશે પણ કાંઈક માન્યતા અને શ્રદ્ધા કેળવવાં પડે. વિવિધ ધર્મોએ આ પ્રશ્નો વિશે ચિંતન કર્યું છે અને ચોકકસ માન્યતાઓ સ્વીકારી છે, જે તે તે ધર્મના અનુયાયીઓ શ્રદ્ધાથી અપનાવે છે. " રાધાકૃષ્ણન કમિશને છેવટે આટલી ભલામણે કરી છેઃ (૧) દરેક શિક્ષણસંસ્થામાં પ્રાર્થનાથી કાર્યને પ્રારંભ કરવો, (૨) સંતપુરુષોનાં જીવનચરિત્ર શીખવવાં, (૩) સતશાસ્ત્રના પસંદ કરાયેલા ભાગોનું શિક્ષણ આપવું, (૪) વિવિધ ધર્મોનો ઈતિહાસ અને તેનાં તત્ત્વજ્ઞાન – history and philosophy of religion - નું શિક્ષણ આપવું.
- શ્રી શ્રી પ્રકાશ કમિટીએ અને કોઠારી કમિશને લગભગ આ જ ભલામણોનું સમર્થન કર્યું છે.. - સરકારે કોઈ નિર્ણય કર્યો નથી અને આ ભલામણને કોઈ અમલ થયો નથી.
- પરિણામ ખેદજનક અને – આ દિશામાં કાંઈ સક્રિય પગલાં નહિ લેવાય . તે - વિશેષ હાનિકારક નીવડશે. .. આ કમિશનેએ બીજી પણ એક અગત્યની બાબત ઉપર ભાર મૂક્યો છે.
: ચારિત્રઘડતરને આધાર માં શાળા કે કોલેજમાં મળતું શિક્ષણ નથી, પણ ગૃહનું વાતાવરણ અને સામાજિક પરિસ્થિતિ પણ અગત્યનો ભાગ ભજવે છે. કુછુંબજીવન અસ્તવ્યસ્ત હોય, સમાજમાં નૈતિક મૂલ્યોની કોઈ કિંમત રહી ન હોય, તે વિદ્યાર્થીના માનસ ઉપર તેના પ્રત્યાઘાતો પ્રબળ પડે છે, પણ શિક્ષણસંસ્થાઓ અને શિક્ષકે ભગીરથ પ્રયત્ન કરી, ભાવિ પ્રજને તેમાંથી બચાવી શકે તેમ છે.
આવા વિશાળ અર્થમાં નિતિક અને ધાર્મિક શિક્ષણની આપણે ચિંતા કરી નથી. આપણે તે ધાર્મિક શિક્ષણ એટલે સાંપ્રદાયિક શિક્ષણ એમ જ સમજ્યા છીએ. કોલેજમાં અભ્યાસ કરતા વિદ્યાથીઓ ઉપર પ્રભાવ પાડી શકે અને વ્યાપક ત. અ. હું

Page #91

૮૨
તત્ત્વવિચાર અને અભિવ'ના
અર્થાંમાં જૈન ધર્માંનું જ્ઞાન આપી શકે એવા શિક્ષા કયાં છે ? આવા જ્ઞાન પ્રત્યે તેને અભિરુચિ થાય તે માટે વર્તમાન જીવનની સમસ્યાઓમાં જૈન દર્શન શું માર્ગદર્શન આપે છે તે સમજાવવું પડે. અન્ય ભારતીય દર્શને અને વિજ્ઞાનના ભૂમિકા લક્ષમાં લેવી પડે. દરેક વ્યક્તિને પોતાના ધર્મનું જ્ઞાન, તેના આચારવિચારનું શિક્ષણ અને સમજણુ મળવાં જ જોઈએ, અને કૉલેજો તથા શાળામાં તેમ થઈ ન શકે તે જુદા જુદા ધર્મ ને અનુસરતાં વિદ્યાલયા કરી શકે. પણ તે માટેનું વાતાવરણ સર્જવું જોઇએ અને તે માટે યોગ્ય શિક્ષકો જોઈએ; તેમજ સંચાલકામાં દીદિષ્ટ અને ઉદાર ભાવના હોય અને વિદ્યાર્થી એ સાથે ગાઢ સપર્ક અને પ્રેમમય વર્તન હોય તે ઘણું સારું પરિણામ લાવી શકાય.
.
૧-૪૫૩૬૮

Page #92

૧૭
ભગવાન બુદ્ધ
' વૈશાખી પૂર્ણિમા – બુદ્ધ જયંતીના દિવસે ભારતવર્ષમાં અને સમસ્ત એશિયામાં કરોડો નરનારીઓ યુદ્ધ શરળ છામિ, શરળ છામિ, સંવે શf Tછામિ એવું વિવિધ સ્વીકારી, ધન્યતા અનુભવે છે, કારણ કે ભગવાન બનું શાસન સગ્ર પાસ પર – સર્વ પાપનું નાશ કરવાવાળું સત્રરસ : ૩પસંઘા - કલ્યાણનું કરવાવાળું છે.
કોઈ પણ વ્યક્તિના નામથી પ્રવૃત્ત થયેલા ધર્મનું ખરું સ્વરૂપ સમજવા માટે તે વ્યક્તિના ચરિત્રનું, તેણે કરેલ ધર્મ-સંસ્થાપનાના પ્રયત્ન અને તે માટેની વ્યવસ્થાનું તેમજ તેણે કરેલા ઉપદેશનું જ્ઞાન થવું જોઈએ. ભગવાન બુદ્ધને ઉપદેશ એટલે ભવ્ય છે, એટલી જ એમની જીવનકથા રોચક અને અદ્ભુત રસપૂર્ણ છે.
• | માયાદેવીની કુખે, લંબિન ઉદ્યાનમાં સિદ્ધાર્થને જન્મ થયો ત્યારે જયોતિષીઓએ ભવિષ્ય ભાખ્યું કે શુદ્ધોદન રાજાને આ પુત્ર ચક્રવતી થશે અથવા બુદ્ધ થશે. પિતાની તીવ્ર ઇચ્છા હતી કે પુત્ર યોગમાર્ગ છોડી દઈ ચક્રવતી રાજા થાય. ભવિષ્યવેત્તાઓએ કહ્યું, “સિદ્ધાર્થની સામે વૃદ્ધ, વ્યાધિગ્રસ્ત અને મૃત મનુષ્ય આવશે તો તેમનાં દર્શનથી તેને વૈરાગ્ય ઉપજશે અને તે ગૃહત્યાગ કરશે. માટે એવા માણસે એની નજરે કદી યે પડે નહિ એવો બંદોબસ્ત કરે.” પિતાએ પુત્રને પૂર્ણ સુખમાં રાખવા બધી વ્યવસ્થા કરી. તેના મનનું વાદ્ય અને નૃત્યથી રંજન કરવા સંખ્યાબંધ નૃત્યાંગનાઓ રાખવામાં આવી. ચશોધરા જેવી રૂપવતી કન્યા સાથે લગ્ન કર્યું. ભારે આનંદથી યૌવનના દિવસો ગાળવા લાગ્યો. ૨૯ વર્ષ આવી રીતે ભેગવિલાસમાં વીતી ગયાં. એક દિવસ પિતાની રાજધાની જોવાનું અને રાજદ્યાનમાં ફરી આવવાનું સિદ્ધાર્થને મન થયું. પિતાને ખબર પડી એટલે રસ્તા સાફસૂફ કરાવ્યા અને આંધળા, પાંગળા, ઘરડા, દુબળા લેકેએ તે દિવસે રસ્તા પર ફરકવું નહિ એ હુકમ કર્યો પણ જેને હાથે જગતનું કલ્યાણ થવાનું હતું તેવા મહાપુરુષને જગતની વાસ્ત

Page #93

• ૮૪
તત્ત્વવિચાર અને અભિવંદના
વાસ્તવિક્તાથી અંધારામાં ક્યાં સુધી રાખી શકાય ? ઘડપણથી વાંકા વળી ગયેલ એક માણસને તેણે જોયો. છન્ન સારથિને પૂછયું : “આ સામે જે પ્રાણી જાય છે તે મનુષ્ય છે કે કેણ છે ? એના વાળ ધોળા થઈ ગયા છે, દાંત બિલકુલ નથી, ડોળા ઊંડા ઊતરી ગયા છે, લાકડીથી કાંપતા ચાલે છે, પીઠ છેક જ વળી ગઈ છે.” સારથિએ કહ્યું : “આર્યપુત્ર! વૃદ્ધાવસ્થા કહે છે તે આ. એક વખત તમારા જેટલો જ યૌવનમદ એના અંગમાં હતા. હે રાજપુત્ર ! યૌવન ચંચળ છે. આપણી પણ આ દશા થયા વિના રહેવાની નથી.' સિદ્ધાર્થ રથને પાછો વાળે. ઉદ્યાનમાં ક્રીડા કરવાની ઇચ્છા રહી નહિ. વળી એક દિવસ ફરવા નીકળે તો રોગી માણસ મળ્યા. વૃદ્ધ નહીં છતાં તેનાથી પણ અધિક અશક્ત. સારથિને પૂછયું તો કહે, “આર્યપુત્ર ! આનું નામ વ્યાધિ. મનુષ્ય પ્રાણીનું બળ અસ્થાયી છે. આરોગ્યમદ મિયા છે.વળી એક દિવસ ફરવા નીકળ્યો અને વાટમાં મૃતદેહનું દર્શન થયું. સારથિને પૂછવું તો તેણે કહ્યું, “આર્યપુત્ર ! આ મનુષ્ય ગતપ્રાણ છે. તેના શબને બાળી કે દાટી દેશે. તમને તથા અમને ક્યારેક તો આ અવસ્થા પ્રાપ્ત થવાની જ છે.” સિદ્ધાર્થનું મન ચકડોળે ચડયું. જરા, વ્યધ અને મરણને વિચાર કરવાથી માણસને યોવનમદ, બળમદ અને આયુષ્યમદ નષ્ટ થાય. છતાં માણસો અજ્ઞાનથી, સુકાયેલા ખાચિયામાંની માછલીની જેમ, સંસારના પ્રપંચમાં તૃષ્ણાથી તરફડે છે. ખરો સુખી કોણ? સાચું સુખ શેમાં ? સિદ્ધાર્થની આવી મનોદશા હતી ત્યારે તેને ત્યાં પુત્રને જન્મ થયો. વધામણી આપનારને કહ્યું, “આ બંધન આવ્યું, રાહુ પેદા થયો.” પુત્રનું નામ રાહુલ પાડવું. સિદ્ધાર્થનું મન બીજી જ દિશામાં વળેલું હતું. તેને જરા, વ્યાધિ, મરણ ઇત્યાદિ દુઃખમાંથી મુક્ત થઈ, આત્યન્તિક સુખનો માર્ગ શોધ હતો, શાશ્વત સુખની પ્રાપ્તિ કરવી હતી. મધરાતે જાગ્યો. અવ્યવસ્થિતપણે સૂતેલી નતંકીઓ ભણી નજર ફેંકી. જીવંત માણસની સ્મશાનમાં બેઠો હોય એવો તેને ભાસ થયો. સૌંદર્યની ક્ષણભંગુરતા અનુભવી. ગૃહત્યાગને નિર્ણય કર્યો. છનને બેલાવી કંથક ઘોડા સજજ કરાવ્યું. પ્રિય પત્ની અને તે જ દિવસે જન્મેલ પુત્ર યાદ આવ્યાં પત્નીને ઉઠાડી તેની આખરી વિદાય લેવી અને પુત્રમુખ નીરખવું એવો વિચાર આવ્યા. પણ તેમ કરતાં ગમનમાં અંતરાય પડશે એમ થયું. કેટલેક વખત અંતરમાં તુમુલ યુદ્ધ કર્યું. છેવટ પત્ની અને પુત્રના મોહની જાળમાં ન સપડાતાં, મોક્ષમાર્ગના અભિલાષી સિદ્ધાર્થ જગતકલ્યાણ માટે મહાભિનિષ્ક્રમણ કર્યું.

Page #94

૮૫
ભગવાન બુદ્ધે
ગૃહત્યાગ કરી, સિદ્ધાર્થ કાલામ અને ઉદ્રક જેવા વિખ્યાત ઋષિના આશ્રમમાં રહી તત્ત્વજ્ઞાનનેા અભ્યાસ કર્યાં. યાગથી સમાધિની આઠ પાયરીએ વટાવી ગયા. પણ તત્ત્વજ્ઞાનની પાપટપચીથી અથવા યાગની સિદ્ધિઓથી સિદ્ધા ના મનનું સમાધાન ન થયું. તેથી પ્રચલિત ધમ પથામાં પેસી વખત ન બગાડતાં, પોતે જ પ્રયત્ન કરી નિર્વાણને માગ શોધી ક.ઢવાનો નિર્ણય કર્યો.
હઠયોગની સાધના કરી, કંઠાર તપશ્ચર્યા આદરી. હાથપગ સાંઠીયા જેવા થઈ ગયા. મરડાના કરાડ સાફ દેખાવા લાગી. ભાંગેલા ધરના વાંસની પેઠે પાંસળી હચમચી ગઈ. પાણીમાં પડેલ નક્ષત્રાનાં પ્રતિબંખ જેમ ઊં’ડાં ગયેલાં દેખાય છે તેમ તેની આંખની કીકી ઊ`ડી ઊતરી પડી. કડવું કાળું કાચું કાપીને તડકામાં નાખતાં જેમ કરમાઈ જાય છે તેમ તેની અગાઉની સુંદર અંગકાંતિ છેક કરમાઈ ગઈ અને તનાં પેટ અને પીઠ ચોંટીને એક થઈ ગયાં. ઉગ્ર તપશ્ચર્યાના વિકટ મા થી પણ પરમ શાંતિ પ્રાપ્ત થઈ નહિ. તેથી સિદ્ધાર્થે ઉગ્ર તપશ્ચર્યા છેાડી દીધી. તેના સાથીઓએ તને ઢાંગી ગણી તનેા ત્યાગ કર્યાં. છ વર્ષની તપશ્ચર્યા પછી, સિદ્ધાર્થ અનુભવ્યું કે જેમ કામાપભાગમાં સુખ નથી તેમ માત્ર દેહદ'ડથી સુખપ્રાપ્તિ થતી નથી. તેણે મધ્યમ માર્ગ સ્વીકાર્યું અને તેનું ધ`ચિંતન આગળ વધ્યું, ધ્યાનસ્થ સમાધિમાં અંતે માધિજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું અને સિદ્ધાર્થ ખાલી ઊઠયા :
અનેક જન્મજન્માંતરાવાળા આ સંસારમાં હું રાત્રિદિવસ દોડચો અને ગૃહર્તાની શોધ કરતાં વારંવાર જન્મદુઃખ પામ્યા. હે ગૃહર્તા! આજ તુ મને પ્રત્યક્ષ થયા છે. હવે ફરીથી ઘર કરીશ નહિ. તેનાં સવ પીઢિયાં-પાટિયાં ભાંળી. ગયાં છે, અને માલ તૂટી ગયા છે. મારું ચિત્ત નિર્વાણ પામ્યું છે અને તૃષ્ણાના ક્ષય થયા છે. પાતાની જ્ઞાનર્દિષ્ટ વડે ચાર આ સત્યા અને તદન્તગત આ અષ્ટાંગિક માગ તેણે જોયા. વિમુક્તિસુખનો અનુભવ થયા. અવિદ્યાથી જસ-ભરણ સુધીની કાર્યકારણપરંપરા શોધી, દુઃખના આત્યંતિક નાશ માગ' જડયો.
સાધિજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ પછી, મુદ્દના મનમાં વિચાર આવ્યા કે મને જે ધર્મજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું છે તેનેા ખેાધ જગતના પ્રપંચમાં રચ્યાપચ્યા રહેલાં જનાને થવા શકય નથી. માટે ધર્મોપદેશની ખટપટમાં ન પડતાં એકાંતમાં જ કાલક્રમણ કરવું સારું છે. વળી વિચાર આવ્યા, કે આ જગતમાં જેમના જ્ઞાન પર અજ્ઞાનમળનાં પડ ઘટ્ટ ખેડાં નથી એવા પુષ્કળ જીવે છે. ધ વાકય એવાના

Page #95

તત્વવિચાર અને અભિવંદના
. કાને ન પડવાથી ભારે હાનિ થાય છે. નિર્મળ અંત:કરણથી જાણેલ અમૃતતુલ્ય ધમને ઉપદેશ એવાઓને થશે તે તેનું રહસ્ય જાણનાર ઘણાં લેક આ જગતમાં મળી આવશે. જગતના પરમ સદ્ભાગ્યે, ભગવાન બુદ્ધ પિતે જાણેલ ધર્મને ઉપદેશ કર્યો અને ૪૪ વર્ષ સુધી આ ભારતવર્ષમાં ધર્મચક્ર પ્રવર્તાવ્યું.
ભગવાને તેમને પ્રથમ ઉપદેશ, ઋષિપતનમાં જે પાંચ તપસ્વીઓએ તેમને ઢોંગી સમજી તેમને ત્યાગ કર્યો હતો તેમને જ કર્યો અને તે જ તેમના પ્રથમ શિષ્ય થયા. ચાર આર્યસત્યો અને તદન્તગત આયે અષ્ટાંગિક મા ટૂંકમાં આ પ્રમાણે છે:
જન્મ, જરા, વ્યાધિ, મરણ, અપ્રિય વસ્તુઓને સમાગમ અને પ્રિય વસ્તુઓનો વિયોગ ઇત્યાદિ કારણથી મનુષ્ય આ લેકમાં દુઃખી થાય છે. આ જે રાચથી રંક પચે તનું સર્વસાધારણ દુઃખ એ પ્રથમ આર્ચસત્ય છે.
આ સર્વ દુઃખને ઉદય તૃષ્ણામાંથી થાય છે. અંહિક ઉપભેગની તૃષ્ણા, વર્ગલોકમાં જન્મવાની તૃષ્ણા, યથેચ્છ ગુખ ભોગવી આત્મહત્યા કરી જગતમાંથી લુપ્ત થઈ જવાની તૃષ્ણા : આ ત્રણ તૃષ્ણાથી મનુષ્યપ્રાણી અને પાપ આચરે છે અને દુ:ખભાગી થાય છે. તેથી તૃષ્ણને દુ:ખનું મૂળ સમજવું જોઈએ. દુ:ખ-સમુદાય નામનું આ બીજુ આર્યસત્ય છે.
તૃષ્ણાને નિધિ કરવાથી નિર્વાણને લાભ મળશે. દેહદંડથી કે કાપગથી મોક્ષ પ્રાપ્તિ થનાર નથી. આ દુ:ખનિરોધ નામનું ત્રીજુ આર્યસત્ય છે.
સમ્યક દષ્ટિ, સમ્યક સંકલ્પ, સમ્યફ વાચા, સમ્યક કર્મ, સમ્યક આજીવ, સમ્યફ વ્યાયામ, સમ્યફ અમૃતિ અને સમ્યક સમાધિ - દુ:ખનિરોધને આ અષ્ટાંગિક મધ્યમ માર્ગ દુ:ખનિધિગામિની પ્રતિપદા શું આર્યસત્ય છે.
આ ધર્મ અંગીકાર કરી જે બ્રહ્મચર્યનું પાલન કરશે તે ભવદુ:ખને અંત આણશે.
ભગવાન બુદ્ધ તાર્કિક અને દાર્શનિક ચર્ચાના મોહમાં પડ્યા નથી. પરલોકની જાતજાતની કલ્પનાઓ ઉપર પણ તેમને ધર્મ રચા નથી. એમણે જીવનનું ખરેખરું રહસ્ય શું છે એ શોધવા જ પ્રયત્ન કર્યો છે. જીવનની સફળતા શામાં રહેલી છે, જીવનમાં શું કેળવવા જેવું છે, શું મેળવવા જેવું છે, શું ત્યાગવા જેવું છે, કઈ વૃત્તિ ધારણ કરીને જીવનને વ્યવહાર ચલાવવાને છે, એ બધું સમજી, સમજાવવા માટે જ બુદ્ધનો સર્વપ્રયાસ હતા અને તેથી જ જીવનધર્મી મનુષ્યસમાજને બુદ્ધના ઉપદેશ પ્રત્યે આટલું આકર્ષણ રહ્યું છે.

Page #96

ભગવાન બુદ્ધ
૮૭
બુદ્ધના ધર્મો દ્િવચક્ર ધર્મ કહ્યો છે. આવા અને જુઓ, પાતાની મેળે તપાસે। અને ખાતરી થાય તા સ્વીકારા. ખુદ્દના પરિનિર્વાણદિને આનંદે ભગવાનને કહ્યું કે, “ ભિક્ષુ સંધને છેવટની કાંઈક વાત કર્યા વિના નિર્વાણ પામશા નહિ.” ત્યારે બુદ્ધે કહ્યું, “ આન ંદ, ભિક્ષુસંધ મારી પાસેથી ખીજી કઈ વાત સમજી લેવાની ઇચ્છા રાખે છે ? મારા ધમ મેડ ખુલ્લા કરી ખતાવ્યા છે. તેમાં ગુરુકૂ'ચી રાખી નથી. હવે પાતાના પર જ અવલખીને રહે !”
'
.
બૌદ્ધ ધર્મના પાયા એ છે કે મનુષ્યમાત્ર રાય કે રંક, જન્મ, જરા, વ્યાધિ, મૃત્યુ ઇત્યાદિ દુ:ખથી ઘેરાયેલા છે. વળી મનુષ્યના દુઃખનું મૂળ તૃષ્ણા છે. એટલે જીવ, જગત, ઈશ્વર વગેરે તાત્ત્વિક વિવાદમાં પડવાને બદલે આ દુ:ખમુક્તિને મા તેમણે શાલ્યા. તેમના એક શિષ્ય માલુંકચપુત્ર બુદ્ધને પૂછ્યું, “ જગત શાશ્વત છે કે અશાશ્વત ? શરીર અને આત્મા એક છે કે ભિન્ન છે ? પુનઃજન્મ છે કે નહિ ?” બુદ્ધે કહ્યું : “ એકાદ માણુસ શરીરમાં ખાણુનું વિષમચ શલ્ય પેસવાથી તરફડતા હોય, તા તેનાં સગાંવહાલાં વૈદને ખેલાવી લાવશે. આ રાગી વૈદને કહે, આ ખાણ કાણું માર્યું છે ? તે બ્રાહ્મણ હતા કે શુદ્ર, કાળા હતા કે ગારા ? ધનુષ્ય કેવું હતું ? તેની દોરી કેવી હતી ? આ બધું મને સમજાવે. પછી શલ્યને હાથ લગાડવા દઈશ.' આવી હઠ પકડે તા તેનું મરણ જ થાય. તે. જ પ્રમાણે જગત શાશ્વત છે કે અશાશ્વત ઇત્યાદિ સ` મુદ્દા સમજ્યા વિના હું બ્રહ્મચર્યના અભ્યાસ કરીશ નહિ, તા તે મુદ્દા સમજતાં પહેલાં જ મરણ આવશે. જગત શાશ્વત છે કે અશાશ્વત એથી ધાર્મિક આચરણમાં ફેર પડતો નથી. આવા વાદથી વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થવાના નથી. પાપા નિરોધ થનાર નથી, શાંતિ, સંખાધ, પ્રજ્ઞા અને નિર્વાણની પ્રાપ્તિ થનાર નથી.”
બુદ્ધના ઉપદેશને સાર એ છે કે, દુઃખમય જગતમાં શાશ્વત સુખને અથવા દુઃખમુક્તિનો માર્ગ અંતર-કરુણા, દયા, પ્રેમ, અહિંસા, મંત્રી એ જ છે. ક્રોધની સામે ક્રોધ, વેરની સામે વેર, હિંસાની સામે હિંસાથી દુ:ખ વધે જ છે, કોઈ કાળ ઘટે નહિ.
अक्कोच्छि में अवधि में अजिनि मं अहासि मे । ये तं न उपनहन्ति वेरं तेसूपसम्मति ॥ न हि वेरेन वेरानि सम्मन्तीध कुदाचनं । अबेरेन च सम्मन्ति एस धम्मो सनन्तनो ||

Page #97

૮૮
તત્ત્વવિચાર અને અભિવ'દના
- અમુકે મને ગાળ દીધી, માર્યાં, અમુક મતે જીતી ગયો, મારું લૂંટી ગયા, જેઓ આવી વાર્તાની ગાંઠ નથી વાળી રાખતા, તેમનુ વેર શાંત થઈ જાય છે. આ જગતમાં વેરથી ઘેર કદી શાંત થતું નથી. પ્રેમથી જ વૈર શાંત થાય છે. આ સનાતન ધર્મ છે.
આવી અવેર, પ્રેમ-કરુણાવૃત્તિ કેળવવા, તૃષ્ણાના ત્યાગ અને અપ્રમત્નપણે ચિત્તશુદ્ધિની સાધના જરૂરી છે. તૃષ્ણા વિશે ભગવાને કહ્યું :
તેની તૃષ્ણા માલુવાની વેલની
જે મનુષ્ય પ્રમાદી થઈને પ્રવૃત્તિ કરે છે, પેઠે વધ્યે જાય છે. આસક્તિરૂપ એ તૃષ્ણા આ જગતમાં ભારે દુષ્ટ છે અને મનુષ્યને હંફાવે છે, પણ જે મનુષ્ય આવી તૃષ્ણાને હંફાવી શકે છે તેનાં તમામ શાક પદ્મપત્ર ઉપરથી પાણીનાં તમામ ટીપાં ખરી પડે છે તેમ ખરી પડે છે.
ચિત્તશુદ્ધિ માટે ભગવાને કહ્યું છે:
જેમ બાણુને બનાવનારા, વળી ગયેલા બાણુને સીધુ કરે છે તેમ સ્મૃદ્ધિમાન પુરુષ વારવાર ફફડાટ કરતા ચાઁચલ અને ન સાચવી શકાય એવા · અને મહામુસીબતે નિગ્રહમાં લાવી શકાય એવા ચિત્તને સીધુ કરે છે.
પાણીમાં રહેનારી માછલીને પાણીમાંથી બહાર કાઢી જમીન ઉપર એક સ્થાનેથી ફેંકવામાં આવતાં તે જેમ તરફડે છે, તેમ કામવાસનાતે છેડવાનું આવતાં આ ચિત્ત ભારે ફફડાટ કરે છે.
ચિત્ત દૂર દૂર સુધી ભટકનારું છે, એકલું એકલું ફર્યા કરે છે. અશરીરી છે, હૃદયની ગુફામાં સંતાઈ રહેનારું છે. જે આ ચિત્તને સંયમમાં આણી શકશે, તે માયાનાં ખધામાંથી મુક્તિ મેળવશે.
આવા ધર્મીમાં જાતિભેદને કાઈ સ્થાન ન હોય. સર્વ જીવ પ્રત્યે સમાન વતન હેાય તે સ્વાભાવિક છે. જૈન ધર્મની પેઠે બૌદ્ધ ધર્મ માં માનવ-માનવ વચ્ચે ઊંચનીચના ભેદ નથી. બુદ્ધે કહ્યું છે :
“ સ` સંસારબંધન છેોડી જે કાઈ પણ પ્રકારનાં પ્રાપ`ચિક દુઃખથી ડરતા નથી, કાઈ પણ વાતની જેને આસક્તિ નથી તેને હું બ્રાહ્મણ કહું છું. બીજાએ દીધેલી ગાળા, ખધન, વધુ ઇત્યાદિ જે સહન કરે છે, ક્ષમા એ જ જેનું ખળ છે, તેને હું બ્રાહ્મણુ કહું છું. જન્મને લઈને કાઈ બ્રાહ્મણ કે અબ્રાહ્મણ થતું નથી. કમ થી જ બ્રાહ્મણ કે અબ્રાહ્મણ થાય છે.”
કે
એટલે ભગવાન બુદ્ધુ અંગુલિમાલ જેવા ભયંકર લૂંટારાને પોતાના શિષ્ય

Page #98

૮૯
ભગવાન બુદ્ધે
બનાવી શકચા, લિચ્છવી રાજાઓનુ` આમ ત્રણ ત્યજીને આમ્રપાલી ગણિકાને ત્યાં ભાજત માટે ગયા.
ભગવાન બુદ્ધનું જીવન જગતના દુ:ખી જીવેા પ્રત્યે કરુણાસભર હતું. તેના કેટલાક પ્રસંગે! સક્ષેપમાં જોઈએ.
પહેલા પ્રસ`ગ : મહાભિનિષ્ક્રમણ સમયે, પત્નીની વિદાય ન લીધી કે પુત્ર-મુખ જોવા પણ ન રાકાયા અને મનેમન વિચાયુ :
.
“ચશેાધરા, હું તને અજાણુમાં રાખી અરણ્યવાસ સ્વીકારું છું, તેથી તારા પર મારા પ્રેમ નથી એમ ન સમજતી. પ્રાણીમાત્રનાં દુ:ખથી મારુ હૈયું કકળી રહ્યું છે. મારા પર ક્રૂરપણાને આરોપ ભલે થાય, પણ મારું મન પહેલાં કરતાં વધારે મૃદુ બન્યું છે. પહેલાં મારા મનને મારા દુઃખથી જ કષ્ટ થતું હતું. હવે સકળ જગતના દુઃખથી મારુ મન દુખાય છે. સગાંવહાલાં સૌ મારા સુખને માટે છે, એમ “મને લાગતું હતું પણ હવે જગતના કલ્યાણ માટે જ જીવવું એવા મારા સકલ્પ થઇ ચૂકયો છે. ગૃહત્યાગ કરવાના હેતુ કેવળ મારા જ આત્માના માક્ષ નથી, મારે તા અનેક દુઃખથી પિડાયેલી આ માનવજાતને સુખની પ્રાપ્તિ થશે કે નહિ એની શોધ કરવી છે. જન્મજરાદિ દુઃખમાંથી છૂટવાનો માર્ગ જડી · આવશે તા મારા પુત્રનું અને મારી સ્ત્રીનુ કલ્યાણુ
મારાથી થઈ શકશે.’
*
બીજો પ્રસગ : માગિન્દ્રિય બ્રાહ્મણે, પોતાની સલક્ષણસંપન્ન કન્યાના સ્વીકાર કરવા ખ઼ુદ્ધ પાસે માગણી કરી, ત્યારે બુદ્ધે કહ્યું : આ નાશવંત મનુષ્ય શરીર પર ઘણા આવવાથી તા મેં ગૃહત્યાગ કર્યાં. કામસુખમાં મને આંનદ નથી.” કન્યાને બુદ્ધ ઉપર ગુસ્સા આવ્યા. વખત જતાં ઉદયન રાજાની એ ‘પટરાણી થઈ. ભગવાન બુદ્ધ કૌશામ્બીમાં વિચરતા હતા ત્યારે તેમના પર વેર વાળવાનેા નિણુ ય કર્યાં. ધૂત લોકાને લાંચ આપી જ્યાં જ્યાં બુદ્ધે જાય
ત્યાં ગાળા દેવડાવી તેમને ત્રાસ આપ્યો. આનદે કહ્યું : “ભગવાન, આ શહેર છેોડી જઈએ,” ભગવાને કહ્યું : “આનંદ, ખીજે જઈશું તા પણ લેશભાગી થઈશું. અહી' જ સહન કરીએ. ભય રાખવાનું કાઈ પ્રયાજન નથી.” અને સાત-આઠ દિવસમાં ભગવાને કહ્યું હતુ. તેમ જ થયું....
ત્રીજો પ્રસ`ગ : ભગવાનના શિષ્ય દેવદત્ત ઇર્ષ્યાથી તેમના વેરી બન્યા અને ભગવાન બુદ્ધના પ્રાણ લેવા તેણે યુક્તિ રચી. ભગવાન પર્વતની છાયામાં મેઠા હતા ત્યાં ઉપરથી માટે પથ્થર ધકેલ્યા. પગમાં વાગ્યુ અને મેટી જખમ

Page #99

તત્ત્વવિચાર અને અભિવાદના
થયે. ભિક્ષુઓને ભય પેઠે અને ભગવાનની ચકી કરવી શરૂ કરી. ભગવાને કહ્યું : “ભિજુઓ, મારા દેહની આટલી બધી કાળજી લેવાનું કઈ કારણ નથી. મારા શિષ્ય મારું રક્ષણ કરે એવી મારી ઇચ્છા નથી.” બીજી તક શોધી, દેવદત્ત ભગવાન સાંકડી ગલીમાંથી વિચરે ત્યારે, તેમના ઉપર મસ્ત હાથી છેડવાનું કાવતરું કર્યું. વિશ્વમૈત્રીનું મનોબળ જેના અંતરમાં હતું એવા બુદ્ધની સમીપે મદોન્મત્ત હાથીએ સૂંઢ વડે ભગવાનની ચરણરજ માથે ચડાવી. ભગવાનને દેવદત્ત ઉપર ક્રોધ થયો નહિ.
ચોથે પ્રસંગ : અંતિમ પ્રસંગ ભગવાનના પરિનિર્વાણને. ચુંદ લુહારને ત્યાં આમંત્રણથી ભોજન માટે ગયા. તાના પ્રકારનાં પકવાનમાં એક પદાર્થ સૂકરમદવ હતે. તે લેવાથી ભગવાનને અતિસારને વિકાર થયો અને મરણતિક વેદના થઈ. ચુંદ લુહારને ત્યાંથી વિહાર કરી, કુકWા નદીને તીરે કંથા. પાથરી ભગવાન સૂતા અને આનંદને કહ્યું,
“આનંદ, મને ભોજન કરાવવા બદલ ચુંદ લુહારને માઠું લાગવાને સંભવ છે. પણ તમે તેને એમ કહેજે, કે તારું ભાગ્ય સમજ કે તથાગતને છેવટની ભિક્ષા દેવાને અલભ્ય પ્રસંગ તને જ પ્રાપ્ત થશે.” - ચુંદને ખોટું ન લાગે તે માટે કેટલી બધી અંતરકરુણા!
૧-૬-૬૯

Page #100

શતાવધાની મુનિશ્રી રત્નચંદ્રજી મહારાજ
- શતાવધાની પંડિતરત્ન મુનિશ્રી રત્નચંદજી મહારાજનું અગાધ પાંડિત્ય, તેમની નિરભિમાનતા અને સરળતા સૌ કોઈનું ધ્યાન ખેંચતાં. એકલે હાથે અર્ધમાગધી કોષ બનાવવાનું મહાભારત કાર્ય મુનિશ્રી રત્નચંદ્રજી મહારાજ કરી શકે. ર૦ વર્ષ સુધી સતત પરિશ્રમ સેવી તેમણે જગતને આ અણમેલ ભેટ ધરી. પાંચ મોટા ગ્રંવાળ આવો મહાન કષ બનાવવાની મુશ્કેલીઓને ખ્યાલ આપણને ન આવે. સાધુનું જીવન, સતત પરિભ્રમણ, જોઈતાં સાધને દરેક સ્થળે મળે નહિ અને આવા અણખેડાયેલ ક્ષેત્રમાં અન્યને માર્ગદર્શક થાય તેવું ભગીરથ કાર્ય માથે લેવું અને ફતેહમદ રીતે પાર પાડવું એ શાસનદેવની કૃપા જ લેખાવી જોઈએ. આ કોષ યુરોપ, અમેરિકા અને ભારતની બધી યુનિવસિટીઓમાં વપરાય છે. અર્ધમાગધી ભાષાને હજી સુધી બીજે કઈ છેષ થર્યો નથી. પૂર્વપશ્ચિમને સઘળા વિદ્વાન આ જ ને ઉપયોગ કરે છે. આવો, એક મહાન ગ્રંથ રચીને સ્થાનકવાસી સમાજનું નામ તેમણે ઉજજવળ કર્યું છે. સંસ્કૃત, માગધી, અર્ધમાગધી વગેરે ભાષાઓ ઉપર તેમનું પ્રભુત્વ અજબ હતું. સંસ્કૃત ભાષામાં કોઈ પણ વિષય ઉપર શિધ્રપણે તેઓ કાવ્યો રચી શક્તા અને સંસ્કૃતમાં ભાષણ કરી શકતા. તેમણે બીજા પણ ઘણુ ગ્રંથો સંસ્કૃતમાં રચ્યા છે. તેમને છેલો ગ્રંથ “સૃષ્ટિવાદ અને ઈશ્વરકતૃત્વ' વિજ્ઞાન અને તત્ત્વજ્ઞાનને ઊંડે ઉપાય સૂચવે છે અને આ ગ્રંથમાં જૈન દષ્ટિએ આ વિષયની તલસ્પર્શી મીમાંસા તેમણે કરી છે. '' તેમની સ્મરણશક્તિ અદ્દભુત હતી. અવધાનની ક્રિયા જેમણે જોઈ છે તમને જ આને સાચે ખ્યાલ આવે. તેઓ એક સમયે અવધાને કરી શિક્તા.
તેમના જીવનનાં છેલ્લાં વર્ષોમાં સૌથી અગત્યની હકીક્ત કોન્ફરન્સ પ્રત્યેને તમને પ્રેમ અને કોન્ફરન્સની પ્રગતિ માટે અથાગ પરિશ્રમ! અજમેર સાધુ સંમેલનમાં નિયમો પ્રામાણિકપણે પાળવા અને પળાવવામાં આપણું

Page #101

તત્ત્વવિચાર અને અભિનંદના
સમાજના જે કેટલાક સાધુ મુનિરાજે સતત પ્રયત્નશીલ રહ્યા છે તેમાં તેઓ મુખ્ય હતા. અજમેર અધિવેશન પછી તેમના જીવનનું આ પ્રદાન કર્તવ્ય તેમણે બનાવ્યું હતું સાધુસમાજની એક્તા અને જ્ઞાન તથા ચારિત્ર્યની વૃદ્ધિ માટે તેઓ રાતદિવસ ચિંતા કરતા. અજમેર સંમેલનના પ્રસ્તાવ અનુસાર સાધુસમિતિની બેઠક બોલાવવા તેઓએ ઝંડો ઉઠાવ્યા અને નાદુરસ્ત તબિયત છતાં લાંબો અને ત્વરિત વિહાર કરી ઘાટકોપર પહોંચ્યા. પૂજ્યશ્રી કાશીરામજી મહારાજ તથા પ્રવર્તક મુનિશ્રી તારાચંદજી મહારાજ સાથે મળી તેમના સહકારથી યોજના ઘડી અને તેને પ્રચાર શરૂ કર્યો.
કેન્ફરન્સનું અધિવેશન બેલાવવા તેઓ ખૂબ ઈંતજાર હતા. ઘાટકોપર અધિવેશન માટે તેમના તરફથી પ્રેરણા અને પ્રોત્સાહન ન હોત તો તે અધિવેશન ન થાત એમ મારા અંગત અનુભવથી હું કહી શકું છું. મુંબઈમાં અધિવેશન ભરવાના મારા પ્રયત્ન નિષ્ફળ જણાયા ત્યારે મેં તેમને વિનંતી કરી કે તેમની લાગવગને બધે ઉપયોગ કરી આ કામ માથે લેવા ઘાટકોપર શ્રી સંધને તેઓ સમજાવે. ઘાટકોપર અધિશનની સફળતા ઘણે દરજજે તમને આભારી છે. જ તેઓ તે કૃતકૃત્ય થઈ ગયા. તેમનું મૃત્યુ ઉપાધિરહિત અને મંગળ થયું. છેલ્લી ઘડી સુધી સાધુસમાજની એકતા અને જ્ઞાન ચારિત્ર્યની વૃદ્ધિની ચિંતા કરતા તેઓ ગયા અને આપણી જવાબદારી વધારતા ગયા. તેમનું અધૂરું રહેલું કાર્ય પૂરું કરીએ તે જ તેમના પ્રત્યેનું આપણું ઋણ આપણે અદા કરી શકીએ. તેમની યોજનાને અમલમાં મૂકવા નિમાયેલ સમિતિનું કામ વિશેષ મુશ્કેલ બને છે. પણ સાધુસમાજની પ્રતિષ્ઠા અને અસ્તિત્વને તે એકમાત્ર ઉપાય છે અને સ્થાનકવાસી સમાજ - સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક અને શ્રાવિકા – પિતાના હિતને ખાતર પણ આ કાર્યને પાર પાડશે તે જ સમાજની ઉન્નતિ અને પ્રગતિ છે.
૧-૬-૪૧

