________________
ગીતાસંદેશ
૫૩
રહે ક્ષણેય ના કઈ ક્યારે કર્મ કર્યા વિના; - પ્રકૃતિના ગુણે સવે અવશે કમ આચરે. * રોકી કર્મેન્દ્રિયો રાખે, ચિત્તમાં સમરતે રહે;
વિષયને મહામૂઢ, મિથ્યાચાર ગણાય છે.” વળી કહ્યું છે :
કમે અધિકારી તું, ક્યારેય ફળને નહીં; , મા હે કર્મફળ દષ્ટિ, મા હે રાગ અકર્મમાં. કરે યોગે રહી કમ, તેમાં આસક્તિને તજી, યશાયશ સમા માની, સમતા તે જ યોગ છે. બુદ્ધિગી અહીં છોડે, પાપ ને પુણ્ય બેઉએ,
માટે થા યોગમાં યુક્ત, કમેં કૌશલ્ય યોગ છે.” - કર્મ કરવું માણસના કાબૂની વાત છે. તેનું ફળ તેના હાથમાં નથી. ફળ અથવા પરિણામ ઉપર દષ્ટિ રાખીને કામ કરનાર, કર્મમાં આસક્ત થાય છે. ધાર્યું ફળ કે પરિણામ ન આવતાં નિરાશ થાય છે. ફળ અથવા પરિણામ ઈશ્વરના હાથની વાત છે, એમ માણસ સમજે ત્યારે નિષ્ફળતાની નિરાશાને કોઈ અવકાશ રહેતો નથી, એટલું જ નહિ પણ અંતરને મોટું બળ મળે છે. આવા સમતાપૂર્વકના કર્મથી, આવા બુદ્ધિયોગથી, માણસ પાપ અને પુણ્ય બંધેથી પર થાય છે, કર્મબંધન કરતૈ નથી, મુક્ત થાય છે. આને અર્થ એમ નથી કે પરિણામ વિશે માણસ બેદરકાર રહે. ખૂબ ચીવટથી કામ કરે, પણ આસક્તિ ન રાખે. યશ-અપયશ, જય-પરાજયમાં સમતા રાખે.
આવી સમતા, આ બુદ્ધિયોગ કેવી રીતે પ્રાપ્ત કરવો ? પ્રથમ તે ઈશ્વર ઉપરની અખૂટ શ્રદ્ધાથી, ભક્તિથી. ભક્તિ વિનાનું જ્ઞાન અભિમાન છે, મિથ્યા છે, વિફરે છે. વિશ્વની આ ગહન લીલામાં, જેના રહસ્યને હું પાર પામી શકતા નથી, જેને હું પૂરું. સમજી શકતા નથી, તેમાં ઈશ્વરનું ધાર્યું થાય છે, મારું કાંઈ નહિ; હું નિમિત્ત માત્ર છું એવી નમ્રતા આવે, અને બધો અહંકાર ગળી જાય ત્યારે અનાસક્તિ, નિર્મળતા, નિરહંકાર આવે છે. આવી શ્રદ્ધા જેને હેય પણ આચરણમાં પૂર્ણપણે મૂકી ન શકે, તો પણ ભગવાન કહે છે – ન હિ પથાકૃત કશ્ચિત ટુતિં વાત છતિ – એવા મનુષ્યને આ લેકે કે પરલેકે નાશ થતી નથી, કારણ કે કલ્યાણમાગે જનારની કદી દુગતિ થતી નથી. માટે ભગવાને કહ્યું :
