Book Title: Pramanprameykalika
Author(s): Narendrasen  Maharaj, Darbarilal Kothiya
Publisher: Bharatiya Gyanpith
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001146/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mANikacandra digambara jaina granthamAlA granthamAlAyAH saptacatvAriMzo granthaH pramANaprameyakalikA * bhAratIya jJAnapITha kAzI * Jair Educa on International Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mANikacandra di. jaina granthamAlA saptacatvAriMzo granthaH narendrasenaviracitA pramANaprameyakalikA prAkkathana lekhaka zrI hIrAvallabha zAstrI darzana vibhAgAdhyakSa kAzI hindU vizvavidyAlaya sampAdakaH darabArIlAlo jainaH koThiyA jainadarzana prAdhyApakaH kAzI hindU vizvavidyAlayasya prakAzaka bhAratIya jJAnapITha kAzI vIra nirvANa saMvat 2487 prathamAvRttiH] [ mUlyam 1.50 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthamAlA sampAdaka DaoN0 hIrAlAla jaina, ema0 e0, DI0 liT . DaoN0 AdinAtha neminAtha upAdhye, ema0 e0, DI0 liT . prakAzaka bhAratIya jJAnapITha durgAkuNDa roDa vArANasI prathama AvRtti : 800 prati mUlya 1.50 mudraka sanmati mudraNAlaya durgAkuNDa roDa vArANasI Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhIkSNa jJAnopayogI, aneka gurukuloMke pratiSThAtA tattvajJAnI, mahAvratI pUjya zrI muni samantabhadra jI mahArAjako unake karakamaloMmeM savinaya samarpita zraddhAvanata -darabArIlAla koThiyA Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. grantha saMketa-sAriNI 2. granthamAlA saMpAdakoMkA vaktavya 3. prAkkathana 4. saMpAdakIya 5. prastAvanA viSayAnukramaNikA ( 1 ) grantha ( ka ) pramANaprameyakalikA ( kha ) nAma ( ga ) bhASA aura racanA-zailI gha) bAhya viSaya-paricaya (Ga) AbhyantaraviSaya- paricaya 1. maMgalAcaraNa 2. tattva - jijJAsA 3. pramANatattva - parIkSA ( a ) jJAtRvyApAra - parIkSA ( A ) indriyavRtti parIkSA (i) kArakasAkalya-parIkSA (I) sannikarSa - parIkSA ( u ) pramANakA nirdoSa svarUpa ( U ) pramANakA phala ( R ) pramANa aura phalakA bhedAbheda ( R) jJAnake anivArya kAraNa 7 11 15 31 1-60 1 1 1 2 4 8 7 11 11 14 15 16 18 13 19 20 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaprameyakalikA " m 37 DY 42 47 48 4. prameyatattva-parIkSA ( a ) sAmAnya-parIkSA (A) vizeSa-parIkSA ( i ) sAmAnyavizeSobhaya-parIkSA (I) brahma-parIkSA (u) vaktavyAvaktavyatattva-parIkSA (U) sAmAnya-vizeSAtmaka prameya-siddhi (2) granthakAra (ka) granthakartAkA paricaya ( kha ) narendrasena nAmake aneka vidvAn (ga) pramANaprameyakalikAke kartA narendrasena (gha) narendrasenakI guru-ziSya-paramparA (Ga) narendrasenakA samaya (ca) narendrasenakA vyaktitva aura kArya (cha) upasaMhAra 6. anya viSaya sUcI 7. pramANaprameyakalikA mUla aura TippaNI 8. pariziSTa 5 60 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthasaMketa-sAriNI grantha-saMketa aSTasa. aSTaza. aSTasa. AptamI. kA. jainatarkabhA. jainada. grantha-nAma granthaprakAzana-sthAna aSTasahasrI nirNayasAgara presa, bambaI aSTazatI-aSTasahasrI AptamImAMsA jainasiddhAnta prakAzinI saMsthA, kalakattA, kArikA xxx jainatarkabhASA siMghI jaina sIrIja bambaI jainadarzana DA. mahendrakumArajI, varNI granthamAlA, kAzI tattvasaMgraha oriyaNTala sIrIja, bar3audA tattvArthAdhigamabhASya devacaMda lAlabhAI phaNDa, sUrata tattvArthavArtika bhAratIya jJAnapITha, kAzI tattvArthazlokavAtika nirNaya sAgara presa, bambaI tattvasaM. tattvA . bhA. tattvArthavA. tattvArthazlo. vA. ! ta. zlo. vA. tattvArthasU. nayacakrasaM. tattvArthasUtra nayacakrasaMgraha kApar3iyA, sUrata mANikacandra granthamAlA, bambaI nyAyaku. nyAyadI. / nyAyakumudacandra nyAyadIpikA vIrasevAmandira, dillI nyA. dI. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabi. TI. pramANaprameyakalikA nyAyabinduTIkA kA. jAyasavAla sIrIja, paTanA vAtsyAyananyAyabhASya / gujarAtI presa, bambaI nyAyavArtika caukhambA sIrIja, kAzI nyAyakusumAJjali nyAyavinizcaya bhAratIya jJAnapITha, kAzI nyAyavinizcayavivaraNa / nyAyavindu kA. jAyasavAla sIrIja, paTanA nyAyasUtra caukhambA sIrIja, kAzI nyAyabhA. nyAyavA. nyAyakusu. nyAyavi. nyAyavi. vi. nyA. bi. " nyAyamaMjarI parIkSAmukha paM0 ghanazyAmadAsajI, nyAyasU. / nyA. sU. nyAyamaM.) nyA. maM. parIkSAmu. hai parI. mu. ) paJcAdhyA. prakaraNapaM0 pramANaparI. pramANapa. pramANamI. pramAla. pramANavA. pra.vA. paJcAdhyAyI prakaraNapaJjikA pramANaparIkSA pramANamImAMsA pramAlakSaNaTIkA pramANavArtika paM0 devakInandanajI caukhambA sIrIja, kAzI sanAtana jaina granthamAlA, kAzI siMghI jaina sIroja, bambaI kalakattA vihAra-uDIsA risarcasosAiTI, paTanA maisUra yUnivarsiTI sIrIja, maisUra nirNayasAgara presa, bambaI paM0 phUlacandrajI, kAzI pramANasa. pramANasamuccaya prameyaka. prameyara. prameyakamalamArtaNDa prameyaratnamAlA Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazasta. bhA. praza. bhA. pR. mATharavU. mo. zlo. bRhadA. yogada. yogavA. ratnAkarAvatA. yuvatyanuzA. TI. lagho. laghIya. vAtsyA. bhA. } zAvara bhASya bRha. zAstradI. ilo. sanmatita. TI. sarvArthasi. sAM. pra. bhA. siM. candrodaya syA. maM. granthasaMketa-sAriNI prazastapAdabhASya pRSTha mATharavRtti mImAMsAzlokavArtika bRhadAraNyakopaniSad yogadarzana yogavArtika ratnAkarAvatArikA yuktyanuzAsanaTIkA ladhIyastraya zAstradIpikA zloka sanmatitakaMTIkA caukhambA sIrIja, kAzI sarvArthasiddhi sAMkhya pravacana bhASya siddhAntacandrodaya syAdvAdamaMjarI X X caukhambA sorIja, "" " "" "" nirNayasAgara presa, bambaI caukhambA sIrIja, kAzI "" X kAzI mANikacandra granthamAlA, bambaI vAtsyAyananyAyabhASya gujarAtI presa, bambaI zAvara bhASya bRhatI TIkA madrAsa yUnivarsiTI sIrIja madrAsa nirNayasAgara presa, yazovijaya granthamAlA, bhAvanagara mANikacandra granthamAlA, bambaI, " X X gujarAta vidyApITha, ahamadAbAda " bambaI X bhAratIya jJAnapITha, kAzI, caukhambA sIrIja, kAzI, 17 rAyacandra zAstramAlA, bambaI " Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaprameyakalikA syAdvAdaratnAkara ArhatprabhAkara kAryAlaya, pUnA caukhambA sorIja, kAzI syAdvAdara... ) syAdvAdaratnA. sAMkhyakA. sAMkhyatattvako. sAMkhyada. sarvada. saM. sAMkhyakArikA sAMkhyatattvakaumudI sAMkhyadarzana sarvadarzanasaMgraha bhANDArakara iMsTITayUTa, pUnA bhAratIya jJAnapITha, kAzI siddhivinizcaya siddhivi. / si. vi. svayambhU. svayambhUstotra vIrasevAmandira, dillI, Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthamAlA-sampAdakoMkA vaktavya mANikacandra di0 jaina granthamAlAke isa naye puSpako pAThakoMke hAtha sauMpate hameM Aja harSa aura viSAdakI mizrita bhAvanAkA anubhava ho rahA hai / viSAdakA kAraNa yaha hai ki isa bIca granthamAlAkI Adi-prabandhakAriNI samitike sadasyoMmeM-se Aja koI bhI hamAre sAtha nahIM bcaa| vikrama saMvat 1972 ko bAta hai jaba "svargIya dAnavIra seTha mANikacandra hIrAcandajI je0 pI0 ke kRtI nAmako smaraNa rakhaneke lie nizcaya kiyA gayA ki unake nAmase eka granthamAlA nikAlI jAye, jisameM saMskRta aura prAkRtake prAcIna granthoMke prakAzita karanekA prabandha kiyA jAye, kyoMki yaha kArya seThajIko bahuta priya thaa|" usa samaya granthamAlAkI jo prabandhakAriNI samiti banI, usake gyAraha sammAnya sadasya the : sara seTha hukumacandajI, seTha kalyANamalajI, seTha kastUracandajI, seTha sukhAnandajI, seTha hIrAcanda nemicandajI, zrI lallUbhAI premAnanda parIkha, seTha ThAkuradAsa bhagavAnadAsa jauharI, bra0 zItalaprasAdajI, paM0 dhannAlAlajI kAzalIvAla, paM0 khUbacandajI zAstrI aura paM0 nAthUrAmajI premI ( mantrI ) / isa samiti-dvArA apIla kiye jAnepara lagabhaga sau dAtAoMkA dAna prApta huA aura ru0 7687 / 3) ekatra hue| inameM sabase bar3A dAna thA ru0 1001) zrImAn seTha hukumacandajIkA / anya do dAtAoM meM se pratyekane ru0 501) pradAna kiye, done ru0 251), ekane 201), chahane 101), bArahane 51), chahane 25), tInane 21), pandrahane 15), solahane 11) aura zeSane isase kama, jisameM eka vyaktike ATha Ane // ) kA dAna bhI sammilita hai| isa dravyameM-se ru0 500) seTha mANikacandajIkI mUrti banavAne meM lagAye gaye aura zeSa granthamAlA calAne meM / granthamAlAkI niyamAvalIke anusAra "jitane grantha prakAzita hoMge unakA mUlya lAgata mAtra rakhA jaayegaa| kisI eka granthakA pUrA yA usakA tIna caturthAMza kharcakI sahAyatA denevAle dAtAke nAmakA smaraNa-patra aura yadi Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaprameyakalikA ve cAheMge to unakA phoTU bhI usa granthakI sabhI pratiyoMmeM lagA diyA jaayegaa| yadi sahAyatA denevAle mahAzaya cAheMge to unako icchAnusAra kucha pratiyA~, jinako saMkhyA sahAyatAke mUlyase adhika na hogI, muphtameM vitaraNa karane ke lie de dI jaayeNgii|" isa yojanA, sAhAyya va sAdhana-sAmagrIke AdhArapara granthamAlAkA prathama puSpa 'laghIyastrayAdi saMgraha' kArtika vadi 2 saMvat 1972 ko prakAzita huA jisakI pRSTha saMkhyA 204 aura mUlya / ) ( chaha AnA ) rakhA gayA / . hama ina saba bAtoMkA vivaraNa yahA~ isalie de rahe haiM ki jisase pAThakoMko vidita ho jAye ki isa granthamAlAke kuzala sUtradhAra paM0 nAthUrAmajI premIne kitane alpa sAdhanoM-dvArA isa mahAna kAryako Arambha kiyA aura 46 granthoM va grantha-saMgrahoMkA prakAzana kara DAlA / jaba hama ukta paristhitiyoMkA Ajake vAtAvaraNa aura gati-vidhiyoMse milAna karate haiM to AkAza-pAtAlakA antara dikhAyI detA hai, aura paM0 nAthUrAmajI premI jaise vidvAn aura catura saMyojakake prati dhanya-dhanyakA uccAraNa kiye binA nahIM rahA jaataa| hamArA mastaka zraddhAse jhuka jAtA hai / Aja na ve paristhitiyA~ rahIM aura na premIjI jaise mahApuruSa rhe| ve dina cale gaye "te hi no divasA gatAH" / isa smRtise hamAre hRdaya-paTalapara eka viSAdakI rekhA udita huI hai| aura harSa isa bAtakA hai ki ukta kuzala karNadhArake sAtha hI granthamAlAkA asta nahIM ho pAyA, jaisA ki prAyaH huA hai| premIjIko apane jovana-kAlameM hI isa granthamAlAke bhaviSyako cintA ho uThI thI, aura unhoMne apano yaha cintA hama donoMpara vyakta kii| hamAre saubhAgyase hameM idhara aneka varSoMse premojIkA pitRtulya sneha prApta thaa| sAhityika kSetrameM hameM unakA mArga-nirdeza bhI milatA thA aura hama unake vizvAsa-bhAjana bhI bana sake the| isI kAraNa unake sAtha-sAtha isa granthamAlAke kAryakalApase bhI hamArA nikaTatama sambandha ho gayA thaa| hamane premIjIko Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthamAlA-sampAdakoMkA vaktavya 13 bharosA dilAyA ki hama yathAzakti granthamAlAko cira jIvita rakhanekA prayatna kreNge| hamane yaha carcA calAyo, tathA bhAratIya jJAnapIThake saMsthApaka sAhU zAntiprasAdajI aura unakI viduSI dharmapatnI va jJAnapIThako adhyakSA zrImatI ramArAnIjIne saharSa isa bAlikAko apanI godameM lenA svIkAra kara liyaa| yadyapi granthamAlA apanI Ayuke 45-46 varSa pUrNa kara cukI hai, tathApi jabataka koI svayaM apane pairoM khar3e hokara calaneke yogya nahIM banatA tabataka vaha bAlaka hI mAnA jAtA hai| isa granthamAlAkA bho koI dhruvaphaNDa ekatra nahIM ho sakA aura prakAzita granthoMkA mUlya to niyamAnusAra lAgata mAtra hI rakhA jAtA thaa| isIlie idhara kucha granthoMke prakAzanameM granthamAlApara karja bhI car3ha gayA thaa| mAlAke naye pAlakoMne vaha karja bhI cukA denA svIkAra kara liyA aura granthamAlAke uddezyoMko surakSita rakhate hue usakA saJcAlana-kArya bhAratIya jJAnapIThake antargata le liyaa| isa prakAra granthamAlAko eka nayA jIvana prApta ho gyaa| isa udAra vAtsalya aura prabhAvanAke lie sAhU-parivArakA jitanA abhinandana kiyA jAye, thor3A hai| granthamAlAke saJcAlanako surakSA ho gyii| kintu use saphala banAneke lie dUsarI AvazyakatA yaha hai ki vidvAnoM-dvArA susampAdita grantha usameM prakAzanArtha milate rheN| yaha kArya premIjI apane DhaMgase cupacApa bar3e kauzala se karate rahate the| unake pazcAt aba isa uttaradAyitvako samhAlanA samasta vidvadvargakA kartavya ho jAtA hai| abhI bhI zAstra-bhaNDAroMmeM agaNita choTI-bar3I aprakAzita saMskRta, prAkRta va apabhraMza racanAeM par3I huI haiN| kevala unake mUla pAThako hI yathAsambhava zodhakara isa granthamAlAmeM prakAzanArtha diyA jA sakatA hai| zrutabhaNDAroMke saMsthApakoMne yuga-yugAntaroMko AvazyakatAnusAra zruta-paramparAkI rakSA kI hai| kintu vartamAna yugakI mAMga hai ki samasta prAcIna sAhityako zuddha sucAru rUpase mudrita karAkara prakAzita kiyA jAye, unakA Adhunika bhASAoMmeM anuvAda karAyA jAye tathA unapara yathAsambhava zodha-prabandha likhe jAyeM / jabataka yaha kArya pUrA nahIM hotA Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaprameyakalikA tabataka hama na to apane granthakAra pUrvAcAryoMke RNase mukta ho sakate aura na jaina-sAhityako vidvatsaMsArameM vaha ucca AdaraNIya sthAna prApta karA sakate jisakA vaha apane guNAnusAra adhikArI hai| isa kAryake lie jainabhaNDAroMko punarvyavasthA va kArya praNAlImeM sudhArakI bar3I AvazyakatA hai / isa sabake lie bhI vidvAnoM aura zrImAnoMkA sahayoga vAMchita hai aura ukta kAryakI pUrti hetu isa granthamAlAkA dvAra khulA huA hai| saMyogakI bAta hai ki isa granthamAlAkA prArambha eka nyAya-viSayaka grantha 'laghIyastrayAdisaMgraha' se huA thA aura usake naye jIvanakA Arambha bhI punaH eka nyAya-viSayaka racanAse ho rahA hai| jaina dArzanika zrInarendrasenane 'pramANa-prameya-kalikA' nAmaka apanI isa choTI-sI racanAmeM nyAyake pradhAna viSaya pramANa aura prameyake sambandhameM anya dArzanikoMke matako pUrva pakSameM lekara jaina dArzanika dRSTikoNakA sucAru rUpase pratipAdana kiyA hai| granthakA prAkkathana hindU vizvavidyAlaya, kAzIke darzana-vibhAgake adhyakSa paNDita hIrAvallabha zAstrI dvArA likhA gayA hai jisase viSayakA apekSita paricaya aura prastuta granthake adhyayanakI abhiruci utpanna ho / usI vizvavidyAlayake jainadarzana-prAdhyApaka paNDita darabArIlAlajI koThiyAne granthakA vidhivat susampAdana kiyA hai aura apanI AdhArabhUta prAcIna pratiyoM tathA isa saMskaraNakI vizeSatAoMkA paricaya Apane sampAdakIyameM karA diyA hai| prastAvanAmeM Apane grantha aura granthakArake sambandhameM vistRta vicAra kiyA hai / isake lie hama ukta donoM sAhityikoMke kRtajJa haiM / isake pazcAt nikalanevAlA grantha jainazilAlekhasaMgraha bhAga 4 bhI taiyAra ho rahA hai| hameM AzA hai ki vidvAnoMke sahayogase granthamAlA avicchinna rUpase calatI huI zIghra hI zatapuSpamayI honekA gaurava prApta kara skegii| hIrAlAla jaina, zrA0 ne0 upAdhye granthamAlA-sampAdaka | Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkakathana ahiMsAlakSaNo dharma iti dharmavido viduH / yadahiMsAtmakaM karma tatkuryAdAtmavAnaraH // --mahAbhA0 anuzA0 pa0, 116 a0, 12 zlo0 / darzanakI paribhASA : _ 'dRzyate yathArthatayA jJAyate padArtho'neneti darzanam' isa vyutpattiko lekara 'darzana' zabdakA prayoga netra, svapna, buddhi, dharma, darpaNa aura zAstra ina chaha artho meM kiyA gayA hai / ' A~khoMse padArtha dekhA jAtA hai, ataH A~kheM darzana haiN| isI taraha svapna Adise bhI padArtha jAnA jAtA hai, isa kAraNa koSakAroMne unheM bho 'darzana' zabdakA vAcya kahA hai / kintu jaba isa sAmAnyArthapratipAdaka 'darzana' zabdakA sambandha kisI mokSAdi-tattva-pratipAdaka zAstrake sAtha hotA hai to prakaraNavaza yaha 'darzana' zabda usa arthavizeSazAstrakA pratipAdaka hotA hai| jaise nyAyadarzana, vedAntadarzana, jainadarzana Adi / vahA~ 'darzana' zabda apane netrAdi anya arthoMkA vAcaka na hokara gautamAdi maharSi pratipAdita nyAyAdizAstrarUpa arthavizeSakA vAcaka hotA hai| jaDa-cetanAtmaka isa saMsArameM sAra kyA hai ? isa dRzyamAna sthUla jagatkI sRSTi kaise huI ? isameM adRzya sUkSma tattva kyA haiM ? heya aura upAdeya kyA hai ? jIva aura jaDa vastu kyA haiM ? nityAnitya tattva kyA haiM ? pramANa 1. 'netre svapne buddhau dharme darpaNe zAstre ca drshnshbdH|' -medinIkoSa 2. darzanazAstrase honevAlA tattvajJAna bhI 'darzana' zabdase grAhya ho sakatA hai| Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaprameyakalikA aura prameya kyA haiM ? jIvako duHkhoparamarUpa paramazAnti kaise prApta ho sakatI hai aura usakA svarUpa kyA hai ? ityAdi praznoMpara pUrNatayA prakAza DAlanevAlA zAstra hI darzanazAstra kahA jAtA hai / yadyapi 'dRzyate yat tad darzanam' isa vyutpattise siddha 'darzana' zabdakA artha dikhAyI denevAlA jJeya padArtha bhI hai, tathApi karaNa vyutpattise siddha 'darzana' hI yahA~ abhipreta hai / darzanaukA vibhAjana : Astika aura nAstika vicAra : isa darzanazAstra aura usake pratipAdya tattvoMkA manana evaM cintana karanevAle manISI dArzanika kahe jAte haiN| yoM to samagra vizvameM, kintu vizeSatayA bhAratavarSa meM ina tattvacintaka dArzanikoMko paramparA sadA rahI hai / yaha dArzanika paramparA aneka bhedoMmeM vibhakta milatI hai| kucha sAmpradAyika isa dArzanika-paramparAko Astika aura nAstikake bhedase do bhAgoM meM vibhAjita karate haiM aura AstikoMke darzanoMko Astika darzana tathA nAstikoMke darzanoMko nAstika darzana batalAte haiN| kintu unakA yaha vibhAjana sopapattika evaM saMgata nahIM tthhrtaa| yadi 'asti paralokaviSayiNI matiryasya sa AstikaH, nAsti paralokaviSayiNI matiryasya sa nAstikaH' isa prakAra Astika aura nAstika zabdoMkA artha kiyA jAye to yaha nahIM kahA jA sakatA ki jainadarzana nAstika darzana hai, kyoMki isa darzanameM nyAyAdidarzanoMkI taraha 'AtmA paralokagAmI hai, nitya hai, puNyapApAdikA kartA-bhoktA hai' ityAdi siddhAnta svIkRta hI nahIM, api tu jaina mAnyatAnusAra jaina lekhakoM-dvArA usakA puSkala pramANoMse samarthana bhI kiyA gayA hai tathA jaina tIrthakaroM-dvArA diyA gayA usakA upadeza bhI avicchinnarUpeNa anAdi kAlase calA A rahA hai| yadi yaha kahA jAye ki 'Astika darzana ve haiM jo vedako pramANa mAnate haiM aura nAstika darzana ve haiM jo use pramANa svIkAra nahIM karate-'nAstiko vedanindakaH / ' to yaha paribhASA bhI Astika-nAstika darzanoMke nirNayameM na sahAyaka hai aura na avyabhi Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkathana carita hai, kyoMki nyAyAdi jina darzanoMko vedAnuyAyI honese Astika darzana kahA jAtA hai, AcArya zaGkarako dRSTimeM ve vaidika darzanakI koTimeM praviSTa nahIM haiM / AcArya zaGkara apane vedAnta darzana ( 2-2 - 37 ) meM spaSTa kahate haiM ki' 'vedabAhya Izvarako kalpanA aneka prakArakI hai| unameM sezvaravAdI sAMkhya jagatkA upAdAna - kAraNa prakRtiko mAnate haiM aura nimitta kAraNa Izvarako / kucha vaizeSikAdi bhI apanI prakriyA ke anusAra Izvara ko nimittakAraNa kahate haiN|' isase prakaTa hai ki AcArya zaGkara eka hI Izvarako upAdAna aura nimitta donoM mAnanevAle darzanako hI vaidikadarzana kaha rahe haiM aura usase anyathAvAdI darzanako avaidika darzana batalA rahe haiM / yahA~ bhASyakI ratnaprabhA Adi TIkAoMke racayitAoMne spaSTa hI naiyAyikoM tathA jainoMko 'sampradAnAdi bhAvoMkA jJAtA karmaphala detA hai' aisA samAna siddhAntavAdI kahA hai / itanA hI nahIM, kintu vahA~ eka dUsarI bAta aura kahI hai / vaha yaha ki kinhIM bhI ziSToM dvArA aMzataH svIkRta na honeke kAraNa nyAya-vaizeSikoMkA paramANukAraNavAda - siddhAnta vedavAdiyoMse atyanta upekSaNIya hai / yahI Azaya sthalAntara meM bhI zAGkara ra 3 17. 1. 'sA ceyaM vedabAhyezvarakalpanA'nekaprakArA / kecitsAMkhyayogavyapAzrayAH kalpayanti pradhAnapuruSayoradhiSThAtA kevalaM nimittakAraNamIzvara itaretaravilakSaNA: pradhAnapuruSezvarA iti / tathA vaizeSikAdayo'pi kecitkathaMcitsvaprakriyAnusAreNa nimittakAraNamIzvara iti varNayanti / ' 2. (ka) 'karmaphalaM saparikarAbhijJadAtRkaM karmaphalatvAt, sevAphalavaditi gautamA digambarAzca / ' - - bhASyaratnaprabhA TI0 2-2-37, pR0 488 / (kha) karmaphalaM sampradAnAdyabhijJapradAtRkaM karmaphalatvAt, sevAphalavaditi naiyAyika - digambarau / ' - - nyAyanirNaya TI0 2-2-37, pR0 488 / 3. 