________________
૧૧
સાધના
સાધનાના સ્વરૂપ અને તેના પ્રકારને આધાર સાધ્ય શું છે તેના ઉપર છે. વ્યાપક અર્થમાં કહીએ તે કોઈ પણ ધ્યેયની પ્રાપ્તિ અથે વ્યવસ્થિત પ્રયત્ન કરવા તેનું નામ સાધના. લક્ષ્મી પ્રાપ્ત કરવી હોય તે તે લક્ષ્ય જે રીતે સફળ થાય તેવો માગ તે તેની સાધના. તેવી જ રીતે સત્તા, કીર્તિ, જે કાંઈ મેળવવું હોય તેને માટે વિશિષ્ટ પ્રકારની સાધના જરૂરી છે. વિદ્યાથીએ પરીક્ષા પાસ કરવી હોય તો તેને માટે સાધના કરવી પડે. કોઈ પણ કાર્યમાં કુશળતા મેળવવી હોય તે તેની સાધના કરવી પડે. આ બધા પ્રકારની સાધનામાં મનની કાંઈક એકાગ્રતા અનિવાર્ય છે. ચિત્તને બીજી બધી દિશામાંથી વાળી લઈ, ધ્યેય – જે કંઈ હોય તેની સિદ્ધિ અથે એકાગ્ર થવું તેમાં સાધનાની સફળતા છે. એકાગ્રતા સાથે કોઈ પણ સાધનામાં ત્યાગ પણ જરૂરી છે. વિદ્યાર્થીએ અભ્યાસ કરી હોય તે રમતગમત કે મોજશોખ જતા કરવા પડે. લક્ષ્મી પ્રાપ્ત કરવી હોય તો કેટલીક વખત શારીરિક સુખ, કૌટુંબિક પ્રેમ કે સહવાસ એવું ઘણું છોડવું પડે છે. એક મોટી ધનવાન વ્યક્તિએ એક વખત મને કહેલું કે ધન પ્રાપ્ત કરવામાં તેમનાં ત્યાગ અને તપશ્ચર્યા (તમની દષ્ટિએ ) ઓછાં નથી.
સામાન્યપણે આપણે સાધનાને ઉલ્લેખ કરીએ છીએ ત્યારે, જીવનની સાધના અથવા આધ્યાત્મિક ઉન્નતિ માટેની સાધના એ અર્થમાં આ શબ્દને ઉપયોગ કરીએ છીએ. રવીન્દ્રનાથ ટાગોરને સાધના ઉપરને લેખસંગ્રહ આ વિષયનું ગહન નિરૂપણ છે. જીવનનું અંતિમ લક્ષ્ય શું અને તે પ્રાપ્ત કરવાને માગ શો, તે બધાય દશને વિષય છે. ચાર્વાકદર્શનને બાદ કરીએ તે બીજે બધાં ભારતીય દર્શને એકમત છે, કે જીવનનું ચરમ યેય મેક્ષ અથવા ભવચક્રના ફેરામાંથી મુક્તિ છે. તત્વજ્ઞાનના ક્ષેત્રે અનેક મતભેદો અથવા વિચારવૈવિધ્ય હોવા છતાં, આચારમાં મોક્ષમાગી બધાં દશની એકતા છે. આત્મઅનાત્મ અથવા જીવપુગલને સંબંધ ગમે તે કારણે થયો હોય અને અનાદિ