Page #102

૧૯
સ્વામી વિવેકાનંદ
ઓગણીસમી સદી દરમિયાન, ભારતના પુનરુત્થાનમાં જે મહાપુરુષોએ મહત્વને ભાગ ભજવ્યો તેમાં સ્વામી વિવેકાનંદ અગ્રસ્થાને છે. રાજા રામમોહન રાય, મહર્ષિ દેવેન્દ્રનાથ ટાગોર, કેશવચંદ્રસેન વગેરે મહાનુભાવોએ બ્રહ્મોસમાજની
સ્થાપના કરી, પૂર્વ અને પશ્ચિમની સંસ્કૃતિને સમન્વય કરવા પ્રયત્ન કર્યો. પણ ભારતને આત્માં જેમાં પૂર્ણપણે પ્રકટ થયો અને ભારતની આમજનતાનું હૃદય જેમણે જીતી લીધું તે તે હતા સ્વામી રામકૃષ્ણ પરમહંસ અને સ્વામી દયાનંદ સરસ્વતી. બંનેનું કાર્ય અત્યારે આપણી સમક્ષ મોજુદ છે, રામકૃષ્ણ આશ્રમ અને આર્યસમાજ મારફત.
- સ્વામી રામકૃષ્ણ પરમહંસ ખરેખર એક અવતારી પુરુષ હતા. નિરક્ષર બ્રાહ્મણ, કાલીમાતાના પૂજારી, પણ ચેતન્યપ્રભુ જેવા પરમ ભક્ત અને શંકરાચાર્ય જેવા પ્રખર જ્ઞાની. આત્મસાક્ષાત્કાર સાધી, સંખ્યાબંધ બુદ્ધિશાળી અને શિક્ષિત પુરુષને પોતાના તરફ તેમણે આકર્ષ્યા. પણ તેમાં સર્વશ્રેષ્ઠ હતા નરેન્દ્ર દત્ત, જે પાછળથી સ્વામી વિવેકાનંદને નામે વિખ્યાત થયા. જેમ સોક્રેટિસને સંદેશ આપણને તેના શિષ્ય પ્લેટ મારફત મળ્યો છે, તેમ સ્વામી રામકૃષ્ણને દિવ્ય સંદેશ જગત સ્વામી વિવેકાનંદ મારફત જ.
સ્વામી વિવેકાનંદ પરમહંસના શિષ્ય કેવી રીતે થયા તે પણ એક રોમાંચક કંથા છે. સ્વામી રામકૃષ્ણ કલકત્તા નજીક દક્ષિણેશ્વરમાં રહેતા હતા ત્યારે તેમની ખ્યાતિ સાંભળી સેંકડે અગ્રી-પુરુષો તેમનાં દર્શને જતાં. નવેમ્બર, ૧૮૮૦માં એક ભજનમંડળીમાં, ૧૮ વર્ષની ઉંમરના નરેન્દ્ર એક ભજન ગાયું. રામકૃષ્ણ પરમહંસ હાજર હતા.
પરમહંસની વેધક દષ્ટિએ આ યુવાન અંતરતમ ઊંડાણનું માપ તરત કાઢી લીધું અને તેને દક્ષિણેશ્વર મળવા આવવા કહ્યું. કેટલાક દિવસ પછી નરેન્દ્ર કેટલાક મિત્રો સાથે મળવા ગયો. નરેન્દ્રને કંઠ બુલંદ અને ભાવવાહી હતા. પરમહંસે ભજન ગાવા કહ્યું અને નરેન્દ્ર ગાયું. પછી શું બન્યું તે સ્વામી વિવેકાનંદના શબ્દોમાં જ કહેવા જેવું છે:

Page #103

તત્ત્વવિચાર અને અભિનંદના
“મેં ગાયું પછી તેઓ ઊઠયા અને મારે હાથ પકડી ઓતરાદી ઓસરી તરફ મને લઈ ગયા અને દ્વાર બંધ કર્યું. અમે બંને એકલા હતા. આ આશ્ચર્યથી હું તેમને નિહાળી રહ્યો અને તેમના મુખ ઉપર હર્ષનાં અશ્રુ વહી રહ્યાં હતાં. દીર્ધ સમયથી મને ઓળખતા હોય તેમ મને તઓ જોઈ રહ્યા અને મૃદુતાથી કહ્યું, “મારી પાસે આવવામાં આટલો બધો વિલંબુ કેમ કર્યો. આટલો સમય મને રાહ કેમ જેવડાવી ? મારી આધ્યાત્મિક અનુભૂતિ સમજી શકે એવી વ્યક્તિના અંતરમાં મારું હૃદય ઠાલવવા હું તલસી રહ્યો છું. તું નારાયણને અવતાર છે. માનવજાતનાં દુઃખ દૂર કરવા આ પૃથ્વી ઉપર તે જન્મ લીધો છે. હું આભે થઈ ગયો. હું શું સાંભળું છું ? આ કાંઈ ગડપણ તે નથી ને? હું વિશ્વનાથ દત્તની પુત્ર. આ મને શું કહે છે ? ફરીથી આવવાનું મારી પાસેથી વચન લીધું અને તેમનાથી છૂટવા મેં વચન આપ્યું.”
પછી તે વિવેકાનંદને આ વિચિત્ર અનુભવ અનેક વખત થયો. બુદ્ધિ ના પાડે. હૃદય આકર્ષણ કરે; અનિચ્છાએ આવે, મુધ થાય. વળી શંકાકુશંકામાં ડૂબી જાય, વળી આકર્ષાય. એક વખત પરમહંસને કહેતા સાંભળ્યાઃ
' “ઇશ્વરનો સાક્ષાત્કાર થઈ શકે છે. હું અત્યારે તારી સાથે બોલું છું અને તને જોઉં છું તેવી જ રીતે તું ઈશ્વરને જોઈ શકે અને તેની સાથે બોલી શકે. પણ તેમ કરવાને સારો પ્રયત્ન કર્ણ કરે છે? પિતાનાં શ્રી, પ્રશ્નો કે માલ-મિલકત માટે લેકે રડે છે, પણ ઈશ્વરને પામવા કેણ રડે છે ? પણ તેને પામવાની ખરી તાલાવેલી જાગે તે તેને સાક્ષાત્કાર થાય જ.”
અને નરેન્દ્રના હૃદયમાં આ અને આવાં અનેક વચને એ પી . પણ “ શિષ્ય શાં મામ્ વાન્ પ્રપનમેં એ ભાવ જાગતાં પહેલાં, લગભગ પાંચ વર્ષ સુધી એક પ્રકારને ગજગ્રાહ ચાલ્યો. બુદ્ધિવાદી નરેન્દ્રને ભકિતની લાગણી વિવશતાને અણગમો હતા. શ્રદ્ધાથી કાંઈ પણ સ્વીકારવા તે તૈયાર ન હતા. He questioned everything. He never allowed his reason to abdicate. – તે દરેક બાબત વિશે તક કરતો રહ્યો. તેણે કદી પિતાની બુદ્ધિને પદભ્રષ્ટ થવા ન દીધી. કોલેજમાં તત્વજ્ઞાન, વિજ્ઞાન, ઇતિહાસ વગેરેને તે અભ્યાસ કરતા. પ્રખર બુદ્ધિશાળી હતા. તેમજ સ્વભાવ, પ્રચંડ કાયા, ક્ષાત્ર લેહી. દરેક રીતે પરમહંસવિરોધી પ્રકૃતિ હતી. તેના અંતરમાં તુમુલ યુદ્ધ હતું, કાંઈક સ્વપ્નાંઓ તે સેવત. કોઈ વખત લક્ષ્મી, કીર્તિ અને સત્તાના શિખરે પહોંચવાની મહત્વાકાંક્ષા તેનામાં જાગતી, તે બીજી વખત ભભૂત

Page #104

સ્વામી વિવેકાન‘દ
લગાવી
મેટ પહેરી, સન્યાસી બનવાની ઇચ્છા થતી, અને મને તેમ લાગતું. અંતે ખીજા સ્વપ્ને તેના અંતરને ઘેરી લીધું. પણ પહેલાં કાંઈક યાતનાઓ તેણે વેઠી
66
46
જમીનદાર પિતાના પુત્ર, તેની ૨૧ વર્ષની વયે પિતાનું અવસાન થયું અને છ-સાત જણનાં ભરણપાષણના ખાજો તેના પર આવી પડયો. ઉડાઉ પિતાએ લેણદારાના ભાર જ વારસામાં આપ્યા હતા. તેકરીની શોધમાં સફળતા ન મળી અને દુ:ખના ડુંગર માથે તૂટી પડયા. જીવનની કઠાર વાસ્તવિકતાના અનુભવ થયા અને તે પાકારી ઊઠયો, કે “આ જીવનમાં નિબળ કે ગરીખ ૩ ત્યજાયેલાઓ માટે કાઈ સ્થાન નથી.” ઈશ્વર ઉપરની શ્રદ્ધા રહી નહિ અને · The world seemed to me the creation of a devil - દુનિયા સેતાનનું નિર્માણ હોય એમ તને લાગ્યું.” પણ તેના લખવા મુજબ Ramkrishna was the only one who had unwavering faith in me. His unshakeable confidence bound me to him for ever. He alone knew the meaning of love.” -રામકૃષ્ણ એક જ એવી વ્યક્તિ હતી કે જેતે મારામાં અવિચળ શ્રદ્ધા હતી. તેમના સુદૃઢ વિશ્વાસના પરિણામે હું તેમની સાથે સદાને માટે બધાયો. • પ્રેમતત્ત્વનું રહસ્ય માત્ર તેએ જ જાણતા હતા.” અને અંતે એ દિવસ આવ્યા કે જ્યારે નરેન્દ્રના બધા સંશયાનું નિવારણ થયું. Suddenly it seemed as if the folds enveloping his soul were asundered and there was light. – આત્માને આવરી રહેલા બધા પડદા એકાએક ચિરાઈ ગયા અને જ્ઞાનનેા સૂર્ય ઊગ્યા. પછી તા આત્માની મુક્તિની તાલાવેલી જાગી અને નિર્વિકલ્પ સમાધિમાં પરબ્રહ્મ સાથે એક્તાન થવા તેના
૯૫
શક છે
તેમ થતાં
જીવ તલસી રહ્યો. પણ પરમહંસની આજ્ઞા થઈ કે “તારે માત્ર તારા સ્વા અને “તારી મુક્તિ શોધવાનાં નથી, તારે જગતનું કલ્યાણ કરવાનુ છે.” અને નરેન્દ્રે આ આજ્ઞા સ્વીકારી.
૧૫ મી ઑગસ્ટ, ૧૮૮૬ના દિને પરમહંસનું અવસાન થયું. પછી તરેન્દ્ર તેમના શિષ્યગણના સ્વાભાવિક રીતે જ તેતા થયા. શું કરવું તે 'કાઈને સૂઝતું ન હતું. નિવૃત્તિમય જીવન સ્વીકારીને આત્મસાધના કરવાની ઘણાની ઇચ્છા હતી. ૧૮૮૬ના ૨૫મી ડિસેમ્બરની રાત્રે તાપણું કરી સૌ બેઠા હતા. વિવેકાન`દે જિસસ ક્રાઇસ્ટની જીવનકથા કહી અને પછી તેમણે જગતકલ્યાણ માટે પાતાનું જીવન સમર્પણ કરવા સૌને આદેશ આપ્યા, તેમજ સૌએ સન્યાસની પ્રતિજ્ઞા

Page #105

結
તત્ત્વવિચાર અને અભિવ‘દના
લીધી. પણ એ સ`ન્યાસ જુદા પ્રકારના હતા. એ સન્યાસ માત્ર આત્મસાધનામાં નિમગ્ન થવાના જ નહિ પણ માનવસેવાના સંન્યાસ હતાં. It combined the ideal of contemplation with the idea of human service. – તે સંન્યાસની કલ્પનામાં ધ્યાનના આદશ સાથે માનવસેવાના આદર્શ ના મેળ જોડવામાં આવ્યા હતા.
પણ આ પ્રતિજ્ઞાને આકાર આપતાં બીજા ૧૧ વર્ષ વહી ગયાં. તે પહેલા વિવેકાનંદે ઘણું જાણવાનું હતું, ઘણું કરવાનું હતું. પરમહંસના અવસાન સમયે વિવેકાનંદની ઉંમર માત્ર ૨૩ વષઁની હતી. ભારતની ભૂમિ, તેની જનતા અને તેના આત્માના તેણે પરિચય કરવાના હતા. આ માટે તેમણે પરિભ્રમણ આદર્યું. પાંચ વર્ષ સુધી આ મહાપરિત્રાજક તિબેટથી કન્યાકુમારી સુધી ફરી વળ્યા. ભારતવર્ષની ભયંકર ગરીબાઈને અનુભવ કર્યાં અને તેને આત્મા કકળી ઊઠયો. મારા દેશબાંધવા માટે હું... શુ કરુ છું તે એક જુનાદ તેના અંતરને ચીરી રહ્યો. તેને એક વિચાર સ્ફુર્યા કે પશ્ચિમમાં જઈ વેદાંતના સંદેશ ત્યાંની પ્રજાને આપું અને તેની પાસેથી લક્ષ્મી લાવી ભારતની પ્રજાની ગરીબાઈ ઓછી કરું. અને તેમને એ તક મળી. શિકાગોમાં વિશ્વમ પરિષદ થવાની છે તે સાંભળ્યું અને ત્યાં જવાતા તેમણે નિહઁય કર્યો. આ સમયે નરેન્દ્ર મટી તે સ્વામી વિવેકાનંદ થયા.
સ્વામી વિવેકાન ંદે ૧૮૯૩માં કરેલી અમેરિકાની યાત્રા એક અદ્ભુત પરાક્રમ હતું. તેમણે સાહસથી ઝ ંપલાવ્યું. વિશ્વધમ પરિષદ વિશે કોઈ ચોક્કસ માહિતી તેમને ન હતી. તે કયાં અને કયારે ભરાવાની છે તેની ખબર ન હતી. તેમાં કાને સ્થાન છે તે જાણતા ન હતા. તેમની પાસે કંઈ પરિચયપત્રાન હતા. એક માત્ર ઈશ્વરમાં શ્રદ્ધા રાખી પેાતાના આત્મવિશ્વાસથી ૩૦ વર્ષના આ સન્યાસી ઊપડયો અને ફરતાં ફરતાં અઢી મહિને શિકાગા શહેરમાં આવીને ઊભા રહ્યો. એનાં સમૃદ્ધિ અને દોડધામ આશ્રય ચકિત થઈને તે જોઈ રહ્યો.
માહિતી ખાતામાં ખબર કરી તા જાણ્યુ કે પરિષદ ભરાવાને હજી ખે મહિનાની વાર છે. વિશેષ જાણ્યું કે પ્રતિનિધિઓનાં નામ નોંધવાના સમય વીતી ગયા છે, અને કાઈ સંસ્થા તરફથી મોકલાયેલ ન હોય તેવી કઈ વ્યક્તિ પ્રતિનિધિ થઈ શકે નહિ. પણ નિરાશ થાય એ વિવેકાનંદ નહિ. ભગવા ઝભ્ભા, ફેટા અને તેમાં તેમના ભવ્ય દેહ સૌનું ધ્યાન ખેંચતા. બૅસ્ટનમાં પ્રા. રાઈટ તેમને મળી ગયા. તેમણે વિશ્વધમ પરિષદમાં વિવેકાનંદની હાજરી

Page #106

સ્વામી વિવેકાનંદ
૯૭
માટે વ્યવસ્થા કરી. બોસ્ટનથી શિકાગોની ટિકિટ કઢાવી આપી. ટ્રેઈન મેડી પહોંચી. ક્યાં જવું તેની ખબર ન હતી. કેઈ માર્ગ બતાવે નહિ. રાત્રે સ્ટેશન પર પડી રહ્યા. સવારે ઊઠયા. શહેરમાં ભમ્યા પણ કોઈ મદદ કરે નહિ. અને થાકીને રસ્તા પર બેસી ગયા. પણ ઈશ્વરને સંત હતો જ કે આ સંન્યાસીએ વિશ્વધર્મ પરિષદમાં જવું. એક ભલી બાઈ મળી. તેણે તેમને ઘરમાં લાવ્યા. ત્યાં સ્નાન કર્યું અને છેવટે પરિષદમાં તેઓ હાજર થયા. જુદા જુદા ધર્મના પ્રતિનિધિઓ વચ્ચે સ્થાન લીધું. ભારતમાંથી બ્રહ્મોસમાજના પ્રતાપચંદ મઝુમદાર હતા, થિયેસેફિસ્ટ ચક્રવતી હતા, બુદ્ધ ધર્મને ધરમપાલ હતા, જેના ધર્મના વીરચંદ રાઘવજી ગાંધી હતા અને એ બધાની વચ્ચે, કોઈને પ્રતિનિધિ નહિ એવો આ યુવાન સંન્યાસી હતા. અને શું થયું ? રોમા રોલાંના શબ્દોમાં કહું તે :
“ The unknown of yesterday, the beggar, the man despised for his colour by a world, wherein the dregs of more than half a dozen of the peoples of the world meet, at first glance, was to impose his sovereign genius.”—“દુનિયાના અરધા દેશોના લેકેને ઉતાર જ્યાં ભેગા થાય છે અને જ્યાં કાળા રંગ સામે સૂગ છે એવા આ સ્થળમાં ગઈ કાલ સુધી જેને કઈ જાણતું નહોતું એ એક ભિક્ષુક, ચામડીના રંગના કારણે તિરસ્કૃત એવા આ માનવી પોતાની તેજસ્વી પ્રતિભા વડે પરિષદમાં એકઠા થયેલા લોકોને પ્રથમ દર્શને જ અભિભૂત કરવાને હતા, આંજી નાખવાને હતા.” '. આવી મહાન પરિષદ સમક્ષ પ્રથમ વાર તેણે બોલવાનું હતું. અંતરમાં ખળભળાટ હતો. એક પછી એક પ્રતિનિધિ ઊઠી, પોતાની ઓળખાણ આપે અને વિદ્વત્તાભર્યું ભાષણ કરે. આમ, લગભગ આખો દિવસ વીતી ગયો અને અંતે આ સંન્યાસી ઊડ્યો. તેણે કઈ તેયારી કરી ન હતી. કોઈ ભાષણ લખ્યું ન હતું, પણ “Hardly had he pronounced the very simple Opening words Sisters and Brothers of America' hundreds arose in their seats and applauded.”- ““અમેરિકાનાં ભાઈઓ અને બહેને” એટલા જ શબ્દ તેણે ઉચ્ચાર્યા કે તરત જ સેંકડો સભાજને પિતાની બેઠક ઉપરથી ઊભા થઈ ગયા, અને તેને વધાવી લીધો.” ત. અ. ૭

Page #107

૯૮
તત્ત્વવિચાર અને અભિવ‘દના
અને પછી ધોધ વહ્યો એની વાણીના, એના અંતરાત્માના નાદના.. His speech was a tongue of flame – તેની વાણીમાં આગ ભરી હતી. દરેક પ્રતિનિધિ પાંડિત્યભર્યું ભાષણ કરે. પોતાના ધમ શ્રેષ્ઠ છે તે ધર્મ મારફત જ મેાક્ષ મળે, પોતાને! ઈશ્વર જ મનુષ્યના ઉદ્દાર કરે છે એમ પુરવાર કરવા પ્રયત્ન કરે. આ સંન્યાસીએ ખુલંદ અવાજે પાકાયુ કે ઈશ્વરને પાંચવાના ઘણા માર્ગો છે અને દરેક માર્ગ ઈશ્વરના દરખારમાં લઈ જાય છે. વિશ્વધમ પરિષદમાં સાચા વિશ્વધ તા-માનવધ તાસ દેશ આ એક પ્રતિનિધિએ આપ્યા અને પરિષદ સાર્થક કરી. પછી તા તેમણે પરિષદમાં અને પરિષદના વિવિધ વિભાગોમાં ૮-૧૦ ખીન્ન વ્યાખ્યાને હિંદુ ધર્મ, વેદાંત વગેરે વિષયો ઉપર આપી સૌને મંત્રમુગ્ધ કર્યાં. જનતા જે ભાષા સમજે તે ભાષામાં ધર્મના સાચા સદેશ ભારતના આ પ્રતિનિધિએ અમેરિકાને આપ્યો. પરિષદની પૂર્ણાહુતિ પછી અમેરિકામાં એ લગભગ ય રહ્યા. રાજયોગ, કમ યાગ, ભક્તિયોગ, જ્ઞાનયોગ, વેદાંત, હિંદુ ધર્મો વગેરે વિષયો ઉપર વ્યાખ્યાન આપ્યાં. વેલ્ટ વ્હિટમેન, એમસન અને થેરાના અમેરિકામાં પૂર્વ તા આ સંદેશ ઝીલવા કેટલાક સાચા જિજ્ઞાસુ જીવા હતા, તેમ કેટલાક કુતૂહલથી આકર્ષાયેલા પણ હતા. રાજયોગથી શરીરસૌદય વધે છે તેમ જાણી સૌંદર્ય - ધામાની કેટલીક સુંદરીઓ પણ રાજયોગની અભ્યાસી થવા તૈયાર થઇ. આવા દંભ પ્રત્યે વિવેકાનંદના રાષ ઊતર્યાં. પછી યુરાપમાં ઇંગ્લૅન્ડ, ફ્રાન્સ, જર્મની વગેરે સ્થળાએ પ્રવાસ કરી ત્યાં મેસમુલર, ડાયસન જેવા પૌર્વાત્ય વિદ્રાના ને મળ્યા, તેમજ વૈદાંત અને તત્ત્વજ્ઞાન ઉપર વ્યાખ્યાને આપ્યાં. ચાર વર્ષના પ્રવાસ પૂરા કરી સ્વામીજી સ્વદેશ પાછા ફર્યા ત્યારે તેમના દેશબાંધવાએ તેમનું ભવ્ય સ્વાગત કર્યુ. ગુરુભાઇઓ મળ્યા અને ભવિષ્યના કાર્ય ની વિચારણા કરી. ૧૮૯૭ના મે માસમાં રામકૃષ્ણે પ્શિનની સ્થાપના કરી. બે વર્ષ પછી ફીથી લગભગ દેઢ વર્ષ યુરાપના પ્રવાસ કર્યાં. શારીરિક શક્તિને જે અપ્નલિત વ્યય કર્યાં હતા તેથી શરીર ભાંગ્યું અને ફરીથી તેમનામાં શાંતિની ઝંખના જાગી. વિવેકાનંદ પોકારી ઊઠયાઃ “ Pray for me that my work stops for ever, and my whole soul be absorbed in the Mother.” – “ મારા માટે પ્રાર્થના કરી કે મારુ કામ હંમેશને માટે સમાપ્ત થાય, અને મારા આત્મા માતામાં સમાઈ જાય.' દેશ પાછા ફર્યા પછી પણ સતત કામમાં રોકાયા અને મિશનનું કામ અને ગુરુભાઈને માગ દર્શાન આપતા રહ્યા. ૪ થી જુલાઈ ૧૯૦૨તે દિવસે પ્રફુલ્લ ચિત્તે ઊઠયા, ત્રણ કલાક

Page #108

સ્વામી વિવેકાનંદ
૯૯
ધ્યાન ધર્યું. દિવસનું કા" કયું. સાંજે સાત વાગે આરતી સમયે ફરીથી સમાધિમાં બેઠા અને એક કલાકને અ ંતે દીધે શ્વાસ લઈ, ૩૯ વર્ષની વયે પોતાનું જીવનકાર્ય પૂરું કરી ચિર શાંતિમાં ાઢયા.
સ્વામી વિવેકાનંદે ભારતવર્ષને અને જગતને સંદેશ આપ્યા તે શે હતા ? ટ્રંકમાં એમના પેાતાના શબ્દોમાં જ એ રજૂ કરીશ. તેમણે કહ્યું છે; “મારા આદર્શો હું થાડા જ શબ્દોમાં રજૂ કરી શકું છું. માનવમાત્રને એના દિવ્ય સ્વરૂપનું ભાન કરાવવુ અને જીવનની પ્રત્યેક ક્રિયામાં એ સ્વરૂપને મૂત કરાવતાં રહેવું. મુક્તિની મને કાઈ ઝંખના નથી. શાંત ઝરણાની જેમ લાકહિતાર્થે કામ કરતાં કરતાં અગર હાર વાર જન્મ લેવા પડે તા ભલે લેવા પડે. એ જ છે મારે ધર્યાં. મરીશ ત્યાં લગી હું અવિરત કામ કરતા રહીશ અને મૃત્યુ પછી પણ જહિતાર્થે પ્રવૃત્ત રહીશ.” માનવીનું અ અંતિમ ધ્યેય, સવ ધર્માંતા છેડા તા એક જ છે– પરમાત્મા સાથેનું તાદાત્મ્ય, દિવ્ય તત્ત્વ કે જે દરેક માનવીની અસલ પ્રકૃતિ છે તેની સાથે સુભગ સમાગમ. જનસમાજમાંથી એક વાર ધર્માં ખસેડી લઈએ તા પછી રહેશે શું ? રાની પશુઓથી ભરેલું જંગલ જ રહેશે. ઇન્દ્રિયસુખ એ જનસમાજનું ધ્યેય નથી. જીવનનું ધ્યેય છે જ્ઞાન. પણ આ ધ્યેય સિદ્ધ કેમ થાય ? નિવૃત્તિમય જીવનથી. સ્વામી વિવેકાન દે કહ્યું, “ ઈશ્વરની ઉપાસના, જનકલ્યાણનાં કાર્યાંથી થઈ શકે છે. ઈશ્વરની ખોજમાં તમારે કયાં જવું છે ! જે દીન છે, દરિદ્ર છે, જે અપંગ છે તે સહુ ભગવાન નથી શું ? મારા ઇશ્વર એ છે જે દુષ્ટામાં છે, જે ક ગાળામાં છે, જે સવ જાતિના અને પ્રાણીમાત્રના દરિદ્રોમાં રહેલા છે – એ જ મારા આરાધ્ય દેવ છે.” સ્વામી વિવેકાનદ મહાન ક યાગી હતા. તેમણે સંન્યાસધર્મ ને નવું સ્વરૂપ આપ્યું અને સંન્યાસ મારફત જનકલ્યાણુતે મા બતાવ્યા. અપરિગ્રહ અને બ્રહ્મચર્યનાં ત્રતાને સ્વીકારી જ્ઞાન અને માનવસેવામાં અવિરત જીવન સમર્પણ કરતા શિક્ષિત સંન્યાસીને નવા વ તેમણે ભારતને આપ્યા.
તેમને ખીજો સંદેશ છે સવ ધમ સમભાવના, આ જગતમાં ધમ ને નામે ઘણા કલા થયા છે. પાતાના ધમ જ સાથે અને એ જ મુક્તિને માગ છે એવા હઠાગ્રહ અને ઝનૂન ધર્મોને લજવે છે. તે ધમ' નહિ, પણ પથ છે. સ્વામી રામકૃષ્ણ પરમહંસે પેાતાના દેહમાં સર્વ ધર્માના સાક્ષાત્કાર કર્યાં અને તેમને વારસા વિવેકાન દે જાળવી રાખ્યા.

Page #109

૧૦૦
તત્ત્વવિચાર અને અભિનંદન સ્વામીજી પરમ દેશભક્ત હતા અને ભારતના ઉદ્ધાર માટે તેમણે ભગીરથ પુરુષાર્થ સેવ્યો છે. વિદેશથી પાછા ફર્યા ત્યારે તેમણે કહ્યું, “ભારત છોડીને હું પરદેશ ગયો ત્યારે આ ભૂમિ માટે મને પ્રેમ હતા, અને હવે જ્યારે અર્ધા જગતના પ્રવાસેથી પાછો ફર્યો છું ત્યારે ભારતની ધૂળ પણ મારે મન પવિત્ર છે.” આમ છતાં પણ રાજકારણથી સ્વામીજી હમેશાં દૂર રહ્યા હતા. - દરેક પ્રકારની નિબળતા-શારીરિક, માનસિક, ઔદ્ધિક અને આધ્યાત્મિક-ના સ્વામીજી કટ્ટર વિરોધી હતા. તેમણે કહ્યું છે : “નાસ્તિક તે છે કે જેને પોતાનામાં વિશ્વાસ નથી. ઈશ્વરને ન માને તે નાસ્તિક, તે વાત હવે જૂની થઈ. ન ધર્મ શીખવે છે કે પોતાની જાતમાં જેને વિશ્વાસ નથી તે જ નાસ્તિક છે.” એમને સંદેશ એક જ વાક્યમાં કહેવું હોય તે
ઉષ્ઠિત જાગ્રત, પ્રાયવરાનું નિધત:”
૧-૨-૬૩

Page #110

સંત ગાડગે મહારાજ
સંત ગાડગે મહારાજને નામે મહારાષ્ટ્રમાં વિખ્યાત થયા તેમનું મૂળ નામ ડબુજી હતુંઅમરાવતી જિલ્લાના શણગાંવમાં ૨૦ ફેબ્રુઆરી, ૧૮૭૬ને દિને, પરીટ (બી) કુટુંબમાં તેમને જન્મ થયો હતો. નાની વયે પિતા ગુજરી જતાં, મા તેમને લઈ પિયર ગયાં. મોસાળમાં ઢોર ચારવા, ખેતીનું કામ કરવું, એવી મજૂરી કરતાં સાવ નિરક્ષર રહ્યાં. કુટુંબમાં સારેનરએ પ્રસંગે દેવદેવીઓને કૂકડા-બકરા ચડાવવા, માંસ-મદિરાનું નિવૈદ્ય ધરવું, સગા-વહાલાંઓને આવા પદાર્થોનું સેવન કરાવવું વગેરે રિવાજો હતા. ગરીબાઈ છતાં લગ્ન થયા. લગભગ ૩૦ વર્ષની વયે ગૃહત્યાગ કર્યો. બાર વર્ષ પરિભ્રમણ કર્યું. આ સાધક અવસ્થામાં અવધૂત પડે રહેતા ચીંથરેહાલ વસ્ત્રો પહેરે. લેકે પાગલ ગણતા. આ પરિભ્રમણ દરમિયાન ઘણે અનુભવ થયો. ઊંચનીચેની ખાઈ કેટલી ઊંડી ને પહોળી છે તે જોવું, ગરીબને હડધૂત થતાં દીઠાં, અસપૃશ્યતાને વળગાડ કેટલો ભયંકર છે તેની પ્રતીતિ થઈ. શોપણે ઘેર ઘાલ્યું છે તે અનુભવ્યું. નિરક્ષરતાને કારણે સમાજના નીચલા થરની શી અવગતિ થાય છે તે જોયું. દારૂ, પશુબલિ, માંસાહાર વગેરે અનિષ્ટથી લોકોનાં જીવન બરબાદ થતાં જોયાં.
આ અનુભવમાંથી તેમના સેવાકાર્યને જન્મ થયો અને ગાડગે મિશનની સ્થાપના થઈ. - બાબા પોતે નિરક્ષર અને અભણ. કોઈ ધર્મ કે પુરાણ વાગ્યાં ન હતાં. હૃદયમાં ભક્તિ હતી, દયા અને કરુણા હતી. સૂરીલો કંઠ હતા. તુકારામ અને કબીરનાં ભજનો કંઠસ્થ હતાં. એકતારો લઈ બાબા કીતને કરતા. ગામડે ગામડે ઘૂમતા, હજારો માણસો ભેગા થતા.
બાબાએ લેકિને દેવદેવીઓની વાત કહી નથી કે મોક્ષને માર્ગ બતાવ્યું નથી. બલકે ધર્મ અને દેવને નામે ચાલતાં ધતિંગોમાંથી લેકેને બચાવવા પ્રયત્ન કર્યા. કોઈ ચમત્કાર કર્યા નથી, કરવાને દાવો કર્યો નથી. પૃથ્વી પર

Page #111

૧૦૨
તરવવિચાર અને અભિવંદના માનવજીવન સુખમય કેમ થાય તેને માર્ગ ચીંધ્યો. માણસાઈ, દયા, અહિંસા, અને પ્રેમને ધર્મ સમજાવ્યા. પથ્થરની મૂર્તિઓની પૂજાથી કે તીર્થયાત્રાઓ કરવાથી ધર્મ નથી થતો. પંઢરપુર જેવા પવિત્ર ધામની યાત્રાએ ગયા, છતાં મંદિરમાં પ્રવેશ ન કર્યો. વિઠોબાના દર્શન કર્યા, પણ બહાર ઝાડુ લઈ સાફસૂફ ફરી. બાબાએ ગરીબ અને અભણ લોકોને અંધશ્રદ્ધા તથા બેટા રીત-રિવાજોમાંથી તેમજ અનિષ્ટ પરંપરાઓ અને માન્યતાઓમાંથી મુક્ત કર્યા. ભૂખ્યાને અન્ન, ઘરબારવિહોણને આશરો અને નિર્વસ્ત્રને વસ્ત્ર આપ્યાં. પ્રાણીમાત્ર પ્રત્યે દયાભાવ દાખવ્યા. દારૂમાંસમાંથી વ્યસનમુક્તિ કરાવી, અyશ્યતાનિવારણને ઉપદેશ આપ્યો અને દેવદેવીઓને ધરાતા પશુબલિને સખત વિરોધ કર્યો. શરીરશ્રમ, અત્યંત સાદાઈ અને ઈશ્વરભક્તિની પ્રેરણા આપી.
ગાડગે મિશનનાં અનેક વૃદ્ધાશ્રમ, અન્નક્ષેત્રો, છોકરા-છોકરીઓ માટે છાત્રાલય, પ્રાથમિક, આધ્યાત્મિક અને બેઝિક શાળાઓ, ધર્મશાળાઓ વગેરે સંસ્થાઓ ચાલે છે.
• તા. ૨૦ ડિસેમ્બર, ૧૯૫૬ ના જ બાબાનું અવસાન થયું.
ગાડગે મહારાજના જીવનની આ ટૂંકી નેધ. તા. ૮-૧૧-૧૯૫૬ ને દિવસે વાંદરા પોલીસ સ્ટેશન ખાતે સત્યનારાયણની પૂજા યોજાયેલ હતી. બાબાની તબિયત નરમ હતી. ઘણા આગ્રહથી બાબાએ કીર્તન કર્યું. તે પ્રવચનને સાર લકરાજ્યના જાન્યુઆરીના અંકમાં પ્રકટ થયો હતો. તે
તે વાંચી હું પ્રભાવિત થયો. આ એક જ પ્રવચનમાં તેમના જીવનની અને ઉપદેશની સારી ઝાંખી થાય છે. ભાષા સંસ્કારી ન કહેવાય, પણ હૃદયસોંસરી ઊતરી જાય એવી તળપદી અને અનુભવની.
તા. ૧૬-૨-૭૯

Page #112

૨૧
ગુરુદેવ ટાગોર
કવિસમ્રાટ રવીન્દ્રનાથ ટાગોરના અવસાનથી ભારતવષે જ નહિ, જગતે એક મહાન વિભૂતિ ગુમાવી. તેઓ તે પરિપકવ વયે કૃતકૃત્ય થઈને ગયા અને જગતને અણમોલ વારસો આપી ગયા. ટાગોરને સાક્ષાત જોયા ન હતા તે પૂર્વના આપણું ઋષિમુનિઓ વેદવ્યાસ, વાલ્મીકિ, વસિષ્ઠ વગેરે કેવા હશે તેની કલ્પના આપણને આવી ન શક્ત - જેમ ગાંધીને જયા ન હોય તે ભગવાન મહાવીર, બુદ્ધ, ક્રાઈસ્ટ કેવા હશે તેની કલ્પના આપણને ન આવે. ટાગોર ખરેખર ઋષિ હતા. તેમના વિરાટ આત્માને અનુરૂપ ભગવાને તેમને ભવ્ય અને દેદીપ્યમાન દેહ આપ્યો હતો. ટાગોર ભારતને મૂર્તિમંત આત્મા હતા. આર્ય સંસ્કૃતિના સાચા પ્રતિનિધિ હતા. રોમા રોલાએ ટાગોર અને ગાંધીજીને ભારતની ગંગા-યમુના સાથે સરખાવ્યા છે. ગાંધીજીમાં ભારતવર્ષની વીતરાગતા અને કર્મવેગ મૂર્તિમંત થયાં હતાં. ટાગોરમાં આર્ય સંસ્કૃતિનું સમસ્ત કાવ્ય, તેની રસિકતા, સંસ્કારિતાં અને ઉન્નત ધર્મભાવના મૂર્તિમંત થયાં હતાં. ગાંધીજી અને ટાગોરની સાધના જુદી હતી, પણ બંનેનું ધ્યેય એક જ હતું, કારણ કે બંને એક જ સંસ્કૃતિના સાચા વારસદાર હતા. ગાંધીજીએ ટાગોરને ગુરુદેવ' કહ્યા તેમાં જરાય અતિશયોક્તિ નથી. ભારતના અને જગતના સાચા ગુરુદેવ તે હતા. ' ' ટાગોર જગતના એક સર્વશ્રેષ્ઠ કવિ હતા તેટલું કહેવાથી તેમને સાચો
ખ્યાલ આપણને ભાગ્યે જ આવે. એમણે ઉત્તમ કવિતા લખી એટલું જ તેમનામાં હતા તે સમસ્ત જગત તેમને જે ભાવભરી અને ભક્તિભરપૂર નિવામાં જલિ અપી છે તે અતિશયોક્તિ ગણાત, કવિને સાચો અર્થ દ્રષ્ટા છે. આપણને અગમ્ય અને અગોચર છે તેને કવિને અનુભવ છે અને આપણને તેને અનુભવ તે કરાવે છે. રવીન્દ્રનાથ દ્રષ્ટા હતા. ટાગોરકુટુંબના સિકાઓના સંસ્કારો તેમને વારસામાં મળ્યા હતા. ટાગોરકુટુંબે ભારતને શું નથી આપ્યું ? મહર્ષિ દેવેન્દ્રનાથ જેવા સમર્થ તત્ત્વજ્ઞ અને સુધારક, અવનીન્દ્રનાથ ટાગોર જેવા મહાન કળાકાર ટાગોરકુટુંબમાં થઈ ગયા. રવીન્દ્રનાથે “સાધના'ની પ્રસ્તાવનામાં કહ્યું છે કે “હું એક એવા કુટુંબમાં ઊછર્યો છું કે જ્યાં ઉપનિષદના મંત્રો