'ayaM tu paramANukAraNavAdo na kaizcidapi ziSTaiH kenacidapyaMzena parigRhIta ityatyantamevAnAdaraNIyo vedavAdibhiH / -- vedAntasU0 2-2-17, pR0 443 / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaprameyakalikA 7 bhASya meM prakaTa kiyA gayA hai / vahA~ kahA gayA hai ki vaizeSika siddhAnta kuyuktiyoMse yukta hai, vedaviruddha hai aura ziSToM dvArA asvIkRta hai / ataH vaha AdaraNIya nahIM hai / isa vivecanase spaSTa jJAta hotA hai ki Astika aura nAstikakI ukta paribhASA svIkAra karane para nyAya aura vaizeSika darzana bhI, jinheM Astikadarzana mAnA jAtA hai, prAyAnusAra nAstika darzana mAne jAyeMge / AcArya zaGkarake abhi 18 agara yaha kahA jAya ki jo Izvara tattvako mAnatA hai vaha Astika darzana hai aura jo use nahIM mAnatA vaha nAstika darzana hai to yaha paribhASA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki Astika darzanatvena abhimata kApila-sAMkhya aura mImAMsA darzana bhI nAstika darzana kahe jAyeMge, kyoMki inameM vedako pramANa mAnanepara bhI Izvara tattva svIkRta nahIM hai / isake atirikta jisa prakAra AcArya zaGkarane vaizeSikAdi darzanoMko prakArAntareNa avaidika kahA hai usI tara sAMkhya vidvAn vijJAnabhikSune unheM pracchanna bauddha, vedAntiva Adi hIna zabdoMse smaraNa kiyA hai / isake viparIta vedAntAdi darzanoMmeM jahA~ jainAdi darzanoMke siddhAntakA khaNDana kiyA hai vahA~ ' iti nAstikadArzanikAH' ityAdirUpase kahIM bhI ullekha dekhane meM nahIM AtA / yahA~ taka ki 'tadapare' 'ityeke' jaise paramata sUcaka zabdoM takakA bhI prayoga upalabdha nahIM hotA / kevala anya dArzanikoMkA siddhAnta dikhAkara khaNDana kiyA hai / jaisA ki isI zAGkarabhASya meM jainadarzanake khaNDanake prArambha meM 'vivasanasamaya idAnIM nirasyate' aisA kahakara hI usakA nirAsa kiyA gayA hai / yahA~ 'yaha nAstika darzanakA siddhAnta hai' aisA kucha bhI nahIM kahA gayA hai / isa prakAra hama dekhate haiM ki bhAratIya darzanoMko Astika aura nAstika ina do vibhAgoM meM vibhakta karanevAlA koI bhI sarvamAnya evaM abAdhita mApadaNDa nahIM hai / 1. 'vaizeSikarAddhAnto duryuktiyogAdvedavirodhAcchiSTAparigrahAca nApekSitavya ityuktam / ' -- vedAntasU0 zA0 bhA0 2 2 18, pR0 449 / 2. dekhie, sAMkhyapravacanabhASya' I ...... Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkathana yaha nizcita hai ki jaina darzana aneka bhAgoMmeM vibhakta bhAratIya darzanadinamaNikI hI eka anupama dedIpyamAna vijJAna-jyoti hai| isa darzanako nijI anAdi paramparA hai aura isameM tattvoMkA vicAra bar3I gambhIratA tathA sUkSmatAko liye hue anubhava aura mananake sAtha kiyA gayA hai / isake tAttvika siddhAnta Adhunika yA madhyakAlika nahIM haiM, pratyuta yukti, pramANa aura anubhavArUDha hokara anAdi paramparAse avatarita haiM tathA ajJAnAndhakArako dUrakara jagatko jJAnakA divya sandeza dete hue cale A rahe haiM / yadi isa darzanake siddhAnta jagatmeM satata pravAhita na hote to vedAnta darzanake 'naikasminnasambhavAt' (ve0 da0 2-2-33 ) ityAdi sUtroMmeM jaina darzanake prANabhUta anekAntavAda, saptabhaGgIvAda Adi siddhAntoMkI carcA na hotii| yahI kAraNa hai ki RSabhadeva-jaise tattvopadeSTAoMkA ullekha bhAgavata Adi vaidika purANoMmeM pAyA jAtA hai| prakaraNavazAt isake dArzanika siddhAntoMkI bhI carcA vaidika padmapurANAdi granthoMmeM dekhanemeM AtI hai| itanA hI nahIM, kintu jaina dharmake sArabhUta 'ahiMsA' dharmakA saMkIrtana mahAbhAratameM yatra-tatra dekhanemeM AtA hai / pUrvollikhita zlokameM jaina-dharmakI ahiMsAkI hI chApa spaSTa hai / mahAbhAratameM eka sthalapara pitAmaha bhISma dharmarAja yudhiSThirako upadeza dete hue ahiMsAkI muktakaNThase prazaMsA karate haiM aura use parama dharma, parama tapa tathA parama satya batalAte haiM / maharSi pataJjaline bhI yogasUtra meM yogake sAdhanIbhUta yama-niyamAdimeM sarvaprathama 1. dekhie, 'naikasminnasambhavAt' ( 2-2-33 ) isa sUtrakA bhASya pR0 480 / 2. ahiMsA paramo dharmastathA'hiMsA paramaM tpH| ahiMsA paramaM satyaM yato dharmaH pravartate // __ --mahAbhA0 anuzA0 50, 115 a0, 23 zloka 3. 'ahiMsAsatyAsteyabrahmacaryAparigrahA ymaaH|' --yogasU0 2-30 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 pramANaprameyakalikA isa ahiMsA dharmakA hI nirdeza kiyA hai| isa ahiMsAvratako apanAye binA anya satya, asteyAdi aGgoMkI siddhi nahIM ho sakatI, isa bAtako bhI ukta sUtrake vyAsa-bhASyameM spaSTa kara diyA hai| ahiMsA-vijayIke viSayameM maharSi pataJjali kahate haiM ki ahiMsAmeM pratiSThita yogoke nikaTa sabhI virodhI prANiyoMkA paraspara vairatyAga ho jAtA hai / sthUla vicArase jisa kisI eka jIvake vadhako eka hiMsA kahA jAtA hai| kintu zAstra meM eka hI jIvakI hiMsAke sUkSmadRSTi se 81 bheda batalAye gaye haiM / jaina-dharma meM isase bhI jyAdA sUkSmatAse hiMsAkA vicAra kiyA gayA hai aura usake 108 aura asaMkhya bheda ginAye gaye haiM / yathArthameM hiMsAkA artha kevala hanana 1. 'apare ca yamaniyamAstanmUlAstatsiddhiparatayaiva tatpratipAdanAya pratipAdyante / ' -vyAsabhASya yogasU0 2-3 2. 'ahiMsApratiSThAyAM tatsannidhau vairatyAgaH / ' -~-yogasU0 2-35 3. 'vitarkA hiMsAdayaH kRtakAritAnumoditA lobhakrodha-mohapUrvakA mRdumadhyAdhimAtrA duHkhAjJAnAnantaphalA iti pratipakSa bhAvanam / ' yogasU0 2-34 'tatra hiMsA tAvat--kRtA kAritA'numoditeti tridhA / ekaikA punstridhaa| lobhena mAMsacarmArthena krodhenAvakRtamaneneti mohena dharmo me bhaviSyatIti / lobhakrodhamohAH punastrividhA mRdumadhyAdhimAtrA iti / evaM saptaviMzatimaidA bhavanti hiNsaayaaH| mRdumadhyAdhimAtrAH punastridhAmRdumRdurmadhyamRdustIvramRduriti / tathA mRdumadhyo madhyamadhyastIvamadhya iti / tathA mRdutIbro madhyatIbro'dhimAtratIvra iti / evamekAzItibhedA hiMsA mavati / ' -vyAsabhAdhya 2-34 4. dekhie , tattvArthasUtrakI TIkA sarvArthasiddhi 6-8 / AlocanApAThagata nimna padya: | Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana karanA ho nahIM hai, apitu mana, vacana aura zarIrase parapIDana hI hiMsA hai, aisA zAstrakAroMkA spaSTa abhiprAya jAnA jAtA hai| yahI kAraNa hai ki jaina-dharmake tattvopadeSTAoMne hiMsAko zreyakA avarodhaka aura aniSTakA kAraNa samajhakara usakA virodha karate hue saba dharmoke sArabhUta 'ahiMsA paramo dharmaH' kA sadupadeza diyaa| jisa prakAra advaita vedAntiyoMke 'sarva khalvidaM brahma' isa alpaparimANavAle vedAntamahAvAkyArthameM samasta vedAnta kA tAtparya nihita hai usI prakAra jaina tIrthaGkaroMse atyAdRta 'ahiMsA paramo dharmaH' isa laghukAya vAkyArthameM yAvaddharmokA samAveza ho jAtA hai| isa adhyAtma ahiMsA dharmako na samajhaneke kAraNa Aja bhautika vijJAnakI carama sImA taka pahu~ce hue tathA candra lokAnta ur3Anake avyartha AzAvAdI katipaya pazcimI rASTroMmeM azAntiko agni dhadhaka rahI hai| kevala eka ahiMsAvAdI bhArata aisA rASTra hI paJcazIlake siddhAntAnusAra paraspara zAntise rahanekI ghoSaNA kara rahA hai| dAsatAkI kaThora beDIse nigaDita bhAratarASTra ke svAtantryake lie mahAtmA gAMdhIne bhI isa amogha ahiMsAastrako uThAnekA upadeza diyA thA, jisakA sukhada pariNAma sabake sammukha hai| isa ahiMsA dharmake viSayameM bahuta kucha kahA jA sakatA hai| para yahA~ isapara adhika kahanA eka prakaraNAntara ho jAyagA / yahA~ isapara carcA karanekA itanA hI abhiprAya hai ki prathama tIrthaGkara RSabhadevase lekara caubIsaveM tIrthaMkara mahAvIraparyanta jaina tattvadraSTAoMne kisa prakAra anubhava aura mananapUrvaka ahiMsA, anekAnta-jaise udAtta siddhAntoMkA avalokana saMrambha samArambha Arambha, mana vacana tana kIne prArambha / kRta kArita modana karike, krodhAdi catuSTaya dharike // zata ATha ju ina bhedana taiM, agha kIne parachedana taiM / saMrambha-samArambha-prArambha - mana-vacana-kAya - kRta-kArita-anumodanA x krodha-mAna-mAyA-lobha = 3 x 34344 = 108 hiMsAbheda / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaprameyakalikA kara jagatko samyagdarzana, sabhyagjJAna aura samyakacAritrake triratna-mArgase lokAkAza paryanta niHzreyasa (mokSa) meM pahu~cAnekA prazasta prayatna kiyA / ukta mArgakI aneka sopAnoMmeM eka sundara sopAna yaha 'ahiMsA paramo dharmaH' kA upadeza bhI hai| yadyapi bhAratIya darzanoMkI paramparA anAdi kAlase pravAhita hai tathApi jJAna-tattvake upadezaka jina mahAmanISiyoMne anAdi paramparA pracalita jisa mArga va tattvoMko tarkakI kasauTIpara parakhakara anubhavase unake asandigdha svarUpakA nirNaya kiyA tathA duHkhadavAgnise santapta pAmara-prANiyoMko mokSAtmaka-zAntipada prApta karake lie jo Agamopadeza diyA vaha una ratnatrayAdi AcAraniSTha laukika vyavahArAtIta evaM jIvanmuktakI sthitiko prApta hue tIrthaGkaroMke nAmase prasiddha huaa| jaise maharSi kapilaprokta kApila yA sAMkhyadarzana, kaNAdakathita kANAdadarzana, pataJjaliprokta pAtaJjaladarzana, akSapAda gautama pratipAdita gautamadarzana kahe gaye aura ina nAmoMse ve prasiddha hue| isI taraha arhan yA jinake dvArA prarUpita 1. 'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH / " -tattvArthas01-1 / 2. jaina paribhASAke anusAra arhan yA jina koI nitya-siddha, anAdi mukta eka paramAtmA nahIM hai| kintu mokSamArgakA upadezaka, sarvajJa aura karmabhUmRtoMkA bhettA sAdimukta AtmA hI paramAnmA hai| aise AtmA hI mukti aura muktimArgakA upadeza dete haiN| ye jIvanmukta-jaisI dazAmeM sthita hote haiM / rAgAdi doSoMke kSINa ho jAneke kAraNa 'vItarAga', bhUta, bhaviSyad aura vartamAna tathA sUkSma, vyavahita aura viprakRSTa padArthoMko sAkSAtkAra karanese 'sarvajJa', sabake pUjanIya honese 'arhan', mananazIla honese 'muni', kAmavijayI honese 'jina' aura AgamakA upadeza karane se 'tIrthaGkara' Adi zabdoMse atyAta hote haiN| aise arhan muniyoMke sAkSAtkAra aura tattvajJAnameM bheda nahIM hotaa| isa zreNImeM praviSTa samI Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana darzana jaina darzana hai / ina tattvadarzI arhantoMmeM kaNAdAdi jaise tattvadarziyoMkI apekSA yaha vizeSatA pAyI jAtI hai ki sabhI arhantoMke tattvajJAna aura tattvopadeza meM koI matabheda nahIM hotA / jaba ki itara dArzanikoM aura darzanapravartakoM meM vaha dekhA jAtA hai / udAharaNa ke lie jIvako koI aNu mAnate haiM to koI vibhu svIkAra karate haiM / koI ( vedAntAdi ) AtmAko jJAnasvarUpa pratipAdana karate haiM to koI naiyAyikAdi use samavAyase jJAnaguNavAlA batalAte haiM / para, jaina tattvopadeSTAoMke siddhAntoM meM koI antara nahIM pAyA jAtA / hA~, AcArakI apekSA unake avAntara zvetAmbarAdi sampradAyoMmeM vaha kucha dekhA jAtA hai / kintu vaha dArzanika bheda nahIM haiM / kevala AgamAnusAra AcAra - praNAlIkA bheda hai / dArzanika dRSTise jIva, karmapudgala, bandha, mokSa, sRSTi, padArtha saMkhyA, pramANasaMkhyA, sAdimukta IzvaravAda, anekAnta, syAdvAda, saptabhaGgIvAda Adi siddhAntoMke bAremeM koI tAttvika bheda unameM nahIM hai / isI taraha sUkSma padArthoke viSaya meM bhI sabhI arhantoMkI eka hI tAttvika prarUpaNA hai / isa vivecanase prakaTa hai ki jainadarzana nAstika darzana nahIM hai / 23 darzanoMke Astika aura nAstika bhedake viSaya meM yahA~ taka jo vicAra vyakta kiyA hai usase spaSTa hai ki Astika aura nAstikake bhedakA koI aisA AdhAra upalabdha nahIM hai jo yukti tathA pramANase siddha ho aura sarva arhan yA jina eka hI sthiti ke hote haiM / isa kAraNa kisI bhI sarvajJaarhan- dvArA kahA gayA Agama jaina Agama yA jaina darzana yA Arhata darzana kahA jAtA hai / yaha smaraNIya hai ki jo arhanta tIrthaGkara karmake kAraNa saMsArake lie kalyANakA upadeza dete haiM ve tIrthaGkara kahe jAte haiM / sabhI arhan tIrthaGkara hoM, aisI bAta nahIM hai aura isalie aise tatvopadeza tIrthaGkara pratyeka kAla ( basarpiNI aura utsarpiNI ) meM 24 hI hote haiM / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 pramANaprameyakalikA mAnya ho| vaha kevala sAmpradAyika dRSTise kalpita huA hai| prAcIna darzana-granthoMmeM vaha dRSTigocara nahIM hotaa| zrauta aura zrautetara darzana : ____ bhAratIya darzanoMke vibhAgapara vicAra karate hue hama isa niSkarSa para pahu~ce haiM ki bhAratIya darzanoMkI do zreNiyA~ haiM : eka zrauta darzana aura dUsarI zrautetara darzana / jisameM zrutiko pradhAna evaM pramANa mAnakara tattva pratipAdita haiM vaha zrautadarzana zreNI hai| dUsarI zrautetaradarzana zreNI vaha hai jisameM viziSTa vyaktike anubhava tathA tarkako pradhAna evaM pramANa mAnakara tattvoMkA vivecana hai| prathama zreNI meM zratike AdhArase pratiSThita sAMkhya, nyAya, vaizeSika, mImAMsA aura vedAnta darzana sammilita haiM aura dvitIya zreNImeM jaina, bauddha aura cArvAka darzata gabhita haiN| ina donoM zreNiyoMko kramazaH vaidika darzana aura avaidika darzanake nAmase bhI ullekhita kiyA jA sakatA hai| isa vibhAjanameM uparyukta koI Apatti nahIM hai aura na kisI darzanake prati saMkucitatA yA asammAna hI prakaTa hotA hai / bhAratIya darzanoMmeM paraspara bhUyaHsAmya : bhAratIya darzana aneka bhedoMmeM vibhakta bhale hI hoM, kintu cArvAka aura zUnyavAdI darzanoMko chor3akara anya sabhI darzanoMkA AtmavAdameM vivAda nahIM hai / nirAtmavAdI bauddhoMmeM bhI yogAcArAdi sampradAyameM kSaNika-vijJAnasantAnako AtmarUpase svIkAra kiyA hai aura usake Alaya-vijJAna tathA pravRtti-vijJAna ye do bheda bhI mAne gaye haiM / evaM avidyA-vAsanAke vinAza honepara dIpa-nirvANakI taraha Atma-nirvANa-nirAnava-cittasantatikA utpAdarUpa mokSa bhI mAnA hai| bhAratIya darzana jisa mUla-bhittipara khar3A hai vaha yahI AtmavAda hai| yaha AtmavAda bhAratIya darzanakA prANabhUta hai / AtmAke puNyApuNyakarma, usakA AvAgamana, bandha, karmavazAt nAnAyoni, mokSa, tatsAdhana tattvajJAnAdi siddhAntoMmeM bhI bhAratIya darzanoMkA paraspara Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana aikya hai / ina sabhI darzanoMkA eka mAtra uddezya karmabandhanake bhoga meM par3e hue jIvako usa bandhana se mukta karAnA aura mokSa dilAnA hai / isa uddezyameM koI antara nahIM hai, cAhe vaha zrauta darzana ho, cAhe arhatAdi-muni, paramparA prApta darzana ho / yaha dUsarI bAta hai ki bhAratIya dArzanikoMkA jIvake svarUpa, dhArmikAcaraNa, mokSasvarUpa, tattvasaMkhyA, pramANasaMkhyA Adike viSaya meM paraspara nitAnta matabheda hai / aura isa matabhedakA kAraNa hai AtmA, punarjanma, puNya-pApa, svarga-naraka, bandha-mokSAdi AtmasambandhI mAnyatAoMkI atyanta sUkSmatA aura durUhatA / ye saba hastAmalakavat pradarzita nahIM kiye jA sakate aura na ve svabuddhijanya tarkase bhI jAne jA sakate haiM / aise durUha evaM acintya bhAvoM ( vastuoM ) ke bAre meM mahAbhArata meM kahA hai ki jo acintya tattva haiM unakI siddhi alpajJa apane tarkoMse karanekA prayatna na kareM / bhAratIya darzanoM kA prayojana tasvajJAnaprApti : phira bhI darzanazAstra tattvoMkA jJAna karAne meM sAdhana haiM / vibhinna yuktiyA~, vibhinna tarka aura anumAnAdi pramANa usameM pradarzita kiye jAte haiM aura ina sabake AdhArase unakA hameM yathAyogya jJAna hotA hI hai / ukta sUkSma tattvoMkA bhI jJAna tattvadarzI, anubhavI aura parAnugrahI jIvanmukta tattvadraSTAoMke kalyANakArI sadupadeza tathA zAstrase ho sakatA hai / zAstroM aura tattvajJoMke anubhavoMmeM bheda dekhane meM Ane se kauna - sA zAstra, kauna-sA sampradAya, kisa dharma aura kisa tattvajJAnIko pramANa mAnA jAye, isakA nirNaya manuSya apane prAktanakarmAnusAra prApta adRSTa, saMskAra, janma, vaMza, vidyA, buddhi Adi upakaraNoMse hI kara sakatA hai / ye upakaraNa hI use kisI-na-kisI sampradAya ke siddhAntoMko mAnaneke lie bAdhya kiye rahate haiM / abhiprAya yaha 1. 'acintyAH khalu ye bhAvA na tAMstarkeNa yojayet / ' 25 -- mahAbhA. bhI. 5-12 / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaprameyakalikA hai ki prArambhika dazAmeM jaba manuSya azikSita rahatA hai to usake sAmane kisI bhI sampradAyake ucitAnacitakA nirNaya karanekA koI bhI sAdhana nahIM rhtaa| parizeSAt aura atyanta nikaTa honese use vahI sampradAya yA dharma svIkAra kara lenA par3atA hai, jisameM usakA janmase hI sambandha rahatA hai| vyavahArAnusAra usake saMskAra bhI usa sampradAya yA dharmake anukUla dar3ha hote jAte haiN| isa taraha manuSya apane-apane sAmpradAyika siddhAntoMke anusAra pravRtti karatA hai aura unheM mAnanemeM baddhaparikara hotA hai / sampradAyoMkA aura unake siddhAntoMkA bheda tattat sampradAyake AgamoMke upadeSTA AcAryoMke anubhavapara Azrita hotA hai| indriyAtIta cetanAtmaka sUkSmatattvoMmeM adRSTavaza dRSTibheda honA naisargika hai| isa prakAra apanI prApta dRSTike anusAra sabhI darzana-pravartaka apane darzanoMmeM tattvoMkA upadeza dete haiM / yaha tattvabheda hI darzana-bhedakA kAraNa hotA hai| ina tattvadarziyoMke dvArA upadiSTa tattvoMkA anusandhAna, jo darzana yA jJAna kahA jAtA hai, aura usake viSayabhUta padArthoMkI siddhi bhI pramANAdhIna haiN| isase hama yaha sahaja meM jAna sakate haiM ki bhAratIya darzana tattvajJAnake srota haiM aura tattvajJAna niHzreyasakA kAraNa hai| tattvajJAnakA AdhAra: pramANa : svIkRta siddhAntoMkI rakSA aura tattva-vyavasthAke lie pramANakA mAnanA Avazyaka tathA anivArya hai| sabhI darzanakAroMne pramANako svIkAra kiyA hai| parantu usake svarUpa, saMkhyA, viSaya aura phalake sambandhameM unameM aikya nahIM hai| itanA hote hue bhI sabhIne use tattvajJAnakA asandigdha upAya batalAyA hai| yahA~ prazna ho sakatA hai ki yadi tattvakI vyavasthA pramANase hotI hai to pramANakI vyavasthA kaise hogI ? yadi pramANakI vyavasthAke lie anya pramANa mAnA jAye to usa anya pramANako pratiSThAke lie anya tRtIya pramANa svIkAra kiyA jAyegA aura isa taraha kahIM bhI vizrAnti na honeke kAraNa anavasthA doSa AtA hai| agara kahA jAye ki pramANAntarake Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana binA hI pramANako vyavasthA ho jAtI hai to tattvakI vyavasthA bhI svataH ho jAye, usakI siddhike lie pramANakA mAnanA bhI nirarthaka hai ? isa praznakA samAdhAna jaina dArzanikoMko dRSTi meM isa prakAra hai ki pramANako pradIpakI taraha sva-para vyavasthApaka mAnA gayA hai| jisa prakAra pradIpa anya padArthokA prakAzana karatA huA apanA bhI prakAzana karatA hai-usake prakAzanake lie pradIpAntarako AvazyakatA nahIM hotI usI taraha pramANa bhI prameyako vyavasthA karatA huA apanA bhI vyavasthApaka hai-usakI vyavasthA ke lie pramANAntarakI z2arUrata nahIM hotii| hA~, pramANake prAmANyakI utpatti tathA jJaptiko lekara dArzanikoMmeM bahuta matabheda hai / koI use svataH, koI parataH aura koI svataH parataH svIkAra karate haiN| kintu prAmANyake arthAvyabhicAritvasvarUpake viSayameM prAyaH saba ekamata haiM / pramANane jisa arthako jAnA hai vaha artha yadi hai to vaha pramANa hai aura yadi usakA jAnA huA vaha artha upalabdha nahIM hai to vaha apramANa hai| ataH pramANake prAmANyakI kasauTI usakA arthAvyabhicAritva hai| isase vidita hai ki tattvajJAnakA AdhAra eka mAtra pramANa hai| pramANa-carcA: isa pramANako carcA pratyeka darzanane kI hai| usakA svarUpa kyA hai ? usake kitane bheda haiM ? usakA phala kyA hai aura viSaya kyA hai ? ina praznoM para sabhIne vicAra kiyA hai aura apane anubhava, tarka tathA buddhise unakA nirdhAraNa kiyA hai / isa viSayameM bhAratIya dArzanikoMkA paraspara bhArI matabheda hai| hama pahale kaha Aye haiM ki bhAratIya darzana zruti aura AcAryoMke anubhava, tarka evaM yukti ina AdhAroMkA abalambana kara zrauta darzana aura tIrthaGkarAnubhavAzrita darzana ina do bhAgoMmeM vibhakta haiN| ina darzanoMmeM pratyakSa, anumAna, zabda, upamAna, arthApatti, anupalabdhi, sambhava aura aitihya paryanta pramANoMkI saMkhyA mAnI gayI hai| isase adhika iGgitAdi bhI pramANatvena Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 pramANaprameyakalikA kucha sampradAyoMmeM mAnya haiN| pratyakSase lekara anupalabdhiparyanta chaha pramANa bhaTTAnuyAyI mImAMsakoMko mAnya haiM, 'vyavahAre bhATTanayaH' isa nItike anusAra advaitavedAntiyoMko bhI ye hI chaha pramANa svIkRta haiN| prabhAkarAnuyAyI mImAMsaka anupalabdhiko chor3akara arthApattiparyanta pA~ca hI pramANa mAnate haiM / upamAnataka cAra pramANa naiyAyikoMko mAnya hai| zabdaparyanta tIna pramANa sAMkhya-yoga darzanameM svIkRta haiN| pratyakSa aura anumAna ye do pramANa vaizeSika tathA bauddha donoM darzanoMmeM mAne gaye haiN| kevala eka hI pratyakSa pramANa atyanta sthUla padArthavAdI cArvAka darzana svIkAra karatA hai| pramANoM kI saMkhyAkI taraha unake svarUpameM bhI dArzanikoMmeM matabheda hai| ina sabakA vizeSa adhyayana ina darzanoMke darzana-granthoMse kiyA jA sakatA hai / jaina darzanameM pramANa-vyavasthA : tattva-jijJAsuoMko jijJAsA ho sakatI hai ki jainadarzanameM pramANakA svarUpa kyA hai ? usake kitane bheda mAne gaye haiM ? usakA phala aura viSaya kyA hai ? jainadarzanameM ina praznoMpara vistArake sAtha UhApoha kiyA gayA hai / jainAcAryoMkI mAnyatA hai ki indriya yA indriyArthasannikarSa pramANa nahIM ho sktaa| kintu anvaya-vyatirekase svArthaparicchedI jJAnako hI pramANa mAnA jA sakatA hai| indriya, aura sannikarSAdi-sAmagro-samavadhAna-dazAmeM bhI jJAnake abhAvameM vastukI paricchitti nahIM hotii| isa kAraNa apanA aura anyakA samyak nizcaya karAnevAle jJAnako hI pramANa kahA jA sakatA hai| yaha pramANa do bhAgoMmeM vibhakta hai -1 pratyakSa aura 2 parokSa / spaSTa jJAnako pratyakSa aura aspaSTa jJAnako parokSa kahA gayA hai| yaha jJAtavya hai ki anya tAkikoMke dvArA abhimata anumAna, Agama, upamAna, arthApatti, sambhava, prAtibha, aitihya Adi pramANoMkA antarbhAva pramANake dUsare bheda 1. svApUrvArthavyavasAyAtmakaM jJAnaM pramANam |'-priikssaamu0 1-1 / 2. 