________________
તત્ત્વવિચાર અને અભિવંદના
- ભારતીય સંસ્કૃતિની સર્વધર્મસમભાવની આ લાક્ષણિક્તા કાયમ રહી છે. ગાંધીજીએ તેને જુદી રીતે જીવી બતાવી. આફ્રિકામાં ખ્રિસ્તી મિશનરીઓનું જીવન જોઈને એમને એક સમયે એમ થયું કે સાચે ધર્મ આ જ છે. અને ખ્રિસ્તી મિશનરીઓ તેમના આત્માની ચિંતા કરવા લાગ્યા ત્યારે પિતાને ધર્મ-હિન્દુ ધર્મ સમજવા તેમણે પ્રયત્ન કર્યો. તેમાં પરિણામે તેમણે જોયું કે હિન્દુ ધર્મમાં અનેક અનિષ્ટો છે; અસ્પૃશ્યતા જેવું કલંકે છે; છતાં તેમને આ માને સંતોષ થાય એવાં પણ બધાં તો હિન્દુ ધર્મમાં છે અને આધ્યાત્મિક ઉન્નતિ માટે ધર્માન્તરની કઈ જરૂર નથી. હિન્દુ ધર્મમાં વીતાને કોગ છે, ભાગવતને ભક્તિયોગ છે, ઉપનિષદોને જ્ઞાનયોગ છે. તેમને સર્વ ધર્મો પ્રત્યે ઊંડે સમભાવ હતા. તેમના આશ્રમજીવન દરમ્યાન સર્વધર્મ સમભાવને એક વ્રત તરીકે તેમણે સ્વીકાર્યું હતું. સર્વ ધર્મોની પ્રાર્થના થાય છતાં પિત સનાતની હિન્દુ છે એમ જ કહેતા. સર્વધર્મ સમભાવ કેળવવા સ્વધર્મ છોડવાની જરૂર નથી, પણ મતાગ્રહ છોડવાની. ખાસ ચીજ છે. ગાંધીજીને કોઈએ પૂછયું હતું કે, હિન્દુ ધર્મમાં એવી કઈ ખાસ ચીજ છે, સુંદરતા છે કે જે કારણે હિંદુ એ ધર્મને જ વળગી રહે ? તેના જવાબમાં ગાંધીજીએ કહ્યું છે, કે ધર્મને સંબંધ પતિ-પત્નીના સંબંધ જેવો છે. એકબીજાની ઊણપ નથી જાણતાં એમ નહિ, પણ પરસ્પરની વફાદારીના મૂળમાં કોઈ અકળ અને અતૂટ આંતરિક આકર્ષણ છે–પિતાના ધર્મમાં રહેલી એબો પ્રત્યે આંધળી થવાની જરૂર નથી. પણ પિતાના ધર્મમાં જ જે સુંદરતા છે તે મારા જ ધર્મમાં છે અને બીજા ધર્મમાં નથી એમ માનવું ન જોઈએ. બીજા ધર્મોનું અવલોકન કરીએ ત્યારે, દોષ શોધનાર ટીકાકાર તરીકે નહિ પણ ભક્તની દષ્ટિથી, બીજા ધર્મોમાં પણ મારા ધર્મ જેવી જ સુંદરતા જોવાની આશાએ અને મારા ધર્મમાં નથી એવી કેઈ સુંદરતાઓ બીજાના ધર્મમાં જડી આવે તો તે મારા ધર્મમાં દાખલ કરવાના હેતુએ જ. હિંદુ-મુસ્લિમ-એકતા માટે એમણે પ્રાણ આયે.
આ યુગના એક બીજા અધ્યાત્મયોગી રાજચંદે આ જ હકીકત આ પ્રમાણે કહી છેઃ
એક હોય ત્રણ કાળમાં, પરમારને પંથ પ્રેરે તે પરમાર્થને ને વ્યવહાર સમંતઃ જાતિવેષને ભેદ નહિ, રહ્યો માગ જો હેવા સાધે તે મુક્તિ લહે, એમાં ભેદ ન કોય.” .