Page #113

૧૦૪
તત્ત્વવિચાર અને અભિનંદના
. હમેશાં પૂજા સમયે ગૂંજી રહેતા; જ્યાં મારી સમીપ મારા પિતાશ્રીનું દષ્ટાંત હતું કે જેમણે પોતાનું લાંબું આયુષ્ય સતત ઈશ્વરના સાનિધ્યમાં વિતાવ્યું અને છતાં સંસાર પ્રત્યેની પોતાની ફરજમાં ચૂક્યા નહિ અથવા માનવહિતમાં પિતાને રસ જરાય ઓછા થવા દીધો નહીં.”
આર્ય સંસ્કૃતિનાં ઉત્તમ ત રવીન્દ્રનાથના જીવનમાં તાણાવાણાની પેઠે વણાઈ ગયા હતા. “ધમપદ”ની પ્રસ્તાવનામાં ભારતવર્ષના ઈતિહાસ વિશે લખતાં રવીન્દ્રનાથે કહે છે: “ભારતવષે જે કદી એક રાષ્ટ્ર-નેશન બનવાને પ્રયત્ન કર્યો હોત તો તેના ઇતિહાસ માટે સારા અને મોટાં મેટાં સાધન મળી શકત અને ઇતિહાસકારેનું કામ ઘણે દરજજે સહેલું થાત. પરંતુ આમ કહેવામાં અમે કબૂલ નથી કરી લેતા કે ભારતવર્ષ પિતાના ભૂતને અને ભવિવ્યને અમુક એક સૂત્રથી ગૂંથી રાખ્યું નથી. તે સ્થૂળ રૂપે દેખી શકાતું નથી. તેણે સર્વત્ર ભેદ વિનાની એકતા સ્થાપી છે એવું નથી, પરંતુ સધળા ભેદમાં અને અસમાનતામાં ઊંડે ઊંડે એક મૂલગત અપ્રત્યક્ષ સંબંધસૂત્ર તેણે બાંધી રાખ્યું છે. તેથી મહાભારતમાં વર્ણવેલું ભારત અને વર્તમાન ભારત જુદી જુદી અને મહત્ત્વની બાબતમાં ભિન્ન હોવા છતાં ઉભયની નાડીને સંબંધ તૂટયો નથી. તે સંબંધ જ ભારતવર્ષની બીજી સર્વ બાબતે કરતાં સાચો છે અને તે સંબંધને ઈતિહાસ તે જ ભારતવર્ષને યથાર્થ ઈતિહાસ છે. તે સંબંધ શાને લઈને છે? પહેલાં જ કહી ગયા, કે રાષ્ટ્રીય સ્વાર્થને લઈને નથી. એક જ. શબ્દમાં કહેવું હોય તે કહી શકાય કે ધર્મને લઈને છે.
“પોલિટિકસ' અને નેશનને ઈતિહાસ જેમ યુરોપને ઇતિહાસ છે તેમજ “ધર્મને ઇતિહાસ તે જ ભારતવર્ષને ઇતિહાસ છે. “પાલિટિક્સ અને નેશન' એ શબ્દોને કે તેની ભાવનાને જેમ આપણી ભાષામાં અનુવાદ થઈ શકતો નથી, તેમ “ધર્મ” શબ્દ માટે યોગ્ય શબ્દ યુરોપની ભાષાઓમાં શો જડતો નથી. તેથી જ ધર્મને અંગ્રેજી “રિલીજિયન રૂપે માનવામાં આપણે અનેક વાર ગોથાં ખાઇએ છીએ, તેમજ ધર્મની ભાવનામાં એકતા છે એ વચન સ્પષ્ટ સમજાતું નથી.”
એ જ પ્રસ્તાવનામાં તેઓ કહે છે કે તત્વજ્ઞાનની દષ્ટિએ આત્મા-અનેભાને વિચાર કરનારા ભિન્ન સંપ્રદાયે ભારતમાં છે, પણ તે દરેકની સાધનાજીવનસાધના–તે એક જ રહી છે અને તે છે તપ, ત્યાગ અને સંયમની. *
રામાયણની પ્રસ્તાવનામાં તેમણે કહ્યું છે : “રામાયણ-મહાભારતમાં ભારતવર્ષને ચિરકાલને ઈતિહાસ છે. અન્ય ઈતિહાસ કાળે કાળે બદલાયા છે,

Page #114

ગુરુદેવ ટાગોર
૧૦૫
પણ આ ઈતિહાસ બદલાયો નથી. ભારતવર્ષની જે સાધના, જે આરાધના અને જે સંકલ્પ છે તેને જ ઇતિહાસ આબે વિપુલ કાવ્યપ્રસાદમાં ચિરકાલનાં સિંહાસન ઉપર બિરાજમાન છે.”
રામાયણ-મહાભારત એ ભારતના સમસ્ત જનસમૂહની કથા છે. ભારતવર્ષ રામાયણ-મહાભારતમાં પિતાની કઈ બાબત પ્રકટ કરવી બાકી રાખી નથી. તેથી જ એ બંને મહાકાવ્યોમાં માત્ર કવિને જ નહિ પણ ભારતવર્ષને પરિચય થાય છે. રામાયણના અનુગ્રુપ છંદમાં ભારતવર્ષનું હૃદય સહસ્ત્ર વર્ષ થયાં ધબકી રહ્યું છે. ' ભારતવર્ષને આત્મા જેમ રામાયણ-મહાભારતમાં છે તેમ ઉપનિષદમાં પણ છે. રવીન્દ્રનાથે ઉપનિષદના મંત્રો કોઈ તત્ત્વજ્ઞાની પંડિત કે વિવેચકની દષ્ટિએ નિહાળ્યા નથી. તમને તે તેમાં જીવનનાં ઉચ્ચતમ સત્યને અનુભવ થયો છે.
સાધના ને તમને લેખસંગ્રહ વાંચવાથી આ કથનની સહેજે પ્રતીતિ થશે. તત્ત્વજ્ઞાની કે વિવેચકને જે અર્થગાંભીર્ય અને સત્ય ઉપનિષદોમાંથી ન મળે તે રવીન્દ્રનાથે જાત-અનુભવથી તેમાં જોયું છે. ઉપનિષદના એક એક મંત્ર લઈને તેનું અદ્દભુત સત્ય આપણને બતાવ્યું છે. દાખલા તરીકે, જગતમાં દુઃખ છે, પાપ છે, અનિષ્ટ છે તેની સમાલોચના કરતાં રવીન્દ્રનાથ કહે છેઃ
“પરંતુ ખરો પ્રશ્ન આપણે પૂછવું જોઈએ તે એ છે કે, અપૂર્ણતા એ સૃષ્ટિનું અંતિમ સત્ય છે ખરું ? શું પાપ નિરપેક્ષ હોઈ છેવટનું લક્ષ્ય છે ? નદીને પણ તેની સીમા તથા તેના કિનારા હોય છે પરંતુ કિનારાને કાંઈ નદી કહેવાશે અથવા તો નદીનું અંતિમ સત્ય તેના કિનારાઓમાં સમાયેલું છે એમ કહી શકાશે ખરું ? સરિતાના પ્રવાહને નડતા અંતરાયો જ તેના જળને આગળ વહેવાની ગતિ આપતા નથી કે ? વળી નાવડીને પ્રવાહમાં ખેંચવાનું દેરડું તેની સાથે બાંધવામાં આવે છેપરંતુ તેથી તે બંધન હાનિકારક છે એમ માનવું ખરું ગણાશે ? એ બંધન વડે નાવડી આગળ ખેંચાતી નથી વાર? સરિતાની પેઠે વૃષ્ટિનું અસ્તિત્વ પણ ન હતા. પરંતુ એ પ્રવાહને હેતુ તેની સીમાઓમાં નહિ પરંતુ પૂર્ણતા પ્રત્યે તેની ગતિમાં સમાયેલો છે.
“પાપ સ્થાયી છે – તે ગતિ વિનાનું છે એક જ સ્થળે થંભી રહ્યું છે-એવું કલ્પીને આપણે તેની અગત્ય વધારી મૂકીએ છીએ. સૃષ્ટિમાં દરેક મિનિટ થતા મરણના તથા ગંદકીના પરિણામે ઉત્પન્ન થતી ઝેરી કહેવાની ગણતરીના આંકડા ભેગા કરીએ તે આપણે હબકી જઈશું. પરંતુ પાપ હમેશાં ગતિમાન ‘ય છે. તે ગમે તેટલું અપાર અને અગણિત લાગે છતાં આપણું જીવનના

Page #115

૧૦૬
તત્ત્વવિચાર અને અભિવ‘દના
છીએ પણ ખરા, કે સર્વે તથા હવા માણસને મળી શકે છે.”
પ્રવાહને રૂધી નાખવામાં તે કદી સફળ થઈ શકતું નથી અને આપણે જોઈએ અનિષ્ટ હોવા છતાં સુંદર અને શુદ્ધ પૃથ્વી, પાણી
જગતમાં દુઃખ, પાપ, અસત્ય, હિંસા, વેરઝેર વગેરે છે તેને રવીન્દ્રનાથ ઇન્કાર નથી કરતા, પણ તે બધાં જીવનનાં અંતિમ સત્યા નથી તેમ તેમનુ કહેવું છે. અ ંતિમ સત્ય તા મંગળમય પ્રેમ છે, આનંદ છે, શાન્તિ છે. ઈશ્વરમાં તેમને ગાંધીજી પેઠે પૂર્ણ શ્રદ્ધા હતી. જગતમાં અ ંતે સત્યનો જ વિજય છે, પ્રેમને જ વિજય છે તેમાં તેમને કાઈ શકા ન હતી. તેથી જ, સંસ્કૃત સાહિત્ય પેઠે તેમની કાઈ કૃતિ કરુણાન્ત નથી. સાહિત્ય. અથવા કલાની કૃતિ જીવનનુ સત્ય રજુ કરે છે તેથી તે કરુણાન્ત ન જ હોય. કરુણાન્ત કૃતિ એટલે દુ:ખ, પાપ અને અસત્યને વિજય. તેને અ ંતિમ સત્ય તરીકે સ્વીકારવું – સંસ્કૃત કવિએ પેઠે – રવીન્દ્રનાથને એ માન્ય નથી, રવીન્દ્રનાથ સાચા ભક્ત હતા. તેમનાં કાવ્યેશ ભક્તિરસથી ભરપૂર છે.
રવીન્દ્રનાથે જેમ રામાયણ-મહાભારત અને ઉપનિષદામાં રહેલ ભારતને આત્મા આપણને પોતાના અનુભવથી સમજાવ્યા તેવી જ રીતે ભારતના સાહિત્યને સાચા આત્મા પણ સમજાવ્યા છે. કાલિદાસ કે ખાણભટ્ટના ટીકાકારો ધણા થઈ ગયા પણ રવીન્દ્રનાથ પેઠે તેમનું હાર્દ કાઈ કવિ સમા નથી તેમ કહેવામાં જરાય અતિશયાક્તિ નથી. રવીન્દ્રનાથના આ હૃદયે આ દૃષ્ટિએ સંસ્કૃત સાહિત્ય જોયું અને સંસ્કૃત કવિનું હૃદય કેવું છે, હિન્દુસ્તાનના ઇતિહાસ કયા પુરુષા લઈ ખેઠા છે એ બંધુ બતાવી દીધુ. ‘મેઘદૂત ’, ‘ કુમારસંભવ ’, ‘ શાકુન્તલ ’ અને ‘ કાદમ્બરી' ઉપરના તેમના લેખા અદ્ભુત છે. કાલિદાસ સૌન્દર્યં સંભાગના જ કવિ છે એવી સામાન્ય માન્યતા છે. રવીન્દ્રનાથે બતાવ્યું છે કે કાલિદાસના સૌન્દર્ય માં ભાગવૈરાગ્ય સ્થિર રહેલેા છે. કાલિદાસ એકસાથે સૌન્દ્રય ભાગના અને ભાગવિરતિના કવિ છે. જગતના કાઈ કવિએ જે નથી કર્યુ તે કાલિદાસે કર્યુ છે – લગ્નના મહિમા ગાયો છે. રવીન્દ્રનાથ લખે છે:
-
66
લગ્ન એ દૈનિક સંસારની ભૂમિકા છે. તે નિયમબદ્ધ સમાજનું અંગ છે. લગ્નનું સીધું લક્ષ્ય કેવળ એટલું જ છે કે મનુષ્યની પ્રબળ વૃત્તિને અંકુશમાં રાખવાને એક ભારે સયમરૂપ તે અને તેથી અત્યારના કવિએ લગ્નવ્યાપારને તેમનાં કાવ્યમાં મોટું રૂપ આપવા ઇચ્છતા નથી. જે પ્રેમ ઉદ્દામ વેગથી નરનારીને તેમનાં ચામેરનાં ખધામાંથી મુક્ત કરી નાખે, તેમને સ’સારના લાંખા કાળના ચીલામાંથી ઉપાડી બહાર કાઢે, જે પ્રેમના ખળે નરનારી પાતામાં

Page #116

ગુરુદેવ ટાગેર.
૧૦૭
પોતાને પરિપૂર્ણ ધારે, એમ ધારે કે સારી આલમ સામે થઈ જાય તે પણ અમને કાંઈ ભય નથી, કાંઈ અભાવ નથી; જે પ્રેમના દેશમાં તેઓ પોતાના મંડળથી છૂટાં પડી જઈ પૂરવેગમાં સડસડાટ ચાલ્યા જતા ગ્રહની માફક પિતાના
તરફનાં બંધનમાંથી મુક્ત થઈ પોતાનામાં જ મસ્ત થઈ રહે-તે પ્રેમ મુખ્યત્વે કાવ્યને વિષય હોય છે.
કાલિદાસે અનાડૂત પ્રેમના તે ઉન્મત્ત સૌન્દર્યની ઉપેક્ષા કરી નથી. તેને તેમણે તરુણ લાવણ્યના ઉજજ્વલ રંગે જ ચીતર્યો છે. પરંતુ આ અતિ ઉજજવલતામાં જ તેમણે પિતાને કાવ્યને સમાપ્ત કર્યું નથી. જે પ્રશાન્ત વિરલવણું પરિણામ તરફ તેઓ પોતાના કાવ્યને પહોંચાડે છે, ત્યાં જ તેમના કાવ્યનું અંતિમ લક્ષ્ય છે. મહાભારતમાં સકળ પ્રવૃત્તિને જેમ મહાપ્રસ્થાનમાં અન્ન આવ્યો છે, તેમ જ
કુમારસંભવ ના સમસ્ત પ્રેમને જોશ મંગળ મિલનમાં જ શમી જાય છે.” - રવીન્દ્રનાથે માત્ર ભારતને આત્મા પિછાને અને આપણને બતાવ્યો
એટલું જ નથી. અત્યારના હિન્દુ સમાજમાં જ્યાં જ્યાં તેમને જડતા, સ્થિતિચુસ્તતા અને અસહિષ્ણુતા જણાઈ તેને તેમણે સખત રીતે વખોડી છે અને તેને આપણું અવનતિના કારણરૂપ બતાવી છે. તેમની નવલકથા “ગોરા” અને નાટક “અચલાયતન'માં સુંદર રીતે આ વસ્તુ રજુ કરી છે. રવીન્દ્રનાથ સમર્થ સુધારક હતા. રાજા રામમોહન રાયના સમયથી, હિન્દુ સમાજનું સંસ્કરણ થવું જોઈએ તે ભાવના, તેમના કુટુંબમાં દઢ હતી.
રવીન્દ્રનાથનું સાહિત્યસર્જને ભવ્ય અને વિશાળ છે. જગતના કોઈ પણ સાહિત્યની પહેલી પંક્તિમાં તેમનું સ્થાન છે. કાલિદાસનાં “કુમારસંભવ” કે “શાકુન્તલ'ની ઉત્તમતા બતાવીને જ રવીન્દ્રનાથ બેસી રહ્યા નથી. તેની બરોબરી, કરે તેવાં સજને રવીન્દ્રનાથે જગતને આપ્યાં છે. “શાકુન્તલ'ના સાત અંકોમાં કાલિદાસે જે બતાવ્યું તે રવીન્દ્રનાથે એમના નાના નાટક “ચિત્રાંગદા'માં બતાવ્યું છે. તેમની નવલકથાઓ – “ઘરેબાહિરે', “ગોરા', “નૌકા ડૂબી',
ખેરવાલી” – જગતસાહિત્યનાં પ્રથમ પંક્તિનાં સબંને છે. માનવીના સનાતન ભાનું તેમાં નિરૂપણ છે.
સાહિત્યનું કઈ અંગ એવું નથી કે જેને રવીન્દ્રનાથે શોભાવ્યું ન હોય. કાવ્ય, નાટક, ટૂંકી વાર્તા, સંવાદ, ગદ્ય – દરેકમાં રવીન્દ્રનાથે જગતને અણમેલ વસ્તુઓ આપી છે. તેમનું ભાષાપ્રભુત્વ, ભાષાલાલિત્ય એટલાં જ અદ્દભુત હતાં. આ લેખમાં ટાંકેલ કેટલાક ફકરાઓ તેને આછો ખ્યાલ આપે છે.

Page #117

૧૦૮
તત્ત્વવિચાર અને અભિવંદના તેમનાં કાવ્યો વિશે લખવાની મારી લાયકાત કે શક્તિ નથી. જેઓ કાવ્યનું સંગીત ન જાણતા હોય તેમને તેનું હાર્દ કદાચ બરાબર ન સમજાય.
રવીન્દ્રનાથ કવિ અથવા સુધારક હતા તેટલું જ નથી. શિક્ષણના ક્ષેત્ર તમને મૌલિક ફાળે છે અને પોતાના સિદ્ધાંત મુજબ શિક્ષણના પ્રયોગ પાછળ પિતાની જિંદગીને ઘણો સમય અને શક્તિ તેમણે આપ્યાં છે. ભારતની આમ જનતાનું હિત સદાય તમને હૈયે હતું અને તેમનું શ્રીનિકેતને તેને પુરાવો છે. રવીન્દ્રનાથને માનવપ્રેમ વિશાળ અને બંધનરહિત હતું. વિશ્વબંધુત્વની તેમની ભાવના ઉત્કટ હતી. “એશિયાવાસીઓ માટે એશિયાના જપાની સિદ્ધાંતને તેમણે પ્રબળ વિરોધ કર્યો હતો. વિશ્વબંધુત્વની ભાવના છે. ભારતના
સ્વાતંત્ર્ય માટે તેમની એટલી જ ઉત્કટ અને પ્રબળ ઝંખના હતી. બ્રિટન પ્રત્યેને પ્રેમ ઓછો ન હતા, છતાં બ્રિટને ભારતને કરેલ અન્યાય સૌથી વધારે તમને સાલતા. મિસ રથનને મરણશય્યા પરથી પણ છેલ્લે છેલ્લે તેમણે જવાબ આ તે સુવિદિત છે. ભારતવર્ષમાટે તેમને પ્રેમ કઈને કરતાં ઊતરે તે ન હતા, છતાય ભારતવર્ષની સ્વતંત્રને નામે અસત્ય, અહિંસા કે અધર્મને જરાય સહન કરવા તેઓ તયાર ન હતા. ઘરેબાહિરે માં તેમણે કહ્યું છે :
“દેશની સેવા કરવા હું તૈયાર છું, પણ હું વંદન તે સત્યને જ કરીશ, જે દેશ કરતાં ખૂબ ઉંચે આસને વિરાજમાન છે. દેશને જે હું દેવ માનીને વંદન કરું, તે દેશનું સત્યાનાશ વાળ્યું ગણાય... દેશને દેવતા ગણાવીને તમે જ્યારે અન્યાયને કર્તવ્ય અને અધર્મને પુણ્ય તરીકે ચલાવી લેવા માગે છે, ત્યારે મારા હૃદયને આધાત થાય છે, માટે જ હું સ્થિર રહી શકતા નથી. દેશથી પણ ઉચ્ચ સ્થાને ધમ રહેલું છે એવું જેઓ માનતા નથી તેઓ, હું કહું છું કે, દેશને પણ માનતા નથી. જે તરુણ યુવકે દેશના કામે વળગવા તયાર છે તેમને શરૂઆતથી જ નશાની ટેવ પાડવાના કામમાં મારો લગારે હાથ ન હોય એમ હું ઈચ્છું છું. મંત્રથી ભેળવીને જેઓ કામ હાંસલ કરવા માગે છે તેઓ કામની જ કિંમત વધારે આંકે છે. જે માણસના મનને ભેળવે છે, તેના મનની કિંમત તેમને કશી જ નથી. આ પ્રમત્તતામાંથી જે દેશને આપણે બચાવી ન શકીએ તો દેશની પૂજા એ જ દેશનું વિષનેવેદ્ય બની જશે અને દેશનું કાર્ય વિમુખ બ્રહ્માસ્ત્રની માફક આવીને દેશના હૈયામાં વાગશે.”
૧૯૦૭ માં રવીન્દ્રનાથે આ બાંગ પોકારી હતી અને દેશને ચેતવ્યા હતા. રવીન્દ્રનાથે આપણને શું નથી આપ્યું છે તેમને લાયક આપણે કયારે થઈશું? ૧૫–૮–૪૧

Page #118

બન્ડ રસેલ
બન્ડ રસેલે પિતાના જીવનના પ્રેરક બળા તેમની આત્મકથામાં આ પ્રમાણે જણાવ્યાં છેઃ - “મારા જીવનમાં ત્રણ પ્રેરણાઓનું પ્રભુત્વ રહ્યું છે. એ પ્રેરણાઓ આમ તે સાવ સાદી અને સર્વસામાન્ય છે; પરંતુ મારા જીવનમાં એ પ્રેરણાઓ. અતિશય પ્રબળ રહી છે. એ ત્રણ પ્રેરણાઓ છે: પ્રેમને તલસાટ, જ્ઞાનની ખેજ અને માનવજાતનાં દુઃખ માટે અસહ્ય કરુણ. આ પ્રેરણાઓએ મને ક્યાંય ઠરીઠામ થઈને બેસવા દીધું નથી. એમણે મને યાતનાઓના ઊંડા સાગર ઉપર ફંગોળ્યો છે, ને ક્યારેક હતાશાની બિલકુલ અણી સુધી પહોંચાડ્યો છે.
પ્રેમ માટે હું તલસ્યો, કારણ કે તે આનંદોલ્લાસથી આપણને સભર બનાવી મૂકે છે. એવો પ્રબળ આનંદલાસ કે પ્રેમના આનંદભર્યા થોડાક કલાકો સારુ હું મારી બાકીની બધી જિંદગી ન્યોછાવર કરી દેવા પણ તૈયાર થાઉં. પ્રેમ માટે હું તલસ્યો, કારણ કે તે આપણને એકલવાયાપણામાંથી મુક્ત કરે છે – એવું ભયંકર એકાકીપણું કે જેમાં એક થથરતી ચેતના દુનિયાની કોર ઉપરથી ઠંડી અતાગ ચેતનહીન ગર્તામાં વેકિયું કરતી હોય. પ્રેમ માટે હું તલ, કારણ કે પ્રેમભર્યા મિલનમાં મેં સંતા ને કવિઓએ કપેલા સ્વર્ગની એક અગમ્ય વામન સ્વરૂપમાં ઝાંખી કરી. આવા પ્રેમને મેં તલસાટ અનુભવ્યો, અને માવજીવન માટે જે કે વધુ પડતું કહેવાય છતાં કહ્યું કે આ પ્રેમ હું આખરે પામ્યા. - “આટલી જ પ્રબળ લાગણી સાથે મે જ્ઞાનની ખોજ કરી છે. મેં માણસોનાં હૃદય સમજવાની ઈચ્છા સેવી છે. મેં તારાઓ ચમકે છે શા માટે એ જાણવાની ઈચ્છા સેવી છે. સતત ગતિશીલ અણુમંડળ ઉપર અંકનું પ્રભુત્વ સ્થાપતી પાયથાગોરસની શક્તિને તાગ પામવા પણ હું મા છું. આમાંથી બહુ નહિ, કિંચિત માત્ર હું પામી શક્યો છું.

Page #119

તત્ત્વવિચાર અને અભિવંદના
“ પ્રેમ અને જ્ઞાન, જ્યાં સુધી શક્ય બન્યાં ત્યાં સુધી મને ઉપર સ્વગ ભણી લઈ ગયાં. પરંતુ કરુણાએ મને હંમેશાં પૃથ્વી ઉપર પાછા આણ્યો છે. માનવજાતના દુઃખ-દર્દ ભર્યા ચિત્કારોના પડઘા મારા હૃદયમાં પડયા કરે છે. દુકાળને લીધે ભૂખે મરતાં ખાળા, જુલમગારાના સિતમનેા ભાગ બનેલ માનવી, પાતાના સંતાનેા માટે ધૃણાસ્પદ ખાજારૂપ બનેલ અસહાય વૃદ્ધો અને તેમનાં એકલવાયાપણા, ગરીખી તેમજ યાતનાઓની આખી લંગાર માનવજીવનના આદર્શની હાંસી ઉડાવી રહી છે. આ અનિષ્ટને ઓછું કરવાં હું મથું છું, પણ હું કરી શકતા નથી, અને હું પોતે ચ યાતનાએ અનુભવું છું.
૧૧૦
“ મારું જીવન આવું રહ્યું છે. મને તે જીવવા જેવું લાગ્યું છે અને મને તક આપવામાં આવે તા હુ ખુશીથી તે ફરીથી જીવુ....”
લગભગ ૪૦ વર્ષની ઉંમર સુધી તત્ત્વજ્ઞાન, ગણિત, તર્કશાસ્ત્ર, માનસશાસ્ત્ર, વિજ્ઞાન વગેરે વિષયામાં જ્ઞાનની શોધમાં જીવન વિતાવ્યું. પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધે તેમના જીવનમાં મોટા પલટા આણ્યો. શુષ્ક જ્ઞાનનું ક્ષેત્ર છેડી, સામાજિક અને રાજકીય ક્ષેત્રમાં ઝંપલાવ્યું. પણ આ જીવનપરિવર્તન કાઈ સત્તા કે કીર્તિની ઝ ંખનાથી ન હતું. તેમના જીવનનું બીજું પ્રેરક બળ હતું માનવજાતના દુ:ખથી થતી અસહ્ય વેદના. એ ખળે તેમને માનવજીવનની વાસ્તવિકતાનું ભાન કરાવ્યું. જ્ઞાનની ઉપાસના સાંસારિક કઠારતાથી દૂર રહી, એકાન્તમાં – ભવ્ય – જાણે સ્વર્ગમાં વિચરતા હોય એ રીતે કરી. પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધથી માનવસ્વભાવ વિશે તેમના વિચારે મંદલાયા. માનવી પરસ્પરના સંહારમાં રાચે અને વિનાશ નોતરે એ તેમની કલ્પનામાં ત્યાં સુધી ન હતું. માનવી પ્રેમ, કરુણા, સત્ય, સૌંદય ના ઉપાસક છે. પણ તે સાથે તેનામાં આટલી હદે, પોતાને સાચે સ્વા` ભૂલીને પણ, વિનાશવૃત્તિ હોય તે નવું દર્શીન હતું. રસેલ યુદ્ધના કટ્ટર વિરોધી બન્યા અને યુદ્ધ સામે તેમણે મોટી પ્રચારઝુંબેશ ઉપાડી. પોતાના વિદ્વાન મિત્રા પણ અંતે ફરી બેઠા અને યુદ્ધમાં જોડાયા. પણ રસેલ છેવટ સુધી યુદ્ધના વિરોધી રહ્યા, ઘણું સહન કર્યુ, જેલ ગયા અને એકલા છતાં નીડરપણે મક્કમ રહ્યા.
યુદ્ધ પૂરું થયું ત્યારે રસેલ લખે છેઃ
“ મને જણાયું કે મારા પોતાના (ઉત્કૃષ`) સિવાય મેં જે કંઈ કર્યુ... હતું તે કાચ નિષ્ફળ ગયું. એક પણ માણસને હું બચાવી શકયો ન હતા, એક ક્ષણ પણ યુદ્ધને ટ્રકાવી શકયો ન હતા. છેવટની સંધિ – વસેલ્સની – થઈ

Page #120

બન્ડ રસેલ
૧૧૧
તેનાથી ઉત્પન્ન થતી કડવાશને ઓછી કરી શક્યો નહિ. પણ એટલું તે થયું કે યુદ્ધમાં જોડાયેલ પ્રજાઓના અત્યાચારોમાં મેં કાંઈ સાથ આપ્યો નહિ અને મને એક નવી જીવનંદષ્ટિ અને નવજીવન પ્રાપ્ત થયું.”
ચાર વર્ષના આવા અવિરત પ્રયત્ન પછી પણ દેખીતી રીતે શૂન્ય પરિણામ આવ્યું તેથી રસેલ જરા પણ નિરાશ ન થયા. પણ ત્યારપછીનાં પચાસ વર્ષમાં અન્યાય અને અત્યાચાર સામે વધારે જોરથી ઝૂમ્યા. - રસેલ પ્રખર બુદ્ધિશાળી અને પ્રાણવાન માનવી હતા. સામાજિક અન્યાય અને અસમાનતાએ તેમને અસહ્ય થઈ પડતાં. વ્યક્તિ સ્વાતંત્ર્ય અને માનવ જીવનને સર્વતોમુખી વિકાસ તેઓ ઇચ્છતા. તેથી સામ્રાજ્યવાદના વિરોધી હતા. સમાજવાદના હિમાયતી હોવા છતાં, માનવવિકાસને રૂંધતાં બંધન અને રાજકીય પદ્ધતિઓના સખત વિરોધી હતા. પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધને અંતે રશિયામાં ક્રિાંતિ થઈ અને ઝારશાહીને નાશ થયો તેને આવકારી, પણ ૧૯૨૦માં રશિયા ગયા અને ત્યાં જે જોયું તેથી ભારે નિરાશ થયા. બોલશેવિઝમની કૂરતા, માનવ પ્રત્યેની નફરત, ઝારશાહીને પણ વટાવી જાય તેવા અત્યાચાર જઈ તેઓ કંપી ઊઠયા. લેનિનમાં તેમને એવી બુદ્ધિપ્રતિભા કે માનવપ્રેમ દેખાયાં નહિ. બકે લેનિનની ઠંડી કૂરતાંથી વેદના અનુભવી. સામ્યવાદની વાસ્તવિક્તા જોઈ, તેના આદર્શોથી અંજાયા નહિ. . - નાઝીવાદ અને ફાસીવાદ-હિટલર અને મુસોલિની-ને ઉદય થયો ત્યારે તેના પણ એટલા જ સખત વિરોધી રહ્યા. એટલી હદ સુધી કે યુદ્ધવિરોધી હેવા છતાં, બીજા વિશ્વયુદ્ધને પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ જેટલે વિરોધ ન કર્યો. નાઝીવાદને અને ફાસીવાદને વિજય થાય તે તેમને મન અસહ્ય હતું. વિશ્વદષ્ટિ હોવા છતાં, દેશપ્રેમ પણ હતો અને ઇંગ્લેંડને વિનાશ થાય તે તેમને અકય હતું. આ રસેલ જીવનભર એક મોટા બળવાખોર રહ્યા. તેમના વિચારો હંમેશાં સાચા હતા એવું નથી. કેટલીક વખત ઉતાવળિયા, એકપક્ષી પણ હતા, પણ એ બધાની પાછળ ઉત્કૃષ્ટ માનવપ્રેમ અને દુનિયાનાં દુઃખ કાંઈક ઓછાં કરવાની પ્રબળ વૃત્તિ હતી.
અણુબોમ્બની શોધ થઈ અને હિરોશિમા પર તેને ઉપયોગ થયો ત્યારથી તેમનું શેષ જીવન અણુશસ્ત્રોના વિરોધ અને અણુબના નાશ માટે રહ્યું - ઈન્સ્ટાઈનની પેઠે, આ ભયંકર વિનાશક શસ્ત્રોમાં માનવજાત અને માનવ

Page #121

તત્ત્વવિચાર અને અભિવંદના
સંસ્કૃતિને વિવંશ તે જોતા અને તેના ઉપયોગ સામે પ્રચંડ પ્રચાર શરૂ કર્યો. વૈજ્ઞાનિકોને ભેગા કરી – પુશ કોન્ફરન્સ મારફત ખૂબ પ્રચાર કર્યો. એટલી હદ સુધી કે એક વખત તે એવી હિમાયત કરી કે રશિયા અણુમ્બની શોધ કરે તે પહેલાં જ અમેરિકાએ તેના ઉપર આક્રમણ કરી રશિયાની શક્તિ હરી લેવી. છેવટ રશિયાએ અણુબોમ્બ શોધ્યો ત્યારે કેટલેક દરજજે તેમનું વલણ અમેરિકાવિરોધી થયું અને કયુબાની કટોકટી લખત કુચેવને ધન્યવાદ આપી, કેનેડી ઉપર દોષારોપણ કર્યું. એવી જ રીતે ચીને ભારત ઉપર આક્રમણ
ક્યું ત્યારે, સાવ ખોટી રીતે ચીનની તરફદારી કરી, પણ આ બધાં બદલાતાં વલણ પાછળ તેમની પ્રામાણિકતા વિશે કોઈ શંકાને કારણ ન હતું. અણુયુદ્ધને તેમને એટલે ભય હતો કે it is better to be red than dead એમ માનતા થયા હતા.
પ્રેમની શોધમાં તેમણે કાંઈક ઉધામા કર્યા. ચાર વખત લગ્ન કર્યા. સ્ત્રીપુરુષ-સંબંધ વિશેના તેમના વિચારો ધણું અધૂરા – ભૂલભરેલા હતા. તેઓ એમ માનતા કે પરિણીત સ્ત્રી-પુરુષ કેટલાક સમય આડે વ્યવહાર રાખે તેથી તેમની મિત્રતા કે પરિણીત જીવનને આંચ આવવી ન જોઈએ. પરિણીત - જીવનમાં વફાદારીની અપેક્ષા રાખવી વ્યર્થ છે તેમ તેઓ માનતા. પણ પાછળથી
આ વિચારોમાં થોડો ફેર પડ્યો હતો એનું કારણ અનુભવ અને ઉંમરની અસર હેય. છેવટ એમ કહેતા કે લગ્ન વિષયે તેઓ કાંઈ નિશ્ચિત કહી શકે તેમ નથી. કામવિકારની પ્રબળતા જોતાં, તેમાં સતત જાગૃતિ અને સંયમની જરૂર તેમણે સ્વીકારી ન હતી. ફોઈડના વિચારોએ દુનિયાને જે મોટું નુકસાન
છે તેનું માપ કાઢવું મુશ્કેલ છે. ચંચળ મનને ભટકવા ન દેતાં સતત કાબૂમાં રાખવું જોઈએ, તે સત્યને બદલે સંયમથી મનને હાનિ પહોંચે છે તે વિચાર કેટલો વિનાશક છે તેનું ભાન માણસને હજી થયું નથી.
રસેલની પ્રખર બુદ્ધિપ્રતિભા બહુમુખી હતી. પણ બુદ્ધિ ઉપર જ આધાર રાખનાર વ્યક્તિ પૂર્ણ સત્યને પ્રાપ્ત નથી કરી શકતી તે રસેલના જીવનથી દેખાય છે. જેમાં તેમને પૂછયું કે તમે કયા ધર્મના છે, ત્યારે તેમણે કહ્યું કે અયવાદ. જેલરે આવો કોઈ ધર્મ સાંભળ્યા ન હતા. સ્થાપિત ધર્મો અને GHILTE ( Established Church and Priesthood ) 241 242211 રીતે ઘણા વિચારકોએ બળવો પોકાર્યો છે, પણ આવા બળવા પછી ઊંડી અને સાચી ધર્મભાવના ન પ્રાપ્ત થાય તે જીવનસ્ત્રોત રેતીના રણમાં પાણી સુકાઈ જાય; તેમ કરમાઈ જાય છે.