'tad dvedhA,' 'pratyakSetarabhedAt'-parIkSAmu0 2-1,2 / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana parokSameM hI ho jAtA hai kyoMki ye sabhI jJAna indriyAdikI sahAyatA lekara utpanna honeke kAraNa aspaSTa hai / isa parokSa pramANameM hI smati, pratyabhijJAna, tarka-jaise anya kitane hI pramANoMkA samAveza ho jAtA hai| vAstavameM jaina dArzanikoMkI yaha vizeSatA hai ki unhoMne itanI vyApaka, kintu apane meM sImita parokSa-pramANako paribhASA banAyI ki usameM indriyAdi sApekSa sabhI pramANa samA jAte haiN| isa parokSa pramANake jaina vidvAnoMne pA~ca bheda mAne haiM-smati, pratyabhijJAna, tarka, anumAna aura Agama / pratyakSake bhI do bheda haiM : 1 sAMvyavahArika aura 2 pAramArthika / indriya aura manakI apekSAkara honevAle ekadeza nirmala jJAnako sAMvyavahArika pratyakSa kahate haiN| yaha jJAna pravRtti aura nivRttirUpa saMvyavahArakA kAraNa hotA hai, isa lie isakA nAma sAMvyavahArika hai / svalpa nirmalatA yukta honese yaha jJAna pratyakSa bhI kahA jAtA hai| para vAstavameM indriyAdiko sahAyatA sApekSa honese yaha sAMvyavahArika jJAna parokSa hI hai / dUsarA pAramArthika pratyakSa vaha hai jo indriyoMko sahAyatA rahita hai, pUrNatayA nirmala hai aura dravya, kSetra, kAlAdi sAmagrIko paripUrNatAse jisake AvaraNa dUra ho gaye haiN| aisA jJAna hI mukhya pratyakSa yA pAramArthika pratyakSa kahA jAtA hai| isa prakArakA niHsoma pratyakSajJAna, jisameM koI pratibandha nahIM aura na indriyoMkI sahAyatAko apekSA hotI hai, trikAladarzI arhantoMko hI hotA hai| aMzataH vyavahAradazAmeM vaha yogiyoMko bhI hotA hai, para vaha vikalapAramArthika pratyakSa hai| sakalapAramArthika pratyakSa kevala arhantoMko hotA hai| niSkarSa yaha ki vizada jJAna hI pratyakSa pramANa hai aura dUsare jJAnoM yA indriyAdi sAmagrIkI sahAyatA lekara honevAlA jJAna parokSa jJAna va parokSa pramANa hai| ye donoM ho pramANa pradIpakI taraha svaparaprakAzaka haiM aura ajJAnake nivartaka evaM heyopAdeyopekSAbuddhike janaka honese saphala haiM tathA prameyArthake nizcAyaka haiN| jainadarzanameM jahA~ vistArapUrvaka pramANakA nirUpaNa kiyA gayA hai vahA~ usake viSayakA bhI vizada vivecana upalabdha hotA hai| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaprameya kalikA prastuta kRti : apane abhimata darzanake siddhAntoMkI vivecanA karanA pratyeka dArzanika ko atyAvazyaka hotA hai / pramANa-parizuddhike binA svAbhimata darzana ke tAttvika siddhAntoMkI sthApanA asambhava hai, ityAdi abhiprAyase hI jainadArzanika zrInarendrasenane 'pramANaprameyakalikA' nAmakA yaha laghukAya pramANagrantha nirmita kiyA hai / vidvAn granthakArane isameM atisaMkSepa meM darzanazAstra ke pradhAna viSaya pramANa aura prameyatattvakI yuktipUrNa evaM vizada vivecanA kI hai / niHsandeha zrInarendrasenakI yaha bhAratIya darzanasAhityako anupama dena hai / isake prakAzanase jaina darzana ke prAthamika jaina tathA jainetara sabhI abhyAsiyoMko bar3A lAbha pahu~cegA / merA vizvAsa hai ki yaha grantha pUrva pakSa ke rUpa meM kathita itara dArzanikoMke abhimata pramANa- prameyasiddhAntoM aura uttarapakSa ke rUpa meM pratipAdita jaina darzanake pramANAdi siddhAntoMkA jJAna karAne meM bhalI-bhA~ti samartha hai / yaha jainadarzana ke tattvoMke jijJAsuoMke lie hI nahIM, kintu itara dArzanikoMke lie bhI upAdeya hai / hindU vizvavidyAlaya ke saMskRta - mahAvidyAlaya meM jainadarzana ke prAdhyApaka zrI darabArIlAla jaina koThiyAne Adhunika zailIse isakA yogyatA ke sAtha sampAdana karake aura apanI vaiduSyapUrNa vistRta prastAvanA meM isake pratipAdya viSayoMpara aitihAsika dRSTi tathA viSayakramakA anusaraNa karate hue prakAza DAlakara ise aura bhI adhika upAdeya banA diyA hai / AzA hai yaha kalikA apane jJAna-saurabhase vidvAnoMke mana-madhukarako mugdha karegI / phAlguna kRSNA 1 vi. sa. 2018, 19-2-62 hIrAvallabha zAstrI adhyakSa, darzana - vibhAga hindU vizvavidyAlaya, kAzI Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya prastuta grantha aura usakA sampAdana : aktUbara san 1944 meM kalakattA meM vIrazAsana- mahotsava manAyA gayA thA / isakA Ayojana vorasevAmandira, sarasAvA ( sahAranapura ) kI orase usake adhyakSa bA0 choTelAlajI jaina kalakattAke prayatnoMse huA thA / usa samaya hama isI saMsthAmeM zodha kArya karate the aura isalie hameM bhI usameM sammilita honekA avasara milA thA / vahA~se lauTate samaya saMsthAke saMsthApaka AcArya paNDita jugalakizorajI mukhtAra ke sAtha eka dinako ArA ruka gaye the / bahuta dinase merI icchA bahA~ko suprasiddha sAhityika saMsthA -- jaina siddhAnta bhavanako dekhanekI banI huI thI / bhavanake vizAla grantha bhaNDArako dekhate samaya hameM usameM jaina nyAya - zAstrakI kaI aprakAzita racanAe~ dRSTigocara huIM / unameM se kucha racanAe~ maiM sampAdanake lie apane sAtha letA AyA / do-tIna granthoMkI pANDulipiyA~ bhI maine usI samaya kara lI thIM / para unameM se kisI ke sampAdanakA avasara usa samaya anya pravRttiyoMmeM saMlagna rahane ke kAraNa mujhe na mila sakA / prastuta pramANaprameyakalikA unhIM pANDulipiyoMmeM se eka hai aura jisakA sampAdana aba ho sakA hai / gata varSa san 1960 ke jUnameM jaba zraddheya mukhtAra sAhabake sAtha aneka vidyA pratiSThAnoMke pratiSThAtA evaM abhIkSNajJAnopayoga meM nirata pUjya zrI muni samantabhadrajI mahArAjake pAda - sAnnidhya meM bAhubalI ( kolhApura ) jAnekA svarNavasara prApta huA, to vahA~ prakhyAta sAhitya-sevI DA0 e. ena. upAdhyese bheMTa ho gayI / sAhityika carcA karate samaya 1. yaha saMsthA aba dariyAgaMja, dehalImeM A gayI hai / -sN0| - Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaprameyakalikA upAdhyejIne mujhe mANikacandra-granthamAlAke lie ukta pramANaprameyakalikA ke sampAdanakI preraNA kii| phalataH vaha aba isa granthamAlAse prakAzita ho rahI hai| prati-paricaya: hama Upara ullekha kara Aye haiM ki bhArambhameM hameM ArA-bhavanako hI ekamAtra prati prApta huI thii| isake bAda dharmapurA, dillIke nayA mandira sthita zAstra-bhaNDArase bhI isakI eka prati aura mila gayI / yaha prati ArA-pratiko mAtR-prati hai-isIparase usakI pratilipi huI hai aura ArA-pratise lagabhaga savA-sau varSa purAnI hai| granthake sampAdana meM hamane ina donoM pratiyoMkA upayoga kiyA hai / unakA paricaya isa prakAra hai : 1. da prati-yaha di0 jaina nayA mandira, dharmapurA, dillIke zAstrabhaNDArakI prati hai| isakI dehalI sUcaka 'da' saMjJA hai| isameM kApInumA utane hI lambe aura utane hI caur3e kula 13 patra haiN| pratyeka patrake ekaeka pRSThameM 18, 18 paMktiyA~ aura eka-eka paMktimeM prAyaH 24,24 akSara haiM / antima patrake dvitIya pRSThameM kevala 11 paMktiyAM haiN| yaha prati puSTa tathA acchI dazAmeM hai aura usakI likhAvaTa svaccha evaM sApha hai / pratilekhanakA samaya 'saMvat 1871' antameM diyA huA hai, jisase yaha prati lagabhaga 150 varSa purAno spaSTa jAna par3atI hai / yaha bA0 pannAlAlajI agravAla dillIkI kRpAse prApta huii| 2. A prati-yaha jaina siddhAnta bhavana ArAkI prati hai| isakI ArA-bodhaka 'yA' saMjJA rakhI hai / ArambhameM hameM yahI prati milI thii| isameM patra-saMkhyA 10 hai / pratyeka patrameM usake prathama tathA dvitIya pRSThameM 12,12 paMktiyAM haiN| para pratyeka paMktimeM akSara-saMkhyA sama nahIM hai / kisI meM 48, 49 50, kisI meM 51, aura kisI meM 52, 54, akSara hai| lambAI 13 / / iMca tathA caur3AI 6 / / iMca hai| Upara kahA jA cukA hai ki Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya 33. isakI dehalIko pratiparase pratilipi karAyI gayI hai| jaisA ki isake antima samApti - puSpikA- vAkyase' bhI prakaTa hai / aura jisameM isa pratike lekhanakA bhI samaya 'saMvat 1991' diyA gayA hai / yaha prati bhavanake tatkAlIna adhyakSa pro0 nemicandrajI jyotiSAcArya, ema. e. ArA-dvArA prApta huI thI aura aba usakA paricaya merI preraNA pAkara bhavanake vartamAna kAryavAhaka paM0 brahmadattajI mizrane bhejA hai / ina do pratiyoM ke atirikta hameM aura koI prati prayatna karanepara bhI upalabdha nahIM ho sakI / saMzodhana aura truTita pATha-pUrti : yadyapi donoM pratiyA~ adhika prAcIna nahIM haiM, phira bhI aneka sthaloM para kAphI azuddha pATha mile haiM aura kaI sthAnoMpara ve truTita bhI pratIta hue haiM / racanA - zaithilya bhI hameM aneka jagaha khaTakA hai / prastuta saMskaraNameM hamane una azuddha pAThoMko zuddha tathA truTitoMko pUrNa karanekA yathAsAdhya prayatna kiyA hai / mUlakArakI kRtiko hamane jyoM-kA-tyoM rahane diyA hai / hA~, jahA~ kucha asaMgati yA nyUnatA jAna par3I hai vahA~ apanI orase sandarbhAnukUla ] aise koSTaka meM pAThoMkA nikSepa karake use dUra karanekA AMzika prayatna avazya kiyA hai / yahA~ udAharaNake lie una katipaya azuddha tathA truTita pAThoM ko unake zuddha evaM pUrNa rUpoMke sAtha diyA jAtA hai / [ azuddha ucyantAm nivarteta zuddha ucyatAm nivartete acetano'rthaH karaNam acetano'rthakaraNaM pramANaprapaJcatA prakRti mahAniti 1. dekhie, isI pustakake pRSTa 46kA pAda-TippaNa | prAmANyaprapaJcatA prakRtermahAniti pRSTha 1 7 8 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 sAsanebhyaH pradIpAnAM ghaTarUpatvajJAna -tmakameva sarvajJAtve kartR - karma-kriyA cakSurAdi darzakaprApakatvAdapi prasAraNakAraNAni bAdhakatvAnupapatteH vastuna ekAzanAt truTita athAbhinnA cet iti pramANaM parasparasApekSaM pramANaprameyakalikA zAzvatebhyaH pradIpAdInAm ghaTa-rUpa-rUpatvajJAna vyavasAyAtmakatve kartRkaraNa-kriyA cAkSuSAdi darzakatva prApakatvAvi prasAraNAni bAdhitatvAnupapatteH vastuna eva prakAzanAt donoM pratiyoMmeM nahIM hai 11 17 37 11 37 77 bhavatA 77 nApyanumAnaM tatsAdhakam, tasya sambandhagrahaNapUrvakatvAt / sambandhagrAhakaM ca na kiMcitpramANamasti "" tataH tasya tatra dravyANi navaiva kiM ca, anyato'pi anumAna api anya kitanI hI azuddhiyoMko mUla grantha aura usake jAnA jA sakatA hai / yahA~ una sabakA ullekha karanA 13 16 16 22 24 28 30 33 imo be 34 40 pR0 8 a 2 2 w 16 17 25 26 28 29 35 35 36 m m 39 45 pAda-TippaNa se Avazyaka nahIM hai / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya saMskaraNako vizeSatAe~: (1) yaha grantha pahalI bAra prakAzita ho rahA hai| prApta pratiyoMke AdhArase pUrNa sAvadhAnIke sAtha isakA saMzodhana kiyA gayA hai| zuddha pAThako mUlameM rakhA hai aura azuddha pAThoM evaM pAThAntaroMko dvitIya phuTanoTameM de diyA hai| (2) viSaya-vibhAjana, utthAnikA-vAkyoMkI yojanA aura anucchedoM ( pairAgrAphoM ) kA vibhAgIkaraNa kara denese granthake abhyAsiyoMko isake abhyAsa karane evaM par3hanemeM saukarya hogA aura kaThinAIkA anubhava nahIM hogaa| (3) granthameM Aye hue avataraNoMko inavarTeDa kaoNmAz2ameM rakha diyA gayA hai, jisase unakA mUlagranthase sahajameM pRthak bodha kiyA jA ske| sAtha hI unake mUla sthAnoMko bhI khojakara unheM [ ] aise koSTakameM de diyA hai| athavA mUla sthAnake na milanepara use khAlI chor3a diyA hai| (4) granthake viSayase saMbaddha una uddharaNoMko bhI dUsare granthoMse tulanAtmaka TippaNoMke rUpameM pahale phuTanoTameM de diyA gayA hai, jinase prakRta viSayako samajhanemeM pAThakoMko na kevala sahAyatA hI milegI, apitu unase unakA isa viSayakA jJAna bhI sampuSTa hogA / (5) granthako viSaya-sUcI aura pA~ca pariziSToMkI yojanA bhI kI gayI hai, jo bahuta upayogI siddha hoNge| (6) hindU vizvavidyAlaya vArANasIke saMskRta-mahAvidyAlayameM darzanavibhAgAdhyakSa vidvadvara pro0 hIrAballabhajI zAstrIkA mahattvapUrNa prAkkathana, jo kaI viSayoMpara acchA prakAza DAlatA hai, saMskaraNako ullekhanIya vizeSatA hai| (7) prastAvanAmeM jainanyAyake donoM upAdAnoM-pramANa aura prameya-tattvoM para vistRta evaM tulanAtmaka vicAra kiyA gayA hai| sAthameM grantha aura granthakArake sambandhameM UhApohapUrvaka paryApta tathA abhISTa sAmagrI prastuta kI Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaprameyakalikA gayI hai / kahanA na hogA ki prastAvanA jainanyAyake abhyAsiyoM aura aneka vidvAnoMkI bauddhika bhUkhako miTAne meM sakSama hogii| . kRtajJatA-jJApana: prastuta saMskaraNako isa rUpameM upasthita karane meM jina mahAnubhAvoMkI majhe sahAyatA evaM preraNAdi mile haiM, unakA AbhAra prakAzita karanA merA viziSTa kartavya hai| gurudeva pUjya zrImuni samantabhadrajI mahArAjakA sAnnidhya na milA hotA to isa granthakA sampAdana aura prakAzana sambhavataH itanI jaldI na ho pAtA / sammAnanIya DA. e. ena. upAdhye kolhApurane mujhe isa granthake sampAdanake lie na kevala prerita evaM protsAhita kiyA hai, apitu unhoMne samaya-samayapara aneka parAmarza bhI dekara anugRhIta kiyA hai| samAdaraNIya vidvadvara paNDita hIrAvallabhajI zAstrIne apanA vidvattApUrNa prAkkathana likhakara mujhe vizeSa AbhArI banAyA hai| zrI pArzvanAtha jaina vidyAzrama vArANasIke adhiSThAtA mAnanIya paM0 kRSNacandrAcAryane apanI lAyabrerIse udAratApUrvaka aneka grantha dekara bahuta suvidhA pradAna kI hai| bhAratIya jJAnapITha kAzIkI lAyabrerIse usake suyogya vyavasthApaka paNDita bAbUlAlajI phAgullane bhI Avazyaka granthoMkI vyavasthA karake mujhe madada pahu~cAyI hai / mitravara paNDita paramAnandajI zAstrI dillIne mere patrakA uttara dekara tona narendrasenoMke nAma bheje haiM / ina sabhI sahAyakoM tathA pUrvollikhita prati-dAtAoMkA maiM bahuta AbhArI huuN| antameM una granthakAroM tathA sampAdakoMkA bhI kRtajJa hU~ jinake granthoM Adise mujhe kucha bhI sahAyatA milI hai / sampAdaka bhAdrazaklA paJcamI, ) darabArIlAla jaina koThiyA vIranirvANa saMvat 2487, 5 nyAyAcArya, zAstrAcArya, ema. e 15 sitambara 1961, prAdhyApaka, saMskRta-mahAvidyAlaya, hindU-vizvavidyAlaya, vArANasI Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA grantha aura granthakAra jaina nyAyakI yaha laghu, kintu mahattvapUrNa, racanA abhItaka kahIMse prakAzita nahIM haI aura na kisI vidvAnake dvArA isake tathA isake kartAka sambandhameM koI prakAza DAlA gayA hai| yaha prathama bAra prAcIna jaina granthoMkI samu. ddhAraka prAkRta-saMskRta-granthAvali mANikacandra di0 jaina granthamAlA bambaI dvArA prakAzameM A rahI hai / ataH yaha Avazyaka hai ki isa kRti aura usake kartAke sambandhameM yahA~ kucha prakAza DAlA jAya / 1.grantha (ka) pramANaprameyakalikA : yaha jaina tArkika zrI narendrasenako maulika nyAya-viSayaka kRti hai aura jaina nyAyake prAthamika abhyAsiyoM evaM jijJAsuoMke lie bar3I upayogI hai| isameM pramANa aura prameya ina do tattvoMpara saMkSepameM vizada, sarala aura tarkapUrNa cintana prastuta kiyA gayA hai / (kha) nAma : nyAya-sAhityake itihAsase mAlUma hotA hai ki nyAya-granthakAroMne apane nyAya-grantha yA to 'nyAya' zabdake sAtha race haiM; jaise nyAyasUtra, nyAyavArtika. nyAyapraveza Adi / athavA, 'pramANa' yA 'prameya', yA donoM 'pramANa-prameya' zabdoMke sAtha unakI racanA kI hai; jaise pramANavArtika, pramANasaMgraha, prameyakamalamArtaNDa, prameyaratnamAlA, pramANaprameyanyAya Adi / kitane hI aise bhI 1. isakA ullekha 'jaina granthAvalI' pRSTha 71, varga 9 meM hai aura use 224 tADapatroMkA grantha tathA jaisalamerameM honekA nirdeza kiyA gayA hai| yaha aprakAzita grantha hai| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaprameyakalikA grantha upalabdha haiM, jo 'kalikAnta' race gaye haiM; jaise jayanta bhaTTakI nyAyakalikA, rAjazekharako syAdvAdakalikA , jinadevako kAruNyakalikA', pAdaliptAcAryako nirvANakalikA, kavi ThAkurakI mahApurANakalikA aadi| jAna par3atA hai ki narendrasenane apanI prastuta kRtikA bhI nAma ina granthoMko dhyAna meM rakhakara 'pramANaprameyakalikA' rakhA hai| usakA yaha yathArtha guNanAma hai aura vaha granthake pUrNataH anurUpa hai / (ga) bhASA aura racanA-zailI : ... yadyapi nyAya-granthoMkI bhASA kucha jaTila aura durUha rahatI hai, para isakI bhASA sarala tathA pravAhapUrNa hai| bIca-bIca meM kahIM mahAviroM, nyAya-vAkyoM aura vizeSa-padoMkA bhI prayoga kiyA gayA hai aura unase racanAmeM sauSThava evaM vaiziSTya A gayA hai| udAharaNArtha viSayako loka-prasiddhi batalAneke lie do sthaloMpara 'zrA-vidvadaGganA-siddha' isa muhAvirekA prayoga kiyA gayA hai| yogadRSTisamuccayameM bhI AcArya haribhadra ne isa muhAvirekA nimna prakAra prayoga kiyA hai : - 1. isakA bhI ullekha ukta 'jaina granthAvalI' pRSTha 81, varga 2 meM 21 naM0 para kiyA gayA hai aura vaha 'rAjazekhara ( 1214 )' kI racanA batalAI gaI hai tathA usameM 40 kArikAoM evaM 4 patroMke honekA nirdeza hai| yaha bhI aprakAzita hai| 2. yaha lekhakake dvArA sampAdita tathA anUdita 'nyAyadIpikA' pRSTha 111 tathA pro0 mahendrakumArajIke 'jaina darzana' pRSTha 628 para ullikhita hai| 3. yaha nityakarma, dIkSA, pratiSThA, pratiSThApaddhati AdikA varNana karanevAlI 'muni mohanalAla jaina granthamAlA bambaI' se prakAzita eka karmakANDaviSayaka jaina racanA hai| 4. isakA nirdeza 'anekAnta' varSa 13, kiraNa 7,8 meM hai aura yaha abhI prakAzita nahIM huI hai| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA zrA-vidvadaGganA-siddhamidAnImapi dRzyate / etatprAyastadanyattu su-bahvA''gama-bhASitam / / -yogadda0 sa0 pR0 11, zloka 55 / . narendrasenane pramANaprameyakalikAmeM AcArya prabhAcandrako paddhatikA anusaraNa kiyA hai aura unake prameyakamalamArtaNDa tathA nyAyakumudacandrako taraha vikalpoM evaM tarkoM dvArA vaktavya viSayoMkI samAlocanA aura UhApoha kiyA hai| ArambhameM 'nanu kiM tattvam , taducyatAm' ina zabdoMke sAtha tattvasAmAnyakI jijJAsA karake bAdako unhoMne pramANatattva aura prameyatattvakI mImAMsA kI hai| (gha) bAhya viSaya-paricaya : yadyapi granthakArane anyako svayaM prakAzoM yA paricchedoMko taraha kinhIM vibhAgoM yA prakaraNoMmeM vibhakta nahIM kiyA hai tathApi jahA~taka pramANako mImAMsA hai vahAMtaka pramANatattva-parIkSA aura usake bAda prameyatattvakI mImAMsA honese prameyatattva-parIkSA, isa prakAra do prakaraNoMmeM ise vibhAjita kiyA jA sakatA hai| prastuta granthameM hamane ye do prakaraNa kalpita kiye haiM aura jinakA viSaya-varNana isa prakAra hai| 1. 