________________
૧૪
કે માગે ?
પ્રશ્ન (ગાંધીજી) : આ અનીતિમાંથી સુનીતિ થશે ખરી ? ઉત્તર (શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર) :
આ પ્રશ્નને ઉત્તર સાંભળી જે જીવ અનીતિ ઈચ્છે, તેને તે ઉત્તર ઉપયોગી થાય એમ થવા દેવું યોગ્ય નથી. સર્વ ભાવ અનાદિ છે, નીતિ-અનીતિ પણ. તથાપિ તમે અમે અનીતિ ત્યાગી નીતિ સ્વીકારીએ, તે તે સ્વીકારી શકાય એવું છે, અને એ જ આત્માને કર્તવ્ય છે. સર્વ જીવઆશ્રયી અનીતિ મટી નીતિ સ્થપાય એવું વચન કહી શકાતું નથી, કેમ કે એકાંતે એવી સ્થિતિ થઈ શકવા યોગ્ય નથી.
સને ૧૮૯૪માં મહાત્મા ગાંધીજીએ દક્ષિણ આફ્રિકાથી શ્રીમદ્ રાજચંદ્રને ૨૭ પ્રશ્નો પૂછેલા જેના શ્રીમદે જવાબ આપેલા. ઉપર તેમને એક પ્રશ્ન છે. ગાંધીજીનો પ્રશ્ન હું સમજું છું ત્યાં સુધી એમ હતું કે જગતમાં જે અનીતિ અત્યારે પ્રવર્તે છે અને કાયમ થોડીઘણી દેખાય છે તેમાંથી કાયમી સુનીતિ થાય કે નહિ? શ્રીમદ્દ ઉત્તર મિતાક્ષરી અને મુમુક્ષુ માટે છે. ઉત્તરની શરૂઆતમાં જ એમણે ચેતવણી આપી છે કે જે જીવ અનીતિ ઈરછે છે એટલે કે જેને અનીતિને પંથે જવું જ છે તેને આ ઉત્તર ઉપયોગી થવા દે યોગ્ય નથી. આ ઉત્તરને આશ્રય લઈ તેવા જીવે અનીતિના પંથે જવું અનુચિત છે.
પછી જવાબ આપે છે કે સર્વ ભાવ અનાદિ છે, નીતિ-અનીતિ પણ. વ્યક્તિએ તો અનીતિ ત્યાગી નીતિ સ્વીકારવી એ જ કર્તવ્ય છે; પણ જગતમાં સર્વથા અનીતિને નાશ થઈ કાયમી નીતિ સ્થપાય એવું વચન કહી શકાતું નથી.
આ ઉત્તર ખૂબ વિચારણીય છે. જગત પ્રગતિને પંથે છે કે અવનતિને પંથે એવા સવાલે ઘણી વખત પુછાય છે. એક વર્ગ એંમ માને છે કે જગત એકધારી પ્રગતિ કરી રહ્યું છે. બીજે વગ એમ માને છે કે જગત એકધારી અવનતિને પંથે છે. અહીં પ્રગતિ અથવા અવનતિ કોને કહેવી એ વિશે મતભેદ હેવા સંભવ છે. વૈજ્ઞાનિક શોધખોળની પ્રગતિ કે નિતિક પ્રગતિ – કઈ
