________________
વિધાયક અહિંસા
અનુભવને આધારે કરતા જાય છે. તે ઉકેલ અન્યને યોગ્ય લાગે અગર ન પણ લાગે. તેથી જ ગાંધીજીએ કહ્યું કે “my non-violence is my own.” (મારી અહિંસા એ મારી જ છે). તે સમયે મેં અહિંસા અંગે ઠીક ઠીક વિચાર કરેલો અને “પ્રબુદ્ધ જૈન” માં પણ આ પ્રશ્ન અંગે બે-ચાર લેખ લખેલા. હકીકત એ છે કે અહિંસાના પ્રશ્નો ઉકેલ વાદવિવાદથી આવી શકે નહિ. તર્કથી તે ઉકેલી શકાય નહિ, તેને ઉકેલ અનુભવથી જ આવી શકે. એકલી તકશક્તિનો ઉપયોગ કરવામાં તો કોઈ કોઈ પ્રસંગે એવી અહિંસા અનર્થકારી નીવડે છે, તેથી જ અહિંસાની વિચારણામાં વિવેકને અગત્યનું સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે.
એક બાજુ હિંસામય વાતાવરણ પ્રવર્તે છે. Survival of the fittest જેવા સિદ્ધાન્તોને પ્રચાર થઈ રહેલ છે. નીવો નીવસ્ય નીવનમ્ જેવા સિદ્ધાન્ત પ્રચલિત છે. આવા હિંસામય જગતમાં જેમણે અહિંસાની શોધ કરી છે તેમને કોટિ વંદન ઘટે છે. ડગલે ને પગલે હિંસા રહી છે. બોલવું, ચાલવું વગેરે જીવનની દરેક ક્રિયામાં હિંસા સમાયેલી છે. આમ છતાં હિંસા એ ધર્મ નથી, ધમ તે અહિંસામય જીવનમાં જ રહે છે, તેથી જ અહિંસાને પરમ ધમ કહેલ છે. •
- દરેક માણસને સુખ જોઈએ છે; દુઃખ કેઈને પસંદ નથી; માટે આપણે સુખ જોઈતું હોય તો આપણે બીજાને દુઃખ આપવું જોઈએ નહિ. આ થયો અહિંસાને મૂળ પાયો. પરંતુ પ્રશ્ન એ થાય છે કે સુખ કોને કહેવું ? દુઃખ કેને માનવું છે દરેક માનવી એમ કહે છે કે હું ઈરાદાપૂર્વક કોઈને દુઃખી કરતી નથી. છતાં આજે વ્યાપક રીતે આપણે ઘણને દુઃખી કરી રહ્યાં હોઈએ છીએ. આનું કારણ એ છે કે સુખ અને દુઃખની દરેકની વ્યાખ્યા જુદી જુદી હેય છેખરું સુખ તે તેને કહેવાય જે કદી દુઃખમાં પરિણમે નહિ, અથવા જેનું પરિણામ દુઃખમય ન હોય. ખરું સુખ તો હંમેશાં સુખ જ રહે છે. કેટલુંક સુખ એવું છે કે પહેલાં સુખ લાગે છે, પરંતુ પરિણામ દુઃખમય આવે છે. ભોગ ભોગવવા પહેલાં તે સારા લાગે પરંતુ તેનું પરિણામ રોગમાં આવે છે. તેથી જ કહ્યું છે કે “ભોગે રોગ ભયં.” આને ખરું સુખ કહેવાય નહિ. પરિગ્રહ. આમ તો સારો લાગે છે, પરંતુ તે અંતે પિતાને માટે અને બીજાને માટે દુ:ખમય નીવડે છે, એટલે પરિગ્રહમાં પણ ખરું સુખ નથી. ખરું સુખ તે “ ત. અ. ૩