Page #122

બન્ડ રસેલ
૧૧૩
રસેલ યુદ્ધવિરોધમાં સત્યાગ્રહ કરી જેલ ગયા અને તેમણે શાંત મોરચાઓ કર્યો. પણ ગાંધીજીની જીવનદષ્ટિ તેમને બહુ આકર્ષક ન હતી. ગાંધીજીનું નામ બહુ ઓછું તેમણે ઉચ્ચાર્યું છે. ગાંધીજીમાં સંયમ, તપશ્ચર્યા અને જીવનસાધના હતાં તે માગ રસેલને સ્વીકાર્ય ન હતા. જીવનને ઉલ્લાસ તેમને જોઈતા હતા.
૯૭ વર્ષની ઉંમર સુધી, એક મહાન પ્રેરક બળ તેઓ રહ્યા. તેમના સામાજિક અને રાજકીય બાબતોના વિચારો કદાચ બહુ ચિરંજીવ નહિ થાય. તત્ત્વજ્ઞાન, ગણિત, તર્કશાસ્ત્ર વગેરે વિષયોના તેમના વિચારે કદાચ વધારે ગણનાપાત્ર રહેશે.
રસેલ, વિચાર અને કમસમૃદ્ધ જીવન જીવી ગયા. કોઈ પણ વ્યક્તિ છેવટ જગતના પ્રવાહ ઉપર કેટલી કાયમી અસર પાડી શકે છે તેના ઉપર તેના જીવનની સાર્થક્તાને આધાર નથી. પણ પોતે કેટલું જાગ્રત, વિચારપૂર્ણ, નીડર જીવન જીવ્યા અને પિતાને ઉત્કર્ષ કેટલે કર્યો તેમાં જીવનની સાર્થકતા છે. રસેલનું જીવન આ રીતે ધન્ય હતું.
૧૬-ર-૦૦
તે. અ. ૮

Page #123

૨૩
ગાંધીજી અને ટૉલ્સ્ટૉય
ગાંધીજી ઉપર ટૉલ્સ્ટૉયની દેવી અને કેટલી અસર થઈ છે તે જાણવાનું સાધન છે મુખ્યત્વે ગાંધીજીએ તે વિશે જે છૂટુંવાયુ લખ્યુ છે તે, અને ટૉલ્સ્ટૉય સાથેના તેમના કેટલાક પત્રવ્યવહાર. આ ઉપરાંત વિશેષ માહિતી મારી જાણમાં નથી.
ગાંધીજી ઈ. ૧૮૯૩માં દક્ષિણ આફ્રિકા દાદા અબ્દુલ્લાના કેસ માટે ગયા, ત્યાં કેટલાક ખ્રિસ્તી મિત્રોએ તેમની ધર્મજિજ્ઞાસા જોઈ ધાર્મિક પુસ્તક તમને વાંચવા આપ્યાં. તેમાં એક પુસ્તક ટોલ્સ્ટોયનુ ‘Kingdom of God is Within You' હતું. આ પુસ્તક વિશે ગાંધીજી લખે છેઃ
“ ટૉલ્સ્ટૉયના · વૈકુ’ઠ તમારા હૃદયમાં છે' નામના પુસ્તકે મને ઘેર્યા. તેની છાપ મારા ઉપર બહુ ઊંડી પડી. આ પુસ્તકની સ્વત ંત્ર વિચારશૈલી, તેની પ્રૌઢ નીતિ, તેમાં રહેલા સત્ય આગળ મિ. કાટ્સે આપેલાં બધાં પુસ્તકા
શુષ્ક લાગ્યાં.”
આ વખતે ગાંધીજીની ઉંમર લગભગ ૨૪ વર્ષની હતી. તે પૂર્વે, ૧૮૯૧માં બેરિસ્ટર થઈ વિલાયતથી તેઓ પાછા આવ્યા ત્યારે શ્રીમદ્ રાજચંદ્રના તેમને પ્રથમ પરિચય થયા. આ વખતની પેાતાની સ્થિતિ વિશે લખતાં ગાંધીજી કહે છે :
“ અમે પ્રથમ મળ્યા તે વેળાની મારી આધ્યાત્મિક સ્થિતિ ધ્રુવળ જિજ્ઞાસુની હતી. ધણા પ્રશ્નો વિશે મનમાં શંકા રહેતી......મેં મારા પ્રયત્નથી ધર્મ વિશે બહુ જાણ્યું હોય એમ ન હતું. પણ મને ધ` વિશે જાણવાની ઉત્કંઠા રહેતી. તેથી રાયચંદભાઈના સમાગમ મને ગમ્યા તે તેમનાં વચનાની અસર મારી ઉપર પડી. મને સામાન્ય રીતે ધર્મ વાર્તામાં રસ હતા એમ ન કહી શકાય, છતાં રાયચંદભાઈની ધમ વાર્તામાં મને રસ આવતા.”
એ વ પછી તેઓ દક્ષિણ આફ્રિકા ગયા ત્યાં ગાંધીજીએ સારી પેઠે ધાર્મિક સ્થત અને ધર્મનિરીક્ષણ કર્યુ. આત્મકથામાં પોતે કહ્યું છે :

Page #124

ગાંધીજી અને ટોય
૧૧૫
“હું તે મુસાફરી કરવા, કાઠ્યાવાડની ખટપટમાંથી છૂટવા અને આજી. વિકા ધવા દક્ષિણ આફ્રિકા ગયા હતા. પણ પડી ગયો ઈશ્વરની શોધમાં, આત્મદર્શનના પ્રયત્નમાં.”
તેઓ ગયા હતા એક કેસ માટે જ, પણ ઓતપ્રોત થઈ ગયા કેમની – હિંદીઓની – સેવામાં. આત્મદર્શનની અભિલાષાએ, ઈશ્વરની ઓળખ સેવાથી જ થશે એમ ધારી, તેમણે સેવાધમને સ્વીકાર કર્યો.
ધાર્મિક સાહિત્યનું વાંચન ખૂબ વધ્યું. બધા ધર્મોનાં પુસ્તકો વાંચ્યાં. ટીસ્ટોયનાં પુસ્તકનું વાંચન વધારી મૂક્યું. તેનું “Gospels in Brief’– નવા કરારને સાર”, “What Shall. We Do Then ?” – “ત્યારે કરીશું શું ? ” વગેરે પુસ્તકે મારા મન ઉપર ઊંડી છાપ પાડી. વિશ્વપ્રેમ મનુષ્યને ક્યાં લગી લઈ જઈ શકે છે એ હું વધારે ને વધારે સમજવા લાગ્યો.” - ગાંધીજીના ભવિષ્યને વિશે ખ્રિસ્તી મિત્રોની ચિંતા વધતી જતી હતી, તમને ખ્રિસ્તી બનાવવા તેમના પ્રયત્ન ચાલુ હતા, પણ ગાંધીજીની મુશ્કેલીઓ ઊંડી હતી. તેમણે કહ્યું છેઃ
ઈશુ ખ્રિસ્ત એ જ એક ઈશ્વરને પુત્ર છે, તેને જે માને તે તરે એ વાત મને ગળે ન ઊતરે... ઈશુના મૃત્યુથી ને તેમના લોહીથી જગતનાં પાપ ધોવાય એ અક્ષરશઃ અર્થમાં માનવા બુદ્ધિ તૈયાર ન થાય... વળી ખ્રિસ્તી માન્યતા મુજબ, મનુષ્યને જે આત્મા છે, બીજી જીવોને નથી, અને દેડના નાશની સાથે તેમને સર્વથા નાશ થઈ જાય છે, ત્યારે મારી માન્યતા આથી વિરુદ્ધ હતી.”
ઈશના પ્રેમને સંદેશ, જે “ગિરિપ્રવચનમાં અપાય છે, તે ગાંધીજીના હૃદયને સ્પર્શતા. પણ ખ્રિસ્તી ધર્મની રૂઢ માન્યતાઓ તેમને સ્વીકાર્ય ન હતી. પણ જેમ તેઓ ખ્રિસ્તી ધર્મનો સ્વીકાર ન કરી શક્યા, તેમ હિંદુ ધર્મની સંપૂર્ણતા વિશે અથવા તેના સર્વોપરીપણા વિશે પણ ત્યારે નિશ્ચય ન કરી શક્યા. હિંદુ ધર્મની ગુટિઓ - અસ્પૃશ્યતા જેવી – તેમની નજર સમક્ષ તર્યા કરતી.
આ સંજોગોમાં ગાંધીજીએ પિતાની મુસીબત શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર સમક્ષ મૂકી. તેમણે ધીરજ રાખવા અને હિંદુ ધર્મને ઊંડો અભ્યાસ કરવા ભલામણ કરી. તેમના એક વાકયને ભાવાર્થ આ ઉતઃ “હિંદુ ધર્મમાં જે સૂક્રમ અને ગૂઢ વિચારો છે, આત્માનું નિરીક્ષણ છે, દયા છે, તેવું બીજા ધર્મમાં નથી એવું - નિષ્પક્ષપણે વિચારતાં મને પ્રતીતિ થઈ છે.”

Page #125

૧૬
તત્ત્વવિચાર અને અભિવંદના
શ્રીમદ્દ સાથે પત્રવ્યવહાર ચાલુ રહ્યો. ૧૮૯૬માં હિંદ આવ્યા ત્યારે અંગત ચર્ચાઓ પણ કેટલાક સમય થઈ. - ગાંધીજી ફરી દક્ષિણ આફ્રિકા પાછા ગયા અને સત્યાગ્રહની લડતમાં પડયા. ૧૯૦૬માં એક દિવસ નાતાલ જવા ટ્રેઈનમા ઊપડ્યા ત્યારે મિ. પોલાકે એક પુસ્તક રસ્કિનનું “અન્યૂ ધિસ લાસ્ટ’–‘Unto This Last” રસ્તામાં વાંચવા આપ્યું. આ પુસ્તક વિશે ગાંધીજી લખે છે : ' -
આ પુસ્તકને લીધા પછી હું છોડી જ ન શક્યો. તેણે મને પકડી લીધો. જોહાનિસબર્ગથી નાતાલ ચોવીસ કલાક જેટલો રસ્તો હતો. ટ્રેઈન સાંજે ડરબન પહોંચતી હતી. પહેચ્યા પછી આખી રાત ઊંઘ ન આવી. પુસ્તકમાં સૂર્યવેલ વિચાર અમલમાં મૂક્યાને ઈરાદો કર્યો...મારું પુસ્તકોનું જ્ઞાન ઘણું જ થોડું છે. પણ જે થોડાં પુસ્તકો વાંચ્યાં છે તેને હું ઠીક પચાવી શક્યો છું. એવાં પુસ્તકમાં જેણે મારી જિંદગીમાં તત્કાળ મહત્ત્વને રચનાત્મક ફેરફાર કરાવ્યું એવું તે આ જ પુસ્તક કહેવાય...” પરિણામ, ફિનિકસ આશ્રમની સ્થાપના અને ત્યારપછી ટેસ્ટોય ફાર્મ.
ટે યનાં બીજાં કયાં પુસ્તકનું ગાંધીજીએ વાંચન કર્યું છે તે કહેવું મહેલ છે. સ્ટેચની વિખ્યાત નવલકથાઓ ગાંધીજીએ વાંચી જણાતી નથી. ટોસ્ટેયનું જીવન પરિવર્તન થયું ત્યારપછી જે ધાર્મિક સાહિત્ય તેમણે લખ્યું તે ઠીક પ્રમાણમાં ગાંધીજીએ વાંચ્યું હશે એમ જંણાય છે. દા. ત, ટૉલ્સ્ટોયનું
My Confessions” એમણે વાંચ્યું છે. તેમની કેટલીક ધાર્મિક કથાઓને. અનુવાદ પણ તેમણે કર્યો છે.
આ ત્રણે મહાપુરુષે વિષે લખતાં ગાંધીજી કહે છે :
“મારી ઉપર ત્રણ પુરુષઓ ઊંડી છાપ પાડી છેઃ ટેલર, રસ્કિન અને રાયચંદભાઈ ટેસ્ટોયની તેમના એક પુસ્તક દ્વારા અને તેમની સાથે થોડા પત્રવ્યવહારથી. રસ્કિનની તેના એક જ પુસ્તક “Unto This Last થી, જેને ગુજરાતી નામ “સર્વોદય’ મેં રાખ્યું છે અને રાયચંદભાઈની તેમની સાથેના ગાઢ પરિચયથી.”
અન્યત્ર ગાંધીજીએ કહ્યું છેઃ
“મારા જીવન ઉપર છાપ પાડનાર આધુનિક મનુષ્ય ત્રણ છે. રાયચંદભાઈએ તેમના જીવંત સંસર્ગથી, ટોલ્સ્ટોયે તેમના “વૈકુંઠ તારા હૃદયમાં છે”

Page #126

ગાંધીજી અને ટૌહોય
૧૧૭
પુસ્તકથી અને રસ્કિને તેના “Unto This Last” – “સર્વોદય’ નામના પુસ્તકથી મને ચકિત કર્યો.
“મારા જીવનમાં શ્રીમદ્ રાજચંદ્રની છાપ મુખ્યપણે છે. મહાતમા ટે.સ્ટેય તથા રસ્કિન કરતાં પણ શ્રીમદે મારા ઉપર ઊંડી અસર કરી છે.” આમ છતાં, ગાંધીજીએ કોઈને ગુરુ તરીકે સ્વીકાર્યા નથી, શ્રીમદ્દ પણ નહિ. તેનું કારણ આપતાં તેમણે કહ્યું છે :
“હિંદુ ધર્મ ગુરુપદને જે મહત્વ આપ્યું છે તેને હું માનનારે છું. ગુરુ વિના જ્ઞાન ન હોય એ વાક્ય ઘણે અંશે સાચું છે. અક્ષરજ્ઞાન આપનાર અપૂર્ણ શિક્ષકથી ચલાવી લેવાય, પણ આત્મદર્શન કરાવનાર અપૂર્ણ શિક્ષકથી ન જ ચલાવાય. ગુરુપદ તે સંપૂર્ણ જ્ઞાનીને જ અપાય.”
- ગાંધીજીએ ટૅયતાં પુસ્તકોનું વાંચન ૧૮૯૩થી ચાલુ કર્યું. પણ ટેસ્ટીય સાથે પત્રવ્યવહાર તો છેક ૧૯૦૯માં થયો, જ્યારે ટોચની અતિ વૃદ્ધ અવસ્થા હતી. આ સમય દરમિયાન ગાંધીજીના સત્યાગ્રહના પ્રયોગો અને જીવનઘડતર ઘણાં આગળ વધ્યાં હતાં. પત્રવ્યવહાર મુખ્યત્વે ગાંધીજી સત્યાગ્રહની જે લડત દક્ષિણ આફ્રિકામાં ચલાવી રહ્યા હતા તેમાં ટેસ્ટોયના આશીર્વાદ મેળવવા માટે હતો. હવે આ પત્રવ્યવહાર સંક્ષેપમાં જોઈએ ?
- પ્રથમ પત્ર ગાંધીજીએ લંડનથી તા. ૧-૧૦-૧૯૦૯ ના રોજ લખ્યા હતા. દક્ષિણ આંફિકામાં વસતા હિંદીઓની સ્થિતિને ખ્યાલ આપ્યો. સત્યાગ્રહની લડત, જેને એ વખતે “ passive resistance ” એવું નામ આપ્યું હતું તેની વિગતો તેમાં આપી છે. ગાંધીજીએ આ પત્રમાં લખ્યું છે :
અને મારા કેટલાક મિત્રો દઢપણે માનીએ છીએ કે અન્યાય સામને હિંસાથી – non-resistance to evil by force –થી ન થાય. તમારાં લખાણને મેં અભ્યાસ કર્યો છે અને મારા મન ઉપર તેની ઊંડી છાપ રહી છે. અમે સ્પષ્ટપણે માનીએ છીએ કે હિંસક બળ નિષ્ફળ જાય ત્યાં સત્યાગ્રહ સફળ થશે.”
આ પત્રમાં ગાંધીજીએ એક બીજો પણ ઉલ્લેખ કર્યો છે. ટેસ્ટીયે એક લાંબે પત્ર લખેલે : “A Letter to a Hindu', જેની નકલ ગાંધીજીને મળી હતી. પણ તે પત્ર વિશે હવે પછી. ખ્રિસ્તી માન્યતા મુજબ, પુનર્જન્મને અસ્વીકાર થયેલ છે. તે સંબંધે ગાંધીજીએ ટોસ્ટેયને લખ્યું છે કે આ પ્રશ્નને તમે અભ્યાસ કર્યો છે કે નહિ તેની મને જાણ નથી, પણ હું એટલું જ કહ્યું કે

Page #127

૧૧૮
તત્ત્વવિચાર અને અભિવંદના
હિંદમાં કરડે લોકેની આ દઢ શ્રદ્ધા છે. આ માત્ર ચર્ચાને નહિ પણ અનુભવને વિષય છે અને જીવનનાં ઘણાં ગૂઢ રહીને તેમાં ઉકેલ છે. ટ્રાન્સવાલના સત્યાગ્રહીઓ માટે પુનર્જન્મની શ્રદ્ધા માટે આવાસન છે. છેવટ “A Letter to a Hindu માંથી આ ભાગ કાઢી નાખવાની તેમણે વિનંતી કરી છે.
અંતમાં ગાંધીજી લખે છે :
“], however who is an utter stranger to you, have taken this liberty of addressing this communication in the interest of truth, and in order to have your avdice on problems, the solution of which you have made your life-work.”
ટોલ્સ્ટોયે આ પત્રને તરત જવાબ આપ્યો છે. તેમાં સત્યાગ્રહીઓને આશીર્વાદ આપ્યા છે. પુનર્જનમ સંબંધ ટાસ્ટે લખ્યું છે કે “હું મારા પત્રને કઈ ભાગ કાઢી નહીં નાખું, પણ તેના ગુજરાતી અનુવાદમાં તે ઉલ્લેખ તમારી ઈચ્છા હોય તે તમે કાઢી નાખી શકે છે. "
ગાંધીજીએ બીજે પત્ર તા. ૧૦-૧૧-૧૯૦૯ ના રોજ લેખે. તે સાથે રેવ. ડોકે લખેલ ગાંધીજીના જીવનચરિત્રની નકલ મેકલાવી. પોતાની પ્રસિદ્ધિ માટે નહિ, પણ પિત જે જે કાર્ય કરી રહ્યા છે તેમાં ટોલસ્ટયની સહાનુભૂતિ અને સક્રિય સાથ મળે અને તેમની પ્રવૃત્તિઓથી ટેસ્ટવાકેફ થાય તે માટે ગાંધીજીએ લખ્યું કે “ ટ્રાન્સવાલમાં ચાલતી હિંદીઓની લડત વર્તમાન સમચની એક મહાન લડત છે, કારણ કે તેમાં સાથ અને સાધનની શુદ્ધિ રહેલી છે. એ જ સફળ થાય તે અધમ, વેરઝેર અને અસત્ય ઉપર ધર્મ, પ્રેમ અને સત્યને વિજય થશે, એટલું જ નહિ પણ હિંદના કરે છે. લોકોને અને દુનિયાના બીજા ભાગમાં પીડિત છે તેમને પણ દાખલો મળશે અને હિંસામાં માનવાવાળાઓ ખાસ કરી હિંદમાં જે છે તેમનું જોર ઓછું થશે.”
તા. ૪-૪-૧૯૧૦ ના પત્ર સાથે ગાંધીજીએ ટેસ્ટોયને તેમના પુસ્તક હિંદ સ્વરાજ'ને પોતે કરેલા અંગ્રેજી અનુવાદ મેકલ્યો. બ્રિટિશ સરકારે આ પુસ્તક જપ્ત કર્યું હતું. એટલે ગાંધીજી ટેસ્ટોયને અભિપ્રાય જાણવા આતુર હતા. “હિંદ સ્વરાજ'માં ગાંધીજીએ પોતાના વિચારો અને જીવનદષ્ટિ પહેલી વાર સંકલિત રીતે રજુ કરેલ છે, અને તેમના જીવનના એ પાયાના સિદ્ધાતો રહ્યા છે. આ સમયે ટોલ્સટોયની તબિયત લથડતી હતી. એટલે તેમણે તા. ૮-૫-૧૯૧૦ના રોજ ટ્રેક પણ માર્મિક જવાબ લખ્યો :

Page #128

ગાંધીજી અને ટાય
૧૧૯
I have read your book with great interest, because the question you have therein dealt with is important, not only for Indians but for the whole of mankind."
રેવન્ડ કે લખેલ ગાધીજીના જીવનચરિત્ર સંબંધે લખ્યું:
"I happen to know you through that Biography which gripped me and it gave me a chance to know and understand you better." .
ટેસ્ટોયે તા. ૭-૯-૧૯૧૦ ના રોજ એક લાંબે પત્ર ગાંધીજીને લખ્યો છે. તેમાં ગાંધીજીના “Indian Opinion’નાં લખાણોની તારીફ કરી છે. અન્યાયના પ્રતિકારમાં હિંસાના ઉપયોગનું સમર્થન કરવાવાળા કેવી રીતે ઈશુ ખ્રિસ્તના ઉપદેશને વિકૃત કરે છે તે તેમાં બતાવ્યું છે. ટ્રાન્સવાલની ગાંધીજીની લડત વિશે લખ્યું છેઃ
“Your work in Transval which seems to be far away from the centre of our world, is yet the most fundamental and the most important to us supplying the most weighty practical proof in which the world can now share and with which must participate, not, only the Christians, but all the people of the world.” , ટાટાયને ગાંધીજી ઉપર આ છેલે પત્ર છે. ૭ નવેમ્બર, ૧૯૧૦ના રોજ તેમનું અવસાન થયું.
હવે ઉપર જણાવેલ “A Letter to a Hindu” વિશે. બંગભંગ પછી હિન્દમાં Terrorist Party ખાસ કરી બંગાળમાં ખૂબ જોરમાં હતી, જેમાં શ્રી અરવિંદ ઘોષ, સી. આર. દાસ વગેરે હતા. સી. આર. દાસ “Free Hindustan’ નામે છૂપી પત્રિકા કાઢતા હતા. ટેસ્ટોયનાં લખાણો તેમણે વાયાં હશે અને હિંસક પ્રતિકાર ન કરે તે સિદ્ધાંત તેમને માન્ય ન હતા. તેથી તેમણે ટાયને પત્ર લખેલો જેના જવાબમાં ટેસ્ટ “A Letter to a Hindu” લો, જેમાં હિન્દુ ધર્મે હિંસાને અનુમતિ આપી નથી તે બતાવ્યું. સ્વાભાવિક રીતે ગાંધીજીને આ પત્ર ગમે. તેમણે ટેસ્ટયની

Page #129

૧૨૦
તત્ત્વવિચાર અને અભિનંદના
સંમતિથી તેને ગુજરાતીમાં અને કદાચ અન્ય ભાષાઓમાં પણ અનુવાદ કરી, પોતે પ્રસ્તાવના લખી પ્રકટ કર્યો.
આ સમયે પણ સ્વતંત્રતાની લડત માટે હિંસક સાધને અથવા ત્રાસવાદી માર્ગો અંગે ગાંધીજી ચિંતિત હતા જ. હિન્દુસ્તાન ૧૯૧૫માં આવ્યા પછી આવી રીતે ખોટે ભાગે જતા આ દેશભક્તોને ગાંધીજીએ કેવી રીતે પાછી વાચા તેને ઈતિહાસ જાણુતિ છે. ટેસ્ટોયના આ પત્રની પ્રસ્તાવનામાં ગાંધીજીએ કહ્યું છે :
“ If we do not want the English in India,' we must pay the price. Tolstoy indicates it..Do not resist evil, but also do not yourselves participate int evil."
ટેસ્ટયની ગાંધીજી ઉપર શી અસર થઈ છે ? રસ્કિનના Unto This. Last' વિશે ગાંધીજીએ કહ્યું છેઃ
મારી એવી માન્યતા છે કે જે વસ્તુ મારામાં છે ભરેલી હતી તેનું અપષ્ટ પ્રતિબિંબ મેં રસ્કિનના આ ગ્રંથરત્નમાં જોયું ને તેથી તેણે મારી ઉપર સામ્રાજ્ય જમાવ્યું ને તેમાંના વિચારને અમલ મારી પાસે કરાવ્યું. આપણામાં જે સારી ભાવનાઓ સૂતેલી હોય તેને જાગ્રત કરવાની શક્તિ જે ધરાવે છે તે કવિ છે. બધા કવિની બધા ઉપર સરખી અસર નથી થતી, કેમ કે બધામાં સારી ભાવના એકસરખા પ્રમાણમાં હોતી નથી.”
રસ્કિનના પુસ્તક વિશે ગાંધીજીએ કહ્યું તે જ ટેસ્ટીવનાં લખાણો વિશે કહી શકાય. “A Letter to a Hindu'ની પ્રસ્તાવનામાં ગાંધીજીએ લખ્યું છે :
“There is no doubt that there is nothing new in what Tolstoy preaches. But his presentation of the Old Truth is refreshingly forceful. His logic is unassailable:”,
હકીકતમાં, આ સમય દરમ્યાન ગાંધીજી પાસે જે મૌલિક વિચારધન હતું તે સ્પષ્ટપણે રજૂ કરવા ભાષાપૈભવ હજી તેમણે મેળવ્યા ન હતા. “હિન્દ સ્વરાજ ની ભાષા જોતાં આ તુરત દેખાઈ આવે છે. એટલે રસ્કિન અને ટેસ્ટાય જેવા જગવિખ્યાત સાહિત્યસ્વામીઓનાં પુસ્તકોમાં સબળપણે પોતાના વિચારની

Page #130

ગાંધીજી અને
ય
૧૨૧
રજૂઆત અને સમર્થન તેમણે જોયાં ત્યારે એ ગ્રંથેથી તેઓ પ્રભાવિત થયા. પણ એ બેમાંથી કેઈની અસર એવી ન હતી કે જેણે ગાંધીજીનું જીવન પરિવર્તન કર્યું કહેવાય. વિચારોનું સામ્ય હતું, પણ ગાંધોઇ તે તેથી ઘણું આગળ હતા.
ગાંધીજી અને ટેસ્ટીય વચ્ચે વિચારોનું સામ્ય હવે સંક્ષેપમાં જણાવીશ. અને પછી તેમનાં જીવનઘડતર અને જીવનકાર્યમાં કેટલો મોટો તફાવત છે તે ટૂંકમાં બતાવીશ.
ટેલયના વિચારોનું મધ્યબિન્દુ છે હિંસાનો સર્વ પ્રકારે વિરોધ. Resist not evil by force. રાજ્ય હિંસા ઉપર નિર્ભર છે. યુદ્ધ, લશ્કર, પોલીસ, કટ કચેરી, ધારાસભાઓ, કરવેરા – બધું હિંસા-આધારિત છે. તેવી જ રીત સર્વ પ્રકારની મિલકતમાં હિંસા છે. પરિગ્રહ મેળવવામાં અને મેળવેલ પરિગ્રહ જાળવવામાં હિંસા છે. બીજાની મહેનતનું ફળ સત્તાધીશે અથવા મિલક્ત ધરાવનાર ભોગવે છે. વર્તમાન સમાજવ્યવસ્થાને પાય હિંસા છે. તેથી પશ્ચિમની કહેવાતી સંસ્કૃતિ – Western Civilization-ને ટેસ્ટ સોન્ગ વિરોધ કર્યો હતો. સાદું, મજૂરીનું, ખેડૂતનું, અપરિગ્રહી જીવન નેતિક અને આધ્યાત્મિક વિકાસને અનુકૂળ છે. સ્થાપિત ધર્મો – Established Churches, હંસાનભર રાજ્ય અને સમાજ વ્યવસ્થાને ટેકો આપે છે અને સાચા ધર્મથી વિમુખ છે. ટોલસ્ટોયે મુખ્ય ત્રણ મુદ્દાઓ સમાજ આગળ રજૂ કર્યા છેઃ - (૧) પ્રાણીમાત્રનું હિત ઇચ્છનાર અને પિતાનું આત્યંતિક શ્રેય કરવા ઈચ્છનાર ધાર્મિક પુરુષથી પરિગ્રહ રાખવો, વૈભવ ભોગવવો અને બીજાઓને પોતાના દાસત્વમાં રાખવા – એવું જીવન આચરી શકાય છે? (૨) યુદ્ધમાં થતી હિંસને તેમજ રાજદંડ દ્વારા કાયદા અને વ્યવસ્થાને નામે થતી શિક્ષાને કોઈ સાચે ધર્મ વાજબી ઠરાવી શકે કે ? (૩) સમાજની વ્યવસ્થા રાજ્યની દંડશક્તિ વિના રહી ન જ શકે એમ જે પ્રજાને લાગતું હોય તે પ્રજામાં રહેનાર શ્રેયાર્થી અને અહિંસાધમી પુરુષનું કર્તવ્ય શું ? પહેલા બે પ્રશ્નનો જવાબ તે નકારમાં જ હેય. સાચી મુશ્કેલી ત્રીજા પ્રશ્નના જવાબમાં જ આવે છે. હિંસા ઉપર નિર્ભર રાજ્ય અને સમાજ સાથે સહકાર કરવો કે અસહકાર કરવો ?
ગાંધીજીને આ વિચાર આવકારપાત્ર હતા. ‘હિંદ સ્વરાજ'માં લગભગ આવા વિચારો છે. પશ્ચિમના સુધારાની તેમાં સખત ઝાટકણ છે. વિચારોનું સામ્ય હોવા છતાં ગાંધીજી અને ટોસ્ટયની ભૂમિકા અને જીવનઘડતર ભિન્ન છે. 1 ટીસ્ટ ૩૪ વર્ષની ઉંમર સુધી તે સમયના અમીરોની પેઠે ખૂબ સ્વછંદો તેમજ ભોગવિલાસ અને વૈભવનું જીવન ગાળ્યું હતું. ૩૪ વર્ષની ઉંમરે તેમનું

Page #131

૧રર
તત્ત્વવિચાર અને અભિનંદના
લન થયું અને ત્યારપછી ૧૬ વર્ષ શાંતિ અને સુખી ગૃહસ્થજીવનનાં ગયાં; સાત બાળકે થયાં અને સાહિત્યના ક્ષેત્રે તેમની સર્જનશક્તિ ટોચે પહોંચી. શ્રેષ્ઠ નવલકથા “એને કેરીના” અને “વર ઍડ પીસ” લખી. બહારથી બધું ય શાંત, સુખ હતું, ત્યારે ભેમાંથી ભાલા ઊંડે તેમ અંતરમાં ભૂકંપ થ. આ બધું જીવન મિયા લાગ્યું અને આત્મ-અસંતોષ જાગે. જીવનના પાયાના પ્રશ્નો નજર સમક્ષ આવી ઊભા રહ્યા. જીવનપરિવર્તન થયું અને ધાર્મિક દિશા. લીધી. ટેસ્ટોયના ઉત્તરજીવનમાં આંતર અને બાહ્ય સંધર્ષ તુમુલ હતા. તેમની પ્રકૃતિ, તેમને ઊછેર, તેમની શારીરિક શક્તિ વગેરે જે નવું જીવન તેમણે સ્વીકાર્યું હતું તેથી પ્રતિકૂળ હતાં. બ્રહ્મચર્યની આવશ્યક્તા ટોચને ઘણી મેટી ઉંમરે સમજાઈ. તેમનાં કુટુંબીજન-ખાસ કરી તેમની પત્નીને આ બધામાં સખ્ત વિરોધ હતા, Tolstoy was a tortured soul. But out of that torture, came immortal literature. પિતાની ત્રુટીઓનું તમને પૂરું ભાન હતું. પોતાની નિંદા તેમણે નિર્દયપણે કરી છે. આ આંતરબાહ્ય સંધર્ષ
યે પિતાના શ્રેષ્ઠ નાટક “Light Shneth in Darkness માં રજુ કર્યો છે. આ આત્મચરિત્રાત્મક નાયક મારફત ટાય પોતાના જીવનસિદ્ધાંતને. અમલ કરવાની મુશ્કેલીઓને ચિતાર આપે છે અને નિષ્ફળ નાયક પિત હેય તેમ બતાવે છે. હકીકતમાં ટાયને ઉદ્દેશ આપણું ચાલુ સમાજમાં સત્યને માર્ગે ચાલવામાં પત્ની, કુટુંબીઓ, મિત્રો, સગાંઓ અને સામાજિક વાતાવરણ. કેવાં કઠિન વિદન ઉત્પન્ન કરે છે એ બતાવવાનું છે.
ગાંધીજીને આ કોઈ સંઘર્ષ ન હતા. માતાપિતાએ ધાર્મિક સંસ્કારે. આપ્યા હતા. ત્યાગ, તપશ્ચર્યા અને સંયમને વારસો હતા. અડગ આત્મબળ હતું. જે સાચું લાગે તેને તાત્કાલિક અમલ કરવાની શક્તિ હતી. પિતાની. નજીકનાંઓને – કસ્તૂરબાથી માંડીને પોતાના વિચારને અનુકૂળ તેઓ કરી શકતા, કારણ કે પોતાના જીવનમાં પતિ કહેતા તેને પૂર્ણ અમલ થતો અને તેથી અસર. થતી. Gandhiji was an integrated personality. તેમનું જીવન એકધારું, સળંગસૂત્રે ગૂંથાયેલ હતું. સત્ય અને અહિંસામાં ગાંધીજીની શ્રદ્ધા અખંડ અને અવિચળ હતી. ટાય એ શ્રદ્ધા પ્રાપ્ત કરી શક્યા ન હતા. તેમને એ દિશામાં ભગીરથ પ્રયત્ન હતા.
ગાંધીજી અને ટેસ્ટયના જીવન ઘડતરમાં ફેર હતા, તેમ તેમના જીવનકાર્યમાં પણ ફેર હતા. પોતાના સિદ્ધાંતનો અમલ ટેસ્ટીય પિતાના જીવનમાં

Page #132

ગાંધીજી અને ટોય
૧૨૩
પૂર્ણપણે કરી ન શક્યા, એટલું જ નહિ પણ ઉપર જણાવ્યો તે ત્રીજા પ્રશ્નો સ્પષ્ટ જવાબ પણ તેમની પાસે ન હતા. હિંસાનિર્ભર રાજ્ય અને સમાજવ્યવસ્થા હોય ત્યાં આત્માથી એ શું કરવું ? – એવા રાજ્ય અને સમાજને ત્યજી દેવા અને આત્માનું જ સંભાળવું ? - ગાંધીજીએ પાયામાંથી સમૂળી ક્રાંતિ કરી, અહિંસક સમાજરચનાને માગ બતાવ્યો. ખાદી, ગ્રામોદ્યોગ, અપરિગ્રહ, શ્રમજીવન, સાદાઈ, પાયાની કેળવણી – જીવનનું કઈ પણ ક્ષેત્ર એવું ન હતું કે જેમાં ગાંધીજીએ નવ ક્રાંતિકારી, અહિંસા ઉપર રચાયેલ, માર્ગ બતાવ્યો ન હતો. આલ્બર્ટ સ્વાઇડ્ઝરે ગાંધીજી વિશે કહ્યું છે :
“Never before has any Indian taken so much interest in concrete reality as has Gandhi. Others were for the most part contented to demand a charitable attitude to the poor. But he wants to change the economic conditions that are at the root of poverty."
ટેસ્ટોયની વિચારધારા મુખ્યતયા નકારાત્મક રહી. વર્તમાન જીવનની અસમાનતાઓ અને અનૈતિકતા તેમણે ઉઘાડી પાડી. ગાંધીજીએ નવા સમાજના સર્જનને માર્ગ બતાવ્યું. ટેસ્ટથ સાહિત્યસ્વામી હતા. ગાંધીજી કર્મયોગી હતા. બંને મહાપુરુષને સંદેશ હિંસાથી ઉન્મત્ત જગત માટે સંજીવની છે. તેની અવગણનાથી વિનાશ છે.
૧-૫-૬૯

Page #133

૨૪
આલબર્ટ સ્વાઇટ્ઝર–૧
આબર્ટ સ્વાઇઝરને જન્મ જર્મનીમાં આલઝેક પ્રાંતમાં ઈ. સ. ૧૮૭૫માં થયેલો. તેમના પિતા એ ગામના પાદરી હતા. તેમના માતામહ –માતાના પિતા – પણ પાદરી હતાં. બાળપણથી જ તેમને સંગીતને ખૂબ જ શોખ હેતા. તેઓ ઓર્ગન સુંદર વગાડી શકતા. મોટા થતાં તેઓ દુનિયાના મશદર ઓગે. નિસ્ટ –ઓર્ગન વગાડનાર – બન્યા હતા. વિદ્યાભ્યાસમાં, ખાસ કરીને વિજ્ઞાન અને ઈતિહાસ એમના પ્રિય વિષયે હતા. ર૪ વર્ષની ઉંમર સુધીમાં તેઓ ત્રણ વિષયમાં નિષ્ણાત બન્યા હતા : (૧) ધર્મશાસ્ત્ર, (બાઈબલને તેમણે ઊંડા અભ્યાસ કર્યો હત), (૨) તત્ત્વજ્ઞાન અને (૩) સંગીત. આ ત્રણેય વિષયમાં પારંગત બની તેમણે Dr. of Theology, Dr. of Philosophy અને Dr. of Musicology ની ઉપાધિઓ મેળવી હતી. પછી તેઓ Theological કોલેજમાં પ્રિન્સિપાલ થયા હતાઃ
૧૮૯૬માં એક દિવસ તેઓ પોતાની સ્કૂલમાંથી પાછા આવ્યા, ત્યારે તેમની માતાએ તેમને કહ્યું છે કે ઠંડી બહુ છે, માટે એક સારા ઓવરકોટ લઈ લે. પરંતુ તેમણે ના પાડતાં કહ્યું કે મારા કેટલાય વિદ્યાથીબંધુઓ પાસે પહેરવાનાં સાદાં વસ્ત્રો પણ નથી, અને તેમનું મન વિચારે ચડી ગયું–જે વસ્તુ બીજાને નથી મળતી તે લેવાને મને શે અધિકાર ? રાત્રે તેમને ઊંધ પણ ન આવી. સવારે તેઓ ઊઠવ્યા ત્યારે એવા નિર્ણય પર આવ્યા કે જે સુખ બીજાને નથી મળતું તે સુખ મેળવવાને મને અધિકાર નથી. તેઓ કહે છે – “પ્રભાતના પહોરમાં પક્ષીઓનું પૂજન થતું હતું એ વખતે મેં સંકલ્પ કર્યો કે ૩૦ વર્ષની વય સુધી હું વિજ્ઞાન અને સાહિત્યનો અભ્યાસ કરીશ અને પછી મારું જીવન હું માનવસેવામાં અર્પણ કરીશ. ૨૧ વર્ષની ઉંમરે તેમણે આ નિર્ણય કર્યો, જો કે તે સમયે તેમણે પોતાને આ નિર્ણય કોઈને જણાવ્યા ન હતા. આખરે ૩૦ વર્ષની ઉંમર થવા આવી, અને પોતાનો નિર્ણય અમલમાં મૂકવાનો સમય થયો, પણ માનવસેવા કેવી રીતે કરવી એની

Page #134

આબર્ટ સ્વાઇઝર-૧
૧૨૫
કોઈ સ્પષ્ટ કલ્પના તેમની પાસે ન હતી. એક વાર તેમની નજરે એક માસક પડયું. જ્ઞાનપિપાસુ આલ્બર્ટ તે વાંચવું શરૂ કર્યું. તેમાંના એક લેખમાં આફ્રિકાના ફ્રેન્ચ કોગમાં પેરિસ મિશનરી સોસાયટીનું એક થાણું છે અને એમાં કોઈ ડોકટર ન હોવાથી, ત્યાં ડોક્ટરની અત્યંત જરૂર છે એ જાતનું લખાણ હતું. એમાં એમ પણ જણાવેલું કે પોતાનું સર્વસ્વ અર્પણ કરવાને જે તૈયાર હોય એવી જ વ્યક્તિઓએ અરજી કરવી. આમ, આફ્રિકાના જંગલમાં હબસીઓ વચ્ચે રહીને સેવા કરવાની હતી. આલ્બર્ટને સાચી સેવા આપવાની તક મળી ગઈ તેમ લાગ્યું, પણ તેઓ પોતે ઠેક્ટર તો હતા નહિ અને તેમને લાગ્યું કે જે માનવસેવા કરવી જ હોય તે તેમણે ડોકટર થવું રહ્યું. આથી ૩૦ વર્ષની ઉંમરે તેઓ પિતાના પ્રિન્સિપાલપદનો ત્યાગ કરીને, મૅડિકલ કોલેજમાં વિદ્યાર્થી તરીકે દાખલ થયા. આ સમયે તેમણે પિતાને માનવસેવા કરવાને નિર્ણય જાહેર કર્યો. જોકે તેમને પાગલ ગણ્યા. તેમના મિત્રોએ તેમને આ માગથી પાછી વળવા સમજાવવા પ્રયત્ન કર્યો. તેમણે તેમને જણાવ્યું કે આ રીતે તમારી શક્તિ શા માટે વેડફી રહ્યા છે? અહીં રહીને, લેકચર્સ આપીને, ફંડ એકઠું કરીને તેમને મદદ કરી. પરંતુ આલ્બર્ટ સ્વાઈઝરે બધાને એક જ જવાબ આપ્યો કે “I want to become a doctor because I want to work and not to talk.” – “હું ડોક્ટર થવા ઇચ્છું છું, કારણ કે મારે કામ કરવું છે, તો કરવી નથી.”
આલ્બર્ટ સ્વાઈડ્ઝર ખ્રિસ્તી ધર્મના તલસ્પર્શી અભ્યાસી હતા. તેમણે ઈશુ ખ્રિસ્તના જન્મ અને જીવનને ઊંડો અભ્યાસ કરીને એક પુસ્તક લખ્યું હતું – “કાઈસ્ટ – એતિહાસિક દષ્ટિએ.” તેમાં તેમણે ખ્રિસ્તીઓ માને છે તે ચમત્કારી ખ્રિસ્ત અને ગિરિપ્રવચનના પ્રવક્તા ખ્રિસ્ત વચ્ચેની ભેદરેખા
કી બતાવી. તેમણે તેમાં જણાવ્યું કે ચમત્કારો કરતા ઈશુ ખ્રિસ્ત કરતાં જેણે ગિરિપ્રવચન કર્યું છે, જેણે દુનિયાને પ્રેમને સંદેશ અને માનવતાને ઉપદેશ આપ્યો છે એ ઈશુ ખ્રિસ્ત વધુ સત્ય છે. “This is the real Christ and not the other Christ.’ આમ, તેમણે ઈશુ ખ્રિસ્ત સાથે સંકળાયેલા ચમત્કારોને નકારીને, બુદ્ધિવાદી દષ્ટિએ ઈશુ ખ્રિસ્તના ઉપદેશ તથા આચરણનું સમર્થન કરતું પુસ્તક લખ્યું. આવું કડક લખાણ તે સમયના રૂઢિચુસ્ત – orthodox - લેકેને શું ગમે ? બધી જ ધાર્મિક સંસ્થાઓની જેમ પિરિસ મિશનરી સંસ્થા પણ રૂઢિચુસ્ત હતી. આથી આબટને દહેશત - હતી કે આ લોકે એમના જેવા બુદ્ધિવાદી માનસ ધરાવનારને સ્વીકારશે નહિ.

