________________
માનવ સંબંધો ભારતીય વિચારધારામાં એક વિચારપ્રવાહ એવો છે કે બધાય સંબંધ મિસ્યા છે-જૂઠા છે. કેઈ કોઈનું સગું નથી. એકલાં આવ્યા છીએ અને એકલાં જવાનું છે. સદ્ભાગે માણસને આ ઉપદેશની બહુ અસર થતી નથી. કોઈ પ્રસંગને અનુલક્ષીને ક્ષણિક વૈરાગ્ય આવે એ જુદી વાત છે. એ વાત ખરી છે કે આ બધા સંબંધે અનિત્ય છે. એટલે કે એક દિવસ એને અંત આવવાને છે. પણ તે કારણે આવા સંબંધો જૂઠા અથવા મિયા નથી, એ જ માનવજીવન છે. એને અર્થ એટલો જ છે કે એમાં આસક્તિ ન કેળવવી. પણ માણસના જીવનની કૃતાર્થતા માત્ર માનવ સાથે જ નહિ પણ સમસ્ત પ્રાણુસૃષ્ટિ સાથે તાદામ્ય સાધવામાં છે. જે માણસ ખોટા વિચારોથી અથવા સ્વાર્થથી સંકુચિત મન રાખી, આવી જ જાળથી દૂર રહેવું એમ માને છે એનું જીવન ઝાડના સૂકા હૂંડા જેવું છે. અલબત્ત, સ્વાર્થના સંબંધે કેટલી વખત દુ:ખમય નીવડે છે. પરમાર્થના સંબંધ પણ કષ્ટમય હોય છે, એટલે કે પારમાર્થિક કાર્યો કરવામાં પણ કષ્ટ વેઠવું પડે છે, પણ એ કષ્ટ જજીવનને આનંદ છે. માણસ પિતાના સંબંધે કેમ, કેટલા વિસ્તારી શકશે તે એની શક્તિ અને પરિસ્થિતિ પર આધાર રાખે છે.
કહ્યું છે કે આ જીવનના રહસ્યને તાગ પામી શકાતો નથી, પણ એ અનુભવસિદ્ધ હકીકત છે કે સક્રિય પ્રેમ અને કરુણ સિવાય જીવનમાં બીજે આનંદ નથી. જ્યાં આપણાંથી કંઈ ન થઈ શકે ત્યાં પણ આપણું અંતર કવે અને થઈ શકે એટલું, કંઈક કરવાની ભાવના રહે. પણ મોટી વાત છેડી દઈએ તે પણ આપણી આસપાસ, દષ્ટિ ખુલી હોય તે એટલું બધું કરવાનું છે કે, જે થાય છે એ ઓછું પડે છે.
૧૦-૧૧-'૪૨