'pramANatattva-parIkSA' prakaraNameM prabhAkarake 'jJAtRvyApAra', sAMkhyayogoMke 'indriyavRtti', jaranaiyAyika bhaTTa jayantake 'sAmagrI' aparanAma 'kArakasAkalya' aura yogoMke 'sannikarSa' ina vibhinna pramANa-lakSaNoMkI parIkSA karake 'svArthavyavasAyAtmaka jJAna' ko pramANakA nirdoSa lakSaNa siddha kiyA hai / jJAnake kAraNoMpara vicAra karate hue narendrasenane indriya aura manako jJAnakA anivArya kAraNa batalAyA hai aura jo artha tathA Alokako bhI usakA anivArya kAraNa mAnate haiM unakI unhoMne sopapattika AlocanA kI hai| pramANakA sAkSAt aura paramparA phala batalAkara use pramANase kathaJcit bhinna aura kathaJcit abhinna pradarzita kiyA hai| bauddha apane cAroM Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaprameyakalikA pratyakSoM ko avisaMvAdI to mAnate haiM, para unheM ve vyavasAyAtmaka svIkAra nahIM karate / granthakArane prastuta granthameM usakI bhI mImAMsA kI hai aura unheM vyavasAyAtmaka siddha kiyA hai / prakaraNake antameM mImAMsaka Adi una dArzanikoMkI bhI AlocanA kI hai jo jJAnako a-svasaMvedI svIkAra karate haiM tathA unake dvArA diye gaye 'svAtmani kriyAvirodha' doSakA parihAra karate hue use unhoMne svasaMvedI prasiddha kiyA hai| 2. 'prameyatattva-parIkSA' meM sAMkhyoMke sAmAnyakA, bauddhoMke vizeSakA, vaizeSikoMke parasparanirapekSa sAmAnya-vizeSobhayakA aura vedAntiyoMke paramabrahmakA savistara parIkSaNa karake sApekSa sAmAnya-vizeSobhaya tattvako pramANakA viSaya-prameya siddha kiyA gayA hai| bauddha tattvako 'sakala-vikalpavAggocarAtIta' kahakara use kevala nirvikalpaka pratyakSagamya pratipAdana karate haiN| narendrasenane bauddhoMkI isa mAnyatApara bhI vicAra kiyA hai aura zabda tathA arthameM vAstavika vAcya-vAcaka sambandha evaM sahaja yogyatAke honekA nirdeza karate hue tattvako nizcayAtmaka jJAnakA viSaya yuktipUrvaka siddha kiyA hai| sAtha hI samantabhadrake 'yuktyanuzAsana' ko 'tattvaM vizuddham' ityAdi kArikAko uddhRta karake usase use pramANita kiyA hai| isa taraha yaha pramANaprameyakalikAkA bAhya viSaya-paricaya hai| aba usakA Abhyantara viSaya-paricaya bhI prastuta kiyA jAtA hai| (Ga) Abhyantara viSaya-paricaya : 1. maGgalAcaraNa : _ granthake ArambhameM maGgala karanA prAcIna bhAratIya Astika paramparA hai / usake aneka prayojana aura hetu mAne gaye haiM / ve ye haiM : 1. nirvighna zAstra-parisamApti, 2. ziSTAcAra-paripAlana, 3. nAstikatA-parihAra, 4. kRtajJatA-prakAzana aura 5. ziSya-zikSA / 1. 'taccaturvidham'-nyAyabindu pRSTa 12 / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA ina prayojanoMko saMgraha karanevAlA nimna likhita padya hai, jise paNDitapravara AzAdharajI ( vi0 saM0 1300 ) ne apane anagAra-dharmAmRtako TIkA ( pR0 1 ) meM uddhRta kiyA hai / nAstikatva-parihAraH ziSTAcAra-prapAlanam / puNyAvAptizca nirvighnaM zAstrAdAvAptasaMstavAt / / 1. pratyeka granthakArake hRdayameM granthArambhake samaya sarvaprathama yaha kAmanA hotI hai ki yaha prArambha kiyA gayA merA kArya nirvighna samApta ho jaay|' nyAya tathA vaizeSika donoM darzanoMmeM 'samAptikAmo maGgalamAcaret' isa vAkyako zruti-pramANake rUpameM prastuta karake samApti aura maGgalameM kAryakAraNabhAvakI sthApanA kI gaI hai| jahA~ maGgalake honepara bhI samApti nahIM dekhI jAtI vahAM maGgalameM kucha nyUnatA-sAdhanavaiguNyAdi batalAI gaI hai tathA jahA~ maGgalake binA bhI grantha-samApti dekhI jAtI hai vahAM janmAntarIya maGgalakI kalpanA kI gaI hai aura isa taraha prAcIna naiyAyikoMne samApti evaM maGgalameM kAryakAraNabhAvako saMgati biThAI hai| navIna naiyAyikoMkA mata hai ki maGgalakA sIdhA phala to vighnadhvaMsa hai aura samApti granthakartAko pratibhA, buddhi aura puruSArthakA phala hai| inake anusAra vighnadhvaMsa aura maGgalameM kAryakAraNabhAva hai| 2. maGgala karanA eka ziSTa kartavya hai| isase sadAcArakA pAlana hotA hai / ataH pratyeka granthakArako isa ziSTAcArakA pAlana karaneke lie granthake ArambhameM maGgala karanA Avazyaka hai| 3. paramAtmAkA guNasmaraNa karanese paramAtmAke prati granthakartAkI bhakti, zraddhA aura Astikya buddhi jAnI jAtI hai aura isa taraha nAstikatAkA parihAra hotA hai| ataH granyakartA isa prayojanase bhI granthArambhameM maGgala karate haiN| 1. 2. dekhie, siddhAntamuktAvalI pR0 2 / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaprameyakalikA ( 4 ) grantha-siddhi meM adhikAMzataH gurujana nimitta hote haiN| cAhe ve usameM sAkSAt sambaddha hoM yA paramparA / unakA varada AzIrvAda aura smaraNa usameM avazya hI sahAyaka hotA hai| yadi unase yA unake race zAstroMse subodha prApta na ho to grantha-nirmANa nahIM ho sktaa| isalie kutajJa granthakAra apane granthake ArambhameM kRtajJatA-prakAzana karaneke lie unakA smaraNa avazya karate hai| ( 5 ) pA~cavA~ prayojana ziSya-zikSA hai / isa prayojanase bhI granthakAra cikIrSita zAstrake AdimeM maGgala karate haiM, kyoMki ve jAnate haiM ki aisA karanese ziSya-gaNa bhI maGgala kareMge aura isa zreSTha paramparAko ve sthira rkheNge| ___ jaina paramparAmeM ye sabhI prayojana svIkAra kiye gaye haiM aura unakA samarthana kiyA gayA hai| AcArya vidyAnandane ina prayojanoMke atirikta eka prayojana aura batalAyA hai aura usapara unhoMne sabase adhika bala diyA hai / vaha hai 'shreyomaargsNsiddhi'| unane likhA hai ki anya prayojana to pAtra. dAnAdise bhI sambhava haiM, para zreyomArgakI siddhi ekamAtra parameSThiguNasmaraNase hI ho sakatI hai| ataH zreyomArgasiddhi vidyAnandake abhiprAyA1. abhimataphalasiddherabhyupAyaH subodhaH, prabhavati sa ca zAstrAttasya cotpattirAptAt / iti bhavati sa pUjyastatprasAda-prabuddhena hi kRtamupakAraM sAdhavo vismaranti // -tattvArthazlo0 pR0 2, uddhRta / 2. zreyomArgasya saMsiddhiH prasAdAtparameSTinaH / ityAhustadguNastotraM zAstrAdau munipuGgavAH / / -prAptaparI0 pR. 2, kAri0 2 / 3. dekhie, AptaparI0 pR0 11 / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA nusAra maGgalAcaraNakA mukhya prayojana hai| isa maGgalAcaraNakA jaina vAGmayameM vistRta, vizada aura sUkSma vivecana kiyA gayA hai| prastuta pramANaprameyakalikAmeM narendrasenane bhI apanI pUrva paramparAnusAra maGgalAcaraNa kiyA hai| itanA avazya hai ki unhoMne vidyAnandakI pramANaparIkSAke maGgalAcaraNako hI apane granthakA maGgalAcaraNa banA liyA hai / aisA karake unhoMne usI prakAra apanI saMgrahazAlinI evaM udAra buddhikA paricaya diyA hai jisa prakAra pUjyapAdane AcArya gaddhapicchake tattvArthasUtragata maGgala-zlokako apanI sarvArthasiddhikA maGgalAcaraNa banAkara diyA hai / ataH isa prakArako pravRtti granthakartAke hRdayakI vizAlatA aura saMgrAhaka buddhiko prakaTa karatI hai| 2. tattva-jijJAsA: ____ tattva-vicArakoMke samakSa 'tattva kyA hai ?' yaha jvalanta prazna sadA rahA hai aura usapara unhoMne nyUnAdhika rUpameM vicAra kiyA hai| jo vicAraka usakI jitanI gaharAI aura taha taka pahu~ca sakA, usane usakA utanA vivecana kiyaa| kaI vicArakoMne to bAlakI khAla nikAlanekA prayatna kiyA hai aura tattvako vikalpajAlameM Abaddha ( phA~sa ) kara yA to use 'upapluta' kaha diyA hai aura yA use 'zUnya' ke rUpameM mAna liyA hai| tattvoplavavAdI pramANa aura prameya donoM tattvoMko upapluta ( bAdhita ) batalAkara 'tatvopaplavavAda' kI sthApanA karate haiN| zUnyavAdI unheM zUnya rUpameM svIkAra karate haiN| unakI dRSTi meM na pramANa tattva hai aura na prameya tattva-kevala zUnya tattva hai| ye vicAraka tattvopaplava yA zUnya tattvako svIkAra karate 1. dekhie, tiloyapaNNatti 1-8 se 1-31 tathA dhavalA 1-1-1 / 2. dekhie, 'tattvArthasUtrakA maGgalAcaraNa' zIrSaka lekhakake do lekha, anekAnta varSa 5, kiraNa 6-7, 10-11 / tathA AptaparI0 kI prastA0 pR0 2 / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaprameyakalikA samaya apanI sattAko bhI kho dete haiN| aura jaba unakI apanI sattA hI nahIM rahatI, taba tattvopaplava yA zUnya tattvakA sAdhana kauna karegA ? dUsarI bAta yaha hai ki jaba kisI nirNIta vastuko svIkAra hI nahIM kiyA jAtAsabhI viSayoM meM vivAda hai to kisI bhI viSayapara-yahA~taka ki unake abhimata tattvopaplava yA zUnya tattvapara bhI vicAra nahIM kiyA jA sktaa| kitane hI cintaka tattvakI sattAko svIkAra karake bhI use avaktavya zabdAdvaita, brahmAdvaita, vijJAnAdvaita, citrAdvaita Adike kaTagharemeM banda kara lete haiM aura usakI siddhike lie er3Ise coTItaka pasInA bahAte haiN| para ye cintaka bhI yaha bhUla jAte haiM ki tattva jaba sarvathA avaktavya hai to zabdaprayoga kisalie kiyA jAtA hai aura usako kiye binA dUsaroMko usakA bodha kaise karAyA jA sakatA hai ? usa hAlatameM to kevala mauna hI avalambanIya hai| tathA jo use sarvathA advaita-eka mAnate haiM ve sAdhya-sAdhanakA dvaita mAne binA kaise apane abhimata 'advaita' tattvakI sthApanA kara sakate haiM, 1. 'tadime tattvopaplavavAdinaH svayamekena kenacidapi pramANena svaprasiddhena vA sakalatattvaparicchedakapramANavizeSarahitaM sarva puruSasamUha saMvidanta evAtmAnaM nirasyantIti vyAhatametat, tathAtattvopaplavavAditvavyAghAtAt |'-asstts. pR. 37 tathA pR0 42 / 2. kiJcinirNItamAzritya vicAro'nyatra vartate / sarvavipratipattau tu kvacinnAsti vicAraNA ||-asstts0 pR0 42 / 3. sarvAntAzcedavaktavyAsteSAM kiM vacanaM punaH / saMvRtizcenmRSaiveSA paramArtha-viparyayAt // -AptamI0 kA0 49 / 4. azakyAdavAcyaM kimabhAvAtkimabodhataH / AdyantoktidvayaM na syAt kiM vyAjenocyatAM sphuTam // -AptamI0 kA0 50 / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA kyoMki usake sAdhanarUpameM upasthita kiye jAnevAle hetu, tarka aura pramANa dvaitavAdameM hI sambhava haiM, advaitameM nhiiN|' dvaitavAdI sAMkhya-yoga, nyAya-vaizeSika, mImAMsaka aura bauddha dArzanikoMne bhI tattvapara yadyapi vistArase vicAra kiyA hai, para unhoMne usake eka-eka pahalUko hI mAnakara usako pUrA samajha liyA hai| jaina dArzanikoMne usapara gaharA aura sUkSma cintana kiyA hai aura ve isa niSkarSapara pahuMce haiM ki tattva anekAntasvarUpa hai| AcArya samantabhadrane 'AptamImAMsA' meM tattvako do bhAgoMmeM vibhaktakara usapara vizada prakAza DAlA hai| unake vyAkhyAkAra akalaGga aura vidyAnandane bhI unakI tattva-vyavasthAko supuSTa tathA pallavita kiyA hai| yahAM hama tattvake bhedoM evaM upabhedoMko eka rekhAcitra dvArA de rahe haiM, isase unake samajhane meM suvidhA milegii| vaha rekhAcitra isa prakAra hai: 1. advaitaikAnta-pakSe'pi dRSTo bhedo viruddhayate / kArakANAM kriyAyAzca naikaM svasmAtprajAyate // -ityAdi prAptamI0 kA. 24 se 27 taka / 2. yahA~ jJAtavya hai ki kArikA 76 se 87 taka (chaThe aura sAtaveM paricchedameM ) jJApaka-pramANa-upAyatattvakI aura kArikA 88 se 91 taka ( AThaveM paricchedameM ) kAraka-upAyatattva-daiva tathA puruSArthakI parIkSA kI gayI hai aura kArikA 92 se 95 taka ( navaveM paricchedameM ) daiva ( puNya tathA pApa) kI utpattike kAraNoMkI mImAMsA kI gayI hai / kArikA 96 se 100 taka ( dazaveM paricchedameM ) bandha-mokSakI tathA kArikA 101 se 113 taka pramANake svarUpa, usake phala, naya aura syAdvAdakI vyavasthA pratipAdita hai| isa taraha samantabhadra kI 'AptamImAMsA' vastutaH tattvamImAMsA hai| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattva upAya tattva upeya tatva jJApaka kAraka jJeya kArya pramANa (jJAna) kAraNa kAraNa / pramANaprameyakalikA pratyakSa parokSa upAdAna nimitta deca-pauruSAdi . sAMvyavahArika mukhya taka anumAna zrata (bhAgama) indriya anindriya vikala sakala smRti pratyabhijJAna mati mati / kevala avadhi manaHparyaya Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA pramANaprameyakalikAmeM narendrasenane bhI tattva-sAmAnyakI jijJAsA karate hue use nAma-siddha mAnakara usake vizeSoM-pramANa aura prameya tattvoMpara saMkSepameM mImAMsA upasthita kI hai| 3. pramANatattva-parIkSA: tattva, artha, vastu aura sat ye cAroM paryAya zabda haiM / jo astitva svabhAvavAlA hai vaha sat hai aura tattva, artha tathA vastu astitva-svabhAvakI sImAse bAhara nahIM haiM-ve tInoM bhI astitvavAle haiN| isalie satkA jo artha hai vahI tattva, artha aura vastukA hai aura jo artha ina tInoMkA hai vahI satkA hai| niSkarSa yaha ki ye cAroM samAnArtha haiN| jaisA ki hama Upara dekha cuke haiM ki tattva do samUhoMmeM vibhakta hai / ve do samUha haiM-1. upAya aura 2. upeya / upAyatattva do prakAra hai-1. jJApaka (pramANa ) aura 2. kAraka ( kAraNa ) / upeyatattva bhI do tarahakA hai--1. jJApya ( jJeya-prameya ) aura 2. kArya ( utpanna honevAlI vastue~ ) / inameMse yahA~ jJApaka (pramANa ) aura jJApya ( prameya ) ye do hI carcAkA viSaya abhipreta haiM / anya tArkikoMne bhI inapara vicAra kiyA hai aura unake svarUpa nirdhArita kiye haiN| sAtha hI pramANako vyavasthApaka tathA prameyako vyavasthApyake rUpameM svIkAra kiyA hai| prakRtameM dekhanA hai ki unake ve svarUpa yuktisaMgata haiM yA nahIM ? yadi nahIM to unake yuktisaMgata svarUpa kyA haiM ? (a) jJAtRvyApAra-parIkSA : sarvaprathama pramANake svarUpapara vicAra kiyA jAtA hai| prabhAkarakA mata hai. 1. 'upAyatattvam-jJApakaM kArakaM ceti dvividham / tatra jJApakaM prakAzakamupAyatattvaM jJAnam / kArakaM tUpAyatatvamudyogadevAdi / ' -aSTasa0 Tippa0 pR0 256 / 2. 'prameya siddhiH pramANAddhi / ' -sAMkhyakA0 3 / 3. dekhie, zAstradI0 pR0 202 tathA mImAMsAzloka0 pR0 152 / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaprameyakalikA ki jisake dvArA arthaprakAzana hotA hai vaha pramANa hai aura arthaprakAzana jJAtAke vyApAra dvArA hotA hai| jabataka jJAtA vastuko jAnane ke lie vyApAra arthAta pravatti nahIM karatA tabataka use vastukA jJAna nahIM hotaa| yaha dekhA jAtA hai ki vastu, indriyAM aura jJAtA ye tInoM vidyamAna rahate haiM, para vastukA jJAna nahIM hotaa| kintu jJAtA jaba vyApAra karatA hai taba usakA jJAna avazya hotA hai| ataH jJAtAke vyApArako pramANa mAnanA caahie| prastuta granthameM isakI mImAMsA karate hue kahA gayA hai ki jJAtAkA vyApAra jJAtAse bhinna hai athavA abhinna ? yadi bhinna hai to unameM-jJAtA aura vyApArameM sambandha sambhava nahIM hai| yadi bhinnoMmeM sambandha svIkAra kiyA jAya to jisa prakAra bhinna jJAtAke sAtha bhinna vyApArakA sambandha ho jAtA hai usI prakAra padArthAntarake sAtha bho vyApArakA sambandha sambhava hai, kyoMki bhinnatA donoM meM samAna hai| aura yadi kisI prakAra yaha mAna bhI liyA jAya ki jJAtAke sAtha hI vyApArakA sambandha hai, padArthAntarake sAtha nahIM, kyoMki vaha jJAtAkA hI vyApAra hai, padArthAntarakA nahIM, to yaha batalAnA cAhie ki vaha vyApAra kriyAtmaka hai yA akriyAtmaka ? yadi kriyAtmaka hai to vaha kriyA usa ( vyApAra ) se bhinna hai yA abhinna ? yadi bhinna hai to bhinna pakSa-sambandhI pahale kahA gayA doSa punaH AtA hai| yadi abhinna hai to yA to vyApAramAtra rahegA yA kriyAmAtra, kyoMki abhedameM do se koI eka hI rahatA hai, dUsarA usIke anurUpa ho jAtA hai| yadi vaha vyApAra akriyAtmaka hai to vaha vyApAra kaise ? kyoMki vyApAra to kriyArUpa hotA hai, akriyArUpa nahIM / ataH vyApAra jJAtAse bhinna to nahIM bntaa| abhinna bhI vaha sambhava nahIM hai, kyoMki prathama to donoM eka ho jAyeMge-'jJAtA aura jJAtRvyApAra' yaha bheda phira nahIM ho sktaa| dUsare, prabhAkarane use jJAtAse abhinna svIkAra bhI nahIM kiyA hai / isake atirikta aneka prazna aura uThate haiN| prabhAkarase pUchA jAtA hai Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA ki vaha vyApAra nitya hai yA anitya ? nitya to use mAnA nahIM jA sakatA; kyoMki vaha jJAtAse usI taraha utpanna hotA hai jisa taraha ghaTa miTTIse hotA hai| yadi use anitya kahA jAya to vaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki usakA koI utpAdaka kAraNa nahIM hai / AtmAko usakA utpAdaka kAraNa mAnanA sambhava nahIM hai, kAraNa vaha nitya hai aura nityameM arthakriyA banatI nahIM / spaSTa hai ki arthakriyA kramazaH yA yugapat hotI hai aura krama tathA yaugapadya nityameM banate nahIM / ataH ve donoM nityase nivRtta hote hue apanI vyApyabhUta arthakriyAko bhI nivRtta kara lete haiM / vaha arthakriyA bhI apane vyApya sattvako nivatta kara detI hai| kauna nahIM jAnatA ki vyApakakI nivRttise vyApyako bho nivRtti ho jAtI hai| isa taraha nityameM sattvake na rahanepara vaha kharaviSANasadRza hai / ataH jJAtAkA vyApAra na nitya siddha hotA hai aura na anitya / isI taraha yaha bhI pUchA jA sakatA hai ki vaha cidrUpa hai yA acidrUpa ? yadi cidrUpa hai to vaha svasaMvedI hai yA asvasaMvedI ? prathama pakSameM apasiddhAnta hai aura dvitIya pakSa ayukta hai, kyoMki koI bhI cidrUpa asvasaMvedI nahIM ho sktaa| yadi use acidrUpa kahA jAya to usase arthaprakAzana nahIM ho sktaa| niSkarSa yaha ki vyApta-AtmA aura vyApya-arthake sambandhakA nAma vyApAra hai / yataH vyApya-artha jaDa hai, ataH usakA sambandha bhI jaDa hai aura jaDa ( ajJAna ) se ajJAnanivRttirUpa pramA nahIM ho sktii| ajJAna 1. 'athavA, jJAnakriyAdvArako yaH kartRbhUtasyAtmanaH karmabhUtasya cArthasya parasparasambandhI vyAptR-vyApyatvalakSaNaH sa mAnasapratyakSAvagataH vijJAnaM kalpayati |'-shaastrdii0 pR. 202 / 'tena janmaiva viSaye bundveApAra iSyate / tadeva ca pramArUpaM tadvatI kAraNaM ca dhIH / / vyApAro na yadA teSAM tadA notpadyate phalam / ' -mI0 zlo0 pR. 152 / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 pramANaprameyakalikA kI nivRttike lie to ajJAnavirodhI honA cAhie aura ajJAna-virodhI hai jJAna, jaDarUpa vyApAra nahIM / ataH jJAtAkA vyApAra pramANakA svarUpa sambhava nahIM hai, taba usase prameyakI vyavasthA kaise ho sakatI hai ? (zrA) indriyavRtti-parIkSA : . sAMkhyoMkA kahanA hai ki jabataka indriyAM apanA udghATanAdi vyApAra nahIM karatIM tabataka arthakA prakAzana nahIM hotaa| ataH arthaprakAzanameM indriyoMkI vRtti ( vyApAra ) karaNa honese vaha vRtti hI pramANa hai, indriyAM mana, AtmA yA unakA saMnikarSa Adi nahIM; kyoMki unake rahate hue bhI indriyoMke vyApArake abhAvameM arthaparicchitti nahIM hotii| ataH indriyavyApArako hI pramANa mAnanA ucita hai / - yahA~ vicAraNIya hai ki indriyoMkA vyApAra arthapramitimeM sAdhakatama hai yA nahIM ? kyoMki karaNa vahI hotA hai jo sAdhakatama hotA hai-'sAdhakatamaM karaNam' / para indriyavyApAra artha-pramitimeM sAdhakatama nahIM hai, sirpha sAdhaka hai / indriyavyApArase jJAna utpanna hotA hai aura jJAnase arthapramiti hotI hai| ataH arthapramitimeM avyavahita-sAkSAtkAraNa jJAna hai aura isalie vahI sAdhakatama hai| indriyavyApAra arthapramitimeM vyavahita-paramparA kAraNa hai, ataH vaha usameM sAdhakatama nahIM hai| dUsare, indriyAM prakRtikA pariNAma honese acetana haiN| ata: unakA vyApAra bhI acetana-ajJAnarUpa hai| aura ajJAnarUpa indriyavyApAra ajJAnanivRttirUpa pramAmeM sAdhakatama nahIM ho sakatA aura jaba vaha sAdhakatama nahIM, to vaha pramANa kaise ? . isake alAvA, eka prazna yaha hotA hai ki vaha indriyavyApAra indriyoMse bhinna hai yA abhinna ? yadi bhinna hai to yaha batalAnA cAhie ki vaha unakA dharma hai yA pRthak padArtha ? yadi vaha unakA dharma hai to unakA parasparameM kauna 1. 'pramANaM vRttireva ca |'-yogvaa0 pR0 30, sAMkhyapra0 bhA0 3-87 / . Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA sA sambandha haiM ? kyA tAdAtmya hai yA samavAya hai yA saMyoga hai ? yadi tAdAtmya hai to vaha vyApAra zrotrAdimAtra hI rahegA aura ve zrotrAdi suptAvasthA meM bhI vidyamAna rahatI haiM taba usa samaya bhI arthaparicchitti honA cAhie / yadi kahA jAya ki unameM samavAya sambandha hai to samavAya to eka, nitya aura vyApaka hai tathA zrotrAdikA sadbhAva bhI sarvatra hai, aisI sthiti meM pratiniyata deza meM vyApArake honekA niyama samApta ho jAyagA' aura artha - paricchitti sarvadA hogii| dUsare, sAMkhyoMne samavAyako svIkAra bhI nahIM kiyaa| agara unakA sambandha saMyoga mAnA jAya to vaha indriyoMkA vyApAra na hokara pRthak dravyapadArtha bana jAyagA, kyoMki saMyoga do svatantra dravyapadArthoMmeM hotA hai / dharma-dharmI meM nahIM / ataH indriyavyApAra indriyoMkA dharma siddha nahIM hotA / yadi use pRthak padArtha mAnA jAya, to vaha unakA vyApAra nahIM kahA jA sakegA, jaise pRthak ghaTAdi padArtha indriyoMkA vyApAra nahIM mAne jAte / yadi vyApAra indriyoMse abhinna hai to tAdAtmya pakSameM jo doSa AtA hai vahI doSa abhinna pakSameM bhI vidyamAna hai / 15 tIsare, indriyoMkA vyApAra taimirika rogIko honevAle dvicandrajJAna tathA saMzaya Adi mithyAjJAnoMmeM bhI prayojaka hotA hai, para ve jJAna pramANa nahIM haiM / ataH indriyoMke vyApArako pramANa mAnanA saMgata nahIM hai / hA~, jJAnameM kAraNa honese use upacArase pramANa mAnane meM koI Apatti nahIM hai / mukhya rUpase to jJAna hI pramANa hai / (i) kArakasAkalya- parIkSA : jayanta bhaTTa aura unake anugAmI vRddha naiyAyikoMkA abhimata hai ki artofor artha, Aloka, indriya, AtmA aura jJAna Adi sabhI kAraNoM 1. 