________________
સર્વધર્મસમભાવ
સર્વધર્મસમભાવ, ભારતીય વિચાર પ્રણાલીનું એક પ્રધાન લક્ષણ છે. આ કોઈ અકસ્માત નથી, પણ ભારતના તત્ત્વચિંતકો અને ધાર્મિક પુરુષોએ વિચારપૂર્વક અપનાવેલી જીવનદષ્ટિ છે. ભારતીય દશને – વેદાંત, જૈન અને બૌદ્ધ-દરેકે સ્વીકારેલ સમયકારી દષ્ટિનું આ પરિણામ છે, તેથી આ ઉદાર વલણ જનસમાજમાં જીવનવ્યાપી બન્યું છે. ભારતવર્ષ વિવિધ ધર્મોનું પ્રયોગક્ષેત્ર રહ્યું છે. હિન્દુ ધર્મ એક મહાસાગર છે, જેમાં સંખ્યાબંધ મતમતાન્તરોને અવકાશ છે. છતાં તેમાં એક પ્રકારની આંતરિક એકતા અને પ્રવાહિતા રહી છે.
ધર્મનાં બે સ્વરૂપ છે. એક તાવિક ભૂમિકા અને બીજી તેના વિધિનિષેધે અને આચાર-પ્રણાલિકાઓ. ધર્મનું સાચું સ્વરૂપ તેની તાત્વિક ભૂમિકા છે, પણ જનસમાજમાં તેનું બાહ્ય સ્વરૂપ વધારે આકર્ષક રહે છે. ભારતવર્ષના બધા ધર્મો મેક્ષમાગી છે. કેટલીક પાયાની માન્યતાઓ સર્વસામાન્ય છે. આત્મા છે તે નિત્ય છે, મોક્ષ છે અને મોક્ષ એ જ જીવનનું અંતિમ લક્ષ્ય છે અને જીવનની. સાધના આ યેયની પ્રાપ્તિ માટે જ છે. આ સિદ્ધાંત સર્વ ભારતીય દર્શનને સ્વીકૃત છે. જીવનસાધનાના આચારધર્મમાં પણ સત્ય, અહિંસા, અસ્તેય, બ્રહ્મચર્ય અને અપરિગ્રહ એ વેદાંત, જૈન અને બૌદ્ધ દર્શનને સર્વમાન્ય છે. જીવ, જગત અને ઈશ્વરના સ્વરૂપ અને પરસ્પર સંબંધ વિશે મતભેદ રહ્યા છે અને ભિન્ન ભિન્ન વિચારસરણીઓ અનેક સ્વરૂપે વિકસી છે, પણ બૌદ્ધિક તત્ત્વચર્ચામાં પૂર્ણ સ્વતંત્રતા હોવા છતાં પાયાની માન્યતાઓ અને આચારધર્મની એક્તા અખંડ રહી છે. સર્વધર્મ સમભાવનું આ મુખ્ય કારણ છે. જબરદસ્તીથી ધર્માન્તર કરાવવાની કોઈ જરૂરિયાત અથવા પ્રલોભન આવી ભૂમિકાને કારણે રહ્યા નથી. " મારો ધર્મ જ સાચે છે અને તે જ માગે ઉત્કર્ષ થાય કે મુક્તિ મળે એ મતાગ્રહ કે દુરાગ્રહ હોય ત્યાં જ ધર્મ-અસહિષ્ણુતા રહેલી છે. દુનિયાના બીજ મુખ્ય ધર્મોમાં ખ્રિસ્તી ધર્મ અને ઇસ્લામમાં આ ત છે અને તેથી