Page #135

૧૨૬
તત્ત્વવિચાર અને અભિવંદના
પરંતુ તેઓ એમ પણ કહે છે કે “મારે આ લોકની પરીક્ષા કરવી છે. ઈશુ ખ્રિસ્તના પ્રેમની વાત કરવાવાળી અને તેમને સંદેશ દુનિયાને પહોંચાડવાને ઈજારો લેનારી વ્યક્તિઓ મારા જેવાને કે જે માનવસેવા કરવા માટે જ જાય છે તેને જવા દે છે કે નહિ ?”
ત્યારપછીનાં તેમનાં સાત વર્ષ ડસ્ટર થવામાં ગયાં. ડોક્ટરે થયા પછી તેમણે તે મિશનરી સંસ્થાને પોતાની કેગે જવાની તૈયારી બતાવી..મિશનના સેક્રેટરીએ તમને જણાવ્યું કે તમારી આ ઓફર – માગણી –આવકારદાયક છે, પણ અમારી સમિતિના કેટલાક સભ્યો તમારા ધાર્મિક વિચારો સાથે સહમત થતા નથી. આથી તમે અમારી સમિતિ સમક્ષ આવો અને તેના સભ્યો સાથે વિચારવિનિમય કરી, તેમને સંતોષ થાય એવું કંઈક કરો. આલ્બર્ટ આ પ્રકારની કોઈ પણ પરીક્ષામાં બેસવાની સવિનય ના પાડી. પરંતુ તેને બદલે સમિતિના સભ્યને વ્યક્તિગત રીતે મળવાની અને સમજાવવાની તેમણે તૈયારી દર્શાવી. અને એ પ્રમાણે તેઓ તેમને મળ્યા. એક-બે સભ્યોને આથી સંતોષ થયો. બે-ત્રણ જણને ન થયો. પણ આબર્ટ તમને જણાવ્યું કે “હું આફ્રિકાના જંગલમાં એક હેક્ટર તરીકે મારી સેવા આપવા જાઉં છું, મિશનરી તરીકે નહિ. હું ઉપદેશ આપવા માટે નથી જતા, માત્ર માનવસેવા માટે જ જાઉં છું. અને મારા વર્તન દ્વારા હું બતાવી આપીશ કે ખરો ખ્રિસ્ત કોણ છે ? ખરો ખ્રિસ્તી ધર્મ શું છે ?”
આમ, ૧૯૧૩ના એપ્રિલ માસમાં ૭૦ પેટીઓ ભરીને સ્ટીમરમાં બેસી તેઓ આફિકા જવા નીકળ્યા. ૧૯૧૨માં તેમણે હેલન બ્રેસ્લે નામના તેમના એક મદદનીશ સ્ત્રીમિત્ર સાથે લગ્ન કર્યા હતાં. તેમનાં પત્ની પણ તેમને મદદ કરવા માટે નર્સ બન્યાં હતાં. તેઓ બંને આફ્રિકામાં કાગો પહોંચ્યાં.
ત્યાં જઈને તેમણે જોયું કે ત્યાં હોસ્પિટલ જેવું કંઈ જ હતું નહિ. હતાં માત્ર ભાંગેલ-તૂટેલ ઝૂંપડાં અને અપાર અજ્ઞાન તથા ગરીબી. તેમણે એક ઝૂંપડું બાંધ્યું. એને માટે ભારે લાકડાં પણ તેમને જાતે જ ઉપાડવા પડતા. સુથારીકામથી માંડીને બધું જ કામ તમને હાથે કરવું પડતું. એક નાનું ઝૂંપડું બાંધીને તેમાં તેમણે પોતાના દવાખાનાની શરૂઆત કરી અને થોડા જ વખતમાં તેમના ઝૂંપડાની બહાર ફેંકો લેકોની કતાર લાગવા માંડી.
૧૯૫૬માં પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ શરૂ થયું. તેઓ ફ્રેન્ચ કગેમાં રહેતા હતા. પણ તેઓ જર્મનીમાં જન્મેલા એટલે જર્મન તરીકે તેમને પકડવામાં આવ્યા.

Page #136

આબટ સ્વાઇડ્ઝર-૧
૧૨૭ વિચારક આલ્બર્ટ આઈડ્ઝર માનવસંસ્કૃતિ વિશેના ચિંતામાં ડૂબી ગયા.
જ્યાં માનવસેવા કરવાની તક પણ ઝૂંટવી લેવામાં આવે છે તે આ સંસ્કૃતિ કેવી ? અને આ ચિંતનને પરિણામે તેઓ એવા નિર્ણય પર આવ્યા કે સંસ્કૃતિનું આજે પતન થયું છે તેનું કારણ એ જ છે કે આજે જીવન માટે, ચેતનશક્તિ માટે આદર અને માન જોઈએ તે માણસમાં રહ્યા નથી. માણસને મારી નાખતાં સહેજે ય આંચકે લાગતા નથી. તેમણે સંસ્કૃતિને ઊંડો અભ્યાસ કર્યો. ઉપરાંત બીજા પણ અનેક ગ્રંથને અભ્યાસ કર્યો. દિવસે તેમનું દવાખાનું ચાલતું અને મોડી રાત સુધી તેઓ અભ્યાસ કરતા. આ અભ્યાસને પરિણામે તેમણે “Philosophy of Civilization” ઉપર ચાર ગ્રંથો લખ્યા. આ ઉપરાંત બીજાં પુસ્તકો પણ તેમણે લખ્યાં. તેમણે જણાવ્યું કે “આ દુનિયાનું જે કઈ રીતે કલ્યાણ થવાનું હોય તે તે એક જ રીતે થવાનું છે – માનવહૃદયમાં જે સાચી ધર્મભાવના છે, જે સાચો પ્રેમ છે, જે સાચી માનવતાની નિશાની છે, એ જ્યાં સુધી ઉપર નહીં આવે ત્યાં સુધી દુનિયાને ઉદ્ધાર થવાને નથી. આ સિદ્ધાંતને તેમણે reverence for life કહ્યો, જીવન પ્રત્યે સમાદર કહ્યો. આબટ સ્વાઈઝરની જીવનવિભાવના પરંપરાગત વિચારણાથી મુક્ત છે. •
ન વળી જીવન વિશે વિચારણા કરતાં તેઓ પ્રકૃતિને – સમગ્ર પ્રકૃતિને – વિચાર કરવા લાગ્યા. તેમણે પશુ-પક્ષી અને વૃક્ષ-લતાઓમાં પણ રહેલા જીવનતત્વને સ્વીકાર કર્યો. આ સમયે તેમની સમક્ષ એક કોયડો ઊભો થયો : “આ દુનિયામાં આટલું દુઃખ, આટલું અનિષ્ટ શા માટે છે ?” વળી તેમણે જોયું કે માણસને બચાવવા ડેટર તરીકે તેમણે બેકટેરિયાને – જીવાણુને મારી નાખવા પડે છે. આમ, એક જીવને બચાવવા બીજા જીવને હણવો પડે છે. એટલે કે દરેકને જીવવું છે અને બીજાને ભોગે જ જીવી શકાય છે.” Life at the cost of other lives’ – નવો નવર1 નીવનમ્ એ આ પ્રકૃતિને નિયમ છે. પણ મેટાને બચાવવા નાના જીવની હત્યા કરવી એ પણ શું તત્ત્વતઃ બુદ્ધિસંગત છે ખરું ? ચેતનશક્તિ વચ્ચે ઊંચનીચના ભેદ હોઈ જ કેમ શકે ? તેઓ જણાવે છે કે “જીવન એ ઉત્તમ આશ્ચર્ય છે ને તેથી તેને મહિમા કરવો જોઈએ. મોટા જીવોની જેમ જ માં સુ જીવને પણ સમાદર કરે જોઈએ.” અનિવાર્યપણે જે હિંસા કરવી પડે છે તે કરતાં પ્રત્યેક ક્ષણે જાગ્રત રહી, મનમાં તેના પ્રત્યે પ્રેમ, કરુણ, આદર ધરીને તે કાર્ય કરવું જોઈએ.

Page #137

૧૨૮
તત્ત્વવિચાર અને અભિનંદના
આ જૈન પરિભાષા છે. ઝૂંપડું બાંધવા માટે જરૂરિયાતથી વધુ પાંદડાંડાળખાં પણ ન તોડવાની વિચારણા સુધી તેઓ પહેચે છે.
ઈ. ૧૯૧૫માં તેઓ પકડાયા અને ૧૯૧૦માં છૂટયા. છૂટીને તેઓ યુરોપ આવ્યા. ૧૯૧૯થી ૧૯૨૩ સુધી તેઓ યુરોપના બધાયે દેશમાં ઘૂમી વળ્યા. કોલેજમાં ભાષણ આપીને હોસ્પિટલ માટે ફંડ એકઠું કર્યું. જે કે ઓર્ગનવાદક સ્વાઈઝરને organ-playing શેખ એટલો પ્રબળ હક જનામાં જુના ઓગનની ખબર પડે કે તરત જ તેઓ તે જ્યાં હોય ત્યાં – સ્વિટઝરલેન્ડ કે ન માં – વગાડવા પહોંચી જતા.
૧૯૨૪માં તેઓ આફિકા પાછા આવ્યા.
હોસ્પિટલનું નામનિશાન રહ્યું ન હતું. તમહેનતથી હૈસ્પિટલ ફરીથી બાંધી. ૧૯૧૩માં સ્વાઈડ્ઝર પ્રથમ આફ્રિકા ગયા ત્યારથી જીવન પર્યંત કંગના જંગલમાં માનવસેવાનું પતાનું કાર્ય અવિરતપણે તેમણે ચાલુ રાખ્યું.. તેમની ખ્યાતિ વધી તેમ બહારની મદદ આવતી રહી અને હોસ્પિટલને વિકાસ થત રહ્યો. અવારનવાર યુરોપની મુલાકાત લઈને ધર્મ અને માનવતા ઉપર તેઓએ ઘણાં પ્રવચન પણ આપ્યાં. યુરોપની લગભગ બધી યુનિવર્સિટીઓએ તેમને માનદ પદવીઓ આપી છે. ૧૯પરમાં બેલ શાંતિ પારિતોષિક તેમને આપવામાં આવ્યું હતું. જે મોટી રકમ મળી તે તેમણે હોસ્પિટલના લાભાર્થે વાપરી નાખી હતી.
લગભગ બાવન વર્ષ હબસીઓમાં રહી માનવતાની જ્યોત સ્વ. ઝરે જીવતી રાખી. હબસીઓનાં જ્ઞાન, અંધશ્રદ્ધા, વહેમ, અસ્વચ્છતા અને ભીષણ ગરીબાઈને કારણે તેમણે પારાવાર હાડમારીઓ વેઠી અને એ રીતે તેમણે સેવાયજ્ઞ સતત ચાલુ રાખ્યા. સ્વાઈઝરે કહ્યું હતું, કે ગોરી પ્રજાએ કાળી પ્રજા ઉપર કરેલ પાનું તેઓ પ્રાયશ્ચિત્ત કરી રહ્યા છે. ધર્મશાસ્ત્ર અને તત્વજ્ઞાનના સમર્થ વિદ્વાન તરીકે યુરોપના કોઈ પણ મહાન વિદ્યાલયમાં તેઓ અગ્રસ્થાને હેત. પણ. આફ્રિકાના જંગલમાં હબસીઓ વચ્ચે પોતાનું સમસ્ત જીવન સમર્પણ કરી ઈશુ ખ્રિસ્તના પ્રેમનો સંદેશ સાર્થક કરવાનું તેમણે પસંદ કર્યું.
સ્વાઈઝર જ્ઞાનયોગી હતા. બાઈબલ અને ખ્રિસ્તી ધર્મશાસ્ત્રને જ નહિ પણ દુનિયાના ધર્મોને તેમણે અભ્યાસ કર્યો. ભારતીય તત્ત્વજ્ઞાન અને સંસ્કૃતિ ઉપર તેમણે એક ગ્રંથ લખ્યો છે, જેમાં વેદથી માંડી ગાંધીજી સુધીની વિચારધારાનું તલસ્પર્શી અધ્યયન અને સમાલોચના તેમણે કરેલ છે. જર્મન ફિલસૂફ

Page #138

આલબર્ટ સ્વાઇટૂઝર-૧
૧૨૯
કેન્ટને તેઓ ઊંડા અભ્યાસી છે. મહાન જર્મન કવિ ગેટે ઉપરનાં તેમનાં વ્યાખ્યાને સર્વશ્રેષ્ઠ જણાય છે. જર્મન સંગીતજ્ઞ “બા” ઉપર તેમણે ચાર, ગ્રંથ લખ્યા છે. પોતાની જંગલ હોસ્પિટલમાં દિવસે કામ કરે અને રાત્રે. અભ્યાસ અને લેખન કરે એવી તેમની જીવનચર્યા.
પણ કમજોગ વિનાને જ્ઞાનયોગ તેમને અધૂરી લાગે. દુનિયામાં અપાર દુઃખ છે. તેને કંઈક પણ ઓછું કરવા માણસે અવિરત પુરુષાથી રહેવું જોઈએ એમ તેઓ માનતા. આપણે જેને નિવૃત્તિધર્મ કહીએ છીએ જેને
સ્વાઈડ્ઝર Life-Negation કહેતા – તે તેમને માન્ય નહતું. સ્વાઈઝર. નિષ્કામ પ્રવૃત્તિ, જેને તેઓ Life-Affirmation કહે છે તેના પ્રબળ. હિમાયતી હતા.
૧-૧૦-૬૫

Page #139

૨૫ આલ્બર્ટ સ્વાઇઝર-૨
સ્વાઇઝરના શબ્દોમાં કહીએ તે
“Two perceptions cast their shadows over my existence. One consists in my realisation that the world is inexplicably 'mysterious and full of suffering; the other is the fact that I have been born in a period of spiritual decadence in mankind. I have become familiar with and ready to deal with each, through the thinking which has led me to the ethical and affirmative position of Reverence for Life. In that principle, my life has found a firm footing and clear path to follow.”
[અનુવાદઃ “બે અનુભવોની મારા અસ્તિત્વ ઉપર ઘેરી છાયા પડે છેઃ (૧) પ્રથમ અનુભવ એ પ્રકારની અનુભૂતિમાં રહે છે કે આ દુનિયા ને સમજી શકાય–ને સમજાવી શકાય – એવાં ગૂઢ રહસ્યોથી ભરેલી છે અને અનેક પ્રકારની યાતનાઓ વડે આક્રાન્ત છે. (૨) બીજો અનુભવ એ પ્રકારની વાસ્તવિક્તાના ભાનમાં રહેલો છે કે માનવજાતની જ્યારે આધ્યાત્મિક અવનતિઅધોગતિ – થઈ રહેલી છે એવા કાળમાં હું જમ્યો છું. આ બન્ને પ્રકારના અનુભવેથી હું પરિચિત છું અને જે વિચારણાએ મને Reverence for Lifeજીવન પ્રત્યેના સમાદરના નિતિક અને વિધાયક સિદ્ધાન્ત તરફ દે છે, વાળે છે તે વિચારણાની મારફત આ અનુભવના પડકારને પહોંચી વળવાને હું તૈયાર છું. આ સિદ્દાનના દર્શન દ્વારા મને સ્થિર ભૂમિકા મળી ગઈ છે, અને અનુસરણ માટે સ્પષ્ટ માગ જડી આવ્યું છે.'
આમ, સ્વાઈઝરને આ જગત, ગૂઢતાભર્યું રહસ્યમય લાગે છે, જેને પાર તેઓ પામી શકતા નથી, જેને તાગ તેમનાથી કાઢી શકાતો નથી. જ્ઞાનની દષ્ટિએ સ્વાઈઝર અયવાદી રહે છે, પણ કમની દૃષ્ટિએ સ્વાઈડ્ઝર સ્પષ્ટ,

Page #140

આઉટ સ્વાઇડ્ઝર-૨
૧૩૧ સુદઢ, પુરુષાથી છે; આશાવાદી છે, નિરાશાવાદી નથી. જગતના નિતિક નિયમ - Moral Law of the Universe- માં તેમને અવિચળ શ્રદ્ધા છે.
આ શ્રદ્ધા કે અંધશ્રદ્ધા નથી, પણ વિચારપૂર્વકન, બુદ્ધિગમ્ય અનુભવ ઉપર રચાયેલી છે. સ્વાઇઝરની ગંભીર ફરિયાદ છે કે મેટા ભાગના લેકે વિચારહીન પ્રમાદી જીવન જીવે છે. સ્વાઇઝર બુદ્ધિવાદી – rationalist – છે. તેઓ કહે છે કે “I acknowledge myself to be one who places all his confidncce in rational thinking... Renunciation of thinking is a declaration of spiritual bankruptcy.” [ “હું એ લોકોમાં એક છું કે જે બુદ્ધિપૂર્વકની વિચારણામાં પૂરો વિશ્વાસ ધરાવે છે....વિચાર કરવાનો ઇનકાર કરે તે આધ્યાત્મિક દેવાળાની જાહેરાત કરવા બરાબર છે.”| *
- આ પ્રમાણે સ્વતંત્ર રીતે વિચાર કરતા સ્વાઈઝરે પોતાના જીવનના ધ્રુવતારક સમાન Reverence for Life – જીવન પ્રત્યેના સમાદર-ની શોધ કરી છે. “Beginning to think about life and the world leads a man directly, and almost irresistibly to Reverence for Life. Such thinking leads to no couclusions which could point in other direction.” “માનવજીવન અને જગત વિશે વિચાર કરતાં કરતાં માનવી જીવન પ્રત્યેના સમાદર પ્રત્યે લગભગ અનિવાર્ય 'પણે અને એકાએક ખેંચાય છે. આવી વિચારણામાંથી અન્ય દિશાએ લઈ જાય એવાં કે અનુમાને – નિર્ણય નિષ્પન્ન થતાં જ નથી.”
• આ Reverence for Life – જીવન પ્રત્યેને સમાદર–શું છે ? સ્વાઈઝર કેવી રીતે આ સિદ્ધાન્ત ઉપર આવે છે ? પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ થયું. યુરોપની પ્રજાએ એકબીજાની કતલ શરૂ કરી. તેની અસર હબસીઓ પર પડી. તેમણે પણ યુદ્ધમાં ધસડાવું પડયું. સ્વાઈઝરનું મન ચકડોળે ચડયું. ચારે તરફ સંસ્કૃતિ અને માનવતાને વિધ્વંસ તેમણે નિહાળ્યો. આવું અધ:પતન કેમ થયું ? એમાંથી ઉત્થાન કેમ થાય ? સ્વાઈઝર કહે છે કે એક વાર નૌકામાં વિહાર કરતાં હું ઊંડા વિચારમાં ઉતરી ગયો હતો એવામાં There flashed upon my mind, unforseen and unsought, the phrase “Reverence for. Life. The iron door had yielded; the path in the thicket had become visible.” “મારા ચિત્ત ઉપર એકાએક અણધારી અને અણુકલ્પી રીતે “Reverence for Life’ – ‘જીવન પ્રત્યે સમાદર’–

Page #141

૧૩૨
તત્ત્વવિચાર અને અભિનંદના
એ વાક્ય ઝળકી ઊઠયું. લોખંડી દરવાજો ખૂલી ગયે; ગાઢ જંગલમાં મંગલકેડીના દર્શન થયાં.”
જીવન વિશે વિચાર કરતાં બધું ચ ફેકી દઈએ ત્યારે પણ “હું છું – “I think, so I exist' એ અવશેષ રહે જ છે. પણ હું કોણ છું, શું શું ? “ To think means to think something. The most immedjate fact of man's consciousness is the assertion : 1 am life that wills to live in the midst of life which wills to live. And it is as will-to-live that man conceives himself during every moment that he spends in meditating on himself and the world around him."! ::
આ અંગ્રેજી ફકરાને સાર એ છે કે વિચારવું એટલે કાંઈકં વિચારવું. માનવીની ચેતનાને લગતી સૌથી અગત્યની હકીક્ત એ છે કે અંદરથી નિશ્ચયપ્રવકને અવાજ આવ્યા જ કરે છે કે “હું જીવવા ઇચ્છતો એક જીવ છું, મારી આસપાસ જીવવા ઈચ્છતા અસંખ્ય છે કે, મારે જીવવું છે એટલું જ નહિ પણ સુખેથી જીવવું છે, બીજા ને પણ જીવવું છે એટલું જ નહિ પણ સુખેથી
જીવવું છે. કેઈ મરવા ઇચ્છતું નથી. કોઈને દુખ જોઈતું નથી. આ બુદિગમ્ય અનુભવ છે. પણ મારું જીવન પ્રતિક્ષણ બીજા જીવોને ભેગે હું જીવી રહ્યો છું. મારી પ્રત્યેક શારીરિક ક્રિયામાં બીજાની હિંસા છે.” સ્વાઇઝરના શબ્દોમાં કહું :
“The world, however, offers us the horrible drama of will-to-live, divided against itself. One existence holds its own at the cost of another, one destroys another. Only in the thinking man has the will-tolive becomes conscious of other's will-to-live and desirous of solidarity with them. This solidarity, however, he cannot completely bring about, because man is subject to puzzling and horrible law of being obliged to live at the cost of other life 'and to incure again and again the guilt of destroying and injuring life. But as an ethica? being he strives to escape wherever possible from this necessity, to put a stop to this

Page #142

આલ્બટ સ્વાઇત્ઝ-૨
૧૩૩
disunion of the will-to-live, so far as the influence of his existence reaches. He thirsts to be permitted to preserve his humanity and to be able to bring to other existence release from their sufferings."
66
"
..
[અનુવાદ : આ જગત નીવા નીવયનીવનમ્ ' એ સૂત્ર ઉપર આધારિત પરસ્પરવિરાધી જીવનસંઘર્ષનું એક અદ્ભુત નાટક રજૂ કરે છે. એક જીવ અન્ય જીવના અસ્તિત્વના ભાગે પાતાનું અસ્તિત્વ ટકાવી રાખવા માગે છે. એક અન્યને નાશ કરે છે. માત્ર વિચારશીલ માનવીનું મન પોતાની જીવવાની ઇચ્છા સાથે અન્ય જીવાની પણ એક પ્રકારની જીવવાની ઇચ્છા વિશે સભાન બને છે તેમજ તે જીવા સાથે સુમેળ સાધવાનું ઇચ્છુક બને છે. આમ છતાં પણ આ સહઅસ્તિત્વની ભાવનાને તે પૂરા અંશમાં અમલી બનાવી શકતા નથી, કારણ કે અન્યના ભાગે જ વી શકાય તેમ છે.
"C
અન્ય જીવોની સતત હિંસા ઉપર જ પાતાનું જીવન નિરૃર છે. એ પ્રકારના – સહૃદય માનવીને ગૂંગળાવતા –દુષ્ટતાભર્યા કુદરતના કાનૂનને માનવી હ ંમેશને માટે અધીન છે. આમ છતાં પણ જીવના ભાગે છત્રને ટકાવવાની અથડામણની અનિવાર્ય તાથી બચવાના સહૃદય નીતિપરાયણુ માનવી તેનાથી બને તેટ્લા પ્રયત્ન કરતા રહે છે. તેનામાં રહેલી માનવતાની વૃત્તિ અને ભાવનાને ટકાવી રાખવા માટે અને અન્ય જીવાને અને તેટલુ અભયદાન આપવા માટે ત હંમેશાં અત્યંત ઇન્તેજાર હોય છે.”]
આ જીવનસ Üષ માં કેટલીક હિંસા અનિવાય છે. તેમ છતાં પણ માણસ બને તેટલે અહિ ંસક થઈને, અથવા તા એછામાં ઓછી હિંસા કરીને, પેાતાનું નતિક તથા આધ્યાત્મિક જીવન વિકસાવી શકે છે, અને એ રીતે પેાતાની માનવતા જાળવી શકે છે અને ખીજા જીવોને અભયદાન આપી શકે છે. આ વિચારધારામાંથી સવ જીવ પ્રત્યે પ્રેમ, કરુણા અને મૈત્રી, જેને સ્વાઇટ્રેઝર ૮ વરન્સ ફાર લાઈફ ' કહે છે તે અચૂક જાગે છે.
જીવનના સંધ માંથી ઉત્પન્ન થતી હિંસા ટાળવાનેા રાજમાર્ગ – will to love – પ્રેમાગ્રહ છે, જીવમાત્ર પ્રત્યે આદરભાવ છે.
-
આવી જેને દૃષ્ટિ હોય તેને મન સવ જીવ સમાન છે. તેનામાં . ઊંચનીચના "કાઈ ભેદ રહેતા નથી. એકેન્દ્રિયથી માંડીને પંચેન્દ્રિય સુધીના સ જીવ પ્રત્યે સમાન આદર રહે છે.

Page #143

૧૩૪
તત્ત્વવિચાર અને અભિનંદન
- આવું જીવન તેઓ પોતે ૯૦ વરસ જીવ્યા. એ જણાવવાની જરૂર ન હોય કે તેઓ જીવનના ઉત્તરાર્ધમાં નિરામિષાહારી રહ્યા હતા. તેમણે માનવસેવા તે કરી, પણ જીવ પ્રત્યે આદર અને કરુણા તેમનામાં ભર્યા છે તે બતાવતાં તેમની આસપાસ અનેક પ્રાણીઓ અને પક્ષીઓનું મેટું વૃંદ હંમેશાં રહેતું. જમવા બેસે તો કીડી-વંદાને માટે ખાવાનું નાખે. મકાન પાયો નાખતા હોય તે માટીમાં છવાત નથી તે જુએ, પડું બાંધવા એક ડાળીને ખપ હોય તે બે ન તોડે. તેઓ લખે છે :
“Devoted as I was from boyhood 10 the cause of the protection of animal life, it is a special joy. to me that universal ethic of Reverence for Life shows the sympathy for animals, which is so often represented as sentimentality, to be a duty which no thinking man can escape."
[અનુવાદ : “પશુજીવનને રક્ષણ આપવાના ધર્મકાર્ય તરફ નાનપણથી જ મારું મન વળેલું હોઈને મારા માટે એ સવિશેષ આનંદને વિષય બને છે કે “રેવરન્સ ફોર લાઈફ” – “જીવ માત્ર વિશે સમાદર બુદ્ધિના - સર્વવ્યાપી નિતિક વિચારમાંથી પશુઓ પ્રત્યેની સહાનુભૂતિ જેને ઘણી વાર કેવળ લાગણી તરીકે વર્ણવીને ઉતારી પાડવામાં આવે છે તે સહજપણે એક એવા ધર્મ તરીકે ફલિત થાય છે કે જેનો કોઈ વિચારશીલ માનવી ઇન્કાર કરી ન જ શકે.” !
અંતમાં સ્વાઈટઝરને જીવનમંત્ર તેમના જ શબ્દોમાં કહ્યું :
“ The ethic of Reverence for Life is found particularly strange, because it establishes no dividing line between more valuable and less valuable life. To undertake to lay down universally valid distinctions of value between different kinds of life will end in judging them by greater and lesser distance at which they seem to stand from us human beings - as we ourselves judge. But that is a purely subjective criterion. Who among us knows what significance any other kind of life has in itself, and as a part of the universe ?

Page #144

આલ્બર્ટ સ્વાઇડ્ઝર-૨
૧૩૫
“To the man who is truly ethical, all life is. sacred, including that which the human point of view seems lower in the scale."
[ અનુવાદ: “આ જીવમાત્ર વિશેના સમાદરને વિચાર ખાસ કરીને એટલા માટે વિચિત્ર જેવો ભાસે છે કે તે ઉચ્ચ કોટિના અને નિમ્ન કાટિના છેવો વચ્ચે, વધારે ઉપયોગી અને ઓછા ઉપયોગી છેવો વચ્ચે ભેદભાવને સ્વીકારતા નથી. જીવોની ભિન્ન ભિન્ન જાતિઓને મૂલ્યાંકનને માપદંડ લાગુ પાડવાનું પરિણામ પણ માનવજાત અને તેમની વચ્ચે આપણે જે ઓછું વધતું અંતર માની બેઠાં છીએ તે વારણે તેમના વિશે વિચારવામાં અને ન્યાય તાળવામાં આવશે. પણ આ તે કેવળ સ્વલક્ષી સાપેક્ષ ધારણ કહેવાય. અન્ય કઈ જીવનિનું સ્વતઃ શું મહત્ત્વ છે અને આ વિશ્વના એક અંગ તરીકે તેનું શું સ્થાન છે એ સંબંધમાં આપણામા કોણ શું જાણે છે?
જે માનવી ખરેખર નીતિમાન છે તને મન જીવનમાત્ર પવિત્ર છે અને તેમાં એ જીનો પણ સમાવેશ થાય છે કે જે માનવીના દૃષ્ટિકોણથી નિમ્ન ટિના લેખાય છે.”
આ શુદ્ધ જૈન ધર્મ છે. મેં અહીં આ ફકરા ટાંક્યા, જેથી તમને ' એમ ન લાગે કે સ્વાઇડ્ઝર વિશે કહેતાં હું કઈ અતિશયેક્તિ કરી રહ્યો છું,
અથવા તે મારું પોતાનું ઉમેરું છું. સ્વાઇડ્ઝરે પોતાનાં કેટલાંય પુસ્તકોમાં અને ખાસ કરીને તેમના “My Life and Thoughtપુસ્તક્માં – જે તેમની આત્મકથા છે – આ બધું વિશદતાથી સમજાવ્યું છે.
સ્વાઇડ્ઝરને આ જીવનમંત્ર સનાતન સત્ય છે.
૧૬-૧૦-
. *
*
**
.
- ૬૫

Page #145

દાગ હેમરશિલ્ડ
દાગ હેમરશિલ્ડનું અવસાન અકસ્માત હતું કે કોઈ કાવતરાનું પરિણામ હતું તે નિશ્ચિત કહી શકાતું નથી. પણ મળેલા અહેવાલ અને આજુબાજુના સંજોગે એમ બતાવે છે કે એ અકસ્માત લેવાને સંભવ છે.
રાષ્ટ્રસંધના સેક્રેટરી જનરલનું પદ એક અદ્વિતીય - પદ . આ પદ ધરાવતી વ્યક્તિ કેઈ એક રાજ્યની સરકારે સેવક નથી. રાષ્ટ્રસંધના બંધારણ મુજબ તેને એક સ્વતંત્ર વ્યક્તિત્વ છે. સલામતી સમિતિ અને જંનરલ એસેપ્લીના ઠરાવોને આધીન રહી તેણે સ્વતંત્ર રીતે વર્તવાનું છે. ભિન્ન ભિન્ન દેશોની પરસ્પરવિરોધી રાજનીતિમાં, તેણે વિશ્વશાંતિના એક જ ધ્યેયને લક્ષમાં રાખીને આંતરરાષ્ટ્રીય પરિસ્થિતિનું નિરીક્ષણ કરવાનું રહે છે, અને
જ્યાં વિશ્વશાંતિ ભયમાં મુકાય એવું જોખમ તેને લાગે ત્યારે સલામતી સમિતિના લક્ષ પર એ હકીકત તુરત લાવવાની તેની ફરજ છે. સત્તાજૂથની સાઠમારીમાં તટસ્થપણે અને ખાસ કરી નાનાં રાષ્ટ્રોના રક્ષણ અથે તેણે પોતાની ફરજ બજાવવાની રહે છે. રાષ્ટ્રસંઘના ઉદ્દેશને સતત દઇટ સમક્ષ રાખી તેને યેયને ક્ષતિ પહોંચે એવું વર્તન કોઈ પણ રાષ્ટ્ર તરફથી થતું જણાય તો તેને અટકાવવા ઘટતાં પગલાં લેવાની તકેદારી તેણે રાખવી પડે છે. આવા સર્વોચ્ચ પદ માટે લાયક વ્યક્તિ મળવી સહેલી નથી. પાંચ મહાસત્તાઓ – બ્રિટન, ફસ, અમેરિકા, રશિયા અને ચીનની સંમતિથી આ નિમણુક થાય છે. આવી વ્યક્તિના નિષ્પક્ષપણા વિશે કોઈ શંકા ન રહે તે માટે નાનાં સ્વતંત્ર રાષ્ટ્ર ડેન્માર્ક, સ્વીડન, નવે જેવાંમાંથી આવી વ્યક્તિ પસંદ કરવામાં આવે છે. રાષ્ટ્રસંધનાં બંધારણ નીચે સેક્રેટરી જનરલને વિશિષ્ટ અધિકારો છે અને તેની સ્વતંત્રતા જળવાઈ રહે તે માટે બંધારણમાં ખાસ કાળજી રાખવામાં આવી છે.
દાગ હેમરશિલ્લે રશિયાની ખફગી વહેરી ત્યારે ચેવે તેમના ઉપર ભારે પ્રહાર કર્યા હતા.

