________________
સાધના
૫૭
હોવા છતાં એ અનંત નથી, તેમાંથી મુક્તિ છે. કર્મ બંધનું કારણ અવિદ્યા કહેા, કષાય, વાસના કે તૃષ્ણા કહે, એ બધાંમાંથી મુક્તિ મેળવવાની સાધના ઍક જ છે, પણ આ આચારધમ ના પાયા, દેહથી આત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપ પ્રાપ્ત કરવા દેહાધ્યાસ આ કરવા એ શ્રદ્ધા વિના, આ સાધના નિરક છે. આપણે જેતે ધમ કહીએ છીએ તે આ સાધના છે. પણ એ ધમ'નું આચરણ શ્રદ્ધાપૂર્વક થાય તે માટે તેના તાત્ત્વિક પાયા ન હેાય તા, તે માત્ર પર પરાગત વિધિનિષેધામાં જ પરિણમે છે, અથવા માત્ર સામાજિક સુખસગવડ માટેના માર્ગ તરીકે સાધન રહે છે. તે તાત્ત્વિક પાયા શ્રીમદ્ રાજચંદ્રે આ શબ્દોમાં કહ્યો છે:
66
આત્મા છે તે નિત્ય છે; છે ર્ડા નિજ કમ; ભાતા વળી માક્ષ છે; મેાક્ષ ઉપાય સુધ’
આ ષટ્પદમાં પ્રથમ પાંચ પદ જ્ઞાન અથવા શ્રદ્ધાનાં છે. તે પાંચ પદ હોય ત્યારે સુધરું, માક્ષના ઉપાય તરીકે સમજાય છે. સુધ નું સમજણપૂર્વક આચરણ થાય તે માટે માણસ મુમુક્ષુ અથવા આત્માથી હોવા જોઈએ. આત્માથી નાં લક્ષણુ શ્રીમદે વ ક્યાં છે :
“ કમાયની ઉપશાંતતા, માત્ર મેાક્ષ અભિલાષ, ભવે ખેદ, પ્રાણી યા, ત્યાં આત્મા નિવાસ.”
જીવનું આત્માથી થવું અથવા મેક્ષના અભિલાષી થવું, તે પૂર્ણાંકના ઉદયથી થાય, સદ્ગુરુના સમાગમથી થાય, ઊંડી ઝંખનાથી થાય, આ કાંઈક અકળ છે; સતત જાગૃતિ, આત્મનિરીક્ષણ, ગહન ચિંતન, સ્વયંસ્ફુરણ, કાંઈક નિમિત્ત બને, દીધ કાળની સાધના પણ જરૂરી ખને. શ્રીમદે કહ્યું છે :
“ વૈરાગ્ય સફળ તા, જો સહુ આતમજ્ઞાન, તેમજ આતમજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ તણાં નિદાન. ત્યાગ-વિરાગ ન ચિત્તમાં, થાય ન તેને જ્ઞાન; અટકે ત્યાગ વિરાગમાં, તા ભૂલે નિજ ભાન.”
ત્યાગ-વિરાગ વિના જ્ઞાન નથી. પણ ત્યાગ વિરાગમાં જ અટકે તા ભૂલે નિજ ભાન. ત્યાગ-વિરાગ માત્ર આતમજ્ઞાનની પ્રાપ્તિનાં નિદાન છે, અંતિમ ધ્યેય આત્મજ્ઞાન છે.
