________________
ગાંધીજી અને ટૌહોય
૧૧૭
પુસ્તકથી અને રસ્કિને તેના “Unto This Last” – “સર્વોદય’ નામના પુસ્તકથી મને ચકિત કર્યો.
“મારા જીવનમાં શ્રીમદ્ રાજચંદ્રની છાપ મુખ્યપણે છે. મહાતમા ટે.સ્ટેય તથા રસ્કિન કરતાં પણ શ્રીમદે મારા ઉપર ઊંડી અસર કરી છે.” આમ છતાં, ગાંધીજીએ કોઈને ગુરુ તરીકે સ્વીકાર્યા નથી, શ્રીમદ્દ પણ નહિ. તેનું કારણ આપતાં તેમણે કહ્યું છે :
“હિંદુ ધર્મ ગુરુપદને જે મહત્વ આપ્યું છે તેને હું માનનારે છું. ગુરુ વિના જ્ઞાન ન હોય એ વાક્ય ઘણે અંશે સાચું છે. અક્ષરજ્ઞાન આપનાર અપૂર્ણ શિક્ષકથી ચલાવી લેવાય, પણ આત્મદર્શન કરાવનાર અપૂર્ણ શિક્ષકથી ન જ ચલાવાય. ગુરુપદ તે સંપૂર્ણ જ્ઞાનીને જ અપાય.”
- ગાંધીજીએ ટૅયતાં પુસ્તકોનું વાંચન ૧૮૯૩થી ચાલુ કર્યું. પણ ટેસ્ટીય સાથે પત્રવ્યવહાર તો છેક ૧૯૦૯માં થયો, જ્યારે ટોચની અતિ વૃદ્ધ અવસ્થા હતી. આ સમય દરમિયાન ગાંધીજીના સત્યાગ્રહના પ્રયોગો અને જીવનઘડતર ઘણાં આગળ વધ્યાં હતાં. પત્રવ્યવહાર મુખ્યત્વે ગાંધીજી સત્યાગ્રહની જે લડત દક્ષિણ આફ્રિકામાં ચલાવી રહ્યા હતા તેમાં ટેસ્ટોયના આશીર્વાદ મેળવવા માટે હતો. હવે આ પત્રવ્યવહાર સંક્ષેપમાં જોઈએ ?
- પ્રથમ પત્ર ગાંધીજીએ લંડનથી તા. ૧-૧૦-૧૯૦૯ ના રોજ લખ્યા હતા. દક્ષિણ આંફિકામાં વસતા હિંદીઓની સ્થિતિને ખ્યાલ આપ્યો. સત્યાગ્રહની લડત, જેને એ વખતે “ passive resistance ” એવું નામ આપ્યું હતું તેની વિગતો તેમાં આપી છે. ગાંધીજીએ આ પત્રમાં લખ્યું છે :
અને મારા કેટલાક મિત્રો દઢપણે માનીએ છીએ કે અન્યાય સામને હિંસાથી – non-resistance to evil by force –થી ન થાય. તમારાં લખાણને મેં અભ્યાસ કર્યો છે અને મારા મન ઉપર તેની ઊંડી છાપ રહી છે. અમે સ્પષ્ટપણે માનીએ છીએ કે હિંસક બળ નિષ્ફળ જાય ત્યાં સત્યાગ્રહ સફળ થશે.”
આ પત્રમાં ગાંધીજીએ એક બીજો પણ ઉલ્લેખ કર્યો છે. ટેસ્ટીયે એક લાંબે પત્ર લખેલે : “A Letter to a Hindu', જેની નકલ ગાંધીજીને મળી હતી. પણ તે પત્ર વિશે હવે પછી. ખ્રિસ્તી માન્યતા મુજબ, પુનર્જન્મને અસ્વીકાર થયેલ છે. તે સંબંધે ગાંધીજીએ ટોસ્ટેયને લખ્યું છે કે આ પ્રશ્નને તમે અભ્યાસ કર્યો છે કે નહિ તેની મને જાણ નથી, પણ હું એટલું જ કહ્યું કે