Page #146

દાગ હેમરશિલ્ડ
૧૩૭
સામાન્ય રીતે પાંચ મહાસત્તાઓમાંથી કોઈ પણ એક સત્તાને પણ સેક્રેટરી જનરલ વિશ્વાસ ગુમાવી બેસે તે પોતે જ તે પદનું રાજીનામું આપી દે. પણ આ પ્રસંગે વિરલ હિંમતથી દાગ હેમરશિલ્લે રાજીનામું આપવાની ના પાડી અને તેમ કરતાં પોતાનાં જે કારણે જણાવ્યાં તેમાં તેમની એકનિષ્ઠા અને વિશ્વશાંતિ માટેની ઝંખના સ્પષ્ટ થયાં.
દાગ હેમરશિલ્ડને અંગત પરિચય કરવાની મને તક મળી હતી, જ્યારે ૧૯૫૩માં હું હિન્દી પ્રતિનિધિમંડળના એક સભ્ય તરીકે રાષ્ટ્રસંધની બેઠકમાં હાજરી આપવા ગયા હતા. તેઓ મિતભાષી, સ્વમાની અને ગૌરવશીલ વ્યકિત હતા. ગીતાના અભ્યાસી હતા અને નિષ્કામ કર્મયોગમાં શ્રદ્ધાવાળા હતા.
કાગોમાં તે વખતે રાષ્ટ્રસંધની પૂરી કસોટી થઈ. સંસ્થાનવાદી રાષ્ટ્ર ખાસ કરી બેજિયમ અને કોગોને ભાગલા કરવા ઈચ્છતાં હતાં, અને કારંગાને જુદુ પાડવાનો પ્રયતન કરતાં હતાં. બેજિયમ, બ્રિટન અને કેટલેક દરજે ફ્રાન્સનાં આર્થિક હિત કાઢંગામાં મોટા પ્રમાણમાં હતાં. તેની દક્ષિણે ઉત્તર રહે શિયા છે. તે સમયના તેના વડા પ્રધાન વેલેસ્કી દક્ષિણ આફ્રિકાની રંગભેદની નીતિમાં માનતા હતા. શાબેને હથિયાર બનાવી, બેલ્જિયમ અને વેલેન્જી કોંગોની એકતા તેડવા માગતાં હતાં. રાષ્ટ્રસંધના પ્રયત્ન તો કોંગેની ભૌગોલિક અને રાજકીય એકતા જાળવી રાખવાની દિશામાં હતા. કરિયાની પેઠે. અહીં પણ રાષ્ટ્રસંઘે પિતાનું લશ્કર મોકલી આંતરવિગ્રહ અટકાવવાને અને વિદેશી તને હઠાવવાનો નિર્ણય કર્યો હતો. પણ રાષ્ટ્રસંધનું બળ અંતે તેના સભ્ય ઉપર અવલંબે છે. રશિયાને વિરોધ તો હતે જ અને બ્રિટનનું વલણ અત્યંત વિચિત્ર અને સ્વાથી હતું તેની પાછળથી સૌને જાણ થઈ. શરૂઆતમાં હેમરશિલ્ડની કંઈક ભૂલ થઈ, પણ થોડા સમયમાં તે ભૂલ સુધારી લીધી અને સલામતી સમિતિના ઠરાવોના અમલ માટે તેઓ પૂરા તપુર થયા. તેમાં કંઇક સફળતા પણ મળી, અને કેંગોની પાર્લામેન્ટની બેઠક અને પ્રધાનમંડળની રચના કરવામાં ફળીભૂત થયા. શરૂઆતમાં શોમ્બનું વિલણ કાંઈક સહાયભૂત લાગ્યું પણ તુરત જ તે વિદેશી તની અસર નીચે આવીને બદલાયું અને સહકાર પાછો ખેંચી લીધો. આ પરિસ્થિતિને જાતે અભ્યાસ કરવા અને રાષ્ટ્રસંધના લશ્કરી પગલાંઓને વેગ આપવા, હેમરશિલ્ડ કાગે. બાજુ ફરતાં અકસ્માત અથવા દગાનો ભોગ બન્યા.
૧-૧૦-૬૧

Page #147

ભગવાન મહાવીર
જૈન ધર્મના પરમ તીર્થકર ભગવાન મહાવીર લગભગ ૨૫૦૦ વર્ષ પૂર્વે નિર્વાણ પામ્યા. મહાવીર, બુદ્ધના સમકાલીન હતા; બુદ્ધ કરતાં લગભગ ૨૫ વર્ષ પુરોગામી હતા. બંને મહાપુરુષોની વિહારભૂમિ એક જ હતી મુખ્યત્વે મગધ. બંને ધર્મો મણ સંસકૃતિના. અદિક, વેદિક અને બ્રાહ્મણ પરંપરામાં રહેલ જન્મજાત ઉચ્ચ-નીચના ભેદને જૈનધર્મ કે બૌદ્ધ ધર્મમાં કોઈ સ્થાન નથી. બંને ધર્મોમાં શક કહેવાતી તિઓનાં સ્ત્રી-પુરુપા અંત આદરણીય સ્થાન પામ્યાં છે. બ્રાહ્મણ પરંપરાનાં યજ્ઞયાગ અને તેમાં રહેલ હિંસાના બંને ધર્મો વિરોધી. બંને ધર્મોનું પ્રધાન લક્ષણ એતિક સુખોપભેગનો ત્યાગ. અને વૈરાગ્ય. બુદ્ધ અને મહાવીર બંને ક્ષત્રિય રાજપુરુષા, સુખ-સમૃદ્ધિમાં ઉછરેલ, છતાં સાંસારિક સુખો પ્રત્યે વેરાવ થયો અને અધ્યાત્મમાર્ગે પ્રયાણ કર્યું. ગરીબાઈ કે દુ:ખથી જ વેરાયભાવના જન્મે છે એમ નથી. બધે ગરીબાઈ અથવા દુઃખથી ઉપજેલ વિરાગ કદાચ અસ્થાયી કે ક્ષણિક નીવડે, સમજણપૂર્વક સ્વીકારેલ ત્યાગ સ્થિર અને કાયમી બને છે.
જૈનધર્મ, ભારતવર્ષને અતિ પ્રાચીન ધર્મ છે. જેના ચોવીસ તીર્થકર થઈ ગયા. તેમાં ભગવાન મહાવીર છેલા હતા. તેમની પૂર્વેના રરમા તીર્થંકર નેમિનાથ અને ર૩ મા પાર્શ્વનાથ પણ અંતિહાસિક પુરુ હતા. તેના ઘણા પુરાવાઓ મળે છે. પ્રથમ તીર્થંકર ભગવાન ઋષભદેવનો ઉલ્લેખ વેદોમાં અને પુરાણોમાં પણ મળે છે. વર્તમાન ભારતીય સંસ્કૃતિ જૈનધમ, બૌદ્ધધર્મ અને વૈદિક કે બ્રાહ્મણધમ ત્રિવેણી સંગમ છે. આ ત્રણે ધર્મોએ પરસ્પરને ગાઢ અસર કરી છે અને પરિણામે એક ભવ્ય ભારતીય સંસ્કૃતિનું ઘડતર અને નિર્માણ થયું છે. આ ત્રણે ધર્મોમાં તાત્ત્વિક પ્રશ્નો પર મતભેદ લેવા. છતાં, આચાર-ધર્મની એકસૂત્રતા મહદંશે જળવાઈ રહી છે. ધમ્મપદ વાંચીએ, ગીતા વાંચીએ કે આચારાંગસૂત્ર વાંચીએ, ત્રણે ધર્મોના ઉપદેશની પાયાની એકતા જણાઈ આવશે. એ ખરે છે કે દરેક ધર્મ એક અથવા બીજ ગુણ ઉપર વધારે ભાર

Page #148

ભગવાન મહાવીર
૧૩૯
મૂકયો છે. જૈનધર્મ અહિંસા, તપ અને સયમ ઉપર, બૌદ્ધધર્મ કરુણા ઉપર, તા ગીતાએ લોકસંગ્રહાથ કયોગ ઉપર ભાર મૂકયો છે. પણ ત્રણે ધર્મોમાં અહિંસા, સત્ય, અસ્તેય, બ્રહ્મચર્ય અને અપરિગ્રહ એ માનવીના આચારધર્મ ના મૂળભૂત સિદ્ધાંતાના સ્વીકાર છે.
જીવન એક ગૂઢ રહસ્ય છે. તેને તાગ પામવા, માનવી સમજણા થા ત્યારથી, ચિંતન કરતા રહ્યો છે. સંતપુરુષો, પયગંબરા `ક તત્ત્વજ્ઞા પોતાના જ્ઞાનઅનુભવનેા વારસા આપણને આપી ગયા છે. આ બધા મહાપુરુષો સમક્ષ બુનિયાદી પ્રશ્ન એ હતા અને આપણી સમક્ષ પણ છે, કે માનવીનુ જીવન અને તને વ્યવહાર એવાં હોવાં જોઇએ કે જેથી પાતાને પણ સાચું સુખ અને શાંતિ મળે અને પોતાની આસપાસનાં સર્વ પ્રાણીઓને પણ સુખ અને શાંતિ મળે. આવાં સુખ અને શાંતિની શોધમાં માનવી ભટકતા રહ્યો છે અને તે ભ્રમણામાંથી છૂટવા પ્રયત્ન કરે છે. ભગવાન મહાવીરે આ સમસ્યાને ઉકેલ ખતાવ્યા છે. એ તમનુ જીધનદશન છે. આ પવિત્ર દિવસે એ જીવનદન ફરી ચાદ કરી સમજવા પ્રયત્ન કરીએ.
આ જીવન સમસ્યા તેમણે આ રીતે મૂકી છે
જ્જનો ? વહે વિટ્ટે ? ૧માસે ? વર્ષે સમે ? कहं भुञ्जन्तो भासन्तो, पावं कम्मं न बढइ ||
અર્થાત્ સાધક કેવી રીતે ઊભા રહે, કવી રીતે બેસે, કેવી રીતે પૂર્વે, 'કેવી રીતે ખાય, અને કેવી રીતે ખાલે, જેથી તેને પાપકર્મીનું ધન ન થાય.
આ ગાથામાં આપણે જોઈશુ` કે જીવનના સામાન્ય વ્યવવહાર માટે પણ ચાવી માગી છે. આવા જ સવાલ અર્જુને શ્રીકૃષ્ણને ગીતામાં પૂછ્યો : स्थितप्रज्ञस्य का भाषा, समाधिस्थस्य केशव । स्थितधीः किं प्रभाषेत्, किमासीत् व्रजेत् किम् ।
સ્થિતપ્રજ્ઞ
પુરુષ ક્રમ વ્હાલે, કેમ ચાલે, કમ બેસે વગેરે. ભગવાન મહાવીરતા જલાખ નીચેની બે ગાથામાં છે :
નયં વરે, નયં વિટ્ટે, પ્રવાસ, યં સયે ।
નય મુઘ્નનો, માસન્તો, પાવું મ્' ન વજ્ર ।।
‘શ્રેયાથી મનુષ્ય કે સાધક આ બધા વ્યવહાર જતનપૂર્વક કરે એટલે કે. કાઈ જીવને હાનિ કે દુ:ખ ન થાય એવી રીતે વર્તે, તા તેને પાપકમનું ખધન થતુ નથી.
.

Page #149

૧૪૦
તત્ત્વવિચાર અને અભિનંદના - આ એક જતના અથવા બીજી રીતે કહીએ તો વિવેક શબ્દમાં જીવનનો સાર ભગવાને મૂકી દીધો. આ વિવેક કેવી રીતે આવે ? તો ભગવાને કહ્યું : ..... सव्व भयप्प भूयस्स, सम्मं भूयाइ पासओ ।
पिहियासवस्स दन्तस्स, पायं कम्म न बन्धइ ॥ નાના-મોટા તમામ જીવોને પિતાના આત્મા સમાન ગણે – મારાતારાને સલ ભેદ અંતરમાં ન હોય, તથા ઇન્દ્રિયનિગ્રહી અને સંયમી હોય એવા સાધકને પાપકર્મનું બંધન થતું નથી. વળી ભગવાને કહ્યું :
पढभं नाण तओ दया एवं चिट्ठई सब्वसंजए ।
अन्नाणी किं काही किंवा नाहिइ छेय-पावगं ।। પ્રથમ જ્ઞાન અને પછી દયા. અજ્ઞાની પુરુષમાં સાચી દયા કે અહિંસા પ્રકટે નહિ, તે પાપ-પુણ્યનો ભેદ જાણે નહિ. આ જ્ઞાન એટલે ભવ સર્વત. આવું જ્ઞાન હોય તે આપોઆપ, મિતી કે સન્ન મૂકું વેરું મન્ન ન T3 , જીવમાત્ર સાથે મારી મંત્રી છે, કેઈ સાથે મારે વેર નથી, એ ભાવના અંતરમાં જાગે.
જૈનધર્મને આ પાયાના સિદ્ધાંત છે કે સર્વ જીવ સમાન છે. આ આપશ્યની દૃષ્ટિમાં, જીવ એટલે માત્ર માનવી નહિ પણ કીટ અને પતંગથી માંડીને માનવ વગેરે સર્વ જીવને સમાવેશ થાય છે. જૈનધર્મ એક જ એ ધર્મ છે કે જેણે કીટક-પતંગ તે શું પણ વનસ્પતિ, પાણી અને અગ્નિ જેવી જીવનશન્ય ગણાતી ભૌતિક વસ્તુઓમાં પણ જીવનતત્વ નિહાળ્યું. આ દર્શનની ગહનતા વર્તમાન વિજ્ઞાને હવે પુરવાર કરી છે. ત્યારે તે ભગવાનનું આત્મદર્શન જ હતું. જૈનધર્મની અહિંસાનો પાયો આ સર્વ જીવની સમાનતાનો સિદ્ધાંત છે.
અહિંસાનું બીજું પાનું અનુભવની ભૂમિકા છે. સર્વ જીવ જીવવા ઇરછે છે, કોઈ મરવા ઇચ્છતું નથી. તેથી નિમથે ઘર એવા પ્રાણવધને ત્યાગ
આવું આત્મદર્શન કે અનુભૂતિ કેમ થાય, તેમાં અવરોધ શા છે, અને તેને દૂર કેમ કરાય, તેને સાધનામાગ ભગવાને વિસ્તારથી સમજાવ્યું છે. મનુષ્યપ્રકૃતિમાં રહેલું કષા, કામ, ક્રોધ, મદ, મોહ, લોભ વગેરે આ જ્ઞાનના અવરોધક છે. સતત જાગૃતિ, સંયમ અને તપ આ અં ધાને દૂર કરવાના માગ છે. ભગવાને કહ્યું છે:
सल्लं कामा, विसं कामा, कामा आसी विसोवमा । कामे य पत्थे माणा, अकामा जन्ति दोग्गई ॥

Page #150

ભગવાન મહાવીર
૧૪૧
વાસનાઓ-તૃષ્ણાઓ ભારે શલ્યરૂ૫ છે, ઝેર જેવી છે, ભયંકર સર્પ જેવી છે. જે વાસનાઓને વશ પડી કામ-ભોગને ઝંખ્યા કરે છે તેઓ કામ-ભોગોને પામતા નથી અને છેવટે દુર્ગતિ પામે છે.
खणमेत्त सोक्खा, बहुकाल दुक्खा । पगाम हुक्खा, अणिगाम सोक्खा । .. संसार मोक्खस्स, विक्ख भूया ।
खाणी अणत्थाण, उ कामभोगा ।। કામ-ભોગ ક્ષણ માત્ર સુખ આપનારા છે અને લાંબા સમય સુધી દુઃખ આપનાર છે. આ કામ ભેગે આત્માની પૂર્ણ સ્વતંત્રતા, એટલે કે મોક્ષના ભારે શત્રુઓ છે અને અનર્થોની મોટી ખાણસમાન છે.
મુખોપભેગની લાલસા પેઠે માણસમાં બીજી મોટી કામના પરિગ્રહની છે. પરગ્રહની વાસના માણ ધનથી, સત્તાથી અથવા કીતિથી સંતોષવા પ્રયત્ન કરે છે. પોતાની જાતને વિસ્તાર કરવો, પોતાને મેટા માની મોટા દેખાવું એ માનવસ્વભાવનું લક્ષણ છે. કેઈ ધનદોલતથી મોટાઈ માને અને કોઈ સત્તાથી, કોઈ કીતિથી. આવા પ્રકારની મોટાઈ પારકાના ભોગે જ મળે છે. બીજાંને નાનાં કરીને, બીજોનું લઈને, બીજાના ઉપર સત્તા ભેગવીને. આવા પરિગ્રહમેહમાંથી છૂટવા માટે ભગવાને કહ્યું છે કે આ
' 'નહીં સુમસ મુ, મમરો આવિય ર
ન ચ પુખ વિદઢામેરૂં, સોય વળરૂ કરવયં || ભમરો ફૂલમાંથી રસ ચૂસે છે અને પોતાની જાતને નિભાવે છે પણ કુલને કેાઈ હાનિ કરતા નથી. શ્રેયાથી મનુષ્યના જીવનવ્યવહાર આવો હોય છે? આસક્તિરહિત, પ્રમાદરહિત, સંયમી, મૈત્રી-કરુણા-મુદિતા એવી ભાવનાઓથી ઓતપ્રોત. '
ભગવાન મહાવીરના જીવનદર્શનમાં અહિંસા, સંયમ, તપ અને અપરિગ્રહની જેમ અનેકાન્ત-દષ્ટિ પણ પ્રધાન છે. મતાગ્રહ કે પૂર્વગ્રહને અભાવ, સત્યજિજ્ઞાસા, સહિષ્ણુતા, બીજાના મતને સમજવાનો પ્રયત્ન–આ બૌદ્ધિક અહિંસા મહાવીરની વિશેષતા છે.
મહાવીરના આ જીવનદર્શનની વર્તમાન યુગમાં શી ઉપયુક્તતા છે ? આ જીવનદર્શનની ત્રિકાળ ઉપયુક્તતા છે. એ સનાતન સત્ય છે. આમાનુભવની વાણી છે.

Page #151

૧૪૨
તરવવિચાર અને અભિવંદના
एस धम्मे ध्रुवे निच्चे, सासए जिणदेसिए । જિનશાસિત આ ધર્મ ધ્રુવ છે, નિત્ય છે, શાશ્વત છે. વર્તમાન જીવનની વિષમતાઓ, અશાન્તિ, સંઘર્ષો આ ધર્મની અવગણનાનું પરિણામ છે. આ ધર્મ સમાનતાને છે. તેમાં સાચી લોકશાહી છે. તેમાં ઉચ્ચ-નીચના ભેદ નથી, કાળાગોરાના ભેદ નથી, ગરીબ-તવંગરના ભેદ નથી. આ ધર્મમાં સારો સમાજવાદ છે. મૂડીવાદ, સામ્યવાદ કે વર્તમાન સમાજવાદ - એ બધાં વાદમાં અપરિગ્રહની ભાવના નથી. એ ત્રણે વદની જીવનદષ્ટિ પરિગ્રહની છે, જીવનના ઉચ્ચ ધારણને નામે અસંયમની છે. મૂડીવાદ બીજના ભાગે, થોડાઓ માટે પરિગ્રહ કરે છે. સામ્યવાદ કે સમાજવાદ પરિગ્રહની સમવહેચણું માગે છે. પણ બધાની દષ્ટિ તે પરિગ્રહની છે. જીવનની જરૂરિયાત ઓછી કરવી, જીવનમાં સંયમ અને અપરિગ્રહ કેળવવો, એ ધર્મની દષ્ટિ છે. તેમાં સમાજનું, સાચું કલ્યાણ છે. બધા ધર્મપુરુષ, તે મહાવીર હોય, બુદ્ધ હેય, ક્રાઈસ્ટ હેય કે મહંમદ હેય-સૌને આ અનુભવ હૈ. માનવીનાં દુઃખ કઈ ઈશ્વરે મોકલેલ. નથી. માણસે પોત પોતાની પ્રકૃતિથી, પોતાનો સ્વાર્થથી, પોતાની કામનાઓથી, ઉત્પન્ન કરેલાં છે. મહાવીરે કહ્યું છેઃ
अप्पा कत्ता विकत्ता वा, दुक्खाण सुहाणय । __ अप्पा मित्तममित्तं च दुप्पष्ठिय सुपछिओ ।। આત્મા પોત પોતાનાં દુઃખોને અને સુખને પેદા કરનારે છે અને નાશ કરનારે છે. સમાગગામી આત્મા મિત્ર છે, દુર્ભાગગામી આત્મા શત્રુ છે. મહાવીરને આ સંદેશ છે.
૧૬–૪–૭૧

Page #152

૨૮
ગેવધધી, અહિંસા, સંરક્ષણ અને
ગોવંશપ્રતિબંધક કાયદો
બંધારણની કલમ ૪૮ માં પ્રબંધ છે કે
• The state shall, in particular, take steps for preserving and improving the breeds and prohibiting the slaughter of cows and calves and other milch and drought cattle.'
“રાજને, ખાસ કરી ગાય, વાછરડાં અને બીજાં દુધાળાં અને ઉપયોગી જનાવરની ઓલાદ જાળવવા અને સુધારવા તથા તેમની કતલ અટકાવવા પગલાં લેવાં. .
સુપ્રીમ કોર્ટે તેને અર્થ એ કર્યો છે કે (૧) ગોવધ અને ભેંસનાં પાડા તથા પાડીના વધને સંપૂર્ણ પ્રતિબંધ થઈ શકે. (૨) ભેંસ દૂઝણી હોય ત્યાં સુધી તથા ખૂટ અને બળદ ઉપયોગી હોય ત્યાં સુધી તેમના વધને પ્રતિબંધ થઈ શકે. (૩). તે ઉપયોગી કે દુધાળાં ન રહે ત્યારે તેમના વધને પ્રતિબંધ બંધારણપુર:સર નથી.
. આ કલમ અન્વયે કેટલાંક રાજ્યોએ ગોવધબ ધીના કાયદાઓ કર્યા. તેમાં ગોવધબંધી ઉપરાંત બળદ, ભેંસ, પાડા વગેરે જનાવરોના વધની પણ બંધી કરવામાં આવી હતી. કસાઈઓ અને મુસલમાન વતી આ કાયદાને પડકારવામાં આવ્યા હતાં. તેમાં મુખ્ય બે મુદ્દા ઉપસ્થિત કરવામાં આવ્યા હતાઃ (1) કસાઈઓએ કહ્યું હતું કે આ કાયદાથી વેપારધંધો કરવાના તેમના મૂળભૂત હકને બાધ આવે છે. (૨) મુસલમાએ કહ્યું હતું કે બકરી ઈદને દિવસે ગેહત્યા કરવી એ ઇસ્લામ ધર્મનું ફરમાન છે અને તેથી આ કાયદાથી તેમના ધાર્મિક કે અને માન્યતાઓના મૂળભૂત અધિકારને બાધ આવે છે. છેવટે ઈ. સ. ૧૯૫૮માં સુપ્રીમ કોર્ટે ઠરાવ્યું કે ગાયની સંપૂર્ણ વધબંધી કરવામાં આવે તેથી કસાઈ ઓના વેપારધંધાને કેટલેક અંશે બાધ આવે છે તે ખરું છે પણ તે હક્ક

Page #153

૧૪૪
તત્ત્વવિચાર અને ભવદના
ઉપર આવી આંશિક મર્યાદા ( Reasonable Restriction) મૂકવાનો રાજ્યને અધિકાર છે. તે સાથે એમ પણ કરાવ્યું કે ગાય-ભેંસનાં બચ્ચાં, દુધાળી ભેંસ, ઉપયોગી ખળદ ધુ ઉપયાગી પાડા અને સાંઢ ઉપર સંપૂર્ણ વધઅધી મુકાય તે પણ વાજમી છે. પણ તદ્દન વસૂકી ગઢેલી ભેંસ, નિરુપયોગી થયેલ બળદ કે પાંડા કે સાંઢની વધ-`ધી થાય ત વાજખી નથી. મુસલમાનની ધાર્મિક માન્યતા વિશે કોર્ટે કહ્યું કે ગોવધ કરવા જ જોઇએ એવા કુરાનમાં કાઈ આદેશ હોય કે એવી કોઈ દઢ ધાર્મિક માન્યતા હોય તેવા કાઈ પુરાવા કોર્ટ સમક્ષ રજૂ થયા નથી. બલ્કે મુસલમાનના સમયમાં અને ખાસ કરીને અકબરે સંપૂર્ણ ગાવધખધી કરી હતી.
ગાય અને ઉપચાગી બળદ તથા પાડાની વધખધી વાજખી કરાવતાં કોર્ટે કહ્યુ તુ :
The cow and the working bullocks have on their patient back the whole structure of Indian Agriculture." અર્થાત્ ગાય અને બળદની ખાંધ ઉપર દેશની ખેતીવાડીને! બધા
આધાર છે.
.
સુપ્રીમ કૉટ ના આ ચુકાદા પછી કેટલાંક રાજ્યોએ સંપૂર્ણ ગોવધમ ધી તથા દુધાળી અને ઉપયોગી ભેંસ, ખળદ વગેરે જનાવરાની આંશિક વધખ ધીના. કાયદા કર્યા છે. કેટલાંક રાજ્યામાં સંપૂર્ણ નહિ પણ આંશિક ગાવધખધી થઈ છે. કેટલાંક રાજ્યેામાં બિલકુલ એવા કાયદો નથી. એક સુખદ આશ્રય - જનક હકીકત એ છે કે કાશ્મીરમાં આવા કાયદા વર્ષોથી છે.
આમ, ઉપયોગી પશુની તલ ન થાય એવા કાયદા વર્ષોથી છે. તમાં પ્રબંધ છે કે સરકારનિયુક્ત અધિકારી કાઈ પશુ – મુખ્યત્વે ખળદ – બિલકુલ ઉપયોગી નથી એવું સિટર્ફિટ ન આપે ત્યાં સુધી તેને વધ ન થાય. સરકાર આવે! અધિકારી નિયુક્ત કરે છે અને તલખાના ઉપર ત હાજર હોય છે. પણ કાયદાની ધ્રુવી વિડંબના થાય છે તેને અનુભવ ખકરી હૃદને દિવસે મારા મિત્ર શ્રી તુલસીદાસ જિંત્રામ ખીમજીને થયા અને તેમણે જે વર્ણન કર્યુ તથી મને કમકમાં આવ્યાં અને મારાં રુંવાડાં ઊભાં થઈ ગયાં.
દેવનાર કતલખાનામાં રાજનાં ૬૦૦૦ ઘેટાં-બકરાં ઉપરાંત અઠવાડિયે ૧૫૦૦ ખળદની તલ કરવાની છૂટ હેાય છે. પણ બકરી ઈંદના દિવસે ૪૦૦ બળદની કતલ કરવાની આ વર્ષે (૧૯૭૭-૭૮માં) છૂટ આપી હતી. હવે આટલા

Page #154

ગોવધબંધી, અહિંસા, ગાવશ–પ્રતિબંધક કાયદો
૧૪૫
બધા બળદને બરાબર તપાસી એ તદ્દન નિરુપયોગી છે એવું સર્ટિફિકેટ આપવું હોય તે આઠ દિવસ લાગે. સેંકડો કેસાઈએ બબ્બે ફૂટ લાંબા ધારદાર છરાઓ લઈ ઊભા હોય, માંસ લઈ જવા ૨૦૦-૨૫૦ મોટરે લઈ સેંકડો માણસો આવ્યા હોય, ત્યાં બિચારા અધિકારી શું કરે ? આંખો મીંચી સર્ટિફિકેટ કાઢી આપે. રૂ. ૧૧ – ભરી જેવું જોઈએ તેવું સર્ટિફિકેટ લઈ જાય. ધડાધડ કતલ " થાય. ચારે તરફ લોહીની છોળો ઊડે, માંસના લોચાના કોથળા ભરી ભરી મોટરમાં લઈ જવાય. આ કાયદાનો અમલ કેવી બેદરકારીથી થાય છે તે બતાવવા એક સર્વોદય કાર્યક્તએ રૂ. ૧૧/- ભરી સર્ટિફિકેટ લીધું. શ્રી તુલસીદાસભાઈનાં કપડાં લોહીથી ખરડાય અને આ દશ્ય જોઈ તેમને ચક્કર આવી ગયાં. સારા બળદેની કતલ થતી જોઈ તમને જીવ કળી ઊઠયો પણ શું કરે ? " આ બાબતમાં માત્ર કાનૂન કરવાથી ગોવધબંધી કે ગોસંક્ષણ થવાનું નથી. તેથી માત્ર ભૂમિકા તૈયાર થાય છે. લેકેની ફરજ છે કે આ બાબતમાં તેઓ પૂરે સહયોગ આપે. વિનોબાજીએ પણ આ વાત પર ભાર મૂક્યો છે.
એક એ ખોટે ખ્યાલ છે કે માંસાહાર બંધ થશે તો લેકે ભૂખે મરશે કારણ કે અનાજ પૂરતું નથી. માંસાહાર સંપૂર્ણ બંધ કરવાની વાત નથી.
માત્ર ગાય અને ગોવંશ પૂરતી વાત છે. એટલે આવી દલીલથી ભ્રમમાં પડવાની - જરૂર નથી. '
' - બીજે ખોટો ખ્યાલ એ છે કે ગાય દૂધ દેતી બંધ થાય કે વૃદ્ધ થાય પછી તેને નભાવવી આર્થિક રીતે નુકસાનકારક છે. માત્ર આર્થિક દષ્ટિ હોય તે દલીલોની. ભ્રમજાળમાં પડી જવાય. અલબત્ત તેને પણ સચોટ જવાબ છે. ધાર્મિક કે નૈતિક પ્રશ્નોને બાજુએ રાખીએ અને માત્ર આર્થિક દષ્ટિએ વિચારીએ તે પણ આ દલીલ સર્વથા પાયા વિનાની છે. પણ આધ્યાત્મિક અને નિતિક દષ્ટિને. પાયારૂપ ન બનાવીએ તે વિચારવમળમાં ગૂંચવાયા કરીએ. એ ખરું છે કે આ દષ્ટિએ બધી જીવહિંસા રોકવી જોઈએ. પણ બધી રોકી ન શકીએ માટે આટલું પણ ન કરવું એવી ભ્રમણામાં ન પડીએ.
- થોડા વખતથી એક નવું તૂત ઊભું થયું છે. પશ્ચિમનું અનુકરણ કરી, ગાયનું કૃત્રિમ ગર્ભાધાન કરવાને ચાળો ઊપડ્યો છે. તેથી દૂધનું ઉત્પાદન વધે છે એમ કહેવાય છે. પશ્ચિમમાંથી ત્યાંના સાંઢાનું વીર્ય મંગાવી, ગાયનું કૃત્રિમ ગર્ભાધાન કરવાનું શરૂ થયું છે અને કહેવાતા ગૌસેવકોએ આ શરૂઆત
ત.
અ. ૧૦
. .
.
.

Page #155

૧૪૬
તત્ત્વવિચાર અને અભિવંદના
કરી છે. આ રીતે દૂધનું ઉત્પાદન કાંઈક વધે છે પણ બીજ ભયંકર પરિણામે આવે છે. ગાય નિર્બળ થાય છે. તેનાં સંતાન નિર્બળ થાય છે. ગાય માત્ર દૂધ ઉત્પન્ન કરવાનું યંત્ર હોય તેમ તેના પ્રત્યે વર્તન થાય છે. કામવાસનાની તૃપ્તિ વિના સંતાનોત્પત્તિ કરવી તેનાં માનસિક, શારીરિક અને નૈતિક પરિણામો ભયંકર છે. વિનોબાજીએ આ વાતને સખત વિરોધ કર્યો છે. પશ્ચિમમાં ગાય પ્રત્યે માત્ર આર્થિક દષ્ટિ છે. (Cow is meant only for milk and meat.) માંસ અને દૂધ માટે જ ગાયને ઉપયોગ છે. ખેતીપ્રધાન ભારતમાં ગાયને ઉપયોગ અને ઉપરકારકતા પશ્ચિમ કરતાં તદન જુદાં છે તે વાત પ્રત્યે દુર્લક્ષ થાય છે. ત્યાં બળદની જરૂર નથી. આપણે ત્યાં દર વર્ષે લાખા બળદની જરૂર છે. આપણું અર્થતંત્ર બળદ ઉપર નિર્ભર છે. પશ્ચિમમાં ગાયને વાછડો જન્મ તા તુરત કતલખાને મોકલે છે; કૃત્રિમ ગર્ભાધાનથી થતા વાછડા અતિ નિર્બળ હોય છે. તેથી આપણે ત્યાં કૃત્રિમ ગર્ભાધાન કરતી વ્યક્તિએ, વાછડાને મારી નાખે છે અથવા મરવા દે છે. ગાય એક યંત્ર પકે સંતાન પેદા કરે અને સંતાન પ્રત્યે વાત્સલ્ય દાખવવાની કે તેને ઉછેર કરવાની તેને તક ન અપાય તે કેટલી મોટી ફરતા છે તેને થોડો વિચાર કરતાં પણ ધ્રુજી ઊઠીએ. પણ વિરોધ છતાં, આ પ્રયોગ કહેવાતા ગેસેવાઓ શરૂ કર્યો છે.
આ વિષયે એટલા માટે લખ્યું છે કે જેને જીવદયા પાછળ લાખો રૂપિયા ખર્ચે છે. પણ મોટે ભાગે તેને ધ્યેય થાય છે. કતલખાનેથી પશુ છોડાવવા એ જ પુણ્ય મનાય છે પછી તે પશુનું શું થાય છે તે કઈ જોતું નથી. પારાપળે મોટે ભાગે જેન અને વૈષ્ણવો ચલાવે છે. તે રેઢિયાળ રીતે ચાલે છે. તેમાં વ્યવસ્થા નથી, દીર્ધદષ્ટિ નથી. પ્રજાકીય ધોરણે પુરુષાર્થ કરવાની જરૂર છે. વિનોબાજીએ ગો-સદનો રચવાં, ગોબરમાંથી ગેસનું ઉત્પાદન કરી તેને ગામડેગામડે ઉપયોગ કરવો વગેરે યોજનાઓ ઘડી છે. જેને જીવદયા પાછળ લાખ રૂપિયા ખર્ચે છે, તેને આવી રચનાત્મક દિશામાં ઉપયોગ થાય તે જરૂરનું છે. જીવદયા કરવાની પરંપરાગત રીત બદલાવી આવો સદુપયોગ થાય તે દિશામાં પ્રયત્નો કરવા જોઈએ. અહિંસાપ્રેમીઓ પિતાને ધર્મ વિચાર અને કામે લાગે. - ગોવધબંધીના અનુસંધાનમાં સર્વ જીવ પ્રત્યે કરુણા અને અહિંસાને વિચાર કરીએ. ધાર્મિક દૃષ્ટિએ દલીલ કરવાની રહેતી જ નથી, આ જ ધર્મ છે, માનવતા છે. પણ આપણે પ્રમાદથી, સ્વાર્થથી, વિનાકારણ, ટાળી શકાય એવી હિંસા કરીએ છીએ તે તરફ આપણું લક્ષ નથી. આપણું બંધારણમાં ફેરફાર થાય છે તેમાં નાગરિકની મૂળભૂત ફરજને ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો

Page #156

ગોવધબંધી, અહિંસા, ગાવશ–પ્રતિબંધક કાયદો
છે. સ્વર્ણસિંધ સમિતિએ આઠ ફર બતાવી હતી. તેમાંની ઘણી ફેરવી નાખી છે. એક ફરજ પૂરી મૂકી છે. તે વાંચી ખૂબ આનંદ થયો. તે આ પ્રમાણે છેઃ
'It shall be the duty of every citizen of India to protect and improve the natural environment including the forests, lakes, rivers and wild life and to have a compassion for living creatures.'
ભારતના દરેક નાગરિકની ફરજ રહેશે કે વને, સરોવર, નદીઓ અને વન્યપ્રાણીઓ સહિત કુદરતી પ્રદેશની રક્ષા કરવી અને તેને સુધારવી તેમજ બધા જીવો પ્રત્યે કરુણ રાખવી.
પ્રદૂષણથી માણસને ઘણી હાનિ થાય છે, એટલું જ નહિ પણ પારાવાર હિંસા થાય છે. આવું પ્રદૂષણ રોકવું. એટલું જ નહિ પણ (સક્રિય રીતે) બધા જીવો પ્રત્યે કરુણ રાખવી. એ દરેક નાગરિકની મૂળભૂત ફરજ બને છે. તેને અમલ થાય તો આ ભારતવર્ષમાં અહિંસાને જયજયકાર થાય. સરકાર પણ અનેક પ્રકારે હિંસાનું કામ કરે છે. માંસની મોટા પાયા ઉપર નિકાસ થાય છે. દેડકાંઓનાં જીભ તથા પગ, પક્ષીઓ, ૫ અને અન્ય પ્રાણીઓની ચામડી વગેરેની નિકાસ થાય છે તે હવે બંધ થાય અને નાગરિકની મૂળભૂત ફરજસર્વ પ્રાણીઓ પ્રત્યે કરુણાને સરકાર પોતે અને આપણે સૌ અમલ કરી સુંદર દાખલો બેસાડીએ એવી પ્રાર્થના.
. [“ગોવધબંધી અને અહિંસા, “સર્વ પ્રાણ પ્રત્યે કરુણ” (એ બને વિશે તા. ૧૬-૯-૭૬ના “પ્રબુદ્ધ જીવનમાં પ્રકણ નેધ), “ગોવધબંધી અને ગેસંરક્ષણ” (તા. ૧૬-૯-૭૭ના “પ્રબુદ્ધ જીવન'માં લેખ) અને “ગો અને ગોવંશપ્રતિબંધ કાયદો ” (તા. ૧૬-૧૨-૭૮ના “પ્રબુદ્ધ જીવન માં પ્રકીર્ણ બેંધ) પરથી સંકલિત '

Page #157

૨૯
મૂળ અધિકાર (Fundamental Rights )
આપણા દેશના બંધારણના ભાગ ત્રીજામાં નાગરિકના મૂળ અધિકાર આપવામાં આવ્યા છે. તા. ર૭-ર-૧૭ને દિવસે સુપ્રીમ કોર્ટે એક ચુકાદો આ કે આ અધિકારો છીનવી લે અથવા ન્યૂન (take away or abridge) થાય એવો, બંધારણમાં કોઈ ફેરફાર કરવાની પાર્લામેન્ટને સત્તા નથી. પાર્લાએન્ટને આવી સત્તા છે તે સ્પષ્ટ કરવા, બંધારણની કલમ ૩૬૮માં ફેરફાર કરતા એક ખરડે ઈ. સ. ૧૯૬૯માં શ્રી નાથે પાઈએ લોકસભામાં રજૂ કર્યો હતો. - સામાન્યપણે લેકમાં એવો ખ્યાલ છે કે મૂળ અધિકારમાં ફેરફાર કરી શકાય નહિ. વિશેષ એ પણ ખ્યાલ છે કે સુપ્રીમ કટ ચુકાદો આપે તે છેવટને ગણા જઈએ અને પછી તે ચુકાદો રદ થાય એવો કે કાયદો પાર્લામેન્ટ કરવો ન જોઈએ. સુપ્રીમ કોર્ટના ચુકાદાને અવગણતો કોઈ કાયદો થાય તે લકે અન્ય ગણે છે. આ બધા અતિ અગત્યના પ્રશ્નો છે.
બંધારણમાં જે ફેરફાર કરવામાં આવ્યા છે તેને અનુક્રમે પહેલે, બીજે, ત્રીજે વગેરે સુધારા એમ કહેવામાં આવે છે. આવી રીતે આજ સુધી કુલ સત્તર સુધારાઓ થયા છે. તેમાં પહેલા, ચોથા, સાતમા, સોળમા તથા સત્તરમાં સુધારાથી મૂળ અધિકારોમાં ફેરફાર કરવામાં આવ્યા છે. પહેલું સુધારો થ ત્યારે જ, મૂળ અધિકાર છીનવી લે અથવા ન્યૂન કરે એવો ફેરફાર કરવાની પાર્લામેન્ટને સત્તા નથી એવી અરજી સુપ્રીમ કોર્ટને કરવામાં આવી હતી. આ પ્રશની પૂરી છણાવટ થઈ હતી અને સુપ્રીમ કોર્ટે તા. પ-૧૦-૫૧ને રોજ સર્વાનુમતે ચુકાદો આપ્યો હતો કે બંધારણમાં આ ફેરફાર કરવાની પાર્લામેન્ટને સત્તા છે. આ ચુકાદો આપનાર પાંચ ન્યાયાધીશ હતા : (૧) વડા ન્યાયમૂર્તિ હરિલાલ કણિયા, (ર) પતંજલિ શાસ્ત્રી, (૩) બી. કે. મુખરજી, (૪) એ. આર. દાસ અને (૫) ચંદ્રશેખર આયર. આમાંના કેટલાક પાછળથી એક પછી એક વડા ન્યાયમૂતિ થયા. આ કેસમાં અરજદાર શંકર પ્રસાદ હતા.