'pratiniyatadezavRttirabhivyajyet / ' - prameyaka0 pR0 19 / 2. 'avyabhicAriNImasandigdhAmarthopalabdhiM vidadhatI bodhA'bodhasvabhAvA sAmagrI pramANam / -nyAyamaM0 pR0 12 / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaprameyakalikA kA yathocita yogadAna hotA hai / inameM se yadi ekakI bhI kamI rahe to arthopalabdhi nahIM ho sakatI / ataH sAmagrI athavA kArakasAkalya ( kArakoMkI samagratA ) pramANa hai / paramparA kAraNa hai / eka mAtra jJAna hI jaina tArkikoM kA kahanA hai ki pramAke prati jo karaNa hai vahI pramANa hai aura karaNa vaha hotA hai jo avyavahita evaM asAdhAraNa kAraNa hai / sAmagrI athavA kArakasAkalyake antargata ve sabhI kAraNa sammilita haiM jo sAdhAraNa aura asAdhAraNa, vyavahita aura avyavahita donoM haiM / aisI sthiti meM sAmagrI yA kArakasAkalyako pramANa mAnanA yuktisaMgata pratIta nahIM hotA / dhyAna rahe ki indriyAdi sAmagrI jJAnakI utpatti meM to sAkSAt kAraNa hai, para arthopalabdhirUpa pramAmeM vaha sAkSAt kAraNa nahIM hai, sAkSAt kAraNa to usameM ukta sAmagrIse utpanna huA hai / athavA, yoM kahanA cAhie ki ukta sAmagrI mAtra jJAnako utpanna karatI hai, vaha sIdhe arthopalabdhi meM vyApRta nahIM hotI / ataH ukta sAmagrI jaba jJAnase vyavahita ho jAtI hai to vaha arthopalabdhimeM avyavahita kAraNa-- sAdhakatama nahIM kahI jA sakatI / yadi paramparA kAraNoMko bhI sAdhakatama ( karaNa ) mAnA jAya to unakA na koI pratiniyama rahegA aura na kahIM virAma hI hogA / ataH kArakasAkalya yA sAmagrI pramANakA svarUpa nahIM hai / narendrasenane aneka vikalpa uThAkara isakI vizada mImAMsA kI hai / (I) sannikarSa - parIkSA : yogoMkI mAnyatA hai ki jJAtAkA vyApAra, indriyoMkA vyApAra aura kArakasAkalya arthaparicchitti meM tabataka kucha bhI sakriya yogadAna nahIM kara sakate, jabataka indriyoMkA yogya deza meM sthita arthake sAtha sambandha na ho / isa sambandha ke honepara hI jJAtAko arthapramiti hotI hai / ataH indriya aura padArthakA sambandharUpa sannikarSa hI pramANa hai, indriyavyApArAdi nahIM / 1. dekhie, prameyaka0 mA0 pR0 8 / 16 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 17 vAtsyAyana itanA aura kahate haiM ki kabhI-kabhI jJAna bhI pramitijanaka hotA hai aura isalie vaha bhI pramANakoTimeM sanniviSTa hai| jaina naiyAyikoMkA vicAra hai ki arthaparicchitti ajJAna-nivRttikA hI dUsarA nAma hai aura isa arthaparicchittirUpa ajJAna-nivRttimeM jo karaNa ho, use ajJAna-virodhI honA cAhie aura ajJAnakA virodhI hai jJAna / ataH jJAna hI pramitijanaka honese pramANa mAnA jAnA cAhie, sannikarSa nahIM / spaSTa hai ki indriya aura artha donoM jaDa-acetana haiM, ataH unakA sambandhasannikarSa bhI jaDa hai aura jaDa ( ajJAna ) se ajJAna-nivRttirUpa pramiti utpanna nahIM ho sktii| isalie saMnikarSako pramANa mAnanA ThIka nahIM hai / tAtparya yaha ki indriya-sannikarSa sAkSAt-pramAmeM sAdhakatama honevAle jJAnameM kAraNa hai aura isalie vaha jJAnase vyavahita ho jAneke kAraNa mukhya pramANakI koTimeM nahIM A sktaa| eka bAta aura hai| vaha yaha ki jJAtAko arthaparicchittimeM jisakI sAdhakatamarUpase apekSA hotI hai vahI pramANa honA cAhie aura vaha sAdhakatamarUpase apekSaNIya hai jJAna / saMnikarSakI apekSA to kevala sAdhakarUpameM hotI hai, sAdhakatamarUpameM nhiiN| taba, jo sAdhakatama nahIM, vaha pramANa kaise ? dUsare, saMnikarSameM avyApti, ativyApti aura asambhava ye lakSaNake tInoM doSa bhI haiM / rUpakI taraha rasake sAtha cakSuHsaMyuktasamavAya aura rUpatvakI taraha rasatvake sAtha cakSuHsaMyuktasamavetasamavAya saMnikarSa rahate hue bhI cakSuke dvArA rasapramiti aura rasatvapramiti utpanna nahIM hotii| ataH saMnikarSa ativyApta hai| cakSurindriya aprApyakArI honese vaha rUpakA 1. 'yadA sannikarSastadA jJAnaM pramitiH, yadA jJAnaM tadA hAnopAdAnopekSAbuddhayaH phalam |'-nyaaybhaa0 1-1-3 / 2. dekhie, prameyaka0 mA0 pRSTha 14 / 3. 'pratipattarapekSyaM yat pramANaM na tu pUrvakam |'-siddhivi01-3 / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaprameyakalikA jJAna saMnikarSake binA hI karAtI hai| isalie saMnikarSa avyApta bhI hai| yataH saMnikarSa acetana hai ataH vaha cetanAtmaka ajJAna-nivRtti ( pramA) ko paidA nahIM kara sakatA aura isalie saMnikarSa asambhavi bhI hai / jAna par3atA hai ki saMnikarSako pramitijanaka-pramANa mAnanemeM vAtsyAyanake sAmane ye saba ApattiyA~ rahI haiM aura isalie unhoMne jJAnako bhI pramitijanaka svIkAra kiyA hai, para ve saMnikarSako pramANa mAnanevAlI pUrva paramparAko nahIM chor3a sake / astu / (u) pramANakA nirdoSa svarUpa : darzanazAstra adhyayanase aisA mAlUma hotA hai ki 'pramIyate yena tatpramANam' arthAt 'jisake dvArA pramiti ( samyak paricchitti ) ho vaha pramANa hai' isa arthameM prAyaH sabhI darzanakAroMne pramANako svIkAra kiyA hai| parantu vaha pramiti kisake dvArA hotI hai arthAt pramitikA karaNa kauna hai ? ise sabane alaga-alaga batalAyA hai| jaisA ki hama Upara dekha cuke haiM ki naiyAyika saMnikarSase artha-jJapti mAnate haiM, ataH ve saMnikarSako pramitikaraNa batalAte haiM / prabhAkara jJAtAke vyApArako, sAMkhya indriyavRttiko, jayanta bhaTTa kArakasAkalyako aura bauddha' sArUpya evaM yogyatAko pramitikaraNa pratipAdana karate haiM / jaina darzana meM svaparAvabhAsaka jJAnako pramitikA karaNa batalAyA gayA hai| isa pramANaprameyakalikAmeM isIkA samarthana karate hue use hI pramANakA nirdoSa lakSaNa siddha kiyA gayA hai tathA use svasaMvedI mAnanemeM mImAMsakoMke dvArA uThAyI gayI 'svAtmani kriyAvirodha' ApattikA bhI sayuktika parihAra kiyA hai / 1. dekhie, isI pustakake pRSTha 3 kA pAdaTippaNa / 2. dekhie isI pustakake pRSTha 17 tathA 18 ke pAdaTippaNa / tathA vizeSake lie nyAyadI0 prastAvanA pR0 12 / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA (U) pramANakA phala : aba jJAna pramANavAdI jainoMke sAmane prazna AyA ki yadi jJAnako pramANa mAnA jAtA hai to usakA phala kyA hai, kyoMki arthAdhigama pramANakA phala hai aura use pramANa mAna lenepara usakA anya phala sambhava nahIM hai ? isa praznakA samAdhAna karate hue jaina tArkikoMne kahA hai ki arthAdhigama honepara jJAtAko usa jJeya ( artha ) meM prIti hotI hai aura vaha prIti usa ( pramANa ) kA phala hai / nizcaya hI yadi vaha artha grahaNa karane yogya hotA hai to usameM jJAtAkI upAdAna-buddhi, chor3ane yogya hotA hai to heyabuddhi aura upekSaNIya hotA hai to upekSA buddhi hotI hai / ataH jJAnako pramANa mAnanepara usakA phala hAna, upAdAna aura upekSA hai / paramparA phala hai aura sAkSAt phala usakA ajJAna- nAza hai / usa arthake viSaya meM jo jJAtAko andhakAra- sadRza ajJAna hotA hai vaha usa arthakA jJAna honepara dUra ho jAtA hai / vAtsyAyanane bhI jJAnako pramANa svIkAra karate hue usakA hAna, upAdAna aura upekSA buddhi phala batalAyA hai / (e) pramANa aura phalakA bhedAbheda : yaha usakA 19 jaina paramparAmeM eka hI AtmA pramANa aura phala donoM rUpase pariNamana karanevAlA svIkAra kiyA gayA hai / ataH eka pramAtAkI apekSA pramANa aura phalameM abheda tathA kArya aura kAraNarUpase paryAya-bheda yA karaNa aura kriyAkA bheda honeke kAraNa unameM bheda mAnA gayA hai / jise pramANa- jJAna hotA hai 3 1. dekhie, isI pustakake pRSTha 18 kA pAdaTippaNa tathA sarvArthasi0 1 - 10 kI vyAkhyA | 2. dekhie, nyAyabhA0 1-1-3 / tathA isI granthakI prastAvanA pR0 17 kA TippaNa | 3. ( ka ) ' pramANAtkathaMcidbhinnAbhinnaM phalamiti / pramANaparI0 pR0 79-80 / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaprameyakalikA usIkA ajJAna dUra hotA hai, vahI ahitako chor3atA hai, hitakA upAdAna karatA hai aura upekSaNIyakI upekSA karatA hai| isa prakAra eka anvayi AtmAko dRSTi se pramANa aura phalameM kathaMcit abheda hai aura pramAtAkA arthaparicchittimeM sAdhakatama rUpase vyApriyamANa svarUpa pramANa hai tathA arthaparicchittirUpa pramiti usakA phala hai| ataH inameM paryAyadRSTise kathaMcit bheda hai / yahA~ ullekhanIya hai ki sAMkhya Adi, indriyavRtti Adiko pramANa aura jJAnako usakA phala svIkAra karake una ( pramANa tathA phala ) meM sarvathA bheda hI mAnate haiM aura bauddha ( bAhya arthakA astitva svIkAra karanevAle sautrAntika evaM jJAnamAtrako mAnanevAle vijJAnavAdI kramazaH ) jJAnagata arthAkAratA yA sArUpyako aura jJAnagata yogyatAko pramANa tathA viSayAdhigati evaM svavittiko phala mAnakara unameM sarvathA abhedakA pratipAdana karate haiN| para jainadarzanameM sarvathA bheda aura sarvathA abhedako pratItibAdhita batalAkara anekAntadRSTise unakA kathana kiyA gayA hai, jaisA ki hama Upara dekha cuke haiN| narendrasenane bhI pramANa-phalake bhedAbhedakI carcA kI hai aura unheM kathaJcid bhinna tathA kathaJcid abhinna siddha kiyA hai| (ai) jJAnake anivArya kAraNa : aba prazna hai ki jJAnake anivArya kAraNa kyA haiM ora ve kauna haiM ? isa sambandhameM sabhI tAkikoMne vicAra kiyA hai| bauddha artha aura Alokako bhI jJAnake prati kAraNa mAnate haiN| unakA kahanA hai ki saba jJAna cAra (kha) 'pramANAdaminnaM bhinnaM c|'-priikssaamu0 5-2 / 1. 'yaH pramimIte sa eva nivRttAjJAnI jahAtyAdatte upekSate ceti pratIteH |'-priikssaamu0 5-3 / 2. dekhie, pramANaparI0 pR0 78 / 3. dekhie, tatvasaM. kA. 1344 / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA pratyayoM ( kAraNoM ) se utpanna hote haiN| ve pratyaya ye haiM : 1. samanantara pratyaya, 2. Adhipatya pratyaya, 3. Alambana pratyaya aura 4. sahakAri / pratyaya / pUrva jJAna uttara jJAnakI utpattimeM kAraNa hotA hai, isalie vaha samanantara pratyaya kahalAtA hai| cakSurAdika indriyA~ Adhipatya pratyaya kahI jAtI haiM / artha ( viSaya ) Alambana pratyaya kahA jAtA hai| aura Aloka Adi sahakAri pratyaya haiN| isa taraha bauddhoMne indriyoMke atirikta artha aura Alokako bhI jJAnake prati kAraNa mAnA hai| arthakI kAraNatApara to yahA~ taka jora diyA gayA hai ki jJAna yadi arthase utpanna na ho to vaha use viSaya ( jAna ) bhI nahIM kara sktaa| bauddhoMke isa mantavyapara jaina tAkikoMne paryApta vicAra kiyA hai aura kahA hai ki artha tathA AlokakA jJAnake sAtha anvaya-vyatireka na honese ve jJAnake kAraNa nahIM haiN| arthake rahanepara bhI viparIta jJAna yA jJAnAbhAva dekhA jAtA hai aura arthAbhAvameM kezoNDukAdi jJAna ho jAtA hai / isI prakAra Aloka ke rahate hue ulUkAdi naktaJcaroMko jJAna nahIM hotA tathA usake abhAvameM unheM jJAna hotA huA dekhA jAtA hai| ataH na artha jJAnakA kAraNa hai aura na Aloka / kintu indriya aura mana ye donoM vyasta athavA samasta rUpameM AvaraNakSayopazama (yogyatA) kI apekSA lekara jJAnameM kAraNa haiN| narendrasenane bhI indriya tathA manako hI jJAnakA anivArya kAraNa batalAyA hai aura artha tathA Alokako jJAnakA anivArya kAraNa na honekA pratipAdana kiyA hai / 1. 'catvAraH pratyayA hetu'zcAlambanamanantaram / / tathaivAdhipateyaM ca pratyayo nAsti paJcamaH // ' -mAdhyamikakA. 1-2 / tathA dekhie, abhidharmakoza pari0 2, zlo0 61-64 / 2. 'nAkAraNaM viSayaH' iti / 3. laghIyastraya kA0 57, 58 tathA usakI vRtti / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaprameyakalikA sAtha hI bauddhoMkI isa ApattikA bhI, ki jJAna yadi arthase utpanna na ho to vaha use prakAzita nahIM kara sakatA, parihAra kiyA hai aura A0 mANikyanandikI taraha likhA hai ki jisa prakAra dIpaka arthase utpanna na hokara bhI use prakAzita karatA hai usI taraha jJAna bhI arthase utpanna na hokara yogyatA ke balase usakA prakAzana karatA hai| isa taraha isa pramANatattva-parIkSA prakaraNameM anya pramANa-lakSaNoMkI mImAMsA karate hue pramANakA nirdoSa svarUpa, pramANakA phala aura pramANake kAraNoMkI carcA kI gayI hai / yadyapi granthakartAne pramANake bhedoMko bhI batalAnekA ArambhameM saMketa kiyA hai kintu unapara unhoMne koI vicAra nahIM kiyaa| jAna par3atA hai ki unakI dRSTimeM pramANa aura prameyakA mAtra svarUpa batalAnA hI mukhya rahA hai aura isalie unhIMpara isameM vicAra kiyA gayA hai| 4. prameyatatva-parIkSA: __aba prameya-tattvapara vicAra kiyA jAtA hai| jo pramANake dvArA jAnA jAye vaha prameya hai / arthAta pramANa jise jAnatA hai vaha prameya kahalAtA hai| prameyake isa sAmAnya svarUpa meM kisI bhI tArkikako vivAda nahIM hai / vivAda sirpha usake vizeSa svarUpameM hai / sAMkhya pramANake dvArA pramIyamANa usa prameya kA vizeSa svarUpa sAmAnya ( pradhAna-prakRti ) batalAte haiM / bauddha use vizeSa (svalakSaNa ) rUpa mAnate haiM / vaizeSika sAmAnya aura vizeSa donoM parasparanirapekSa-svatantrako pramANakA viSaya pratipAdana karate haiM tathA vedAntI paramapuruSarUpa prameyakA kathana karate haiM / prastutameM vicAraNIya hai ki pramANake dvArA jAnI jAnevAnI vastu yathArthataH kaisI hai ? prameyakA vAstavika svarUpa kyA hai ? yahA~ pahale prameyasvarUpa-viSayaka una sabhI mAnyatAoMko diyA jAtA hai, jinakI isa pustakameM carcA kI gayI hai aura bAdako prameyakA vaha svarUpa diyA jAvegA, jise jaina tArkikoMne prastuta kiyA hai| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA (a) sAmAnya-parIkSA: sAMkhyoMkA mata hai ki pramANa tIna prakArakA hai --1. pratyakSa, 2. anumAna aura 3. Aptazruti ( Agama ) / ina tInoM pramANoMkA viSaya cAra tarahakA sAmAnyavAdI artha hai, jo sAMkhyoMke zAstrameM varNita hai| koI prakRti sAMkhyoMkA hI hai, koI vikRti ho hai, koI prakRti aura vikRti pUrvapakSa donoMrUpa hai, tathA koI anubhayarUpa hai-na prakRti hai aura na vikRti hai| inameM mUlaprakRti prakRti hI hai--samasta kArya-samUhakI malakAraNa hai aura jo vikRti nahIM hai jisakA anya koI kAraNa nahIM hai| isa mUlaprakRtiko pradhAna, bahadhAnaka aura sattvarajastamakI sAmyAvasthA bhI kahA gayA hai / mahat Adi sAta prakRti aura vikRti donoM haiM / prakRtise unakI utpatti hotI hai, isalie ve vikRti hai aura indriyAdi solahake gaNako ve utpanna karate haiM, isalie ve prakRti bhI haiM / solahakA samUha sirfa vikRti hai| arthAt pAMca jJAnendriyA~, pAMca karmendriyA~, eka mana aura pA~ca bhUta ye solaha kevala dUsaroMse utpanna hote haiM, kisI anyako utpanna nahIM karate / puruSa na prakRti hai aura na vikRti / vaha na kisIko utpanna karatA hai aura na kisIse utpanna hotA hai| ataH vaha anubhayarUpa hai| isa taraha ina cAra 1. 'iSTamanumAnamAptavacanaM ca sarva-pramANa-siddhatvAt / trividhaM pramANamiSTaM prameyasiddhiH pramANAddhi // ' -sAMkhyakA0 4 / 2. 'mUlaprakRtiravikRtirmahadAdyAH prakRti-vikRtayaH sapta / SoDazakastu vikAro na prakRtirna vikRtiH puruSaH // ' -sAMkhyakA0 3 'saMkSepato hi zAstrArthasya catasro vidhAH / kazcidarthaH prakRtireva kazcidartho vikRtireva, kazcitprakRtivikRtiH, kazcidanubhayarUpaH / ' -sAMkhyatattva0 pR. 14 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaprameyakalikA arthasamUhoMmeM ve paccIsa tattva A jAte haiM jinakA sAMkhya-zAstrameM nimna prakAra pratipAdana kiyA gayA hai : __ prakRtise mahat-tattvako, mahAnse ahaGkArako, ahaGkArase solaha ( pA~ca karmendriya, pA~ca jJAnendriya, eka mana aura pA~ca tanmAtrAoM) kI aura solahameM AyI huI pAMca tanmAtrAoMse pAMca bhUtoMkI utpatti hotI hai| ye caubIsa tattva haiN| paccIsavA~ tattva puruSa hai jo niSkiya, kUTastha, nitya, vyApaka aura jJAnAdi pariNAmoMse zUnya kevala cetana hai| yaha puruSa-tattva aneka hai aura sabakI apanI svataMtra sattA hai| prakRti pariNAmI-nitya hai| isameM eka avasthA tirohita hokara dUsaro avasthA AvirbhUta hotI hai| yaha eka hai, triguNAtmaka hai, viSaya hai, sAmAnya hai aura mahAn Adi vikAroMko utpanna karatI hai / kAraNarUpa prakRti 'avyakta' kahI jAtI hai aura usase utpanna honevAle kAryarUpa pariNAma-mahadAdi 'vyakta' kahe jAte haiM / isa taraha sAMkhyoMne prakRti athavA pradhAnapara, jo sAmAnyarUpa hai, adhika bala diyA hai, aura isa lie inakA yaha prakRtivAda sAmAnyavAda kahA gayA hai| puruSako sAMkhya mAnate avazya haiM, para vaha puSkara-palAzake samAna nirlepa hai| use na bandha hotA hai aura na mokSa / bandha aura mokSa donoM prakRtiko hI hote haiM / hA~, prakRtike 1. 'prakRtermahAn tato'haGkAraH tasmAd gaNazca SoDazakaH / tasmAdapi SoDazakAt paJcabhyaH paJca bhUtAni // ' -sAMkhyakA0 22 / 2. "triguNamaviveki viSayaH sAmAnyamacetanaM prasavadharmi / vyaktaM tathA pradhAnaM tadviparItastathA ca pumAn // ' -sAMkhyakA0 11 / 3. 'tasmAnna badhyate'ddhA na mucyate nApi saMsarati kazcit / saMsarati badhyate mucyate ca nAnAzrayA prakRtiH // ' -sAMkhyakA0 62 / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 2 dvArA sampAdita bhogakA vaha mAtra bhoktA hai| jJAna puruSakA dharma na hokara prakRtikA dharma ( pariNAma ) hai | aura caitanya jJAnase bhinna puruSakA svarUpa hai / buddhirUpa darpaNa meM' indriya-viSayoM aura puruSakA pratibimba par3atA hai / yaha pratibimba ho bhoga hai aura usIkA puruSa bhoktA hai / prakRtiko jaba yaha jJAna ho jAtA hai ki 'isa puruSako tattvAbhyAsa se "maiM prakRtikA nahIM hU~ aura prakRti merI nahIM hai" isa prakArakA viveka ho gayA hai aura use mujhase virakti ho gaI hai,' taba vaha usakA saMsarga usI prakAra chor3a detI hai, jisa prakAra nartakI darzakoMko apanA nRtya dikhAkara nRtyase virata ho jAtI hai / phira kaivalya ho jAtA hai aura prakRti se usa puruSakA sadAke lie saMsarga chUTa jAtA hai / isa prakAra sArA khela isa prakRtikA hai / 3 jaina vicArakoMne sAMkhyoMkI isa tattva - vyavasthA para gaharAI se vicAra kiyA hai aura usameM unheM aneka doSa jAna par3e haiM / pahalI bAta to yaha hai ki pradhAnakA jaisA svarUpa Upara dikhAyA gayA hai| vahana anubhavameM AtA hai aura na anumAnAdi pramANase siddha hai / prakRti jaba jaDa hai taba usameM sattva, raja aura tamoguNa kaise sambhava haiM ? ghaTa, paTa Adi kisI bhI acetanameM unakA sadbhAva nahIM dekhA jAtA aura jaba jainoM dvArA sAMkhyoMke sAmAnyavAdapara vicAra 1. 'buddhidarpaNe puruSapratibimbasaMkrAntireva buddhipratisaMveditvaM puMsaH / tathA ca dRzicchAyApannayA buddhyA saMsRSTAH zabdAdayo bhavanti dRzyA ityarthaH / ' - yogasU0 tattvavai 0 2-20 / 2. 'evaM tattvAbhyAsAnnAsmi na me nA'hamityaparizeSam / aviparyayAdvizuddhaM kevalamutpadyate jJAnam // ' 3. 'raGgasya darzayitvA nivartate nartakI yathA puruSasya tathAsstmAnaM prakAzya vinivartate 25 - sAMkhyakA0 64 // nRtyAt / prakRtiH // ' - sAMkhyakA0 59 / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 pramANaprameyakalikA unameM unakA sadbhAva nahIM hai taba unake kAraNa-pradhAnameM ina sattvAdi guNoMkA astitva asambhava hai / cetana AtmAmeM hI ve pAye jAte haiN| aura to kyA, ina tInoM guNoMke kArya, jo prasAda, prakAza, tApa, rAga, dveSa, moha, zoSa, sukha, duHkha Adi batalAye gaye haiM ve bhI cetana AtmAoMmeM hI dekhe jAte haiM, kisI acetanameM nahIM / dUsare, pRthivI Adi mUrtika haiM aura AkAza amUrtika hai, ye parasparavirodhI kArya eka hI kAraNa ( pradhAna ) se kaise utpanna ho sakate haiM / tIsare, pradhAnase mahAn, ahaMkAra Adi jina tattvoMkI utpatti kahI gayI hai unameM mahAn tattva to buddhirUpa hai aura zeSa saba abuddhirUpa haiM, ye saba vijAtIya tattva bhI usI eka kAraNase paidA nahIM ho sakate / anyathA, acetana paJcabhUta samudAyase caitanyako utpatti bhI kyoM nahIM mAnI jAya aura usa hAlatameM cArvAkoMkA mata siddha hogA, sAMkhyoMkA nahIM / vastutaH buddhi, jisakA kAma jAnanA hai, cetana AtmAkA hI pariNAma hai, vaha pradhAnakA, jo sarvathA acetana evaM jaDa hai, pariNAma nahIM hai / ___kahA jA sakatA hai ki jisa prakAra eka hI strI apane svAmIko 1. 