________________
સી-પુરુષ-સંબંધ
. अस्मत्कृते च परितुष्यति काचिदन्या,
धिक तं च तां च मदनं च इमां च माम् च ।। - આમ તેઓ બધાં એકબીજાને પ્રેમ કરતાં હતાં, છતાં બધાં ચંચળ હતાં. આ ન ચાલે. એટલે એ સૌને અંતે ધિક્કારે છે. * - શેક્સપિયરને થેલે ” જુઓ. સાહિત્યકારો પ્રણયત્રિકોણમાં જ રાચતા હોય છે. તેમણે તેની પરંપરા સઈ છે. સ્ત્રી-પુરુષને પ્રેમ એ કેવળ વ્યક્તિગત પ્રેમ નથી. તે સમગ્ર જીવનને આવરી લે છે. લગ્નવિચ્છેદ ને વિધવાવિવાહ પણું કોઈ વાર અનિવાર્ય થઈ પડે છે.
આ આખાયે પ્રશ્નને જોવાની દષ્ટિ કેવી છે તે સમજી લેવું જોઈએ. આપણો અન્ય સ્ત્રીઓ ને પુરુષો સાથે વ્યવહાર કેવો રહેશે ? આપણે આપ મનને ચંચળ થવા દઈશું કે સ્થિરબુદ્ધિ થઈશું ? કામવાસનાને અને ચંચળ મનને ઉત્તેજનાની જરૂર જ નથી. તેને સતત જાગૃતિ અને અંકુશની જરૂર છે. ગીતામાં સ્થિર બુદ્ધિનું વર્ણન આપ્યું છે.
અંતે ટાગેરે “શાકુન્તલ” અને “કુમારસંભવના કરેલ વિવેચનમાંથી બે અવતરણ ટાંકું છું. આં ફકરાઓમાં ભારતીય દષ્ટિબિન્દુનું હાર્દ આવી જાય છે અને તે આજે પણ સત્ય છે. .
“ ઉભય કાવ્યોમાં બતાવ્યું છે કે મેહમય હોઈ જે અકૃતાર્થ છે તે જ મંગલમય થઈ. કૃતાર્થ બને છે. તેમણે દેખાડ્યું છે કે જે સૌન્દર્ય ધર્મથી સંયત છે તે જ ધ્રુવ છે. અને પ્રેમનું શાન્ત, સંત, કલ્યાણરૂપ જ શ્રેષ્ઠ રૂપ છે. સંયમમાં જ સૌન્દર્યની ખરી શોભા છે. ઉછુંખલતામાં તેની તરત વિકૃતિ થાય છે. ભારતવર્ષના પુરાતન કવિએ પ્રેમને જ પ્રેમના અંતિમ ગૌરવ તરીકે સ્વીકાર્યો નથી, કલ્યાણ જ પ્રેમનું પરમ લક્ષ્ય છે એ પોકારીને કહ્યું છે. તેમને મને સ્ત્રી-પુરુષને પ્રેમ સુંદર નથી, સ્થાયી નથી; જે તે વંધ્ય હેય, જે તે પિતાનામાં જ મર્યાદિત થઈ રહે, કલ્યાણને જન્મ આપે, અને સંસારમાં, પુત્રપુત્રીમાં, અતિથિમાં અને પડપડેશમાં વિવિધ સૌભાગ્યરૂપે વ્યાપ્ત ન થાય.”
“જે પ્રેમને કોઈ બંધન નથી, કેઈ નિયમ નથી, જે એકદમ નરનારી ઉપર આક્રમણ કરી સંચમદુર્ગના તૂટેલા બુરજ ઉપર પોતાની વિજ્યપતાકા ફરકાવે છે તેની શક્તિને કાલિદાસે સ્વીકાર કર્યો છે. પરંતુ તેની આગળ ત. અ. ૨