Page #158

મૂળ અધિકાર
૧૪૯
આ ચુકાદાને માન્ય રાખી, ત્યારપછી, સુપ્રીમ કોર્ટ, હાઈકોર્ટ અને બીજી કોર્ટમાં ઘણા ચુકાદા અપાયા છે. ત્યારપછી ૧૯૬૪માં સત્તરમા સુધારા થયા જેણે મૂળ અધિકારામાં કેટલાક ફેરફારો કર્યા. ફરીથી સુપ્રીમ કોર્ટને અરજી કરવામાં આવી કે આવા ફેરફાર કરવાની પાર્લામૅન્ટને સત્તા નથી. આ કેસમાં અરજદાર સજ્જનસિંહ હતા. આ અરજીમાં શંકરીપ્રસાદના "સના ચુકાદાને પડકારવામાં આવ્યા ન હતા. ખંતે પક્ષે સ્વીકાયું હતું કે ચુકાદા ખરાખર છે. પણ ખીજાં કારણેાથી સત્તરમા સુધારાને પડકારવામાં આવ્યા હતા. સુપ્રીમ કોર્ટે સર્વાનુમતે આ બીજા કારણેાતે માન્ય રાખ્યાં નહિ. પણ આ ટૅસમાં ચુકાદા આપ્યા તે પાંચ જજોએ શંકરીપ્રસાદના ચુકાદાને પણ ફરીથી તપાસ્યાજે જરૂરનું તંતુ –અને તમ કરતાં, ત્રણ જોગજેન્દ્રગડકર, વાંછુ અને રઘુવર દયાલે, શ કરીપ્રસાદના ચુકાદાનું પૂર્ણ સમ ન કર્યું; એ જજો, મુદ્દાલકર અને હિદાયતુલ્લાએ આ‘ ચુાદા વિશે શકા ઉડ્ડાવી; સત્તરમા સુધારા સુપ્રીમ કૉર્ટે આ કેસમાં સર્વાનુમતે માન્ય રાખ્યા.
૧૯૬૫માં ગાલકનાથ નામની વ્યક્તિએ સુપ્રીમ કોટ તે અરજી કરી ફરીથી મુદ્દા ઉઠાવ્યે કે સત્તરમા સુધારા કરવાની પાર્લામેન્ટને સત્તા ન હતી, શકરીપ્રસાદના કેસને ચુકાદા ખાટા છે અને સુપ્રીમ કોર્ટે ફરીથી તેની વિચારણા કરવી જોઈએ. સજ્જનસિંહના કેસમાં બે જજોએ શ કરીપ્રસાદના કૈસના ચુકાદા વિષે શંકા ઉઠાવી હતી તેના આધારે લઈ સુપ્રીમ કૉર્ટ તે ચુકાદાની ગેલકનાથના કેસમાં ફરી વિચારણા કરી. આ વખતના વડા ન્યાયમૂર્તિ જસ્ટીસ સુબ્બારાવ દઢપણે એવા મતના હતા, કે પાર્લામૅન્ટને આવી સત્તા હેવી ન જોઈએ. એટલે તેમણે ૧૧ જજોની ખેંચ રચી, શકરીપ્રસાદના ચુકાદાને ખદલાવવા તક લીધી. ખીજા કાઈ વડાન્યાયમૂર્તિ હાત તા કદાચ આવુ બન્યું ન હેત. આ વખતે જે ૧૧ જજોએ આ કેસ સાંભળ્યા, તેમાંથી ૬ જોએ શંકરીપ્રસાદ દેસના ચુકાદાને ખોટા ઠરાવ્યા. પાંચ જજોએ તેનું સમર્થન કર્યું'. એટલે એકની બહુમતીથી શ કરીપ્રસાદના કેસને ચુકાદો રદ થયા અને પાર્લામેન્ટને મૂળ અધિકાર છીનવી લેવાય અથવા ન્યૂન થાય એવા બંધારણમાં ફેરફાર કરવાની સત્તા નથી એમ એ વખતે સુપ્રીમ કોર્ટનો નિર્ણય થયી ગણાય.
આવી રીતે, ૧૬ વર્ષ પછી, સુપ્રીમ કૉર્ટ એકની બહુમતીર્થી, પેાતાને અભિપ્રાય બદલાવ્યા.
સંખ્યાની દૃષ્ટિએ જોઈએ તા શ'કરીપ્રસાદના કેસમાં પાંચ જજોએ સર્વાંનુમતે ચુકાદો આપ્યા, સજ્જનસિંહના કેસમાં ત્રણુ જજોએ તેનુ પૂર્ણ સમર્થન

Page #159

૧૫૦.
તત્ત્વવિચાર અને અભિનંદના
કર્યું, અને ગોલકનાથના કેસમાં પાંચ જજોએ તેનું સમર્થન કર્યું. એટલે ૧૩ જજોએ અભિપ્રાય આપ્યો કે પાર્લામેન્ટને આવી સત્તા છે અને ૮ જજોએ એ અભિપ્રાય આપ્યો કે સત્તા નથી. તેમાં સજજનસિંહના કેસમાં જે બે જજે હતા-વાંછુ અને હિદાયતુલા–તેઓ ગોલનાથના કેસમાં પણ હતા, તેમાંથી વાંછુએ શંકર પ્રસાદના કેસનું સમર્થન કરેલું તે અભિપ્રાય કાયમ રાખ્યા,
જ્યારે હિદાયતુલ્લાએ શંકા ઉઠાવેલી તે પાકી થઈ અને શંકર પ્રસાદના ચુકાદાથી વિરુદ્ધ મત આપે. એકંદરે આ પ્રશ્નની ચોક્કસપણે વિચારણું કરવાની જેને જરૂર પડી એવા ૧૯ જજેમાંથી ૧ર જજોએ પાર્લામેન્ટને સત્તા છે એ અભિપ્રાય આપ્યું, અને ૭ જજોએ સત્તા નથી એવો અભિપ્રાય આપ્યો. પણ ગલકનાથના કેસના ૧૧ જજેમાં ૬ જજેને એક અભિપ્રાય થયો – જેમાં હિદાયતુલા એક છે – એટલે બહુમતી અભિપ્રાય છેવટને ગણાય.'
પ્રશ્નના ગુણદોષને વિચાર કરતાં પહેલાં, આટલી વિગતથી મેં આ પ્રશ્નને ઈતિહાસ આપે છે, તે એ બતાવવા માટે કે આ પ્રશ્ન કેટલે અટપટ ઍઅને તેને વિશે કેટલે તીવ્ર મતભેદ હોઈ શકે છે. વળી સુપ્રીમ કોર્ટના ચુકાદાને આપણે જરૂર માન આપીએ; પણ સુપ્રીમ કોર્ટના જજેમાં જ તીવ્ર મતભેદ હોય ત્યારે આ ચુકાદે છેવટને અથવા અંતિમ સત્ય છે એમ માનવાને કારણ રહેતું નથી. દરેક જજે, પિતાને અભિપ્રાય આપતાં, સબળ કારણે આપ્યાં છે, જે હેવે પછી ટૂંકમાં બતાવીશ. આવા સંજોગોમાં, જે પાર્લામેન્ટ, બંધારણમાં ફેરફાર કરી, સ્પષ્ટ કરવા ઇરછે કે મૂળ અધિકારોમાં ફેરફાર કરવાની તેને સત્તા છે-જે સત્તા સુપ્રીમ કોર્ટે ૧૯૫૧માં માન્ય રાખી હતી–તા પાર્લામેન્ટ
ઈ ભારે અનર્થ કરી રહી છે અથવા સુપ્રીમ કોર્ટને મેટા અનાદર કરી રહી છે એમ કઈ સમજદાર વ્યક્તિ નહિ કહે. ન્યાયાલયોને જરૂરી અને પૂર્ણ આદર કરવો જોઈએ-ખાસ કરી સર્વોચ્ચ અદાલતને. નાગરિક હક્કોના એ ચોકીદાર છે અને રાજ્યના અન્યાયોથી પ્રજાને બચાવનાર છે. પણ તેની મર્યાદા પણ સમજી લેવી જોઈએ. પાર્લામેન્ટ અને ન્યાયાલયે પોતાની મર્યાદામાં સર્વોપરી છે. અંતે તો પ્રજાના ચુંટાયેલા પ્રતિનિધિઓની સંસ્થા જ રાજ્યની નીતિ ઘડી શકે છેતે યોગ્ય હોય કે અન્ય સંસ્થા પ્રત્યે તિરસ્કાર કેળવવાથી લોકશાહીને જ નુકસાન કરીશું.
હવે આ પ્રશ્નના ગુણદોષ ઉપર વિચાર કરીએ. તેમાં બે મુખ્ય મુદ્દા રમાયેલા છે :

Page #160

મૂળ અધિકાર
૧૫૧
(૧) બંધારણ મુજબ મૂળ અધિકારમાં કોઈ અધિકાર રદ કરવાની અથવા ન્યૂન કરવાની સત્તા પાર્લામેન્ટને છે કે નહિ ?
(૨) આવી સત્તા પાર્લામેન્ટને હોવી જરૂરની અથવા ઈષ્ટ છે કે નહિ ?
સુપ્રીમ કોર્ટ સમક્ષ પહેલો પ્રશ્ન જ હતા. કટે કાયદાને અર્થ કરવાને છે. તેની યોગ્યતા અથવા અયોગ્યતા, જરૂરિયાત અથવા બિનજરૂરિયાત આ પ્રશ્નો રાજકીય નીતિના છે, જે પ્રજાના ચુંટાયેલા પ્રતિનિધિઓ – જેમને કાયદા ધડવાની સત્તા છે – તેમણે નક્કી કરવાના છે.
Parliament represents the will of the people.
જે આટલી જ વાત છે તે આ બાબત આટલો બધો મતભેદ કેમ થયો ? આ પ્રશ્નને નિર્ણય બંધારણની બે કલમે ઉપર આધાર રાખે છે. કલમ ૩૬૮માં બંધારણમાં ફેરફાર, કેવી રીતે થઈ શકે તેની પ્રક્રિયા (procedure) બતાવી છે. સામાન્ય કાયદા સામાન્ય બહુમતીથી થઈ શકે. બંધારણમાં ફેરફાર કરતા કાયદા માટે, તેની અગત્ય જોતાં, વિશિષ્ટ બહુમતીની જરૂર રહે છે. વળી બંધારણના કેટલાક ભાગો એવા છે જે રાજ્યો અને કેન્દ્ર વચ્ચેના સંબંધને લગતા છે, તેમાં કોઈ ફેરફાર કરવો હોય તો રાજ્યોની સંમતિ મેળવવાની રહે છે. કલમ ૩૬૮ મુજબ બંધારણના કઈ પણ ભાગમાં – પછી તે મૂળ અધિકારોને લગતા હોય તો પણ – તેની પ્રક્રિયા મુજબ પાર્લામેન્ટ ફેરફાર કરી શકે છે. કલમ ૩૬૮માં એ કોઈ ઉલ્લેખ નથી કે બંધારણના કોઈ ભાગમાં પાર્લામેન્ટ ફેરફાર કરી ન શકે. તે પછી મુશ્કેલી ક્યાં ઊભી થઈ ?
• મૂળ અધિકારોને લગતા જે ભાગ છે તેની કલમ ૧૪ થી ૩૪ છે. તે ભાગની શરૂઆતમાં કલમ ૧૩ મી છે, જેમાં એમ જણાવ્યું છે કે આ ભાગમાં (મૂળ અધિકારોને લગતા ભાગમાં) જે અધિકાને ઉલ્લેખ છે તેમાંથી કોઈ અધિકાર છીની લેતા અથવા ન્યૂન કરતા (take away or abridge કરતે) કાયદો રાજ્ય (state)–જેમાં પાર્લામેન્ટનો પણ સમાવેશ થાય છે-કરી શકશે નહિ. અને એ કોઈ કાયદો કરશે તે જેટલે દરજે ઉલ્લંધન કરતા હોય તેટલે દરજે તે કાયદો રદ ગણાશે.
તે ટૂંકી મુદો એટલો જ છે કે જે કાયદાને આ કલમ ૧૩ માં ઉલ્લેખ છે. તે કહે કાયદો ? કાયદા બે પ્રકારના છે: એક સામાન્ય બહુમતી–by legislative process-થી થાય તે. આ કાયદે બંધારણની રૂએ, બંધારણ મુજબunder the constitution or in accordance with the

Page #161

તત્ત્વવિચાર અને અભિવદના
constitution કરેલ કાયદા છે. ખીજા પ્રકારના કાયદા ત ખધારણમાં જ ફેરફાર કરતા કાયદા-constitutional amendment. આવા પ્રકાર કાયદા પાર્લામૅન્ટ કરે ત્યારે માત્ર legislative process નથી, પણ constituent power-ખધારણ ઘડવાની અને તેમાં ફેરફાર કરવાની સત્તાને અમલ કરે છે. જે જજોએ પાર્લામૅન્ટને મૂળ અધિકારમાં ફેરફાર કરવાની સત્તા છે એમ ઠરાવ્યું તેમણે કલમ ૧૩ ના એવા અથ કર્યા કે તેમાં જે કાયદાના ઉલ્લેખ છે તે સામાન્ય કાયદો, બધારણમાં ફેરફાર કરતા કાયદો નિઉ, ગાલકનાથના સમાં જે છ જજોએ પાર્લામૅન્ટને આવી સત્તા નથી એમ કરાવ્યુ તેમણે એ અભિપ્રાય આપ્યા કે કલમ ૧૩ માં જણાવેલ કાયદામાં બંધારણમાં ફેરફાર કરતા કાયદાને પણ સમાવેશ થાય છે, માટે પાર્લામૅન્ટ એવા કાઇ કાયદા કરી. શકતી નથી.
૧૫૨
શકરીપ્રસાદના કેસમાં ૧૯૫૧ માં આ પ્રશ્નના પ્રથમ ચુકાદો સુપ્રીમ કોર્ટ આપ્યો તે તેમાંના બે ફકરાથી સ્પષ્ટ થશે:
The State ' includes parliament (article 12) and law” must include a constitutional amendment.
Although “law' must ordinarily include Constitutional law, there is a clear demarcation between ordinary law which is made in the exercise of legislative power and Constitutional law which is made in exercise of constituent power.
66
"We have here two Articles, each of which is widely phrased, but conflicts in its operation with the other. Harmonious Construction requires that one should be read as controlled and qualified by the other."
શંકરીપ્રસાદના કેસમાં પાંચ જજોએ સર્વાનુમત આ પ્રમાણે અથ કર્યાં. ગેાલકનાથ કેસના છ જો જેણે વિરુદ્ધ અભિપ્રાય આપ્યા તેમાંના નીચેના ફકરાઓથી મતભેદ સ્પષ્ટ થશે :
"An amendment of the constitution is made only by legislative process with ordinary majority or special majority as the case may be. Therefore, amendments

Page #162

મૂળ અધિકાર
૧૫૩
under article 368 or under other articles are made only by Parliament by following the legislative process adopted by it in making other law. In the premises, an amendment of the Constitution can be nothing but law ''.
"Our Constitution adopted a novel method in the sense that Parliament makes the amendment by legislative process subject to certain restrictions and that the Amendment so made being "law" is subject to Article 13 (2).”
જે પાંચ જજોએ શંકરીપ્રસાદના પ્રેસનું સમર્થન કર્યું તેમની વતી જસ્ટીસ વાંચ્છુએ કહ્યું :
"If we look at the quality and nature of what is done under articlc 368, we find that it is the exercise of Constituent power......and is very different from the exercise of ordinary legislative power... What emerges after the procedure under article 368 is gone through is not ordinary legislation but an amendment of the Constitution which becomes a part of the fundamental law itself.”
ગેાલકનાથના કેસમાં આપણા આખા બંધારણની ખૂબ ઝીણવટપૂર્વક અને વિસ્તારથી છણાવટ થઈ છે, ખીજા દેશનાં બધારણાના ઉલ્લેખા થયા છે, અને વિદ્વત્તાપૂર્ણ અને સબળ દલીલા સહિતના ચુકાદા બંને પક્ષે અપાયા છે. સામાન્ય જનને આશ્ચય થાય કે કાયદાના અર્થ કરવામાં વળી આટલે અધા તીવ્ર મતભેદ ાં ?
હકીકતમાં, કાયદાના અમલ કરવામાં અનેક મુશ્કેલીઓ ઊભી થાય છે. તેની ભાષા ખરાખર ન હેાય, એ ભાષામાં ભાવ ખરાખર આવ્યા ન હોય, એકથી વિશેષ અર્થ સ ંભવિત હેાય. આ તા સામાન્ય મુશ્કેલી થઈ. વિશેષમાં, બધી બાબતાના પ્રબંધ કાયદામાં થઈ શકતા નથી.
પલટાતા સંજોગા પ્રમાણે તેનેા અર્થ કરવા પડે છે. ખાસ કરી, ખંધારણીય પ્રશ્નો હૈાય ત્યાં આવી મુશ્કેલીઓ વિશેષ રહે છે. દાખલા તરીકે,

Page #163

૧૫૪
તત્ત્વવિચાર અને અભિવ’દના
અંધારણની કલમ ૧૯ મુજબ દરેક નાગરિકને વેપાર અથવા ધંધા કરવાનો મૂળ અધિકાર છે. પણ એ જ લમમાં આ મૂળ અધિકાર ઉપર, સમાજહિતમાં વ્યાજબી અંકુશ મૂકવાની રાજ્યને સત્તા છે. કંપની લ!માં આવા અંકુશો છે. દાણચારી ખૂબ થતા હાય તા વેપાર ઉપર અંકુશ મુકાય. એવી જ રીતે બીન્દ્ર – વાણીસ્વાતંત્ર્ય, સભા ભરવી – વગેરે અધિકારો વિશે પણ હવે વ્યાજખી અંકુશા અને કહેવા ? પાર્લામૅન્ટને વ્યાજખી લાગે, કાટને વ્યાજખી ન લાગે. legal અને judiciary વચ્ચે સંઘર્ષનું મૂળ આમાં રહ્યું છે. કાયદાના અર્થ કરવામાં માત્ર શબ્દોના અર્થ થતા નથી. જજ પણ છેવટે એક ચાક્કસ અભિપ્રાય ધરાવતી વ્યક્તિ છે. અલબત્ત, પોતાના અભિપ્રાયાને કાયદાનો અર્થ કરતી વખતે વચ્ચે લાવવા ન જોઈએ. આ કહેવુ સહેલું છે. સુપ્રીમ કૉર્ટે જ એક કેસમાં કહ્યું છેઃ
'In evaluating such elusive factors (like reasonable restriction) and forming their own conclusion of what is reasonable, in all the circumstances of a given case it is inevitable that the social philosophy and the scale of values of the judges participating in the decision should play an important part and the limit to their interference with legislative judgement in such cases can only be dictated by their sense of responsibility and self-restraint and the sobering reflection that the constitution is meant, not only for people of their way of thinking but for all and that the majority of the elected representatives of the people in authorising the imposition of the restrictions, considered them to be reasonable."
જે છ જજોએ પાર્લામેન્ટને આવી સત્તા નથી એવુ કરાવ્યુ. તેમણે મૂળ અધિકારા શા છે, તેનુ સ્વરૂપ, તેમાં ફેરફાર કેમ ન થઈ શકે, તેમ કરવા દેવાય તા કેવું અનિષ્ટ થાય વગેરે પ્રશ્નોની લખાણથી ચર્ચા કરી છે: જે પાંચ જજોએ પાર્લામૅન્ટને આવી સત્તા છે એમ ઠરાવ્યું તેમણે આ બધાને સખળ જવાબ આપ્યા છે. શકરીપ્રસાદના કેસમાં આવી ચર્ચા થઈ નથી. એ સના

Page #164

મૂળ અધિકાર
૧૫૫ જજોએ legal interpretction મુખ્ય ધ્યેય રાખ્યું. મેં ઉપર જણાવ્યું તેમ બીજો પ્રશ્ન પાર્લામેન્ટને સત્તા હોવી જોઈએ કે નહિ તે રાજનીતિને છે, પાર્લામેન્ટને અધિકાર છે, કેટને નહિ. પણ જ્યાં એકથી વિશેષ અર્થ થઈ શકે અથવા કરી શકાય, ત્યાં અજાણપણે પણ પોતાને અભિપ્રાય જજના નિર્ણયમાં અગત્યનો ભાગ ભજવે તેવું બને છે. આવી સત્તા હાવી ન જોઈએ માટે નથી એવા નિર્ણય ઉપર આવી જવાય. આમ કરવા જતાં, જજે કાયદાના અર્થ કરે છે એટલું જ નહિ પણ નવો કાયદો કરે છે જે તેમના અધિકારમાં નથી. ગોલકનાથના કેસની સમીક્ષા કરતાં, મહારાષ્ટ્ર રાજ્યના એડવોકેટ જનરલ સીરવાઈએ કટાક્ષમાં કહ્યું છે :
“But apparently, modern theories of judicial function in a dynamic society confers on the highest court of the country and on that court alone, a power to make laws for the country, including an amendment of its constitution, a power denied to Parliament...... It is submitted that such claim made for the judicial function has no place in our Constitution." : એક અમેરિકન જજે કહ્યું છે તેમ
". It is an exercise of the powers of a super legislature, not the performance of the Constitutional function of judicial review." . ગોલકનાથના કેસમાં જસ્ટીસ બચાવતે કહ્યું :
“Such a naked power of amendment of the Constitution is not given to the judges."
- હવે પાર્લામેન્ટને આવી સત્તા લેવી જરૂરની અથવા ઇષ્ટ છે કે નહિ તે વિચારીએ. આ પ્રશ્ન સમજવા મૂળ અધિકારોનું સ્વરૂપ સમજવું પડશે. આ અધિકારો આ પ્રકારના છે: (૧) સમાનતા–Right to Equality, (૨) સ્વાતંત્ર્ય-Right to Freedom, (૩) શેષણવિરોધી અધિકાર-Right against Exploitation, (%) 47°291434-Right to Freedom of Religion, (૫) સાંસ્કૃતિક અને શૈક્ષણિક અધિકાર-Cultural and

Page #165

૧૫૬
તત્ત્વવિચાર અને અભિવંદના
Educational Rights, (f) febdal Gó-Right to Property, (૭) અદાલતી સંરક્ષણ અધિકાર-Right to Constitutional Remedics. આમાંના કેટલાક કે માનવીના મૂળભૂત અધિકારો-Human Rights-છે જે કંઈ પણ લોકશાહી રાજ્યતંત્રમાં દરેક માનવીને લેવા જોઈએ. વ્યક્તિના આ
અધિકારીને સમાજહિતમાં ઘણી મર્યાદાઓ છે પણ એવી મર્યાદાઓ મૂકવાની રાજ્યની સત્તાને પણ મર્યાદા છે. આમાંના કેટલાક હકો ભારતની પરિસ્થિતિ અંગેના ખાસ છે. દા. ત., અસ્પૃશ્યતાનાબૂદી–સમાનતાના હકનું અંગ છે. આપણા દેશ બહુભાષી, બહુજાતીય, બહુધર્મો-multilingual, multi-racial, multi-religious છે. વળી ઘણી પછાત ધમે છે. આવી લઘુમતીઓના સાંસ્કૃતિક, શિક્ષણિક અને ધાર્મિક હકકોના રક્ષણ માટે અને તેમનું શોષણ ન થાય તે માટે કેટલાક અધિકારીને મૂળભૂત ગણ્યા છે.
આપણા બંધારણની એક વિશેષતા છે. તેમાં મૂળભૂત અધિકારો આપ્યા છે, એટલું જ નહિ પણ રાજનીતિના માર્ગદર્શક સિદ્ધાંતા-Directive Principies of State Policy-પણ આપ્યા છે. રાજ્યની ફરજો–રાજ શું કરવાનું છે તે પણ બતાવ્યું છે. બંધારણના ઉદ્દેશ મુજબ દેશના બધા નાગરિકે માટે સામાજિક, આર્થિક અને રાજનૈતિક ન્યાય, સ્વતંત્રતા, સમાનતા અને બંધુત્વ-Justice, Liberty, Equality and Fraternity-સિદ્ધ કરવાના છે. આ સિદ્ધિ માટે ઘણું કરવાનું રહે છે. સ્થાપિત હિતા, આ આદર્શની સિદ્ધિમાં અવરોધી હોય તો તેમને નાબૂદ કરવા પડે. બંધારણના ચોથા ભાગમાં રાજ્યની આ ફરજેનો ઉલ્લેખ છે. બંધારણની કલમ ૩૭માં કહ્યું છે કે આ સિદ્ધાંત પણ fundamental in the governance of the country and it shall be the duty of the state to apply these principles in making laws. આ સિદ્ધાંત મુજબ, દાખલા તરીકે, રાજ્ય પોતાને નીતિ એવી રાખવી કે સમાજની ભૌતિક સાધનસંપત્તિની માલિકી અને અંકુશ સાર્વજનિક હિત માટે હોય અને ઇજારાશાહી પેદા ન થાય; આર્થિક જરૂરિ. યાતના કારણે, તાની ઉંમર કે શક્તિને અયોગ્ય કામે નાગરિકે કરવા ન પડે અને તેમની તાકાત અને તંદુરસ્તીને ભાગ ન લેવાય. કામ કરવાના, શિક્ષણ પ્રાપ્ત કરવાના, બેકારી, વૃદ્ધાવસ્થા કે અશક્તિ જેવા સંકટકાળે સરકારી મદદ મેળવવાના હક નાગરિકને રહે. દ વર્ષની વય સુધીનાં બાળકો માટે ફરજિયાત અને મફત શિક્ષણની જોગવાઈ કરવી, દલિત વર્ગોની રક્ષા કરવી, ખેતીવાડીપશુપાલન-ગૃહઉદ્યોગોને અદ્યતન ઢબે વિકસાવવા, આવી ઘણી ફરજે રાજ્ય ઉપર

Page #166

મૂળ અધિકાર
૧૫૭
બંધારણમાં નેખવામાં આવી છે. કલ્યાણ રાજ્યને આદર્શ હોય તે રાજ્યની આ ફરજો મૂળભૂત અને પાયાની તથા સર્વોપરી છે.
પણ મૂળભૂત હકકો અને રાજ્યનીતિને નિદેશક સિદ્ધાંતોમાં એક માટે ફરક છે. મૂળભૂત હકોને અમલ કોર્ટ મારફત કરાવી શકાય. નિર્દેશક સિદ્ધાંતને અમલ કટ મારફત ન થઈ શકે. કારણ સ્પષ્ટ છે. મૂળભૂત હકમાં રાજ્ય શું ન કરવું તેને પ્રબંધ છે. નિર્દેશક સિદ્ધાંતોમાં રાજ્યોએ શું કરવું એને પ્રબંધ છે. Fundamental rights represent the limits of state action; Directive principles of siate policy are the obligations and the duties of ihe government as a good and social government. રાયે શું ન કરવું તે માટે કેટ હુકમ કરી અમલ કરાવી શકે છે, પણ શું કરવું તે કૅટ નકકી પણ ન કરી શકે અને અમલ પણ કરાવી ન શકે. છતાં રાજ્ય માટે તે રાજ્યનીતિના નિર્દેશક સિદ્ધાતિ એટલા જ, કદાચ વિશેષ, અગત્યના છે. બે વચ્ચે વિરોધ થાય તે શું કરવું ? દા. ત., મૂળભૂત હકમાં મિલકતને હક છે. એટલે કે દરેક નાગરિકને મિલકત મેળવવાને અને ધરાવવાને અધિકાર છે, અને વળતર આપ્યા વિના રાજ્ય કોઈની મિલકત લઈ શક્યું નથી. પણ સંપત્તિની માલિકી અને અ કુશ સાર્વજનિક હિત માટે થાય અને ઇજારાશાહી ન થાય એ રાજ્યનીતિને સિદ્ધાંત છે. કેટ મૂળભૂત હકને અમલ કરે; રાજ્યને સામાજિક હિતના સિદ્ધાંતને અમલ કરવો છે અને મૂળભૂત હકને કટ કરેલ અર્થ મુજબ, સિદ્ધાંતને અમલ ન થાય તે મૂળભૂત હકમાં ફેરફાર કરવો જ રહ્યો. કૅટે એમ કહ્યું છે કે બનતાં સુધી harmonious interpretation કરવું. પણ એમ બન્યું નથી અને તેથી મૂળભૂત હકોમાં ફેરફાર કરવાની ફરજ પડી છે. તે હવે પછી જરા વિગતથી વિચારીએ. | મૂળભૂત હક ન્યૂન કરવાને પાર્લામેન્ટને અધિકાર નથી એવું જે જજોએ કહ્યું છે તેમણે મૂળભૂત હકોને ભાવનાત્મક સ્વરૂપ આપવા કેટલાંક વિશેષ લગાડયાં : Transcendental, Natural, Immutable, Sacro-sanct, Inalienable and inviolable. જાણે આ કઈ ઈશ્વરદત્ત અધિકારો હોય જેમાં માનવીએ માથું મારવું એ ગુનો છે. અલબત્ત, કેટલાક અધિકારી એવા છે કે જે દરેક માનવીને હવા જ જોઈએ અને રાજ્ય તે છીનવી ન શકે. દા. ત., વાણીસ્વાતંત્રય, સમાનતા, ધર્મસ્વાતંત્ર્ય વગેરે. પણ આ હક કેણ છીનવી લેવાનું છે? કોઈ પણ પાર્લામેન્ટ એ કરવાનો પ્રયત્ન કરશે તો ઊખડી જશે. ૨૦ : વર્ષમાં એવું કાંઈ થયું છે ? પણ આ વિષે વધુ વિગત આપવી જરૂરી લાગે છે.

Page #167

૧૫૮
તત્ત્વવિચાર અને અભિવંદના પાર્લામેન્ટને મૂળભૂત હક ન કરવાનો અધિકાર નથી એવું જે જજોએ કહ્યું તેમની સમક્ષ બે મોટી મુશ્કેલીઓ આવીને ઊભી રહી. એક, એ કે ૧૯૫૧થી મૂળભૂત હકેમાં કેટલાક મહત્ત્વના ફેરફાર થયા છે, ખાસ કરી મિલક્તના હકમાં જેને આધારે દેશમાં, ચીફ જસ્ટીસ મુબારાવને શબ્દોમાં કહીએ તો મોટે Agrarian Revolution થઈ ગયે. જમીનદારીઓ નાબૂદ થઈ અને લાખ એકર જમીનની હેરફેર થઈ. જે આ ફેરફાર કરવાને પાર્લામેન્ટને ડુંક ન હતા તા.૧૯૫૧થી કરેલ ફેરફારો બધા ગેરબંધારણીય ગણાવા જોઈએ અને તેને આધારે જમીનદારીઓ નાબૂદ થઈ છે તે પાછી લાવવી જોઈએ. આ નિર્ણય કોર્ટ માટે પણ અશકય હતા. એવું કાંઈ કરવાના પ્રયત્ન કરે તો મોટો બળવો થાય. એટલે બહુમતી ચુકાદો આપ્યો તે છ જજોએ એક નવો માર્ગ શો. .
આ નવો માર્ગ prospective overruling એટલે કે આજ સુધી. પાર્લામેન્ટ જે કર્યું તે ગેરબંધારણીય હતું છતાં બંધારણીય ગણવું અને હવે પછી પાર્લામેન્ટને તેમ કરવાને અધિકાર નથી એમ જાહેર કરવું. આ અમેરિકન doctrine છે. આપણા બંધારણને અનુકૂળ નથી, છતાં તેને લગાડી દીધું. ચીફ જસ્ટીસ મુબારાવે કહ્યું: “As this Court for the first time has been called upon to apply the doctrine evolved in a different country under different circumstances, we would like to more varily.” આ નવા સિદ્ધાંત વિષે જસ્ટીસ વાંછુએ કહ્યું:
“We must say we are not prepared to accept the doctrine of prospective overruling.” .
જસ્ટીસ બચાવતે કહ્યું :
" If they ( amendments of fundamental rights by Parliament ) are void, they do not legally exist from their very inception. They cannot be valid from 1951 to 1967 and invalid thereafter.”
પણ ચીફ જસ્ટીસ મુબારાવના અભિપ્રાય મુજબ તે આ સુધારાઓ ૧૯૬૭ પછી પણ ગેરકાયદેસર નથી. તેને તે કાયમ માટે કાયદેસર ઠરાવ્યા. જે સત્તરમાં સુધારાને તેમણે ગેરકાયદેસર ગણ્યો અને જેને માટે ગલકનાથે અરજી કરી હતી તે સુધારો કરવાને પાર્લામેન્ટને અધિકાર નથી એમ કહી તે સુધારા કાયમ માટે સ્વીકાર્યો અને ગલકનાથની અરજી કાઢી નાખી. છ

Page #168

મૂળ અધિકાર
૧૫૯
જજોનો ચુકાદો કાયદામાં જેને obiter કહે છે, બિનજરૂરી અભિપ્રાય તે રચો.
આ નવા અમેરિકન Doctrineને બદલે આપણે ત્યાં બીજે સિદ્ધાંત છેઃ Stare Decisis. એક ચુકાદ લાંબે વખત સ્વીકારાય હેય અને તેને પરિણામે બીજા ઘણા કાયદાઓ અને આર્થિક વ્યવહાર થયા હોય તો લાંબા સમય પછી તે ચુકાદો બરાબર ન હતા એમ લાગે તો પણ, તેને રદ કરવાથી અનેક અનર્થો પેદા થાય તો તેને કાયમ રાખવો. Let the decision stand. આ સંબંધે જસ્ટીસ વાંછુએ કહ્યું :
- The is ile fittest possible case in which the principle of Stare Decisis should be applied.”
"We would be very reluctant to over-rule the unanimous decision in Sankari Prasad's case or any other unanimous decision by the slender majority of one in a larger Bench constituted for the purpose.”
છ જ સમક્ષ બીજી પણ મેટી મુશ્કેલી હતી. મૂળભૂત અધિકાર immutable છે એમ કરાવવું અધરું હતું. ચીફ જસ્ટીસ સુબારાવે જ જણાવ્યું : .
“An.unamendable constitution is the worst tyranny of time or rather the very tyranny of time.”
"... It is impossiple to conceive of an unamendable Constitution as anything but a contradiction in terms."
જસ્ટીસ હિદાયતુલ્લાએ કહ્યું કે રાજ્યને (the state જેમાં પાર્લામેન્ટ આવી જાય) હંમેશાં બંધારણમાં ફેરફાર કરવાનો અધિકાર છે જ. તે પછી અહીં કેમ નથી ? કારણ કે, તેમના કહેવા મુજબ, બંધારણ ઘડતી વખતે રાયે સ્વેચ્છાએ આ અધિકાર જતા ર્યો છે. તો હવે શું કરવું ? તેમની સૂચના મુજબ બીજી Constituent Assembly બોલાવવી જોઈએ. કોણ બોલાવે ? પાર્લામેન્ટ જ.
“The State must reproduce the power which it has chosen to put under restraint, Parliament must amend

Page #169

૧૬૦
તત્ત્વવિચાર અને અભિનંદના
article 368 to convoke another constituent assembly; · that assembly may be able to abridge or take away fundamental Rights, if desired."
આ દલીલને જવાબ આપતાં એડવોકેટ જનરલ સીરવાઈ કહે છે :
“On principle, it is difficult to understand how, if a freely elected Parliament cannot be trusted to amend Part III as provided by Article 368, another body, set up by the same parliament, can aquire higher Authority, Therefore, a Constituent Assembly is either legally impossible or wholly unnecessary.” :
છ જજોએ આ ચુકાદો કેમ આપ્યાં ?
એક તે એમ કહેવાય કે તેમણે બંધારણનો સાચો અર્થ કર્યો છે પણ ૧૩ જજોએ બીજો અભિપ્રાય આપ્યો છે અને માત્ર બંધારણને અર્થ જ કરવો હતા તો બીજી બધી ચર્ચા અસ્થાને હતી. પણ એમને એમ પણ હતું કે આવી સત્તા પાર્લામેન્ટને હેાય તે ગ્ય નથી. કેમ ? ચીફ જસ્ટીસ સુબારાવે કહ્યું છે :
“Such a restrictive power gives stability to the Country and prevents it from passing under a totaliterian or dictatorial regime."
“Should we hold that...Parliament had power to take away fundamental rights, a time might come when we would gradully and imperceptibly pass under a totalitarian rule.”
જસ્ટીસ હિદાયતુલ્લાએ કહ્યું છે :
“ The apprehnsion is that democracy may be lost if there is no liberty based on law and law based on equality. The protection of the Fundamental Rights is necessary so that we may not walk in fear of democracy itself."

Page #170

મૂળ અધિકાર
૧૧
ઍટલે લેાકશાહીના રક્ષણ માટે પાર્લામૅન્ટને આવી સત્તા હેવી ન જોઈએ એમ તેમણે માન્યું.
પ્રજાના ચૂંટાયેલ પ્રતિનિધિઓને અવિશ્વાસ કરવા એ જો લેાકશાહીક હાય તા કાં સુધી એવી લેાકશાહી ટકવાની ? છેવટ મૂળભૂત અધિકાર બંધારણમાં કાણે મૂકા છે પ્રજાના ચૂંટાયેલ પ્રતિનિધિએ કે કૉટ ? અને જો પાર્લામૅન્ટ ઉપર આવા અંકુશ મૂકવામાં આવે અને પાર્લામૅન્ટને જરૂર લાગે તેવા ફેરફાર કરી ન શકે તા તેને! શા વિકલ્પ રહ્યો ? મળવા કરવે અથવા બંધારણને ફગાવી દેવું. આવા સંજોગા ઉત્પન્ન કરવાથી લેાકશાહી ટકશે ? જસ્ટીસ વાંચ્છુએ આ દલીલને “Argument of Fear ” કહ્યો. તેમણે કહ્યું છે :
Making our constitution rigid will not stop the frightfulness which is conjured up before us... an interpretation which makes our constitution rigid...will make a violent revolution followed by frightfulness... a nearer possibility than an interpretation which will make it flexible..
The power of amendment... is a safety valve which to a large extent provides for stable growth and makes violent revolution more or less unnecessary.
.Even if it (Parliament) abuses the power of constitutional amendment, the check... is not in courts, but in the people who elect members of the Parliament."
છ જજોએ જે ભય બતાવ્યા એવા ભય રાખવાનું કાઈ કારણ છે ? મૂળભૂત અધિકારામાં ફેરફાર કરતાં જે સુધારા ૧૬ વર્ષના ગાળામાં પાર્લામૅન્ટે કર્યા છે – પહેલા, ચાથા, સે:ળમા અને સત્તરમા સુધારા – તેમાં મિલકતના હકને લગતી ૩૧મીકલમના ફેરફાર બાદ કરીએ, તે! મૂળભૂત હક્કના બાકીના બધા સુધારા જસ્ટીસ હિંદાયતુલ્લાના મત મુજબ પણ બંધારણ મુજબ કાયદેસર છે. એટલે કાઈ મૂળભૂત હક – મિલકતને લગતા હક સિવાય – પાર્લામૅન્ટ છે
ત. અ. ૧૧

Page #171

૧૬૨
તત્ત્વવિચાર અને અભિનંદના કર્યો નથી કે રદ કર્યો નથી. આ બધા સુધારા ખૂબ વિગતથી તપાસયા પછી જસ્ટીસ હિદાયતુલ્લાએ કહ્યું :
“In the result, none of the amendments in the Articles in parts other than that dealing with Right to property is outside the amending process, because article 13 (2) is in no manner breached.” . .:
તે પ્રજાના જે પ્રતિનિધિઓએ મૂળભૂત હકે બંધારણમાં મૂક્યા, જેમણે ૧૬ વર્ષમાં મિલક્તના હક સિવાય બીજા કોઈ હકને આંચ આવે એવો ફેરફાર કર્યો નથી તેમને અવિશ્વાસ કરી, આવી સત્તા પાર્લામેન્ટને હશે તે લોકશાહી ખતરામાં છે એમ કહેવું વ્યાજબી છે ? ' '
હવે મિલક્તને લગતા હકમાં પાર્લામેન્ટ શા માટે ફેરફાર કરવા પડ્યા ? પહેલાં તે મિલકતને લગતા મૂળભૂત હક હોઈ શકે ? જસ્ટીસ હિદાયતુલ્લાએ
“Our constitution accepted the theory that Right of Property is a fundamental right. In my opinion, it was an error to place it in that category... of all the fundamental rights it is the weakest.”
મિલક્તને હક કે કુદરતી હક નથી. It is not a natural right. બકે, સાચો સિદ્ધાંત, સબ ભૂમિ ગોપાલકી, છે. બંધારણ ઘડાતું હતું ત્યારે હું વિધાનસભાના સભ્ય હતા. આ વિષય ઉપર ખૂબ ચર્ચા થયેલ. છેવટે એક compromise formula તરીકે કલમ ૩૧મી મુકાઈ. જવાહરલાલ નહેરુને ભય હતો કે આ કલમ કેંગ્રેસને તેની નીતિને પૂરો અમલ કરતાં કદાચ - રાધક થાય. પણ એમ વિશ્વાસ હતો કે કેર્ટ આ કલમને એવો અર્થ નહીં કરે કે જમીનદારીનાબુદી વગેરે કાર્યક્રમને ખલેલ પહોંચે. પણ દુર્ભાગ્યે એમ જ બન્યું. જસ્ટીસ હિદાયતુલ્લાએ કહ્યું છે:
“All would have been well if the Courts had constructed aricle 31 differently.”
જમીનદારીનાબૂદીના કાયદાને પડકારતી અરજીઓ કેટમાં થઈ ત્યારે કોર્ટ એવો અર્થ કર્યો કે કલમ ૩૧ માં મિલક્તના હકને જે રક્ષણ આપ્યું