'amUrtasyAkAzasya mUrtasya pRthivyAdezcaikakAraNakatvAyogAt / ' prameyaratna0 pR0 153 / 2. 'anyathA, acetanAdapi paJcabhUtakadambakAccaitanyasiddhezcArvAkamatasiddhiprasaMgAt sAMkhyagandha eva na bhavet / ' -prameyaratna0 pR0 153 / 3. 'ekaiva strI rUpayauvanakulazIlasampannA svAminaM sukhAkaroti, tatkasya hetoH ? svAminaM prati tasyAH sukharUpasamudbhavAt / saiva strI sapanIrduHkhAkaroti, tatkasya hetoH ? tAH prati tasyA duHkharUpasamudbhavAt / evaM puruSAntaraM tAmavindamAnaM saiva mohayati, tatkasya hetoH ? tatprati tasyA moharUpasamudbhavAt / anayA striyA sarve bhAvA vyaakhyaataaH|' -sAMkhyatattva0 pR0 81 / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA sukhI karatI hai; kyoMki vaha usake prati sukharUpa hai / apanI sautoMko duHkha utpanna karatI hai; kyoMki unake lie vaha duHkharUpa hai aura dUsare puruSoM ko vaha mohita karatI hai; kyoMki unake prati vaha moharUpa hai / usI taraha prakRti bhI paraspara virodhI sukha, duHkha aura moharUpa pariNamanoMko puruSameM utpanna karatI hai aura isalie prakRtise ukta prakArake kAryoMke mAnanemeM koI asaMgati nahIM hai / yaha kathana bhI yukta pratIta nahIM hotA; kyoMki strIkA udAharaNa viSama hai | strI cetana hai, aura prakRti acetana / ataH strIko to sukhAdirUpa mAnanA ucita hai, para prakRtiko sukhAdirUpa mAnanA ucita nahIM hai / aura isalie sukhAdi- pariNAma - rahita acetana prakRti una sukha-duHkhamohAdi cetana - pariNAmoMkA upAdAna nahIM ho sakatI / cetana - pariNAmoMkA upAdAna cetana hI ho sakatA hai / vAstavameM sukha, duHkha, moha Adi antastattva ke hI pariNAma haiM, jaDake nahIM / yadi kahA jAya ki sukhAdi pariNAma antastattva ke nahIM haiM, kintu ve pradhAnake haiM, pradhAnake saMsargase ve antastattvake mAlUma par3ane lagate haiM, to yaha kathana bhI buddhiko nahIM lagatA; kyoMki saMsargase yadi kisI vastu yA vastu dharmakI vyavasthA kI jAye to na kisI vastukI aura na usake apane kisI dharmakI svatantra vyavasthA ho sakegI / ataH pratIti ke anusAra vastu vyavasthA honI cAhie / . cauthe, yadi prakRtiko hI bandha aura mokSa hote haiM to puruSako kalpanA vyartha hai / bhoktA ke rUpameM usakI kalpanA bhI yukta nahIM hai, kyoMki buddhimeM 3 1. 'sukha-dukha - moharUpatayA ghaTAderanvayAbhAvAdantastattvasyaiva tathopalambhAt / ' - prameyara0 pR0 150 / 2. 'saMsargAdavibhAgazvedayogolakavahnivat / bhedAbhedavyavasthaivamucchinnA sarvavastuSu // ' 27 3. ' tadasambhavato nUnamanyathA niSphalaH pumAn / - prameyarala0 pR0 151 / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 pramANaprameyakalikA indriya-viSayakI chAyA par3anepara bhI apariNAmI puruSameM bhoktRtvarUpa pariNamana nahIM ho sktaa| tathA puruSa jaba sarvathA niSkriya evaM akartA hai to vaha bhuji-kriyAkA bhI kartA nahIM bana sakatA aura taba vaha 'bhoktA' nahIM kahA jA sktaa| kitane Azcarya tathA lokapratotike viruddha bAta hai ki jo (pradhAna ) kartA hai vaha bhoktA nahIM hai aura jo ( puruSa ) bhoktA hai vaha kartA nahIM hai / jabaki yaha lokaprasiddha siddhAnta hai ki 'jo karegA vaha bhogegaa|' jo pradhAna jJAna-pariNAmakA AdhAra nahIM dekhA jAtA, use usakA AdhAra mAnA jAtA hai aura jo puruSa 'jJAnasvarUpa svArthavyavasAyI' dekhane meM AtA hai usakA nirAsa kiyA jAtA hai, yaha kaisI vicitra bAta hai| aisI mAnyatAoMko prekSAvAnoMne 'dRSTahAniradRSTaparikalpanA pApIyasI' kahakara unheM azreyaskara batalAyA hai| isase bhI bar3hakara Azcarya taba hotA hai jaba pradhAnako mokSamArgakA upadezaka kahA jAtA hai aura stuti ( pUjAbhakti-namana ) mumukSu puruSako karate haiN| pA~caveM, puruSameM yadi svayaM rAgAdirUpa pariNamana karanekI yogyatA aura pravRtti na ho, to prakRti-saMsarga usameM balAt rAgAdi paidA nahIM kara moktA''tmA cetsa evAstu kartA tadavirodhataH // virodhe tu tayormoknuH syAdbhujau kartRtA katham / ' -Aptapa0 kA0 81, 82 / 1. 'jJAnapariNAmAzrayasya pradhAnasyAdRSTasyApi parikalpanAyAM jJAnAtmakasya ca puruSasya svArthavyavasAyino dRSTasya hAniH pApIyasI syAt / "dRSTahAniradRSTaparikalpanA ca pApIyasI" iti sakalaprekSAvatAmabhyupagamanIyatvAt |'-aaptp0 pR0 186 / 2. 'pradhAnaM mokSamArgasya praNetR, stUyate pumAn / / mumukSubhiriti, brUyAtko'nyo'kiJcitkarAtmanaH // ' -Aptapa0 kA0 83 / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 29 sakatA / nartako unhIM puruSoMmeM rAga yA virAga paidA karatI hai jinameM usake prati rAga yA virAga bhAva hotA hai| kisI ghar3e yA lakar3ImeM vaha rAgavirAga bhAva utpanna nahIM krtii| isase spaSTa hai ki jabataka puruSameM rAga yA virAga bhAvarUpa honekI yogyatA na hogI, tabataka prakRti-sasarga usameM na anurAga paidA kara sakatA hai aura na virAga / anyathA, mukta avasthAmeM prakRti-saMsarga rahanese muktoMke bhI rAgAdi vikAra utpanna honA caahie| pradhAnakA' muktake prati nivRttAdhikAra aura saMsArI AtmAke prati pravRttAdhikAra mAnakara bhI ukta doSakA nirAkaraNa nahIM kiyA jA sakatA hai, kyoMki pradhAnako nivRttArtha aura pravRttArtha isalie kahA jAtA hai ki puruSa prakRtikA saMsarga chUTa jAnepara saMsArameM saMsaraNa nahIM karatA aura usakA saMsarga rahanepara vaha saMsArameM pravRtta hotA hai| vAstavameM nivRttArtha aura aura pravRttArthakA vyavahAra puruSakI orase hai, prakRtiko orase nahIM / isake atirikta pradhAnameM virodhI dharmokA adhyAsa honese vaha eka aura niraMza nahIM bana sktaa| chaThe, acetana prakRtiko yaha jJAna kaise ho sakatA hai ki 'puruSako viveka utpanna ho gayA hai aura vaha mujhase virakta ho gayA hai ?' vAstavameM puruSa ho prakRtise saMsarga karanekI icchA karatA hai aura viveka honepara vaha usase chUTaneke lie chaTapaTAtA hai| ataH puruSako hI pariNAmi-nitya tathA jJAnasvabhAvavAlA mAnanA cAhie aura usIko bandha evaM mokSakA vAstavika adhikArI svIkAra karanA caahie| sAtaveM, andha aura paMguke udAharaNa-dvArA prakRti aura puruSameM saMsargakI kalpanA karake usase jo puruSake darzana tathA pradhAnake kaivalya evaM sargotpatti 1. 'kevalaM muktAtmAnaM prati naSTamapItarAtmAnaM pratyanaSTaM nivRttAdhikAratvAt pravRttAdhikAratvAJceti, na, viruddhadharmAdhyAsasya tadavasthatvAtpradhAnasya bhedAnivRtteH |'-aaptp0 pR0 159 / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 pramANaprameyakalikA 1 kA kathana kiyA jAtA hai vaha bhI ApAtaramya pratIta hotA hai, kyoMki jisa prakAra andhA aura paMgu donoMmeM paraspara milanekI icchA tathA usa prakArako pravRtti honepara unakA sambandha ( milana ) hotA hai usI taraha jabataka puruSa aura prakRti donoMmeM saMsargakI icchA aura svatantra pariNamanakI yogyatA nahIM hogI, tabataka unameM na saMsarga sambhava hai aura na darzana, kaivalya aura sRSTi hI / ye donoM paraspara vijAtIya haiM aura isalie ve eka dUsareke pariNamanameM upAdAna nahIM ho sakate / sAMkhyoMkA yaha mata sAmAnyaikAnta, nityatvaikAnta yA sAmAnyavAdake rUpameM prasiddha hai, kyoMki prakRtiko unhoMne sarvathA eka, nitya, vyApaka, sAmAnya aura niravayava tattva mAnA hai aura use hI AvirbhAva, tirobhAva, mUrta, amUrta Adi virodhI pariNamanoMkA sAmAnya AdhAra svIkAra kiyA hai / parantu hama Upara dekha cuke haiM ki vaha na anubhava- siddha hai aura na anumAnAdi pramANa siddha hai / prastuta grantha meM narendrasenane sAMkhyoMke isa vizeSa - nirapekSa sAmAnyaikAnta athavA sAmAnyavAdakI AlocanA karate hue 'nirvizeSaM hi sAmAnyaM bhavecchazaviSANavat / ' kumArila bhaTTakI isa yukti aura dUsare aneka tarkoM dvArA usakA nirAkaraNa kiyA hai| unhoMne likhA hai ki vizeSa-rahita akelA sAmAnya kahIM bhI upalabdha nahIM hotA aura vaha usI taraha avastu hai, jisa taraha kevala sAmAnya-rahita vizeSa yA svatantra donoM aura isalie sAmAnya vizeSAtmaka anekAnta --- artha prameya haipramANa-viSaya hai| 1. 'puruSasya darzanArthaM kaivalyArthaM tathA pradhAnasya / paGgvandhavadubhayorapi saMyogastatkRtaH sargaH // ' sAMkhyakA0 0 21 / 2. zrAptamI 0 kA 0 36-40 tathA jainadarzana pR0 461 / 3. 'sAmAnya vizeSAtmA tadartho viSayaH / - parIkSAmu0 4 - Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA (A) vizeSa parIkSA : kA kahanA hai ki eka, nitya, vyApaka aura paramArthasat sAmAnya, cAhe vaha pradhAnarUpa ho, yA paramapuruSarUpa, hameM pratyakSa se pratIta nahIM vizeSavAdI bauddhoMkA hotA / jo pratIta hote haiM ve haiM vizeSa -- eka-eka, pUrva pakSa pRthak-pRthak aneka aura anitya vyaktiyA~ | hama spaSTa dekhate haiM ki koI ghaTa hai, koI paTa hai, koI pustaka hai, koI lakar3I hai, koI patthara hai, koI gAya hai, koI AdamI hai, isa taraha saMsArakI sabhI vastue~ pRthak-pRthak vyaktirUpameM hI pratIta hotI haiM / 'jo jahA~ aura jisa kAlameM hai vaha vahIM aura usI kAla meM pAyA jAtA hai, anya deza yA anya kAlameM nahIM | aura isalie do bhinna dezoM aura do bhinna kAloMmeM vyApaka koI bhI padArtha nahIM hai / ' yadi bhinna dezoM aura bhinna kAloMmeM rahanevAlA eka sAmAnya padArtha mAnA jAya to yaha batAyeM ki vaha sAmAnya pratyeka vyakti meM pUrNarUpase rahatA hai athavA AMzika ? yadi pUrNarUpase rahatA hai, to yA to dUsare anya vyaktiyoM meM usakA abhAva mAnanA par3egA, yA vyaktiyoMkI taraha use bhI ananta mAnanA hogA / yadi vaha unameM AMzika rUpase rahatA hai to vaha niraMza aura nitya nahIM rahegA / ataH buddhyabhedako chor3akara bhinna sAmAnya nahIM hai / yaha buddhyabheda bhI anyApoharUpa hai / agovyAvRttise gaukA vyavahAra, aghaTavyAvRtti se ghaTakA vyavahAra aura apaTavyAvRttise paTakA vyavahAra hotA hai / gotva, ghaTatva, paTatva AdirUpa sAmAnyako apekSAse nahIM / ye vizeSa hI svalakSaNa haiM, jo citta aura acitta donoM rUpa haiM tathA 1. 'yo yatraiva sa tatraiva yo yadaiva sadaiva saH / na dezakAlayorvyAptirbhAvAnAmiha vidyate // ' 2. 'ekatra dRSTo bhAvo hi kacinAnyatra dRzyate / tasmAnna bhinnamastyanyatsAmAnyaM buddhayabhedataH // ' 31 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 pramANaprameyakalikA ye donoM bhI kSaNika evaM paramANurUpa haiM / ye hI pratyakSakA viSaya tathA arthakriyAsamartha honese paramArthasat haiM / inase viparIta sAmAnyalakSaNa hai / ye svalakSaNAtmaka vizeSa paraspara meM asaMsRSTa haiM aura atyanta nikaTavartI haiM / inameM hameM sthiratA aura sthUlatAkA bhrama hotA hai / para vAstavameM ve pratikSaNa vinazvara aura sUkSmasvabhAva haiM / unheM apane vinAzameM kisI anya kAraNakI apekSA nahIM hotI / jina kAraNoMse unakI utpatti hotI hai unhIM se unakA vinAza hotA hai aura isalie utpatti ke kAraNoMse atirikta kAraNa na honese vinAzako nirhetuka mAnA gayA hai / pratyeka pUrvakSaNa uttarakSaNako utpanna karatA hai aura svayaM vinaSTa ho jAtA hai / isa taraha pUrvottarakSaNoMkI santatimeM kArya kAraNabhAva AdikI vyavasthA hai / pUrvakSaNa kAraNa hai to uttarakSaNa kArya hai / 3 yahA~ prazna ho sakatA haiM ki paramANuoMkA paraspara meM saMsarga kyoM sambhava nahIM hai ? ve asaMsRSTa hI kyoM haiM ? isakA uttara yaha hai ki eka paramANukA dUsare paramANu ke sAtha yadi sarvAtmanA saMsarga ho to do paramANu milakara eka ho jAyeMge / phalataH saba paramANuoMkA piNDa kevala eka paramANukA hI pracaya hogA; kyoMki dUsare saba paramANu usI eka paramANuke 1. 'tasya viSayaH svalakSaNam / ', ' yasyArthasya saMnidhAnAsaMnidhAnAbhyAM jJAnapratibhAsabhedastatsvalakSaNam / ', 'tadeva paramArthasat / ', 'arthakriyAsAmarthya lakSaNatvAdvastunaH / ' - nyAyabi0 pR. 18 / 2. 'anyatsAmAnyalakSaNam |' - nyAyavi0 pR0 18 | " 3. ' sa ca saMsargaH sarvAtmanA na sambhavati eva, ekaparamANumAtrapracayaprasaMgAt / nA'pyekadezena digbhAgabhedena SaDbhiH paramANubhirekasya paramANoH saMsRjyamAnasya SaDaMzatApatteH, tata evAsaMsRSTAH paramANavaH pratyakSeNopalabhyanta iti / - Aptapa0 pR0 176 / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA udarameM samA jAyeMge / yadi eka dezase vaha saMsarga ho to chaha dizAoMse chaha paramANuoM dvArA eka paramANuke sAtha sambandha honepara usa paramANuke chaha aMza kalpanA karanA pdd'eNge| ataH kevala asaMsRSTa paramANu-puJja hI nirvikalpaka pratyakSakA viSaya hai| avayavI yA skandhAdi nahIM / yaha paramANu-puJja kSaNika hai, kyoMki arthakriyA vastukA lakSaNa hai aura yaha jisameM sambhava hai vahI paramArthasat hai / yataH nitya aura ekarasa vastumeM yaha arthakriyA na to kramase sambhava hai aura na yugapat / ataH arthakriyAke na bana sakaneke kAraNa koI bhI vastu nitya aura ekasvabhAva nahIM hai, apitu kSaNika aura nAnAsvabhAva hai| tathA apanI sAmagrIke anusAra kAryotpAdaka hai| sAMkhyoMne jisa taraha jova yA cetanako 'puruSa' nAma diyA hai aura use apariNAmI nitya svIkAra kiyA hai, Thoka isake viparIta bauddhoMne 'jIva' ko 'citta' kahA hai aura use pratikSaNa vinazvara evaM nAnAkSaNAtmaka mAnA hai| ye cittakSaNa paraspara bhinna haiN| unameM itanA hI sambandha hai ki pUrva cittakSaNa kAraNa hai aura uttara cittakSaNa kArya hai| inakI santati athavA dhArAkA pravAha anavarata cAlU rahatA hai| aura to kyA, cittakSaNoMkI yaha paramparA nirvANa avasthAmeM bhI vidyamAna rahatI hai| antara itanA hI hai ki saMsAra avasthAmeM vaha sAsrava rahatI hai aura nirvANameM vaha nirAsrava ho jAtI hai| isa taraha sAsava cittasantati saMsAra hai aura nirAsrava cittasantati mokSa hai| pradIpake nirvANakI taraha cittakA nirvANa hotA hai| __ vastuko sarvathA bhedarUpa svIkAra karanese bauddhoMkA yaha mata vizeSakAnta, bhedaikAnta, anityatvakAnta aura vizeSavAdake rUpameM prakhyAta hai| jaina dArzanikoMne bauddhoMke isa matapara paryApta aura vistRta UhApoha kiyA hai aura unheM yaha mata bhI doSapUrNa pratIta huA hai| jaisA ki hama sAMkhya-matakI mImAMsAmeM dekha cuke haiM ki vastu na sarvathA uttara pakSa eka hai aura na sarvathA nitya hai usI taraha vaha na sarvathA pRthak-pRthak aneka hai aura na sarvathA kSaNika hI pratIta jainoMkA Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaprameyakalikA 1 hotI hai / 'ratnAvalI' kA eka-eka maNi yadi sarvathA alaga-alaga ho aura unameM anasyUtarUpameM sUtakA sambandha na ho to unheM 'ratnAvalI' ( mAlA yA hAra) nahIM kahA jA sktaa| usI taraha eka-eka kSaNa alaga-alaga hoM aura unameM anvayi dravya na ho to unheM 'vastu' saMjJA prApta nahIM ho sakatI / santAna, samudAya, sAdharmya, pretyabhAva ye saba ekatva ( dravya ) ke abhAva meM sambhava nahIM haiM / kSaNoMmeM jaba ekatvAnvaya sarvathA hai hI nahIM, to smaraNa, pratyabhijJAna, dattagrahAdivyavahAra, svapati, svajAyA Adi vyapadeza unameM kaise bana sakate haiM ? jisa cittakSaNane kisI cittakSaNako kucha udhAra diyA thA vaha to naSTa ho gayA, diye huekA vApisI grahaNa kauna karegA ? jisa pati ke 3 34 1. 'jaha'Neya - lakkhaNa-guNA veruliyAI maNI visaMjuttA | rayaNAvali - vavaesaM na lahaMti mahagghamullA vi // jaha puNa te ceva maNI jahAguNavisesa bhAgapaDibaddhA / 'rayaNAvali' tti maNNai jahaMti paDikkasaNNAu // taha sacce jahANurUvaviNiuttavattanvA / Na visesaNNAo // ' NayavAyA samma saNasa lahaMti -- sanmati 0 1 - 22, 24, 25 / tathA isIke lie dekhie, varAMgacarita 26-61, 62,63 / 2. 'santAnaH samudAyazca sAdharmya ca niraGkuzaH / pretyabhAvazca tatsarvaM na syAdekatyanihnave // ' - AptamI0 kA0 29 / 3. 'pratikSaNaM bhaGgiSu tatpRthaktvAnna mAtR-ghAtI svapatiH svajAyA / dattagraho nAdhigata-smRtinaM na ktvArthasatyaM na kulaM na jAtiH // ' --yuktyanu0 10 kA0 16 | tathA dekhie, AptamI0 kA0 41 aura yuktyanu0 kA0 11, 12, 13, 14, 15, 17 / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 35 sAtha strIkA aura jisa strIke sAtha puruSakA vaivAhika sambandha huA thA, unakA dvitIya kSaNameM abhAva ho jAnese na to strI 'yaha merA pati hai' aura na puruSa 'yaha merI strI hai' kA vyapadeza kara skeNge| isa kSaNikavAdameM sabase bar3A doSa yaha hai ki niranvaya nAzazIla kSaNoMmeM kAryakAraNabhAva bhI nahIM banatA hai| kAraNa use mAnA jAtA hai jisake honepara kArya utpanna hotA hai aura kArya vaha kahA jAtA hai jo kAraNavyApArake bAda paidA hotA hai| bauddha pUrvakSaNako kAraNa aura uttarakSaNako kArya mAnate haiM / parantu pUrvakSaNa jabataka rahatA hai tabataka uttarakSaNa utpanna nahIM hotaa| pUrvakSaNake niranvaya vinaSTa ho jAnepara hI uttarakSaNa utpanna hotA hai aura vinaSTa pUrvakSaNa kAraNa ho nahIM sakatA, kyoMki vaha hai hI nahIM, ciratara atIta kSaNoMmeM jaise kAraNatA nahIM hai| isI taraha uttarakSaNa pUrvakSaNakA kArya nahIM ho sakatA, kyoMki vaha asat hai / anyathA, AkAzapuSpa, kharaviSANa Adi asatoMkI bhI utpattikA prasaGga aavegaa| dUsare, kAryako asat honepara upAdAnakA niyama nahIM bana sakatA / jisa kisI abhAvase jisa kisI bhI kAryakI utpatti hone lgegii| kSaNikavAdameM hiMsA, hiMsA-phala, hiMsya, hiMsaka, bandha, mokSa aura AcArya 1. 'niranvayakSaNikatve kAraNasyaivAsambhavAt / tathA hi-na vinaSTaM kAraNam , asattvAt , ciratarAtItavat / na hi samarthe'smin sati svayamanutpitsoH pazcAdbhavatastatkAryatvaM samanantaratvaM vA, nityavat / ...' --aSTasa0 pR0 182 tathA prAptamI0 kA0 43 / 2. 'yadyasat sarvathA kArya tanmAjani khapuSpavat / mopAdAnaniyamo'bhUnmA''zvAsaH kAryajanmani // ' -prAptamI0 kA0 42 / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 pramANaprameyakalikA ziSya Adiko bhI vyavasthA nahIM banatI hai / jisa cittakSaNane hiMsAkA abhiprAya kiyA, usane hiMsA nahIM kI, kisI dUsare hI cintakSaNane hiMsA kI aura jisane hiMsA kI use hiMsAkA phala prApta nahIM huA, kisI tIsare cittakSaNako hI vaha prApta huA / isa taraha vastuko sarvathA kSaNika mAnanemeM 'hiMsA karanevAle ko hI hiMsA - phala prApta honekA' loka-vizruta niyama nahIM bana sakatA hai / dUsare, prANanAzakA nAma hiMsA hai aura nAzako ahetuka svIkAra kiyA gayA hai / aisI sthitimeM kisIko hiMsaka aura kisIko hiMsya nahIM mAnA jA sakatA hai / isI taraha eka hI cittakSaNake bandha tathA mokSa bhI nahIM banate haiM | AcArya aura ziSyakA sambandha bhI kSaNikavAdameM asambhava hai / prathama kSaNa meM jisa cittakSaNane kisIse par3hA vaha dvitIya kSaNa meM niranvaya vinaSTa ho jAnese na ziSya bana sakegA aura na par3hAnevAlA usakA AcArya ho sakegA / isa taraha kSaNikavAdameM koI bhI tattva vyavasthA upapanna nahIM hotI / jina bahirartha- paramANuoM athavA saMvitparamANuoMko vizeSa evaM svalakSaNa kahA gayA hai ve na pratyakSase siddha haiM aura na anumAnAdise pratIta hote haiM / sthira, sthUlAdi nityAnitya aura dravya-paryAyarUpa vastu hI pratyakSAdise pratIta hotI hai / sAmAnya - nirapekSa vizeSa kahIM bhI dRSTigocara nahIM hotA / vRkSatvasahita zizapAdi vyaktiyoM evaM gotvAdisahita khaNDa-muNDAdi gavAdi " 1. ' hinastyanabhisaMdhAtR na hinastyabhisandhimat / baddhyate taddvayApetaM cittaM baddhaM na mucyate // zrahetukatvAnnAzasya hiMsAheturna hiMsakaH / cittasantatinAzazca mokSo nASTAGgahetukaH // ' -AptamI0 2. 