________________
૨૩
ગાંધીજી અને ટૉલ્સ્ટૉય
ગાંધીજી ઉપર ટૉલ્સ્ટૉયની દેવી અને કેટલી અસર થઈ છે તે જાણવાનું સાધન છે મુખ્યત્વે ગાંધીજીએ તે વિશે જે છૂટુંવાયુ લખ્યુ છે તે, અને ટૉલ્સ્ટૉય સાથેના તેમના કેટલાક પત્રવ્યવહાર. આ ઉપરાંત વિશેષ માહિતી મારી જાણમાં નથી.
ગાંધીજી ઈ. ૧૮૯૩માં દક્ષિણ આફ્રિકા દાદા અબ્દુલ્લાના કેસ માટે ગયા, ત્યાં કેટલાક ખ્રિસ્તી મિત્રોએ તેમની ધર્મજિજ્ઞાસા જોઈ ધાર્મિક પુસ્તક તમને વાંચવા આપ્યાં. તેમાં એક પુસ્તક ટોલ્સ્ટોયનુ ‘Kingdom of God is Within You' હતું. આ પુસ્તક વિશે ગાંધીજી લખે છેઃ
“ ટૉલ્સ્ટૉયના · વૈકુ’ઠ તમારા હૃદયમાં છે' નામના પુસ્તકે મને ઘેર્યા. તેની છાપ મારા ઉપર બહુ ઊંડી પડી. આ પુસ્તકની સ્વત ંત્ર વિચારશૈલી, તેની પ્રૌઢ નીતિ, તેમાં રહેલા સત્ય આગળ મિ. કાટ્સે આપેલાં બધાં પુસ્તકા
શુષ્ક લાગ્યાં.”
આ વખતે ગાંધીજીની ઉંમર લગભગ ૨૪ વર્ષની હતી. તે પૂર્વે, ૧૮૯૧માં બેરિસ્ટર થઈ વિલાયતથી તેઓ પાછા આવ્યા ત્યારે શ્રીમદ્ રાજચંદ્રના તેમને પ્રથમ પરિચય થયા. આ વખતની પેાતાની સ્થિતિ વિશે લખતાં ગાંધીજી કહે છે :
“ અમે પ્રથમ મળ્યા તે વેળાની મારી આધ્યાત્મિક સ્થિતિ ધ્રુવળ જિજ્ઞાસુની હતી. ધણા પ્રશ્નો વિશે મનમાં શંકા રહેતી......મેં મારા પ્રયત્નથી ધર્મ વિશે બહુ જાણ્યું હોય એમ ન હતું. પણ મને ધ` વિશે જાણવાની ઉત્કંઠા રહેતી. તેથી રાયચંદભાઈના સમાગમ મને ગમ્યા તે તેમનાં વચનાની અસર મારી ઉપર પડી. મને સામાન્ય રીતે ધર્મ વાર્તામાં રસ હતા એમ ન કહી શકાય, છતાં રાયચંદભાઈની ધમ વાર્તામાં મને રસ આવતા.”
એ વ પછી તેઓ દક્ષિણ આફ્રિકા ગયા ત્યાં ગાંધીજીએ સારી પેઠે ધાર્મિક સ્થત અને ધર્મનિરીક્ષણ કર્યુ. આત્મકથામાં પોતે કહ્યું છે :