Page #172

મૂળ અધિકાર
૧૬૩
છે તે જોતાં આ કાયદાએ ગેરબંધારણીય છે. એટલે કલમ ૩૧માં ફેરફાર કરી એ હક ન્યૂત કરવા સિવાય પાર્લામૅન્ટને કાઈ મા ન હતા – સિવાય કે જમીનદારીનાબૂદીને બધા કાર્યક્રમ જતા કરે. તેથી પ્રથમ સુધારા-First Amendment થયા. આવા સુધારા કરવાની પાર્લામૅન્ટને સત્તા નથી એવી અરજી સુપ્રિમ કોર્ટમાં થઈ અને સદ્ભાગ્યે શંકરીપ્રસાદના કેસમાં પાંચે જજોએ સર્વાનુમતે ઠરાવ્યું કે આવી સત્તા છે. છ જજોએ અત્યારે જે અથ કર્યા છે તે ત્યારે કરવામાં આવ્યા હાત તા શું થાત તો કલ્પવુ મુશ્કેલ છે. ત્યારપછી જમીનદારી અને જમીનવિતરણ અંગે Land legislationના ઘણા કાયદાઓ દરેક રાજ્યે કર્યાં. તેને પડકારતી અસ્જી થઈ. ફરીથી કલમ ૩૭૧માં સુધારા કર્યા અને સદ્ભાગ્યે સજ્જનસિંહના સમાં ફરીથી સુપ્રિમ કૉર્ટે આ સુધારાઓ મંજૂર રાખ્યા. પહેલા અને ચોથા સુધારા થયા ત્યારે પણ હું લેાકસભાના સભ્ય હતા અને ખૂબ ચર્ચા પછી એ સુધારા થયા હતા. હવે આપણને કહેવામાં આવે છે કે આ બધા સુધારા ૧૯૫૧ થી થયા તે ગેરકાયદેસર હતા. પણ તે કાયદા રદ કરવાની તા સુપ્રિમ કૉટની પણ હિ ંમત નથી. પણ હવે પછી કાયમને માટે એવી સત્તા નથી એવુ જાહેર કર્યું
આ બધી ભાંજગડ મિલકતને લગતા મૂળભૂત હકમાં કરેલ સુધારા અંગે જ છે.અને જે હક વિશે જસ્ટીસ હિદાયતુલ્લા એમ કહે છે કે ખધારણમાં એને સ્થાન જ મળવું નહતું જોઈતું તેના જ રક્ષણ માટે જાણે આ બધા વિવાદ છે. વાણીસ્વાત ંત્ર્ય,. ધર્મસ્વાતંત્ર્ય, સમાનતા, અસ્પૃશ્યતાનાદી, સાંસ્કૃતિક અને શૈક્ષણિક અધિકારી, આ બધા કાણુ છીનવી લેવાનું છે ? ૨૪ વર્ષીમાં આટલી માટી બહુમતી હતી તા પણ ન કર્યું... તા કોઈ પક્ષ હવે કરી શકવાના છે ?
મૂળભૂત અધિકારે ન્યૂન કરવાની સત્તા પાર્લામૅન્ટને શા માટે હેવી જોઈએ તેના ખીન્ને દાખલે આપુ. ધાર્મિક માન્યતાઓને મૂળભૂત હક તરીકે રક્ષણ આપ્યું છે. મુંબઈ રાજ્યમાં એક કાયદા થયા હતા કે કાઈને જ્ઞાતિ બહાર મુકાય નહિ. વડા મુલ્લાજી સાહેબે કહ્યુ કે જ્ઞાતિ બહાર મૂકવાનેા તમને અધિકાર ધાર્મિક હક છે તેથી આ કાર્ય તમને બંધનકર્તા નથી. સુપ્રિમ કાંટે વડા મુલ્લાજીની તરફેણમાં ચુકાદા આપ્યા છે. અત્યારે તા આ પડયુ છે પણ ધાર્મિ ક માન્યતાઓના હકના રક્ષણને આવા જ અર્થ કરવામાં આવે ત તે હર્કને લગતી કલમમાં ફેરફાર કરવા પણ પડે. સુપ્રિમ કોર્ટ કરેલ અથ

Page #173

૧૬૪
તત્વવિચાર અને અભિનંદના
હંમેશ સાચા જ હોય છે એમ નથી અથવા તો કાયદાની ભાષા અધૂરી કે. અસ્પષ્ટ હોય, તે શું ફેરફાર ન કરવો ?
પાર્લામેન્ટને આવી સત્તા હશે તે ભારે અનર્થ થશે એમ માની લઈ ગેલેકનાથના કેસમાં બહુમતી જજમેન્ટમાં બંધારણને ખોટો અર્થ થે, તે કારણે પરસ્પરવિરોધી એવું જજમેન્ટ લખાયું અને એક નાજુક પરિસ્થિતિ ઊભી થઈ. એડવોકેટ જનરલ સરવાઈએ સાચું કહ્યું છે .'
" It is submitted that the majority Judgement is clearly wrong, is productive of the greatest public mischief and should be over-ruled at the earliest opportunity.”
નાથપાઈનું બિલ કાંઈ નવું કરતું નથી. માત્ર પૂર્વવત સ્થિતિનું સ્પષ્ટીકરણ કરે છે અને પાર્લામેન્ટની સત્તાનું પુનરુચ્ચારણ કરે છે. નાથપાઈના બિલમાં જોઇન્ટ સિલેક્ટ કમિટીએ ફેરફાર કર્યા છે તે પણ જરૂરી નથી. તે બિલ પાસ થવાથી બધા મૂળભૂત અધિકારો રદ થઈ જવાના છે એ કોઈ ભય નથી. નાથપાઈનું બિલ જે રીતે પૂર્વવત સ્થિતિ કાયમ કરવાનો પ્રયત્ન કરે છે તે માર્ગ પણ બંધ કરવાને જસ્ટીસ હિદાયતુલ્લાએ નિર્દેશ કર્યો છે. તેમણે કહ્યું છેઃ
“ It may be said that this is not necessary (to call a Constituent Assembly), because article 368 can be amended by Parliament to confer constituent powers over the fundamental Rights. This would be wrong and against art. 13 (2). Parliament cannot increase its powers in this way and do indirectly which it is intended not to do directly.”
આ વિશે લોકમાં ઓછી સમજણ હોય તે સ્વાભાવિક છે. આ વિષયને અભ્યાસ કર્યા પછી મારા મનને કેઈ સંદેહ નથી કે ગોલકનાથના કેસનું બહુમતી જજમેન્ટ પ્રજાહિતને ભારે અનર્થકારી છે અને પરિસ્થિતિ જેટલી વહેલી સુધારી લેવાય તેમાં દેશનું અને પ્રજાનું કલ્યાણ છે.
૯-૩-૬૯

Page #174

૩૦
અનામત બેઠક -બંધારણની જોગવાઈ
આપણા બંધારણના સિદ્ધાંતમાં પાયાના બે સિદ્ધતિ છે. દરેક નાગરિકને (૧) સમાનતા-સામાજિક પ્રતિષ્ઠા અને વિકાસ માટેની તકની - Equality of status and opportunity; અને (૨) ન્યાય : સામાજિક, આર્થિક 247 2139314 - Justice : Social, Economic and Political 311264 થવાં જોઈએ. આ બન્ને સિદ્ધાંતને અમલ કરવામાં સમતુલા જાળવવી પડે છે. અસમાન વ્યક્તિઓ અથવા વર્ગો એ સાચી સમાનતા લાવવી હોય, એટલે ન્યાય કરવો હોય, તે સબળની સામે નિર્બળને રક્ષણ આપવું પડે. એવું રક્ષણ ન આપીએ અને બને સમાન છે એમ માની લઈએ તે સબળ વધારે સબળ થાય અને નિર્બળ વધારે નિર્બળ થાય. આવા રક્ષણને હેતુ નિર્બળને સબળ બનાવવાને છે. નિબળને આવું રક્ષણ અપાય તેમાં, દેખીતી રીતે, સબળને અન્યાય થતા હોય તેમ લાગે અને અસમાનતાને બચાવ, સમાનતાને નામે કરવામાં આવે. - રાજ્ય બધા નાગરિકો સાથે સમાન ભાવે વર્તવું તેને અર્થ એટલો જ નથી કે નવી અસમાનતા પેદા ન કરવી અને યથાવત સ્થિતિ ચાલુ રાખવી. પણે વર્તમાન અસમાનતાને દૂર કરવા સક્રિય પગલાં લેવાની ફરજ તેમાં સમાવિષ્ટ છે.
• The state has an affirmative duty to make compensatory legislation to put two really unequal persons on a footing, of equality.
કારખાનાના માલિક અને મજુર વચ્ચે સમાનતા છે એમ માની લઈ મજૂરને કોઈ રક્ષણ આપવામાં ન આવે તો તેનું શોષણ જ થાય. તેઓ બાર કલાક મજૂરી કરાવે છે પેટપૂરતું વેતન ન આપે. કામના કલાક બાંધી આપવા અથવા લઘુતમ વેતન નકકી કરવું, એ ન્યાય માટે આવશ્યક છે. વિદેશી માલ સામે દેશના ઉદ્યોગને રક્ષણ આપવા ભારે જકાત નાખવી પડે. મોટા ઉદ્યોગને રક્ષણ આપવું પડે. આવા ઘણા દાખલા છે. સ્વતંત્રતા મળી ત્યારે આપણા દેશની પરિસ્થિતિ એવી હતી કે પ્રજાને માટે વગ પછાત, ગરીબ, સદીઓથી

Page #175

૧૬૬
તત્ત્વવિચાર અને અભિનંદના
કચડાયેલ હતા. અતિહાસિક સંજોગો, જ્ઞાતિપ્રથા, પરતંત્રતા વગેરે અનેક કારણોએ મોટા ભાગની પ્રજા પીડિત હતી. આવા વર્ગોને ઊંચે લાવવા ખાસ રક્ષણ આપવાની જરૂર હતી તેથી બંધારણમાં એવી જોગવાઈ કરવામાં આવી છે. સમાનતાને સિદ્ધાંત સ્વીકાર્યો છે. સાથે ન્યાય કરવા, અપવાદો મૂક્યા છે.
ત્રણ વર્ગોને મુખ્યત્વે આવા રક્ષણના અધિકારી ગણ્યા છે : અનુસૂચિત જાતિ (Scheduled Castes), અનુસૂચિત જનજાતિ (Scheduled Tribes) ( મુખ્યત્વે આદિવાસીઓ ), અને પછાત વર્ગો ( Backward Classes ).
આ ત્રણે વર્ગોને શિક્ષણ અને સરકારી નોકરીમાં રક્ષણ આપવા રાજ્યને સત્તા આપી છે. આને માટે કોઈ સમયમર્યાદા બાંધી નથી. અનુસૂચિત જાતિઓ અને જનજાતિઓને લોકસભા અને ધારાસભાઓમાં અનામત બેઠકે પણ આપી છે. શરૂઆતમાં આની મુદત ૧૦ વર્ષની હતી. તે વધારી ૨૦ વર્ષની કરી, ૩૦ વર્ષની કરી અને જાન્યુઆરી ૧૯૮૦માં ૪૦ વર્ષની, એટલે કે જાન્યુઆરી ૧૯૯૦ સુધીની કરી છે.
આ સંબંધે બંધારણની કેટલીક જોગવાઈ જોઈએ. કલમ ૧૫ (૧) :
The siate shall not discriminate against any citizen on grounds only of religion, race, sex, place of birth or any of them. . કલમ ૧૬ (૨) :
There shall be equality of opportunity for all citizens in matters relating to employment or appointment of any office under the state. કલમ ૨૯ (૨)
No citizen shall be denied admission into any educational institution maintained by state or receiving aid out of state funds on ground only of religion, race, caste, language or any of them.'.

Page #176

અનામત બેઠકા-અધારણની જોગવાઈ
૧૬૭
શિક્ષણસ`સ્થામાં અને સરકારી તેકરીમાં, આ થયા સમાનતાને
સિદ્ધાંત.
હવે અપવાદ :
કલમ ૧૫ (૩) (૪) :
(3) Nothing in this article shall prevent the state from making any special provision for women and children.
(4) Nothing in this article or in clause (2) of article 29 shall prevent the state from making any special provision for the advancement of any socially or educationally bakward classes of citizens or for scheduled castes and the scheduled tribes.
૨ ૧૬(૪) :
Nothing in this article shall prevent the state from making any provision for the reservation of appointments or posts in favour of any backward class of citizens which, in the opinion of the state, is not adequately represented in the services under the state.
કલમ ૪૬ ઃ
The state shall promote with special care the educational and economic interests of the weaker sections of the people and, in particular, of the scheduled castes and scheduled tribes and shall protect them from social injustice and all forms of exploitation. કલમ ૩૩૫ :
The claims of the members of the scheduled castes and the scheduled tribes shall be taken into consideration, consistently with the maintenance of efficiency

Page #177

૧૬૮
તત્ત્વવિચાર અને અભિવ‘દન
of administration in the making of appointments of services and posts in conneciton with the affairs of the union or of a state.
બંધારણની આ જોગવાઈઓ અનેક મહત્ત્વના મુદ્દાઓ ઉપસ્થિત કરે છેઃ (૧) અનુસૂચિત જાતિ અને જનતિ કાને કહેવી ?. (૨) પછાત વગ કાને કહેવા ? પછાત એટલે શું? વર્ગ એટલે શું? (૩) આ બધાંને રક્ષણ આપવા વિશેષાધિકાર કેવી રીતે આપવા, કેવા પ્રકારના, કેટલી હદ સુધી, કેટલા સમય સુધી ?
(૪) ખીન્ન વર્ગાને અન્યાય ન થાય, ગુણવત્તા અથવા ક઼ા ક્ષમતાને આંચ ન આવે, છતાં પછાત વર્ગોને રક્ષણ મળે તેને સુમેળ કેમ થાય?
અનુસૂચિત જાતિ અને જનજાતિના નિર્ણય બંધારણ મુજબ રાષ્ટ્રપતિએ કરવાના છે. બંધારણની શરૂઆત થઈ પછી તુરત રાષ્ટ્રપતિએ આ નિ ય જાહેર કર્યા છે. તેમાં પાર્લામૅન્ટ સુધારાવધારા કરી શકે પણ અન્યથા તે અંતિમ છે. આમાં મુખ્યત્વે અતિ પછાત જાતિએ અને આદિવાસીએના સમાવેશ થાય છે.
પછાત વર્ગની કાઈ વ્યાખ્યા કે તે નક્કી કરવાનુ... ધારણ બંધારણમાં આપ્યું નથી. દરેક રાજ્યે પાતાના રાજ્યની પ્રશ્નની સ્થિતિ અનુસાર નક્કી કરવાનુ છે. ાઈ રાજ્યમાં વધારે હોય તા ાઈમાં આછા, કાઈમાં એક વ પછાત હોય તા કાઈમાં ખીજો. આ નક્કી કરવાનું કામ અતિ વિકટ રહ્યું છે. રક્ષણ કેટલું આપવું, કેટલી હદે, કેટલા સમય માટે, તેના નિર્દેશ અંધારણમાં નથી.
પછાતપણું એટલે માત્ર ગરીબાઈ કે આર્થિક પછાતપણું નહિ, પણ સામાજિક અને શિક્ષણના પછાતપણા – socially and educationally backwardness - ઉપર ભાર છે. સામાજિક રીતે અને શિક્ષણમાં પછાત હોય તે માટે ભાગે ગરીબ હાય છે. પણ એ અસંભવ નથી કે સામાજિક રીતે અને શિક્ષણમાં પછાત હાય છતાં ગરીબ ન હોય. અન્યથા ગરીબ હાય છતાં સામાજિક રીતે અને શિક્ષણમાં પછાત ન હોય. સામાજિક રીતે પછાત એટલે શું? સમાજમાં તેની પ્રતિષ્ઠા ન હેાય, નીચા ગણાતા હાય, તેના વ્યવસાયને કારણે, રહેઠાણને કારણે અથવા અન્યથા. ગરીબાઈને જ પછાતપણાનું ધારણ સ્વીકારીએ

Page #178

અનામત બેઠો-બંધારણની જોગવાઈ
૧૬૯ તે મેટી બહુમતી પ્રજા ગરીબ છે. ધ્યેય છે equality of status and opportunity ,, economic equality ને નહિ. અલબત્ત, સામાજિક અને શિક્ષણનું પછાતપણું જાય તે આર્થિક સ્થિતિ સુધરે, પણ સામાજિક રીતે અને શિક્ષણમાં સામાન્ય રીતે પછાત ન હોય એવા મધ્યમ વર્ગની આર્થિક સ્થિતિ આપોઆપ સુધરતી નથી.
આવું રક્ષણ આપ્યા પછી તે કાયમનું થઈ જાય તે સંભવ છે.
Backwardness has a tendency to perpetuate itself and it becomes a vested interest.
એક વગને પછાત ગણીએ તો તેનાં બધાં માણસો ગરીબ હોય તેમ નથી. પાંચ ટકા સુખી પણ હોય. રક્ષણને લાભ આ પાંચ ટકા લઈ જાય. બીજ એમ જ રહી જાય. *
આવું રક્ષણ ધીમે ધીમે ઓછું થવું જોઈએ. ઓછું કરવા જતાં વિરોધ અને સંઘર્ષ થાય..
માન્યતા એમ હતી કે ર૦/૩૦ વર્ષના ગાળા પછી આવા રક્ષણની જરૂર નહિ રહે. આ માન્યતા ખોટી પડી છે. .
“ લોકસભા અને વિધાનસભાની અનામત બેઠકે ૧૦ વર્ષ આપી હતી. તેનાં ૨૦, ૩૦, અને હવે ૪૦ વર્ષ થયાં તેને રદ કરવી મુશ્કેલ છે, પણ તેને લાભ તે વર્ગોના ૫-૧૬ ટકાને જ મળે છે. - જગજીવનરામ, પહાડિયા, અંયાહ, મકવાણું, તેમને અને તેમનાં સંતાનોને પછાત શા માટે ગણવા?
છતાં તેમના વગના ૯૦૯૫ ટકા પછાત છે જ. આ પ્રકન કેટલે જટિલ છે તે બતાવવા પૂરતું આટલું લખ્યું છે. તેનાં ઘણાં પાસાં છે, આંટીઘૂંટી છે. પરિણામે ઘણા કેસ થયા છે. સુપ્રિમ કેટને ઘણા ચુકાદાઓ છે અને તે બધા સુસંગત જ છે તેમ નથી.
અહીં બે દાખલા આપીશ એક શિક્ષણને અને બીજે સરકારી નોકરીને.
જુલાઈ ૧૯૫૮માં કર્ણાટક સરકારે હુકમ બહાર પાડ્યો કે બ્રાહ્મણો સિવાય બધી કોમોને પછાત ગણવામાં આવશે અને તેમને માટે શિક્ષણસંસ્થાઓમાં ૭૫ ટકા બેઠકે અનામત રાખી. તેમાં અનુસૂચિત જાતિઓ માટે ૧૫ ટકા,

Page #179

૧૭૦
તત્ત્વવિચાર અને અભિવાદના
અનુસૂચિત જનજાતિ માટે ૩ ટકા અને ૫૭ ટકા બીજાઓ માટે. આ હુકમને, હાઈકોર્ટમાં પડકારવામાં આવ્યો. હાઈકોર્ટે તેને બિનબંધારણીય ગણે રદ કર્યો..
મે-જૂન ૧૯૫૯માં બીજે હુકમ બહાર પાડ્યો. તેમાં બ્રાહ્મણ, વાણિયા અને કાયસ્થ સિવાયના બધા હિન્દુઓ, બધા મુસલમાન, ખ્રિસ્તીઓ અને જેનોને પછાત વર્ગના ગણ્યા અને ૬૫ ટકા અનામત બેઠક રાખી. આ હુકમ પણ હાઈકોર્ટે રદ કર્યો.
પછી પછાત વર્ગ કોને ગણવા તેની ભલામણ કરવા કમિટી નીમી. કમિટીએ એક કામચલાઉ રિપોર્ટ આપ્યા. આ ભલામણ મુજબ ૧૯૬૦માં ત્રીજો હુકમ કર્યો, જેમાં ૪૦ ટકા પછાત વર્ગો માટે અને ૬૦ ટકા ગુણવત્તાના ધોરણે, પણ અનામત ઉપરાંત ગુણવત્તાના ધોરણમાં હરીફાઈ કરવાની છૂટ આપી. વળી પછાત વર્ગો, જ્ઞાતિ-caste-નાં ધોરણે નક્કી કર્યા હતા. આ હુકમ પણ હાઈકોર્ટ રદ કર્યો.
કમિટીને છેવટને રિપિટ આવ્યો તે મુજબ જૂન, ૧૯૬૧ માં છે હુકમ બહાર પડાયો. છેવટના રિપોર્ટમાં પણ પછાત વર્ગો જ્ઞાતિના ધોરણે નક્કી કર્યા અને ૪૮ ટકા અનામત બેઠક આપી. શિક્ષણમાં પછાતપણું નકકી કરવા એમ ઠરાવ્યું કે રાજ્યમાં શિક્ષણનું સામાન્ય ધારણ દર એક હજારે ૬.૯ છે તે તેથી ઓછું શિક્ષણ જે કેમમાં હોય તેને પછાત ગણવી. ૬.૮ હેાય તે પછાત, ૭ હેાય તે નહિ. દરેક કામમાં શિક્ષણનું પ્રમાણ કેટલું છે તે નક્કી કરવું અત્યંત મુશ્કેલ છે. લિંગાયતમાં શિક્ષણનું ધોરણ ૭.૧ ટકા હતું, તેથી કમિટીએ લિંગાયતને પછાત ન ગણ્યા. પણ રાજ્ય સરકારને આ ફાવ્યું નહિ એટલે નવી ફેમ્યુલા કરી લિંગાયતને પછાત ગણ્યા. અનામત બેઠકે ૪૮ ટકા રાખી. વળી એક નવી રીત કાઢી. પછાત અને વધુ પછાત એવા બે વર્ગો કર્યા. તે પ્રમાણે ૮૧ વગ પછાત ગણ્યા અને ૧૩૧ વધારે પછાત.
આ બધા હુકમોમાં મેડિકલ, એન્જિનિયરિંગ અને ટેકનિકલ કોલેજોમાં વિદ્યાથીઓને દાખલ કરવાને પ્રશ્ન હતા. આ ચારે હુકમમાં અને પછી પાંચમ કાઢયો તેમાં પણ અનુસૂચિત જાતિઓ માટે ૧૫ અને જાતિઓ માટે ૩ ટકા કાયમ રહ્યા છે. તેમજ અનુસૂચિત જાતિઓ અને જનજાતિ કોને ગણવી તે વિશે પણ તકરાર ન હતી. બધામાં તકરાર હતી પછાત વર્ગ કોને ગણવે અને તેમને કેટલા ટકા અનામત બેઠકો આપવી તેની.

Page #180

અનામત બેઠકો-બંધારણની જોગવાઈ
૧૭૧
જુલાઈ, ૧૯૬રમાં પાંચમે હુકમ બહાર પાડશે. તેને પણ પડકારવામાં આવ્યો. મામલો છેક સુપ્રિમ કોર્ટ સુધી ગયો. સુપ્રિમ કૅટે આ પાંચમાં હુકમને પણ રદ કર્યો. સુપ્રિમ કોર્ટને આ ચુકાદો આધારભૂત ગણાય છે, જેમાં પછાત. કોને કહેવા, વગર કોને કહેવો, કેટલા ટકા અનામત આપવી વગેરે મુદ્દાઓની વિગતથી છણાવટ કરી છે. તે લખું તે પહેલાં પાંચમો હુકમ શું છે તે જણાવું. પછાત અને વધારે પછાત એવા વર્ગો કાયમ રાખ્યા. અનામત બેઠકે ૬૮ ટકા રાખી, જેમાં ૧૮ ટકા અનુસૂચિત જાતિ અને જનજાતિઓ માટે રહી. સીરવાઈ લખે છેઃ
“The questions thụs raised were of extreme importance for they involved ihe two fundamental rights - under articles 15 (1) and 29 (2) on the one hand and promotion of the educational and economic interests of the weaker sections of the people. There was also the national interest which must suffer if qualified and competent students were unreasonably excluded from higher university education.” * સુપ્રિમ કેટે હરાવ્યું ઃ (૧) પછાત વર્ગોનું પછાતપણે અનુસૂચિત જાતિઓ અને જનજાતિઓ જેટલું હોવું જોઈએ. (૨) પછાતપણાના વર્ગો પાડી ન શકાય; તે ઘણા સ્તર થઈ જાય. (૩) પછાતપણું સામાજિક અને શિક્ષણનું બંને પ્રકારનું હોવું જોઈએ. (૪). પછાત વર્ગ જ્ઞાતિના ધોરણે નક્કી ન થાય, 'class is not caste. જ્ઞાતિ ધ્યાનમાં લેવાય પણ તે જ ધોરણ ન હોય (૫) પછાતપણા માટે એ વર્ગને વ્યવસાય પણ લક્ષમાં લેવાય. જેમ કે ઢેડ, ચમાર, ભંગી, ઘાંચી, મોચી, વગેરે. (૬) શિક્ષણના પછાતપણા માટે ૬.૯ ટકાનું ધોરણ વ્યાજબી નથી. પાંચ ટકાથી ઓછું ધોરણ હોવું જોઈએ. (૭) ૬૮ ટકા, અનામત ઘણી વધારે છે. પ૦ ટકાથી વધારે ન જોઈએ. આ બધાં કારણે પાંચમે. ઑર્ડર પણ રદ કર્યો. સુપ્રિમ કોર્ટે કહ્યું કે પછાત વર્ગની પ્રગતિ થાય તે રાષ્ટ્રના હિતમાં છે, પણ બીજા વર્ગના હિતની અવગણનાથી રાષ્ટ્રનાં હિત જોખમાય છે. વળી શિક્ષણનું ધોરણ નીચે ઊતરવા દેવું ન જોઈએ. આ બધાં દષ્ટિબિંદુને સમન્વય સહેલું નથી. આ કેવી રીતે કરવું તે કટે બતાવ્યું નથી. કોર્ટે કહ્યું, તે અમારું કામ નથી, રાજ્યનું કામ છે.

Page #181

૧૭૨
તત્ત્વવિચાર અને અભિવંદના
આમ, ૧૯૫૮થી ૧૯૬૩ સુધી વાત અધ્ધર રહી. પછી શું થયું તેની મને ખબર નથી.
આવા અનેક કેસ દરેક રાજ્યમાંથી થયા છે. હવે બીજો દાખલ કરીને લઈએ. જમ્મુ-કાશ્મીર રાજ્યના શિક્ષકોને પ્રશ્ન હતો. આ રાજ્યમાં કાશ્મીરી પંડિતોની વસ્તી બે ટકા છે, પણ તેમનામાં શિક્ષણનું પ્રમાણ ઘણું વધારે હોવાથી શિક્ષક તરીકે અને અન્ય સરકારી નોકરીઓમાં તેમનું પ્રમાણ ઘણું વધારે હતું. ૧૯૫૬માં રાજ્ય નોકરીના નિયમો ઘડવા. નિયમોમાં ગુણવત્તાનું ધોરણ હતું પણ તેના અમલમાં ૫૦ ટકા મુસલમાને, ૪૦ ટકા પછાત હિન્દુઓ અને ૧૦ ટકામાં શીખ, કાશ્મીરી પંડિત વગેરે. સુપ્રિમ કૅર્ટમાં કેસ થયો. ૧૯૬૮માં ચુકાદ આવ્યું. નિયમ રદ કર્યા, ૮૧ શિક્ષકે જેમને પ્રમોશન આપ્યું હતું તેમને પાછા ધકેલ્યા. પણ તેમ કરતાં, રાજ્ય છટકબારી શોધી અને યથાવત સ્થિતિ રાખી, એટલે બીજે કેસ થયો. તેમાં ૨૪૯ શિક્ષકોને પ્રશ્ન હતો. તેમને બઢતી આપી હતી તે બિનબંધારણીય અને ગેરકાયદેસર કરી. આ ચુકાદો ૧૯૭૧માં આવ્યા. પછી શિક્ષકોની ગુણવત્તાના ધોરણે પસંદગી કરવા રાજ્ય ૧૧૦૦ શિક્ષકેના ઇન્ટરવ્યુ ગઠવ્યા. આવી કહેવાતી પસંદગી સામે કેસ થયો. ૨૪પ શિક્ષકને પ્રશ્ન હતા. ૪૦૦ શિક્ષકે વતી કેસ થયો હતો. અરજદારોએ પુરવાર હ્યું કે આ ઈન્ટરવ્યું અને પસંદગી ફારસ હતાં. કોર્ટે કહ્યું :
“ The whole process of selection is wrong and unsatisfactory and needs to be set aside."
પછાત વર્ગ કેવી રીતે નક્કી કરવા તેની કોટે ચર્ચા કરી છે. પરંપરાગત વ્યવસાયનાં ધોરણો નકકી કરવા પ્રયત્ન કેટલે બેહુદો હતા તે બતાવ્યું છે. પરંપરાગત વ્યવસાય કોને કહેવો ? કમિટીએ આપેલ કેટલાક દાખલા આ પ્રમાણે છે :
(1) Bearer, boy, waiter, (2) book-binders, (3) grass sellers, (4) old garment-sellers, (5) tonga drivers વગેરે. કોર્ટે કહ્યું, આ બરાબર નથી. તેમાં કાંઈ પરંપરાગત નથી.
We think there must be a proper révision of traditional occupations.
આ ચુકાદો ૧૯૭૩માં આવ્યો. આ ૮ વષ મામલો કોર્ટ રહ્યો. પરિણામે કોર્ટે કહ્યું છે:

Page #182

અનામત બેઠકો-બંધારણની જોગવાઈ
૧૭૩
“The net result of it has been to deprive schools of their headmasters — considerable damage must have been done to overall discipline in the schools."
શિક્ષણસંસ્થામાં પ્રવેશ કરતાંય સરકારી નોકરી અંગે વધારે કેસો. થયા છે. પ્રોમોશન, સિનિયોરિટી, સિલેકશન એવા અનેક મુદ્દાઓ ઉપસ્થિત થયા છે. રાજ્યોએ આડેધડ નિયમે કર્યે રાખ્યા છે. કેટલાક રદ કર્યા છે. પરિણામે બઢતી આપી હોય તેવાને નીચે ઉતાર્યા છે, કોઈને ઊંચે ચડાવ્યા છે.
આ બે દાખલાઓ સમગ્ર પ્રશ્નની જટિલતા અને બંધારણીય જોગવાઈના અમલની મુશ્કેલીઓ બતાવે છે. સમગ્ર પ્રશ્ન તલસ્પર્શી પુનર્વિચારણા માગે છે. એક વખત પછાત એટલે સદા પછાત એમ નથી, હાવું ન જોઈએ. આ પ્રશ્ન ઘણે અભ્યાસ માગે છે. પણ હવે આંખમીંચામણાં થાય તેમ નથી. કેટલાંય કમિશને અને કમિટીઓ નિમાયાં. તેમની ભલામણોએ વધારે ગૂંચવણો પેદા કરી છે. ગુજરાતમાં બક્ષી કમિટી નીમી હતી. તેણે દાટ વાળે છે. - હાલમાં મારા મંતવ્યો આ પ્રમાણે છે:
(૧) આ ત્રીસ વર્ષમાં આપણે પછાત વર્ગો (આ શબ્દમાં અનુસૂચિત. જાતિઓ અને જનજાતિઓને સમાવેશ કરું છું )ની નેંધપાત્ર પ્રગતિ કરી શક્યા નથી. સામાજિક રીતે શિક્ષણમાં અને આર્થિક રીતે લગભગ હતાં ત્યાં જ છે. સવર્ણોનું માનસિક વલણ પછાત વર્ગો પ્રત્યેનું હજી એવું જ રહ્યું છે : ધૃણા, તિરસકાર અને બળજબરીનું. અંતમાં પ્રશ્ન છે સમગ્ર પ્રજાના માનસિક પરિવર્તનને. ' (૨) દેશની વસ્તી વધીને ૬૮ કરોડની થઈ છે. પછાત વર્ગો વધ્યા છે. મધ્યમ વર્ગની, ખાસ કરી નીચલા થરનાની પણ એ જ હાલત છે. " (૩) પછાત વર્ગોમાં જાગૃતિ આવી છે, પણ ગરીબાઈ અને શોષણને - કારણે તેઓ નિબળ છે. . (૪) શિક્ષણ અને નોકરીની માંગ ખૂબ વધી છે. શિક્ષણસંસ્થાએ અને સરકારી નોકરીની મર્યાદા છે, માંગ ઘણી વધારે છે. પછાત વર્ગોની માંગ : વધે અને તેમને અનામત બેઠક મળે તે કારણે, મધ્યમ વર્ગ વધારે વંચિત રહે છે. સરકારી નોકરી વ્યાપક અર્થમાં લેવાય છે. પંચાયતથી માંડી

Page #183

૧૭૪
તત્વવિચાર અને અભિવાદના સચિવાલય સુધી, રાષ્ટ્રીય બૅન્ક, વીમા કંપની, શાળાઓ, સરકારી, પબ્લિક કંપનીઓ વગેરે.
| (૫) પછાત વર્ગો શિક્ષણને એટલે લાભ લેતા નથી. આર્થિક સ્થિતિ નબળી હોવાને કારણે, તેમના કુટુંબને દરેક સભ્ય મજૂરી કરે તે છોડવી પોસાય તેમ નથી. શિક્ષણ લીધા પછી નોકરી મળતી નથી અને પિતાને વ્યવસાય કરવો નથી. ગામડાં છોડી આ લકે શહેરમાં જાય છે.. .'
(૬) અનામતને બધા સ્તરે વ્યાપક બનાવવાથી શિક્ષણનું ધોરણ ઊતરે છે અને કાર્યક્ષમતા ઘટે છે.
(9) વર્તમાન અનામતપ્રથાથી પછાત વર્ગના ૫-૧૦ ટકાને લાભ થશે છે, બીજા હતા ત્યાં જ રહ્યા છે.
(૮) વર્તમાન પ્રથામાં ઘણી વિકૃતિઓ અને અતિશયતા છે, જેને કારણે ઘણાં અનિષ્ટ પેદા થયાં છે.
(૯) હરિજન શબ્દને બંધારણમાં ક્યાંય ઉલ્લેખ નથી. હરિજનો સમાવેશ અનુસૂચિત જાતિઓ અથવા પછાત વર્ગોમાં થાય છે, પણ વાતાવરણ એવું સર્જાયું છે કે જાણે માત્ર હરિજન જે પછાત વર્ગ છે અને આંદોલન હરિજને સામે જ છે.
આ બધાં કારણે વર્તમાન અનામતપ્રથામાં મૂળભૂત ફેરફાર કરવાની જરૂર છે :
(૧) પછાત વર્ગો ઓછામાં ઓછા રાખવા. પછાતવર્ગ ગણવા માટે, પછાતપણું અનુસૂચિત જાતિ અને જનજાતિઓ જેટલું હોવું જોઈએ. ગણવા જઈએ તે પ્રજના ૭૦-૭૫ ટકાને પછાત ગણી શકાય. આ હેતું નથી.
(૨) શિક્ષણસંસ્થાઓ અને સરકારી નોકરીઓમાં અનામત બેઠકે રાખવી તે સાથે બીજા ઉપાયે યોજવા જોઈએઃ શિક્ષણસંસ્થાઓ વધારવી, આથિર્ક સહાય આપવી. રહેવાની સગવડ ઊભી કરવી વગેરે.
(૩) શિક્ષણસંસ્થામાં પ્રવેશ માટે અને નેકરીમાં દાખલ થવા પૂરતું જ અનામત રહે. પછી ગુણવત્તાનું ધોરણ રાખવું.
(૪) અનુસ્નાતક શિક્ષણમાં અનામત ન હેય.
(૫) નેકરીમાં નીચલા વર્ગો-કલાસ ૩ અને ૪ માં પ્રવેશ મળે. પ્રેમેશન, સિલેકશન, પહેલા-બીજા કલાસમાં નોકરી વગેરે ગુણવત્તાના ધોરણે રહે.

Page #184

અનામત બેઠકે બંધારણની જોગવાઈ
૧૭૫
(૬) પછાત વર્ગો માટેનું શિક્ષણ વ્યવસાયલક્ષી કરવું. તેમાંના ઉચ્ચ શિક્ષણ લેવાને લાયક પ્રમાણમાં બહુ જ ઓછા હોય. ખરેખર તેજસ્વી વિદ્યાર્થીઓ હોય તેમને જ ઉચ્ચ શિક્ષણની તક આપવી.
(૭) અનામત બેઠકોની સમયમર્યાદા નક્કી કરવી જોઈએ. . (૮) અંતે સમગ્ર રાષ્ટ્રનું હિત લક્ષમાં રાખવાનું છે, કોઈ એક વર્ગનું નહિ. અનામત કાયમ ન હોય. પછાતપણું તે રહેવાનું જ છે. તે દૂર કરવાના બીજા ઉપાયો જવા જોઈએ.
આવા ફેરફાર કરવામાં વિરોધ થશે. અત્યારે જે વધારે પડતું થઈ ગયું છે તેને વાજબી રણે મૂતાં દઢતાથી કામ લેવું પડશે. રાજકીય હેતુ, ચૂંટણી વગેરેથી પર થવું પડશે. ' - દરેક રાજ્ય તાત્કાલિક પગલાં લઈ, અતિશયતા અને anomalies હોય તે તુરત દૂર કરી શકે છે. રાષ્ટ્રીય ધોરણે વિચારી, રાષ્ટ્રીય નીતિ નક્કી થાય. તે આવશ્યક છે.
૨૩-૩-૮૧

Page #185

માનવ સંબંધો ભારતીય વિચારધારામાં એક વિચારપ્રવાહ એવો છે કે બધાય સંબંધ મિસ્યા છે-જૂઠા છે. કેઈ કોઈનું સગું નથી. એકલાં આવ્યા છીએ અને એકલાં જવાનું છે. સદ્ભાગે માણસને આ ઉપદેશની બહુ અસર થતી નથી. કોઈ પ્રસંગને અનુલક્ષીને ક્ષણિક વૈરાગ્ય આવે એ જુદી વાત છે. એ વાત ખરી છે કે આ બધા સંબંધે અનિત્ય છે. એટલે કે એક દિવસ એને અંત આવવાને છે. પણ તે કારણે આવા સંબંધો જૂઠા અથવા મિયા નથી, એ જ માનવજીવન છે. એને અર્થ એટલો જ છે કે એમાં આસક્તિ ન કેળવવી. પણ માણસના જીવનની કૃતાર્થતા માત્ર માનવ સાથે જ નહિ પણ સમસ્ત પ્રાણુસૃષ્ટિ સાથે તાદામ્ય સાધવામાં છે. જે માણસ ખોટા વિચારોથી અથવા સ્વાર્થથી સંકુચિત મન રાખી, આવી જ જાળથી દૂર રહેવું એમ માને છે એનું જીવન ઝાડના સૂકા હૂંડા જેવું છે. અલબત્ત, સ્વાર્થના સંબંધે કેટલી વખત દુ:ખમય નીવડે છે. પરમાર્થના સંબંધ પણ કષ્ટમય હોય છે, એટલે કે પારમાર્થિક કાર્યો કરવામાં પણ કષ્ટ વેઠવું પડે છે, પણ એ કષ્ટ જજીવનને આનંદ છે. માણસ પિતાના સંબંધે કેમ, કેટલા વિસ્તારી શકશે તે એની શક્તિ અને પરિસ્થિતિ પર આધાર રાખે છે.
કહ્યું છે કે આ જીવનના રહસ્યને તાગ પામી શકાતો નથી, પણ એ અનુભવસિદ્ધ હકીકત છે કે સક્રિય પ્રેમ અને કરુણ સિવાય જીવનમાં બીજે આનંદ નથી. જ્યાં આપણાંથી કંઈ ન થઈ શકે ત્યાં પણ આપણું અંતર કવે અને થઈ શકે એટલું, કંઈક કરવાની ભાવના રહે. પણ મોટી વાત છેડી દઈએ તે પણ આપણી આસપાસ, દષ્ટિ ખુલી હોય તે એટલું બધું કરવાનું છે કે, જે થાય છે એ ઓછું પડે છે.
૧૦-૧૧-'૪૨

Page #186
_