________________
૧૯
સ્વામી વિવેકાનંદ
ઓગણીસમી સદી દરમિયાન, ભારતના પુનરુત્થાનમાં જે મહાપુરુષોએ મહત્વને ભાગ ભજવ્યો તેમાં સ્વામી વિવેકાનંદ અગ્રસ્થાને છે. રાજા રામમોહન રાય, મહર્ષિ દેવેન્દ્રનાથ ટાગોર, કેશવચંદ્રસેન વગેરે મહાનુભાવોએ બ્રહ્મોસમાજની
સ્થાપના કરી, પૂર્વ અને પશ્ચિમની સંસ્કૃતિને સમન્વય કરવા પ્રયત્ન કર્યો. પણ ભારતને આત્માં જેમાં પૂર્ણપણે પ્રકટ થયો અને ભારતની આમજનતાનું હૃદય જેમણે જીતી લીધું તે તે હતા સ્વામી રામકૃષ્ણ પરમહંસ અને સ્વામી દયાનંદ સરસ્વતી. બંનેનું કાર્ય અત્યારે આપણી સમક્ષ મોજુદ છે, રામકૃષ્ણ આશ્રમ અને આર્યસમાજ મારફત.
- સ્વામી રામકૃષ્ણ પરમહંસ ખરેખર એક અવતારી પુરુષ હતા. નિરક્ષર બ્રાહ્મણ, કાલીમાતાના પૂજારી, પણ ચેતન્યપ્રભુ જેવા પરમ ભક્ત અને શંકરાચાર્ય જેવા પ્રખર જ્ઞાની. આત્મસાક્ષાત્કાર સાધી, સંખ્યાબંધ બુદ્ધિશાળી અને શિક્ષિત પુરુષને પોતાના તરફ તેમણે આકર્ષ્યા. પણ તેમાં સર્વશ્રેષ્ઠ હતા નરેન્દ્ર દત્ત, જે પાછળથી સ્વામી વિવેકાનંદને નામે વિખ્યાત થયા. જેમ સોક્રેટિસને સંદેશ આપણને તેના શિષ્ય પ્લેટ મારફત મળ્યો છે, તેમ સ્વામી રામકૃષ્ણને દિવ્ય સંદેશ જગત સ્વામી વિવેકાનંદ મારફત જ.
સ્વામી વિવેકાનંદ પરમહંસના શિષ્ય કેવી રીતે થયા તે પણ એક રોમાંચક કંથા છે. સ્વામી રામકૃષ્ણ કલકત્તા નજીક દક્ષિણેશ્વરમાં રહેતા હતા ત્યારે તેમની ખ્યાતિ સાંભળી સેંકડે અગ્રી-પુરુષો તેમનાં દર્શને જતાં. નવેમ્બર, ૧૮૮૦માં એક ભજનમંડળીમાં, ૧૮ વર્ષની ઉંમરના નરેન્દ્ર એક ભજન ગાયું. રામકૃષ્ણ પરમહંસ હાજર હતા.
પરમહંસની વેધક દષ્ટિએ આ યુવાન અંતરતમ ઊંડાણનું માપ તરત કાઢી લીધું અને તેને દક્ષિણેશ્વર મળવા આવવા કહ્યું. કેટલાક દિવસ પછી નરેન્દ્ર કેટલાક મિત્રો સાથે મળવા ગયો. નરેન્દ્રને કંઠ બુલંદ અને ભાવવાહી હતા. પરમહંસે ભજન ગાવા કહ્યું અને નરેન્દ્ર ગાયું. પછી શું બન્યું તે સ્વામી વિવેકાનંદના શબ્દોમાં જ કહેવા જેવું છે:
