________________
બન્ડ રસેલ
૧૧૧
તેનાથી ઉત્પન્ન થતી કડવાશને ઓછી કરી શક્યો નહિ. પણ એટલું તે થયું કે યુદ્ધમાં જોડાયેલ પ્રજાઓના અત્યાચારોમાં મેં કાંઈ સાથ આપ્યો નહિ અને મને એક નવી જીવનંદષ્ટિ અને નવજીવન પ્રાપ્ત થયું.”
ચાર વર્ષના આવા અવિરત પ્રયત્ન પછી પણ દેખીતી રીતે શૂન્ય પરિણામ આવ્યું તેથી રસેલ જરા પણ નિરાશ ન થયા. પણ ત્યારપછીનાં પચાસ વર્ષમાં અન્યાય અને અત્યાચાર સામે વધારે જોરથી ઝૂમ્યા. - રસેલ પ્રખર બુદ્ધિશાળી અને પ્રાણવાન માનવી હતા. સામાજિક અન્યાય અને અસમાનતાએ તેમને અસહ્ય થઈ પડતાં. વ્યક્તિ સ્વાતંત્ર્ય અને માનવ જીવનને સર્વતોમુખી વિકાસ તેઓ ઇચ્છતા. તેથી સામ્રાજ્યવાદના વિરોધી હતા. સમાજવાદના હિમાયતી હોવા છતાં, માનવવિકાસને રૂંધતાં બંધન અને રાજકીય પદ્ધતિઓના સખત વિરોધી હતા. પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધને અંતે રશિયામાં ક્રિાંતિ થઈ અને ઝારશાહીને નાશ થયો તેને આવકારી, પણ ૧૯૨૦માં રશિયા ગયા અને ત્યાં જે જોયું તેથી ભારે નિરાશ થયા. બોલશેવિઝમની કૂરતા, માનવ પ્રત્યેની નફરત, ઝારશાહીને પણ વટાવી જાય તેવા અત્યાચાર જઈ તેઓ કંપી ઊઠયા. લેનિનમાં તેમને એવી બુદ્ધિપ્રતિભા કે માનવપ્રેમ દેખાયાં નહિ. બકે લેનિનની ઠંડી કૂરતાંથી વેદના અનુભવી. સામ્યવાદની વાસ્તવિક્તા જોઈ, તેના આદર્શોથી અંજાયા નહિ. . - નાઝીવાદ અને ફાસીવાદ-હિટલર અને મુસોલિની-ને ઉદય થયો ત્યારે તેના પણ એટલા જ સખત વિરોધી રહ્યા. એટલી હદ સુધી કે યુદ્ધવિરોધી હેવા છતાં, બીજા વિશ્વયુદ્ધને પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ જેટલે વિરોધ ન કર્યો. નાઝીવાદને અને ફાસીવાદને વિજય થાય તે તેમને મન અસહ્ય હતું. વિશ્વદષ્ટિ હોવા છતાં, દેશપ્રેમ પણ હતો અને ઇંગ્લેંડને વિનાશ થાય તે તેમને અકય હતું. આ રસેલ જીવનભર એક મોટા બળવાખોર રહ્યા. તેમના વિચારો હંમેશાં સાચા હતા એવું નથી. કેટલીક વખત ઉતાવળિયા, એકપક્ષી પણ હતા, પણ એ બધાની પાછળ ઉત્કૃષ્ટ માનવપ્રેમ અને દુનિયાનાં દુઃખ કાંઈક ઓછાં કરવાની પ્રબળ વૃત્તિ હતી.
અણુબોમ્બની શોધ થઈ અને હિરોશિમા પર તેને ઉપયોગ થયો ત્યારથી તેમનું શેષ જીવન અણુશસ્ત્રોના વિરોધ અને અણુબના નાશ માટે રહ્યું - ઈન્સ્ટાઈનની પેઠે, આ ભયંકર વિનાશક શસ્ત્રોમાં માનવજાત અને માનવ
