________________
૧૬
તત્ત્વવિચાર અને અભિવંદના
શ્રીમદ્દ સાથે પત્રવ્યવહાર ચાલુ રહ્યો. ૧૮૯૬માં હિંદ આવ્યા ત્યારે અંગત ચર્ચાઓ પણ કેટલાક સમય થઈ. - ગાંધીજી ફરી દક્ષિણ આફ્રિકા પાછા ગયા અને સત્યાગ્રહની લડતમાં પડયા. ૧૯૦૬માં એક દિવસ નાતાલ જવા ટ્રેઈનમા ઊપડ્યા ત્યારે મિ. પોલાકે એક પુસ્તક રસ્કિનનું “અન્યૂ ધિસ લાસ્ટ’–‘Unto This Last” રસ્તામાં વાંચવા આપ્યું. આ પુસ્તક વિશે ગાંધીજી લખે છે : ' -
આ પુસ્તકને લીધા પછી હું છોડી જ ન શક્યો. તેણે મને પકડી લીધો. જોહાનિસબર્ગથી નાતાલ ચોવીસ કલાક જેટલો રસ્તો હતો. ટ્રેઈન સાંજે ડરબન પહોંચતી હતી. પહેચ્યા પછી આખી રાત ઊંઘ ન આવી. પુસ્તકમાં સૂર્યવેલ વિચાર અમલમાં મૂક્યાને ઈરાદો કર્યો...મારું પુસ્તકોનું જ્ઞાન ઘણું જ થોડું છે. પણ જે થોડાં પુસ્તકો વાંચ્યાં છે તેને હું ઠીક પચાવી શક્યો છું. એવાં પુસ્તકમાં જેણે મારી જિંદગીમાં તત્કાળ મહત્ત્વને રચનાત્મક ફેરફાર કરાવ્યું એવું તે આ જ પુસ્તક કહેવાય...” પરિણામ, ફિનિકસ આશ્રમની સ્થાપના અને ત્યારપછી ટેસ્ટોય ફાર્મ.
ટે યનાં બીજાં કયાં પુસ્તકનું ગાંધીજીએ વાંચન કર્યું છે તે કહેવું મહેલ છે. સ્ટેચની વિખ્યાત નવલકથાઓ ગાંધીજીએ વાંચી જણાતી નથી. ટોસ્ટેયનું જીવન પરિવર્તન થયું ત્યારપછી જે ધાર્મિક સાહિત્ય તેમણે લખ્યું તે ઠીક પ્રમાણમાં ગાંધીજીએ વાંચ્યું હશે એમ જંણાય છે. દા. ત, ટૉલ્સ્ટોયનું
My Confessions” એમણે વાંચ્યું છે. તેમની કેટલીક ધાર્મિક કથાઓને. અનુવાદ પણ તેમણે કર્યો છે.
આ ત્રણે મહાપુરુષે વિષે લખતાં ગાંધીજી કહે છે :
“મારી ઉપર ત્રણ પુરુષઓ ઊંડી છાપ પાડી છેઃ ટેલર, રસ્કિન અને રાયચંદભાઈ ટેસ્ટોયની તેમના એક પુસ્તક દ્વારા અને તેમની સાથે થોડા પત્રવ્યવહારથી. રસ્કિનની તેના એક જ પુસ્તક “Unto This Last થી, જેને ગુજરાતી નામ “સર્વોદય’ મેં રાખ્યું છે અને રાયચંદભાઈની તેમની સાથેના ગાઢ પરિચયથી.”
અન્યત્ર ગાંધીજીએ કહ્યું છેઃ
“મારા જીવન ઉપર છાપ પાડનાર આધુનિક મનુષ્ય ત્રણ છે. રાયચંદભાઈએ તેમના જીવંત સંસર્ગથી, ટોલ્સ્ટોયે તેમના “વૈકુંઠ તારા હૃદયમાં છે”
