________________
ગાંધીજી અને ટોય
૧૧૫
“હું તે મુસાફરી કરવા, કાઠ્યાવાડની ખટપટમાંથી છૂટવા અને આજી. વિકા ધવા દક્ષિણ આફ્રિકા ગયા હતા. પણ પડી ગયો ઈશ્વરની શોધમાં, આત્મદર્શનના પ્રયત્નમાં.”
તેઓ ગયા હતા એક કેસ માટે જ, પણ ઓતપ્રોત થઈ ગયા કેમની – હિંદીઓની – સેવામાં. આત્મદર્શનની અભિલાષાએ, ઈશ્વરની ઓળખ સેવાથી જ થશે એમ ધારી, તેમણે સેવાધમને સ્વીકાર કર્યો.
ધાર્મિક સાહિત્યનું વાંચન ખૂબ વધ્યું. બધા ધર્મોનાં પુસ્તકો વાંચ્યાં. ટીસ્ટોયનાં પુસ્તકનું વાંચન વધારી મૂક્યું. તેનું “Gospels in Brief’– નવા કરારને સાર”, “What Shall. We Do Then ?” – “ત્યારે કરીશું શું ? ” વગેરે પુસ્તકે મારા મન ઉપર ઊંડી છાપ પાડી. વિશ્વપ્રેમ મનુષ્યને ક્યાં લગી લઈ જઈ શકે છે એ હું વધારે ને વધારે સમજવા લાગ્યો.” - ગાંધીજીના ભવિષ્યને વિશે ખ્રિસ્તી મિત્રોની ચિંતા વધતી જતી હતી, તમને ખ્રિસ્તી બનાવવા તેમના પ્રયત્ન ચાલુ હતા, પણ ગાંધીજીની મુશ્કેલીઓ ઊંડી હતી. તેમણે કહ્યું છેઃ
ઈશુ ખ્રિસ્ત એ જ એક ઈશ્વરને પુત્ર છે, તેને જે માને તે તરે એ વાત મને ગળે ન ઊતરે... ઈશુના મૃત્યુથી ને તેમના લોહીથી જગતનાં પાપ ધોવાય એ અક્ષરશઃ અર્થમાં માનવા બુદ્ધિ તૈયાર ન થાય... વળી ખ્રિસ્તી માન્યતા મુજબ, મનુષ્યને જે આત્મા છે, બીજી જીવોને નથી, અને દેડના નાશની સાથે તેમને સર્વથા નાશ થઈ જાય છે, ત્યારે મારી માન્યતા આથી વિરુદ્ધ હતી.”
ઈશના પ્રેમને સંદેશ, જે “ગિરિપ્રવચનમાં અપાય છે, તે ગાંધીજીના હૃદયને સ્પર્શતા. પણ ખ્રિસ્તી ધર્મની રૂઢ માન્યતાઓ તેમને સ્વીકાર્ય ન હતી. પણ જેમ તેઓ ખ્રિસ્તી ધર્મનો સ્વીકાર ન કરી શક્યા, તેમ હિંદુ ધર્મની સંપૂર્ણતા વિશે અથવા તેના સર્વોપરીપણા વિશે પણ ત્યારે નિશ્ચય ન કરી શક્યા. હિંદુ ધર્મની ગુટિઓ - અસ્પૃશ્યતા જેવી – તેમની નજર સમક્ષ તર્યા કરતી.
આ સંજોગોમાં ગાંધીજીએ પિતાની મુસીબત શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર સમક્ષ મૂકી. તેમણે ધીરજ રાખવા અને હિંદુ ધર્મને ઊંડો અભ્યાસ કરવા ભલામણ કરી. તેમના એક વાકયને ભાવાર્થ આ ઉતઃ “હિંદુ ધર્મમાં જે સૂક્રમ અને ગૂઢ વિચારો છે, આત્માનું નિરીક્ષણ છે, દયા છે, તેવું બીજા ધર્મમાં નથી એવું - નિષ્પક્ષપણે વિચારતાં મને પ્રતીતિ થઈ છે.”