'na zAstR - ziSyAdi-vidhivyavasthA / " 0 kA0 51,52 - yuktyanu0 kA 0 17 / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA vyaktiyoM kA hameM bhAna hotA hai / narendrasenane bauddhoMke isa vizeSavAdako sabalatA ke sAtha AlocanA kI hai aura kumArilakI 'sAmAnyarahitatvena vizeSAstadvadeva hi' isa yuktidvArA use kharaviNANakI taraha avastu siddha kiyA hai | ataH bauddha - parikalpita vizeSa bhI prameya arthAt pramANa - viSaya nahIM hai / pramANakA viSaya sAmAnya vizeSAtmaka vastu hai / (i) sAmAnyavizeSobhaya- parIkSA : sAmAnya vizeSobhaya vAdI vaizeSika kA pUrva pakSa vaizeSikoM kI mAnyatA hai ki kevala sAmAnya athavA kevala vizeSa pramANakA viSaya - prameya-vastu nahIM hai, kintu donoM svatantra - parasparanirapekSa sAmAnya aura vizeSa pramANakA viSaya arthAt vastu haiM / unakA kahanA hai ki dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa aura samavAya ye chaha hI bhAva 1 sarvathA bhinna haiM; padArtha haiM aura ye eka dUsare se kyoMki inakA alaga-alaga pratyaya hotA hai / 'dravyam' aisA pratyaya hone se dravya-padArtha, 'guNa' aisI pratIti honese guNa-padArtha, 'karma' aisA jJAna hone se karma - padArtha, 'sAmAnyam' isa pratyayase sAmAnya-padArtha, 'vizeSa:' isa pratyaya se vizeSa padArtha aura 'ihedam' - ' isameM yaha ' isa prakArake pratyaya se samavAya-padArtha siddha hote haiM / isa pratyayabhedake atirikta sabakA lakSaNa bhI bhinna-bhinna hai / dravya use kahA gayA hai jo guNavAlA, kriyAvAlA aura samavAyikAraNa hai / guNa vaha hai jo dravyake Azraya rahatA hai aura svayaM nirguNa evaM niSkriya hai / utkSepaNAdi parispandanarUpa kriyAkA nAma karma hai / aneka vyaktiyoM meM rahane vAlA sAmAnya hai / nitya dravyoMmeM rahane vAlA tathA unameM 37 1. 'abhAva' nAmakA eka sAtavA~ padArtha bhI vaizeSikoMne svIkAra kiyA hai, kintu usakA jJAna niHzreyasakA kAraNa na honese use na sAmAnyakI saMjJA prApta hai aura na vizeSakI / ataH usakA ullekha prAsaGgika hai / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 pramANaprameyakalikA paraspara bheda-vyavahAra karAnevAlA vizeSa hai / aura ayutasiddhoM meM hone vAle sambandhakA nAma samavAya hai / isI taraha sabake kAraNa bhinna haiM, arthakriyA sabakI judI hai aura kArya bhI sabake alaga-alaga haiM / ataH ye chaha hI padArtha haiM aura paraspara sarvathA bhinna haiM / ina chaha padArthoM meM dravya, guNa aura karma ye tIna padArtha vyakti -- vizeSa rUpa haiM | sAmAnya svayaM sAmAnya (jAti) rUpa hai / anya darzanoMmeM asvIkRta evaM isa vaizeSika darzana meM svIkRta vizeSa vizeSarUpa hai hI aura samavAya ina sabake sambandhakA sthApaka hai / isa taraha vaizeSikoMke ye chaha padArtha sAmAnya aura vizeSarUpa hone ke kAraNa unheM sAmAnya-vizeSobhayavAdI tathA unake isa vAdako sAmAnyavizeSobhayabAda kahA gayA hai / jaina darzanameM unake isa svatantra sAmAnyavizeSobhayavAdapara sabhI jaina dArzanika lekhakoMne vicAra kiyA hai aura unheM isameM bhI doSa jAna par3e haiM / jainoMkA pahalI bAta to yaha hai ki jo doSa ekAntataH sAmAnyavAda uttara pakSa aura vizeSavAdake svIkAra karane meM diye gaye haiM ve saba svatantra ubhayavAdake mAnanemeM bhI prApta haiM / dUsare, saba prakAra se vastuko sAmAnyarUpa mAna lenepara phira vaha saba prakArase vizeSarUpa svIkAra nahIM kI jA sakatI aura saba prakAra se vizeSa rUpa svIkara kara lenepara vaha sarvathA sAmAnyarUpa nahIM mAnI jA sakatI aura isa taraha svatantra ubhayavAda vyavasthita nahIM hotA / tIsare, pratyayabhedase yadi padArthabheda svIkAra kiyA jAya to 'ghaTaH, paTaH, kaTaH' ityAdi ananta pratyaya honese ghaTapaTAdiko bhI pRthak-pRthak ananta padArtha mAnanA par3egA / ataH pratyayabheda padArtha-bhedakA niyAmaka nahIM hai | jo apane astitvako dUsare meM nahIM milAtA, aura svatantra hai vahI svatantra aura bhinna padArtha mAnane yogya hai / yathArtha meM guNa-karmAdi dravyake vibhinna dharma athavA pariNamana mAtra haiM, ve svatantra padArtha nahIM haiM / ve dravya ke sAtha hI upalabdha hote haiM, dravyako chor3akara nahIM aura dUsareke Azrita nahIM rahatA Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA . isalie ve dravyake Azrita haiM aura dravyake paratantra haiM / padArtha to Thosa aura apanA svatantra astitva rakhanevAlA hotA hai| yadi guNa-karmAdi dravyase bhinna padArtha hoM to 'asya dravyasya ayaM guNaH'--'isa dravyakA yaha guNa hai' ityAdi vyapadeza nahIM ho sakatA, kyoMki unakA koI niyAmaka nahIM hai / samavAya vyApaka aura nitya hai| vaha bhI unakA niyamana nahIM kara sktaa| anyathA, jisa prakAra mahezvarameM jJAnakA samavAya hai usI taraha AkAzameM usa (jJAna)kA samavAya kyoM na ho jAya / api ca, dravya aura guNa jaba sarvathA svataMtra evaM bhinna haiM to unameM samavAya kaise ho sakatA hai-unameM to saMyoga hI sambhava hai| ___yadi kahA jAya ki dravya aura guNa ayutasiddha hai / ataH unameM samavAya hI sambhava hai, saMyoga nahIM / saMyoga to yutasiddhoMmeM hotA hai / to yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai; kyoMki taba yaha prazna upasthita hotA hai ki ayutasiddhatva kyA hai ? kyA apRthaksiddhatvakA nAma ayutasiddhatva hai ? yA pRthakkaraNakI azakyatAkA nAma hai athavA kathaJcit tAdAtmyakA nAma hai ? yadi apRthaksiddhatvako ayutasiddhatva mAnA jAya, to vAyu, dhUpa, chAyA Adi bhI apRthaksiddha haiM aura isalie unameM bhI dravya-guNAdikI taraha samavAya honA cAhie aura usa hAlatameM unheM eka mAnanA pdd'egaa| phalataH pRthivI Adi nau dravyoMkA pratipAdana viruddha tathA asaMgata hai| rUpa, rasa Adi bhI apRthasiddha haiM aura pRthak AzrayameM nahIM rahate haiN| ataH caubIsa guNoMkA kathana bhI asaMgata haiM / isalie prathama pakSa to zreyaskara nahIM hai / dvitIya pakSa bhI yukta nahIM haiM, kyoMki pRthakkaraNako azakyatA dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa aura samavAya ina chahoM padArthoM meM hai / ataH inameM bhI bheda na honepara dravyAdi pRthaka chaha padArthoMkI bhI mAnyatA samApta ho jAtI hai / tIsarA pakSa svIkAra karanepara jaina mAnyatAkA prasaMga AvegA, kyoMki jaina darzanameM hI dravya aura guNAdimeM kathaJcit tAdAtmya svIkAra kiyA gayA hai, vaizeSika darzanameM nhiiN| ataH kathaJcit tAdAtmyako chor3akara samavAya siddha nahIM hotA aura | Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaprameyakalikA samavAyake siddha na honepara 'isa dravyakA yaha guNa hai' yaha vyapadeza nahIM bana sakatA / isI taraha dravya meM dravyakA vyapadeza bhI dravyatvake samavAyase mAnanepara vaizeSikoM ko samavAyake honese pahale dravyakA kyA svarUpa hai, yaha spaSTa karanA Avazyaka hai / yadi kahA jAya ki dravya hI dravyakA svarUpa hai to yaha kathana ayukta hai, kyoMki 'dravya' saMjJA dravyatvake samavAyase hone ke kAraNa vaha usakA svarUpa nahIM ho sakatI / agara kahA jAya ki dravyakA sattva hI dravyakA nija svarUpa hai to sattvakA bhI sattva nAma sattAke samavAyase mAnA gayA hai, ataH sattvakA bhI sattAsamavAyase pUrva kyA svarUpa hai, yaha prazna uThatA hai, jisakA koI samAdhAna vaizeSikoMke yahA~ nahIM hai / kyoMki sattvako svayaM sat mAnanepara sattA samavAya nirarthaka hai aura use svayaM asat svIkAra karanepara kharaviSANAdikI taraha usameM sattA samavAya sambhava nahIM hai| isa taraha dravyakA apanA koI svarUpa nahIM banatA / isI taraha guNa aura karmake sambandhameM bhI jAnanA cAhie / sAmAnya, vizeSa aura samavAya ye tIna padArtha hI svarUpasat honese sat kahe jA sakate haiM / aura isa prakAra tIna padArthoMkI hI vyavasthA banatI hai / 1 40 1 para ye tIna padArtha bhI svatantra aura pRthak siddha nahIM hote / jahA~taka sAmAnyakA prazna hai vaha eka-sI nAnAvyaktiyoMmeM pAyA jAne vAlA bhUya:sAmya yA sadRza pariNamanake atirikta anya nahIM hai / samAna vyaktiyoMmeM jo anugata vyavahAra hotA hai vaha isI bhUyaH sAmya yA sadRza pariNamanake kAraNa hotA hai / jinakI avayava racanA samAna hai unameM 'gaurayam, gaurayam', 'azvo'yam, azvo'yam', 'ghaTo'yam, ghaTo'yam' ityAdi anugatAkAra pratyaya tathA vyavahAra hotA hai / yaha saba vyavahAra lokasaMketapara AdhArita hai / logoM ne jise samAna racanAke AdhArapara 'gau' yA 'azva' yA 'ghaTa' kA saMketa kara rakhA hai, usa samAna racanAko dekhakara loga una zabdoM kA prayoga yA vyavahAra karate haiM / 'gau' AdimeM 'gotva' Adi koI aisA sAmAnya padArtha nahIM hai jo 1. dekhie, prameya ratnamAlA pR0 168 tathA AptaparIkSA pR0 17,127 / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 41 apanI una vyaktiyoMse svatantra, nitya, eka aura anekAnugata sattA rakhatA ho aura samavAya sambandhase unameM rahatA ho / yadi aisA sAmAnya mAnA jAya to vaha vibhinna dezoMmeM rahanevAlI apanI vyaktiyoM meM khaNDazaH rahegA yA sarvAtmanA ? yaha prazna upasthita hotA hai| khaNDazaH mAnane para usameM sAMzatvakA prasaMga AvegA-vaha niraMza nahIM rahegA aura sarvAtmanA svIkAra karanepara vaha eka nahIM bana skegaa| jitane aura jahA~-jahA~ vyakti hoMge utane hI sAmAnya mAnane pdd'eNge| ataH sAdRzyarUpa hI sAmAnya hai aura vaha vyaktiyoMkA apanA dharma hai / 'sat-sat', 'dravyam-dravyam' Adi anugata vyavahAra isI sAdRzyamUlaka hai, svatantra sAmAnya yA sattAmUlaka nhiiN| isI taraha visadRza nAnA vyaktiyoM yA nitya dravyoMmeM rahanevAlA apanA alaga-alaga svarUpa, pArthakya athavA buddhigamya vailakSaNya hI vizeSa hai aura vaha una vyaktiyoMse svatantra sattA rakhanevAlA nahIM hai, kyoMki vaha unhIMkA apanA usI prakAra dharma hai jisa prakAra saadshy| jisa prakAra eka vizeSa dUsare vizeSase svataH vyAvRtta hai, usakA koI anya vyAvartaka nahIM hai usI taraha samasta vyaktiyAM aura nityadravya bhI apane asAdhAraNa svarUpase svataH byAvRtta haiM, unakI vyAvRttike lie svatantra vizeSa nAmake ananta padArthoMko mAnanekI AvazyakatA nahIM hai / sabhI vyaktiyA~ svayaM vizeSa haiM / ataH unheM anya vyAvatakakI jarUrata nahIM hai| samavAyako to svatantra padArtha mAnA hI nahIM jA sakatA, kyoMki vaha do sambandhiyoMke saMbandhakA nAma hai aura sambandha sambandhiyoMse bhinna nahIM hotA / vaha unase abhinna, anitya aura aneka hotA hai| samavAyako nitya, vyApaka aura eka svIkAra karane para aneka doSa Ate haiN| ataH vaizeSikoMke SaD padArtha, jo svatantra sAmAnya-vizeSobhayavAdarUpa haiM, pramANakA viSaya-prameya nahIM haiM / narendrasenane isakI sayuktika AlocanA karate hue kathaMcit sAmAnyavizeSAtmaka, dravyaparyAyAtmaka aura guNa-guNyAtmaka vastuko prameya siddha kiyA hai / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaprameyakalikA (I) brahma-parIkSA: brahmAdvaitavAdI vedAntiyoMkA mata hai ki yaha pratibhAsamAna jagat mAtra brahma hai / brahmake atirikta anya koI vastu nahIM hai / vahI pramANakA viSaya vedAntiyoMke hai| pratyakSa ho, cAhe anumAna yA aagm| sabhI brahmavAdakA pramANa vidhiko hI viSaya karate haiN| pratyakSa do pUrva pakSa prakArakA hai-1. nirvikalpaka aura 2. savikalpaka / nirvikalpaka pratyakSase mAtra satkA hI jJAna hotA hai| vaha jJAna gUMge vyakti athavA baccoMke jJAnakI taraha zuddha vastujanya aura zabdasamparkase rahita hai| isa pratyakSase vidhikI taraha niSedha bhI jAnA jAtA ho, so bAta nahIM hai, kyoMki vaha niSedhako viSaya nahIM krtaa| savikalpaka pratyakSase yadyapi 'ghaTa:', 'paTa:' ityAdi bhedakI pratIti hotI huI jAna par3atI hai, kintu vaha mithyA hai, avidyAke dvArA vaisA pratIta hotA hai| yathArthataH vaha sattArUpase yukta padArthoMkA hI bodhaka hai| ataH savikalpaka pratyakSa bhI sattA mAtrakA sAdhaka hai| aura yaha sattA paramabrahmarUpa hI hai| anumAna bhI sattAkA hI jJApaka hai| vaha isa prakAra hai--vidhi hI vastu hai, kyoMki vaha prameya hai aura cUMki pramANoMkI viSayabhUta vastuko prameya mAnA gayA hai, ataH sabhI pramANa vidhi ( bhAva ) ko hI viSaya karane meM pravRtta hote haiN| mImAMsakoMke dvArA svIkRta abhAva nAmakA koI pramANa nahIM hai, kyoMki usakA viSayabhUta abhAva koI vastu hI nahIM hai / ataeva vidhi hI vastu hai aura vahI prameya hai| eka anya anumAnase bhI vidhi-tattvakI hI siddhi hotI 1. dekhie, mI0 zlo. pratyakSa sU0 zloka 120 tathA yahI 'pramANaprameyakalikA' pRSTa 37 / / 2. dekhie, brahmasi0 tarkapAda zloka 1 tathA prastuta grantha pRSTha 37 / 3. dekhie, prastuta grantha pRSTa 37 / / 4. dekhie, mI0 zlo0 pR0 478 tathA prastuta grantha pR0 37 / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA / vaha anumAna yaha hai - 'grAma, udyAna Adi padArtha pratibhAsa ke antargata haiM, kyoMki ve pratibhAsamAna hote haiM / jaise pratibhAsakA apanA svarUpa / ' aura pratibhAsa svayaM paramabrahma hai / Agama - vAkya bhI usIke pratipAdaka haiM / unameM spaSTatayA kahA gayA hai ki 'jo ho cukA, ho rahA hai aura hogA, vaha saba puruSa (paramabrahma) hI hai / " jisa prakAra vizuddha AkAzako timirarogI aneka prakArakI citra-vicitra rekhAoMse khacita aura citrita dekhatA hai usI taraha avidyA ke kAraNa yaha nirmala evaM nirvikAra brahma aneka prakArake deza, kAla aura AkArake bhedoMse yukta, kaluSatAko prAptakI taraha pratIta hotA hai| 3 yahI brahma samasta vizvakI utpatti meM usI taraha kAraNa hai jisa taraha makar3I apane jAlemeM, candrakAntamaNi jalameM aura vaTa apane vibhinna prarohoMmeM kAraNa hote haiM / jitane bhedAtmaka pariNamana dikhAyI dete haiM una sabameM usI prakAra sadrUpakA anvaya vidyamAna hai jisa prakAra ghaTa, ghaTI, sarAva Adi miTTI ke pariNAmoM meM miTTIkA anvaya spaSTa dekhA jAtA hai / ataH paramabrahma hI pramANakA viSaya hai-- prameya hai / 43 1. 'puruSa evedaM sarvaM yadbhUtaM yacca bhAvyam / ' - Rk saM0 ma0 10 sU0 80, R02 2. 'yathA vizuddha mAkAzaM timiropapluto janaH / saMkIrNamitra mAtrAbhizcitrAbhirabhimanyate // tathedamamalaM brahma nirvivAramavidyayA / kaluSatvamivApanaM bhedarUpaM prapazyati // ' 3. 'UrNanAbha ivAMzUnAM candrakAnta ivAmbhasAm / prarohANAmiva plakSaH sa hetuH sarvajanminAm // ' - bRhadA0 bhA0 vA0 3, 5, 43-44 / - uSTata prameyaka0 pR0 65 / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaprameyakalikA jaina vidvAnoMne isa brahmavAdapara vistRta vicAra kiyA hai aura use yuktikI kasauTIpara rakhakara usakA parIkSaNa kiyA hai / eka, nitya, niraMza jainoM dvArA aura vyApaka paramabrahmake svIkAra karanepara sArI brahmavAdapara loka-vyavasthA samApta ho jAtI hai| lokameM nAnA _ vicAra kriyAoM aura nAnA kArakoMkA bheda spaSTa dRSTigocara hotA hai| yaha bheda advaitaikAntameM kaise bana sakatA hai ? eka hI vastu svayaM utpAdya aura utpAdaka donoM nahIM bana sakatI hai| puNya aura pApa ye do karma, sukha aura duHkha ye unake do phala, ihaloka aura paraloka ye do loka, vidyA aura avidyA tathA bandha aura mokSa ye dvaita-yugala advaitavAdameM asambhava hai| isake atirikta yaha prazna hotA hai ki advaita brahma pramANasiddha hai yA nahIM ? yadi pramANasiddha hai to pramANase siddha karanese pUrva vaha sAdhya-koTimeM sthita rahegA aura pramANa sAdhana-koTimeM, aura usa hAlatameM sAdhya-sAdhanakA dvaita avazya mAnanA pdd'egaa| use mAne binA advaita brahmakI siddhi nahIM ho sakatI hai| yadi advaita brahma pramANase siddha nahIM hai, phira bhI vaha svIkAra kiyA jAtA hai to dvaitavAdiyoMkA dvaita bhI kyoM na mAnA jaay| pratyakSase jo vidhiko pratIti kahI gayI hai aura vidhiko ho brahma batalAyA gayA hai vaha bhI yukta pratIta nahIM hotA, kyoMki pratyakSase jahAM 'ghaTaH san, paTaH san' isa taraha ghaTa-paTAdikI sattA pratIta hotI hai vahA~ ghaTase bhinna paTa aura paTase bhinna ghaTakI bhI pratIti hotI hai| vinA bhedake abheda svapnameM bhI pratIta nahIM hotA / ataH pratyakSa sattAko taraha asattAko bhI viSaya karatA hai| aura taba pratyakSa sattA-asattAdvaitakA sAdhaka siddha hotA hai-advaitakA sAdhaka nhiiN| anumAnase brahmako siddhi karanepara pakSa, hetu, dRSTAnta aura sAdhyakA bheda avazya svIkAra karanA par3egA, kyoMki unake binA anumAna nahIM banatA hai aura usa dazAmeM vahIM dvaitakA prasaMga AtA hai| Upara jina do anumAnoMkA ullekha kiyA gayA hai ve donoM anumAna bho nirdoSa nahIM haiN| prameyatva Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 45 hetu kAlAtyayApadiSTa hai, kyoMki 'vidhi hI vastu hai' yaha pakSa pratyakSabAdhita hai| pratyakSase niSedha bhI pratIta hotA hai| pratibhAsamAnatva hetu bhI sadoSa hai, kyoMki grAma, udyAna Adi padArtha pratibhAsake viSaya hai, svayaM pratibhAsa nahIM haiN| jaise dIpaka Adi prakAzase prakAzita honevAle ghaTAdi padArtha prakAzase bhinna apanI svatantra sattA rakhate haiM aura unameM prakAzya-prakAzakabhAva hai usI taraha pratibhAsa tathA pratibhAsya-padArthoM meM pratibhAsya-pratibhAsakabhAva hai| donoMkI eka sattA kadApi nahIM ho sktii| Agama-vAkyoMse brahmakI siddhi mAnanepara yaha prazna hogA ki ve AgamavAkya brahmase bhinna haiM yA abhinna ? yadi bhinna haiM to advaita kahA~ rahA ? aura yadi abhinna haiM to brahmakI taraha ve Agama-vAkya bhI sAdhya-koTimeM A jaayeNge| yadi kahA jAya ki yaha saba avidyA-janya vyavahAra hai aura avidyA aparamArtha hai-vaha paramArtha advaita brahmameM koI bAdhA nahIM pahuMcA sakatI, to yaha kahanA saMgata pratIta nahIM hotA, kyoMki avidyA jaba aparamArtha hai to usakI Ar3a lekara advaita brahmakA saMrakSaNa nahIM kiyA jA sktaa| yataH pratyakSa, anumAna aura AgamavAkya ye saba yadi aparamArtha haiM to unase hone vAlI ekamAtra brahmako siddhi bhI aparamArtha hI hogii| isake sAtha hI yaha prazna bhI hotA hai ki vaha avidyA brahmase bhinna hai yA abhinna ? yadi bhinna hai to dvaita prasakta hotA hai| aura yadi abhinna hai to vaha bhI brahmakI taraha paramArtha yA usakI taraha brahma bhI aparamArtha siddha hogaa| avidyAko bhinnAbhinnAdi vicAroMse rahita mAnanA bhI ucita nahIM hai, kyoMki itaretarAbhAva AdikI taraha avastu honepara bhI vaha bhinnAbhinnAdi vicAroMkA viSaya ho sakatI hai| eka bAta aura hai| jaba brahmase bhinna yA abhinna vAstavika avidyA hai hI nahIM, to AtmazravaNa, manana aura nididhyAsanadvArA kisakI nivRtti kI jAtI hai ? __'saba prANI eka haiM, sabameM brahmakA aMza hai, sabako eka dRSTise dekhanA caahie|' Adi eka prakArako bhAvanA hai aura tattvajJAna dUsarI bAta hai| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaprameyakalikA pratyakSa se jaba hameM jar3a aura cetana bhinna-bhinna pratIta hote haiM aura jaDa tathA cetana bhI deza, kAla evaM AkArakI paridhiko liye hue aneka mAlUma par3a rahe haiM to unakA lopa kaise kiyA jA sakatA hai ? tattvakI vyavasthA pratItike AdhArapara honI cAhie / hA~, satsAmAnyakI dRSTise vastu eka ho kara bhI dravya, guNa, paryAya Adike bhedase vaha aneka hai / ataH vastu kathaMcit eka aura kathaMcit anekarUpa hai aura yahI kathaMcit ekAnekAtmaka, bhedAbhedAtmaka athavA sAmAnyavizeSAtmaka vastu -- prameya hai-- pramANakA viSaya hai / pramANaprameyakalikA meM yahI anekAnta dRSTi prastuta kI gayI hai aura saptabhaGgIprakriyAdvArA use siddha kiyA gayA hai / ( u ) vaktavyAvaktavyatattva- parIkSA : bauddha tattva ( svalakSaNAtmaka vastu ) ko avaktavya mAnate haiM / unakA kahanA hai ki vikalpa aura zabda donoM hI anarthajanya haiM aura isalie ve arthako viSaya nahIM karate haiM / unake dvArA to kevala vivakSA athavA anyApohamAtra kahA jAtA hai / artha unake dvArA abhihita nahIM hotA / vaha kevala nirvikalpaka pratyakSakA viSaya hai / zabda avastu hai aura artha vastu / ataH avastu aura vastumeM kyA sambandha ? jaba unameM sambandha hI sambhava nahIM hai taba zabdake dvArA artha ( svalakSaNAtmaka tattva ) kaise vAcya ho sakatA hai ? ataeva tattva avaktavya hai / bauddhoMkI yaha mAnyatA spaSTatayA svavacana - bAdhita hai | jaba tattva avaktavya hai to 'avaktavya' zabdake dvArA bhI usakA kathana nahIM kiyA jA sakatA hai / yadi use 'avaktavya' zabdake dvArA 'avaktavya' kahA jAtA hai to vaha 'avaktavya' zabdakA vAcya sutarAM ho jAtA hai / dUsare, yadi zabda arthakA nahIM kahate -- ve kevala anyApoharUpa sAmAnyakA hI pratipAdana karate haiN| to buddhakA samasta upadeza vastu pratipAdaka na honese mithyA ThaharatA hai aura taba buddhake upadeza tathA kapilake upadeza meM koI antara nahIM rahatA / tIsare, yadi vastu aura vastu-dharma sabhI avaktavya haiM to zabdoM kA prayoga - 46 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA kisa lie kiyA jAtA hai ? Azcarya hai ki zabdoM-dvArA jo kahA jAtA hai vaha avastu hai aura jo vastu hai vaha unake dvArA kahI nahIM jaatii| aisI sthitimeM zabda-prayoga binA dUsaroMko vastu-pratipatti kaise karAyI jA sakatI hai ? kyoMki parArtha-pratipattikA ekamAtra sAdhana zabda hI hai aura ve arthapratipAdaka hai nhiiN| antatogatvA buddhakI saba dezanA nirarthaka siddha hotI hai| ataH dUsaroM ( vineyajanoM) ko vastu-pratipatti karAne ke lie zabdoMkA prayoga Avazyaka hai aura unheM vastukA pratipAdaka bhAnanA cAhie / api ca, vAstavika tAlvAdi-parispandarUpa kAraNase utpanna hone vAle zabda avastu kaise kahe jA sakate haiM ? ataH zabda vastu haiM aura artha bhI vastu hai tathA donoMmeM vAcya-vAcaka sambandha maujUda hai| isake sAtha hI zabdoMmeM arthako pratipAdana karanekI svAbhAvika yogyatA aura saMketa-zakti bhI vidyamAna hai| ataeva zabda vastu ke pratipAdaka haiN| isase spaSTa hai ki tattva avaktavya nahIM hai, kintu zabdoM dvArA vaha vaktavya hai| narendrasenane isa sambandhameM bhI apane vicAra prastuta karate hue svAmI samantabhadra Adi AcAryoMke vacanoM-dvArA dRr3hatAke sAtha samarthana kiyA hai ki vastu jisa prakAra pramANadvArA prameya hai usI prakAra vaha zabdoM-dvArA vaktavya bhI hai-vacanoM-dvArA usakA pratipAdana bhI kiyA jAtA hai| (U) sAmAnya-vizeSAtmaka prameya-siddhi : Uparake vivecanase hama isa niSkarSapara pahu~cate haiM ki prameya-pramANakA viSaya sAmAnyavizeSAtmaka, dravyaparyAyAtmaka, bhedAbhedAtmaka evaM bhAvAbhAvAtmaka vastu hai / pramANa isI prakArakI jAtyantara vastuko viSaya karatA hai| isa prakArako pratIti-siddha vastuko svIkAra karane meM virodha, vaiyadhikaraNya Adi koI doSa nahIM hai| samantabhadra, siddhasena, akalaGka, vidyAnanda Adi yuga-pratinidhi jaina vidvAnoMne yukti-pramANa-purassara prameyako sAmAnyavizeSAtmaka siddha karake anekAntavAdako pratiSThA kI hai| siddhasenakA sanmatisUtra Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 pramANaprameyakalikA to isakA advitIya pratinidhi grantha hai| narendra senane ekAnta-vAdoMko samIkSA karate hue anekAntavAdakI atisaMkSepameM sundara sthApanA kI hai aura isa taraha unhoMne pUrvaparamparAkA vizadIkaraNa karake usakA samarthana kiyA hai| isa taraha yaha granthakA Abhyantara prameya-paricaya hai| 2. granthakAra (ka) granthakartAkA paricaya : granthake bAhya aura Abhyantara svarUpapara vicAra karane ke bAda aba usake kartAke sambandhameM vicAra kiyA jAtA hai / granthake antameM eka samApti-puSpikA-vAkya upalabdha hotA hai aura jo isa prakAra hai : 'iti zrInarendrasenaviracitApramANaprameyakalikA smaaptaa|' isa puSpikA-vAkyameM isa racanAko 'zrInarendrasena-dvArA racita' spaSTa batalAyA gayA hai| ataH itanA to nizcita hai ki isake kartA zrInarendrasena haiN| aba kevala prazna yaha raha jAtA hai ki ye narendrasena kauna-se narendrasena haiM aura unakA samaya, vyaktitva evaM kArya kyA hai, kyoMki jaina sAhityameM narendrasena nAmake aneka vidvAnoMke ullekha milate haiN| (kha) narendrasena nAmake aneka vidvAn : 1. eka narendrasena to ve haiM, jinakA ullekha AcArya vAdirAjane kiyA hai| vaha ullekha nimna prakAra hai: vidyAnandamanantavIrya-sukhadaM zrIpUjyapAdaM dayApAlaM sanmatisAgaraM kanakasenArAdhyamabhyudyamI / zuddhayanItinarendrasenamakalakaM vAdirAjaM sadA . zrImatsvAmisamantamadramatulaM vande jinendraM mudA // -nyAyavi. vi. antima prazasti. zloka 2 / ina narendrasenake bAremeM isa prazasti-padya yA dUsare sAdhanoMse koI vizeSa Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA paricaya prApta nahIM hotaa| vAdirAjake isa ullekhaparase itanA hI jJAta hotA hai ki ye narendrasena unake pUrvavartI haiM aura ve kAphI prabhAvazAlI rahe haiN| Azcarya nahIM ki vAdirAja unase upakRta bhI hue hoM aura isalie unhoMne vidyAnanda, anantavorya, pUjyapAda, dayApAla, sanmatisAgara, kanakasena, akalaGka aura svAmI samantabhadra jaise samartha AcAryoMkI zreNImeM zraddhAke sAtha unakA nAmollekha kiyA hai aura unheM nirdoSa nIti ( cAritra ) kA pAlaka kahA hai / vAdirAjakA samaya zakasaMvat 947 ( I0 1025 ) hai| ataH ye narendrasena zakasaM0 947 se pUrva ho gaye haiN| 2. dUsare narendrasena ve haiM, jinakI guNastuti malliSeNa sUrine 'nAgakumAracarita' kI antima prazastimeM isa prakAra kI hai : tasyAnujazcArucaritravRttiH prakhyAtakIrti vi puNyamUrtiH / narendraseno jitavAdiseno vijJAtatattvo jitakAmasUtraH // 4 // malliSeNane ina narendrasenako yahA~ jinasenakA anuja batalAyA hai aura unheM ujjvala caritrakA dhAraka, prakhyAtakIrti, puNyamUrti, vAdivijetA, tattvajJa evaM kAmavijayIke rUpameM varNita kiyA hai| isI prazastike pAMcaveM padyameM unhoMne apaneko unakA ziSya bhI prakaTa kiyA hai| bhAratIkalpa, kAmacANDAlokalpa, jvAlinIkalpa, bhairavapadmAvatIkalpa saTIka aura mahApurANa ina granthoMkI bhI inhoMne racanA kI hai aura ina granthoMkI prazastiyoMmeM unhoMne apaneko kanakasenakA praziSya aura jinasenakA ziSya batalAyA 1 dekhie, pArzvanAthacaritakI antima prazasti / 2. tacchiSyo vivudhAmaNIguNanidhiH shriimllissennaahvyH| saMjAtaH sakalAgameSu nipuNo vAgdevatAlaGkatiH // 5 // 3. dekhie, prazastisaMgraha prastAvanA pR0 61 ( vIrasevAmandira, dillI sNskrnn)| __4. vAdirAjane bhI eka kanakasenakA ullekha kiyA hai, jo Upara Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaprameyakalikA hai| asambhava nahIM ki jinasena aura unake anuja narendrasena donoM malliSeNake guru rahe hoM-donoMse unhoMne bhinna-bhinna viSayoM yA eka viSayakA adhyayana kiyA ho| malliSeNa sakalAgamavedI, mantravAdameM nipuNa aura ubhaya ( prAkRta-saMskRta )-bhASA vijJa the| mahApurANakI prazastimeM inhoMne apanA samaya zakasaMvat 969 ( I0 1047 ) diyA hai / vAdirAja aura malliSeNa donoM prAyaH samakAlIna vidvAn haiM-unake samayameM sirpha bAIsa varSakA antara hai| ataH merA anumAna hai ki jina narendrasenakA ullekha vAdirAjane kiyA hai unhIM narendrasenakA malliSeNane kiyA hai| yadi yaha anumAna ThIka ho, to prathama naM0ke narendrasena aura ye dvitIya naM0ke narendrasena donoM bhinna nahIM haiM-abhinna hI haiN| 3. tIsare narendrasena 'siddhAntasArasaMgraha' aura 'pratiSTAdIpaka'ke kartA haiM, jo apaneko ina granthoMkI antima samApti-puSpikAoMmeM 'paNDitAcArya' kI upAdhise bhUSita prakaTa karate haiN| inake ullekha nimna prakAra haiM : zrIvIrasenasya guNAdiseno jAtaH suzipyo guNinAM vizeSyaH / ziSyastadIyo'jani cArucittaH sadRSTicitto'tra narendrasenaH // zrAduSSamA-nikaTavartini kAlayoge naSTe jinendrazivavartmani yo vbhuuv| A cukA hai| jAna par3atA hai ki ye kanakasena aura vAdirAja-dvArA ullikhita kanakasena donoM eka haiN| 1. dekhie, ina granthoMkI prazastiyA~ athavA ukta prazastisaMgraha pR0 134 / 2. (ka) 'iti zrIsiddhAntasArasaMgrahe paNDitAcAryanarendrasenAcAryaviracite dvAdazo'dhyAyaH / samApto'yaM siddhAntasArasaMgrahaH / ' -si. sA. saM., jIvarAja jaina granthamAlA, solApura saMskaraNa / (kha) iti zrIpaNDitAcAryazrInarendrasenAcAryaviracitaH pratiSThAdIpakaH / ' -dekhie, uparyukta siM. sA. saM. prastA. pR. 11 / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA AcAryanAmanirato'tra narendrasenastenedamAgamavaco vizadaM nibaddham // -sidvAntasA0 praza0 zloka 93, 95 / ina ullekhoMmeM ina narendrasenane apaneko vIrasenakA praziSya aura guNasenakA ziSya batalAyA hai| para inhoMne apane samayakA koI kahIM nirdeza nahIM kiyaa| hA~, jayasenake dharmaratnAkarake AdhArapara inakA astitva-kAla vikramakI 12vIM zatAbdI ( 1155-1180) samajhA jAtA hai, kyoMki jayasenake dharmaratnAkarakI prazastimeM dI gayI gurvAvalI tathA narendrasenake siddhAntasArasaMgrahako prazastimeM ullikhita gurvAvalI donoM prAyaH samAna haiN| aura unase jJAta hotA hai ki ye donoM AcArya eka hI guruparamparAmeM hue haiM aura narendrasena jayasenakI cauthI pIr3hIke vidvAn haiN| ve donoM gurvAvalI yahA~ dI jAtI haiM : dharmaratnAkarameM ullikhita gurvAvalI dharmasena zAntiSeNa. gopasena bhAvasena jayasena 1. dekhie, praza. saM. prastA . pR. 53 tathA siM. sA. saM. prastA . pR. 9 / 2. jayasenane dharmaratnAkarakA racanA-kAla isI granthameM nimna prakAra diyA hai : bANendriya -vyoma -soma-mite ( 1055) saMvatsare zubhe / grantho'yaM siddhatAM yAtaH saba(ka)lIkarahATake // 3. dekhie, prazastisaM0 pR. 3 / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 pramANaprameyakalikA siddhAntasArasaMgrahameM dI gayI gurvAvalo' : dharmasena zAntiSaNa gopasena bhAvasena jayasena brahmasena vIrasena guNasena narendrasena ataH jayasenako cauthI pIr3hI meM honevAle ye narendrasena yadi jayasenase. jinakA samaya vi. saM. 1055 nizcita hai, 100-125 sau-savAsau varSa bAda hote haiM to ina narendrasenakA samaya vi. saM. 1155-1180 ke lagabhaga siddha hotA hai| ye narendrasena medArya (metArya) nAmake dazaveM gaNadharake nAmapara prasiddha medapATa-mevAr3a bhUmike antargata 'lADavAgaDa' pradezase nikale 'lADavAgaDasaMgha'ke vidvAn the aura uparyukta donoM narendrasenoMse bhinna evaM uttaravartI haiN| 4. cauthe narendrasena ve haiM, jinakA ullekha kASThAsaMghake 'lADavAgaDa1. dekhie, vahI prazastisaM0 pR0 103, 104 / 2. dekhie, vahI prazasti saM0 pR0 103, 104 / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA gaccha'kI paTTAvalImeM pAyA jAtA hai aura jinhoMne alpa-vidyA-janya garvase yukta 'AzAdhara'ko sUtra-viruddha prarUpaNA karaneke kAraNa apane gacchase nikAla diyA thA / ye narendrasena padmasenake ziSya the| paTTAvalImeM guru-ziSyoMkI eka lambI nAmAvalI dI gayI hai| isameM prakRtase sambandha rakhanevAle kucha guruziSyoMke kramabaddha nAma isa prakAra haiM : mahendrasena ( triSaSTipurANapuruSacaritrakartA) anantakIrti ( caturdazamatIrthakaracaritrakartA ) vijayasena ( candratapasvI-vijetA ) citrasena ( punnATagacchake sthAnameM lADavAgaDagacchake janmadAtA ) padmasena narendrasena isa paTTAvalIse jJAta hotA hai ki ye padmasena-ziSya narendra sena prabhAva* zAlI vidvAn the| inake dvArA bahiSkRta kiye gaye AzAdharako 'zreNigaccha' 1. 'tadanvaye zrImatlATavargaTa-prabhAva-zrIpadmasenadevAnAM tasya ziSyazrInarendrasenadevaiH kiMcidavidyAgarvata asUtraprarUpaNAdAzAdharaH svagacchAnniHsAritaH kadAgrahagrastaM zreNigacchamazizriyat / ' -bhaTTArakasampradAya pR0 252 para uddhata paTTA0 / 2. ye AzAdhara sAgAradharmAmRta Adi prasiddha granthoMke kartA paNDita AzAdhara pratIta nahIM hote, kyoMki ve gRhastha the| inheM to muni yA mahAraka honA cAhie, jo 'lADavAgaDagaccha' se niSkAsita kiye jAnepara eka dUsare 'kadAgrahI zreNigaccha' meM jA mile the| yaha dhyAna rahe ki gaNa-gacchAdi muniyoM aura bhaTTArakoMmeM hote the, gRhasthoMmeM nhiiN| Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 pramANaprameyakalikA meM jAkara Azraya lenA par3A thaa| parantu isameM kisI bhI vidvAnke samayakA ullekha na honese usaparase ina narendrasenake samayakA nirdhAraNa karanA bar3A kaThina hai| para hA~, Age hama 'ratnatrayapUjA' ke kartA narendrasenakA ullekha kareMge, usaparase inake samayapara kucha prakAza par3atA hai| ye padmasena-ziSya narendrasena Upara cacita hue prathama aura dvitIya nambarake jinasena-anuja narendrasena tathA tIsare nambarake guNasena-ziSya narendrasenase spaSTataH bhinna aura unake uttarakAlIna haiN| 5. pA~caveM narendrasena ve haiM, jinakA ullekha 'vItarAgastotra' meM usake kartA dvArA huA hai| isa stotrameM padmasenakA bhI ullekha hai aura ye donoM vidvAn stotrakartAke dvArA gururUpase smRta hue jAna par3ate haiM / zraddheya paNDita jugalakizorajI mukhtArane isa stotrake AThaveM padmameM Aye hue 'kalyANakIrti-racitA''laya-kalpavRkSam ' padaparase use kalyANakIrtikI racanA anumAnita kiyA hai| stotrameM ullikhita ye padmasena aura narendrasena uparyukta 'lADavAgaDagaccha' kI paTTAvalImeM guru-ziSyake rUpameM varNita padmasena aura narendrasena hI mAlUma hote haiN| yadi yaha sambhAvanA ThIka ho to cauthe aura pA~caveM nambarake narendrasena eka hI haiM-pRthak nahIM haiM / 6. chaThe narendrasena 'ratnatrayapUjA' (saMskRta ) ke kartA hai, jinhoMne isI pUjAke puSpikA-vAkyoMmeM 'zrIlADavAgaDIyapaNDitAcAryanarendrasena'ke rUpameM apanA ullekha kiyA hai| isakA eka puSpikA-vAkya yaha hai : 1. isa gacchake bAremeM khoja honA caahie| 2. 'zrIjainasUri-vinata-krama-padmasenaM helA-vinirdalita-moha-narendrasenam' / --anekAnta varSa 8, kiraNa 6-7, pRSTha 233 / / 3. dekhie, vahI anekAnta varSa 8, kiraNa 6-7, pRSTha 233 / 4. dekhie, bha0 saMpra0 pRSTa 253, lekhAGka 633 / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 'iti zrIlADavAgaDIyapaNDitAcAryazrImannarendrasena-viracite ratnatrayapUjAvidhAne darzanapUjA smaaptaa|" siddhAntasArasaMgrahake kartA narendrasenakI bhI 'paNDitAcArya' upAdhi hama Upara dekha cuke haiM aura ye ratnatrayapUjAke kartA narendrasena bhI apaneko 'paNDitAcArya' prakaTa karate haiM / tathA ye donoM hI vidvAn 'lADavAgaDagaccha' meM hue haiM / isase ina donoMkI ekatAko bhrAnti ho sakatI haiM / para ye donoM vidvAn eka nahIM haiM / siddhAntasArasaMgrahake kartA narendrasenane apanI guruparamparA spaSTa dI hai aura guNasenako unhoMne apanA guru batalAyA hai / parantu ratnatrayapUjAke kartAne na apanI guruparamparA dI hai aura na guNasenako apanA guru batalAyA hai| donoMke abhinna honekI hAlatameM donoMkI guruparamparA eka honI caahie| yathArthameM ratnatrayapUjAke kartA narendrasena siddhAntasArasaMgrahake kartA narendrasenase kAphI uttaravartI haiM aura inheM padmasenakA ziSya tathA cauthe evaM pAMcaveM nambarake narendrasenoMse abhinna honA caahie| ye tInoM narendrasena eka hI 'lADavAgaDagaccha' meM aura eka hI kAlameM hue haiN| narendrasena padmasenake ziSya the aura unake anvayameM hue, kintu unake paTTAdhikArI tribhuvanakoti the aura tribhuvanakIrtike paTTapara dharmakoti baiThe the| ina dharmakIrtike upadezase vi0 saM0 1431 meM kezariyAjIke eka mandirakI pratiSThA huI thI tathA ye dharmakIrti padmasenakI dUsarI pIr3homeM hue haiN| ataH dharmakIrtike samaya vi0 saM0 1431 meM se lagabhaga 50 varSa kama kara diye jAnepara padmasenakA samaya vi0 saM0 1381 sambhAvita hotA hai aura prAyaH yahI kAla unake ziSya narendrasenakA baiThatA hai| ataH siddhAnta sArasaMgrahake kartA narendrasena (vi0 saM0 1155-1180 ) se 200-225 varSa bAda honevAle 'ratnatrayapUjA' ke kartA narendrasena ( vi0 saM0 1381) unase bilakula 1. dekhie, bha0 saMpra0 pRSTha 253, lekhAGka 633 / 2. 3. 4. dekhie, bha0 saMpra0 pRSTha 253, lekhAGka 635,636,638 / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaprameyakalikA pRthak aura uttaravartI vidvAn siddha hote haiM / 'paNDitAcArya kI upAdhi unake bhinna rahanepara bhI donoMkI sambhava hai / usase unakI anekatA meM koI bAdhA nahIM AtI / phalitArtha yaha huA ki cauthe, pAMcaveM aura chaThe ye tInoM narendrasena eka vyakti haiM aura pahale, dUsare evaM tIsare narendrasenoMse ve bhinna haiM / 56 7. sAtaveM narendrasena ve haiM, jo zUrastha ( sena ) gaNake puSkara- gacchakI guruparamparA meM chatrasena ( vi0 saM0 1754 ) ke paTTAdhikArI hue the aura jinhoMne zakasaMvat 1652 ( vi0 saM0 1787 ) meM kalamezvara (nAgapura) ke eka jinamandirameM 'jJAnayantra' kI pratiSThA karavAyI thI / isa taraha vibhinna narendrasenoMke ye sAta ullekha haiM, jo jaina sAhitya meM anusandhAna karanepara upalabdha hue haiM / inake atirikta aura koI ullekha abhItaka dRSTigocara nahIM huA / hama Upara kaha Aye haiM ki pahale, aura dUsare ( jinasena - anuja ) narendrasena eka vyakti haiM, tIsare ( guNasena - ziSya ) narendrasena eka vyakti haiM, cauthe, pA~caveM aura chaThe (padmasena - ziSya) narendrasena eka vyakti haiM tathA sAtaveM ( chatrasena - ziSya ) narendrasena eka vyakti haiM / 1. 'zrImajjainamate purandaranute zrImUlasaMghe bare zrIzUrasthagaNe pratApasahite sabhUpavRndastute / gacche puSkaranAmake samabhavat zrIsomaseno guruH tatpaTTe jinasenasanmatirabhUt dharmAmRtAdezakaH // 1 // tajjo'bhUddhi samantabhadra guNavat zAstrArthapAraMgataH tatpaTTo dayatarkazAstrakuzalo dhyAnapramodAnvitaH / sadvidyAmRtavarSaNaikajaladaH zrIchatraseno guruH tatpaTTe hi narendrasenacaraNau saMpUjaye'haM mudA // 2 // -- narendrasenagurupUjA, uddhRta bha0 saMpra0 pR0 20 / 2. dekho, jJAnayaMtra-lekha, udghRta bha0 saMpra0 pR0 20, lekhAGka 64 / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA isa prakAra pRthak evaM svataMtra vyaktitva rakhanevAle narendrasena nAmake cAra vidvAn hamAre paricayameM Ate haiM aura jo vibhinna samayoMmeM pAye jAte haiM / jaisA ki hama Upara dekha cuke haiM / (ga) pramANaprameyakalikAke kartA narendrasena : ukta narendrasenoMmeM prastuta pramANaprameyakalikAke kartA sAtaveM narendrasena jAna par3ate haiN| isameM granthakA antaHparIkSaNa vizeSa sAkSI hai| usaparase yaha jAnA jAtA hai ki isake kartA arvAcIna haiM aura ve tarkazAstrakuzala chatrasenake ziSya sAtaveM naM0 ke narendrasena hI saMbhava haiN| 'narendrasenaguru-pUjA' meM, jo eka sundara saMskRta-racanA hai aura jisameM narendrasenako guNastuti evaM yazogAna kiyA gayA hai, inake guru chatrasenako 'tarkazAstrakuzala' tathA dAdAguru samantabhadrako 'zAstrArthapAraMgata' kahA gayA hai| isase vidita hotA hai ki ye chatrasena-ziSya evaM samantabhadra-praziSya narendrasena bhI tarkazAstrI tathA 'zAstrArtha-nipuNa' avazya rahe hoNge| hamArI isa saMbhAvanAkI puSTi inake eka ziSya arjunasuta soyarA-dvArA zaka saMvat 1673 (vi0 saM0 1808 ) meM race gaye 'kailAsa-chappaya se ho jAtI hai, jisameM arjunasuta soyarAne narendrasenako 'vAdavijetA' ( zAstrArthI ) aura sUryake samAna 'tejasvo' batalAyA hai| pramANaprameyakalikA inhIM chatrasena-ziSya narendrasenakI racanA honI caahie| 1. dekhie, ma. saMpra0 pR0 20, lekhAGka 66 / 2, 3. 'tasa paTTe sukhakAranAma bhaTTAraka jaano| narendrasena paTTadhAra teje mArtaDa vakhAno // jItI vAda pavitra nagara caMpApura mAhe / kariyo jinaprAsAda dhvajA gagane jai sohai // 26 // ' -bha0 saMpra0 pR0 21, lekhAMka 69 / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 pramANaprameyakalikA (gha) narendrasenakI guru-ziSya-paramparA : (1) guru-paramparAH ina narendrasenake dvArA sUratake AdinAtha caityAlayameM rahate hue vi0 saM0 1790meM pratilipi ko gayo 'yazodharacarita' kI pratimeM tathA 'narendrasenaguru-pUjA' meM inakI guru-paramparA nimna prakAra pAyo jAtI hai': somasena ( abhinava somasena ) jinasena samantabhadra chatrasena narendrasena kASThAsaMgha-mandira, aMjanagA~vako virudAvalImeM jo vistRta guruparamparA milatI hai usameM ukta nAmoMke atirikta somasenase pUrva guNabhadra, vIrasena, zrutavIra, mANikyasena, guNasena, lakSmIsena, somasena ( prathama ) mANikyasena ( dvitIya ), guNabhadra ( dvitIya )ke bhI nAma diye gaye haiM aura ukta somasenakA 'abhinava somasena'ke nAmase ullekha hai / virudAvalImeM narendrasenake bAda unake paTTapara baiThanevAle zAntisenakA bhI nirdeza hai| ina tInoM AdhAroMse siddha hai ki ina narendrasenake sAkSAt guru chatrasena aura dAdAguru samantabhadra the| (2) ziSya-paramparA : ina narendrasenake do ziSyoMke nAma milate haiN| eka to uparyullikhita 1. dekhie, bha0 saMpra0 pR0 20, lekhAMka 65 tathA 66 / 2. dekhie, vahI pR0 23, lekhAMka 76 / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA zAntisena haiM, jo unake paTTAdhikArI hue the| aura dUsare arjunasuta soyarA haiM, jinhoMne 'kailAsa-chappaya' banAyA hai aura jisameM unhoMne apane guru narendrasenakI campApura-yAtrAkA bhI varNana kiyA hai| ye arjunasuta soyarA gRhastha mAlUma hote haiN| kintu zAntisena unake paTTAdhikArI bhaTTAraka-ziSya the| 'narendrasenaguru-pUjA'ke kartA yadi ina donoMse bhinna haiM to narendrasenake eka tIsare bhI ziSya rahe, jinhoMne ukta pUjA likhI hai / zAntisenakI eka ziSyA zikharazrI nAmakI AryikA thIM, jinakA ullekha inhIM AryikAke ziSya banArasIdAsane saM0 1816 meM likhI 'harivaMsa rAsa'ko pratimeM kiyA hai / (Ga) narendrasenakA samaya : narendrasenakA samaya prAyaH sunizcita hai / inhoMne vi0 saM0 1787 meM pUrvollikhita 'jJAnayantra'kI pratiSThA karavAyI thI aura vi0 saM0 1790 meM puSpadantake 'yazodharacarita'kI pratilipi svayaM kI thii| ataH inakA samaya vi0 saM0 1787-1790, I0 san 1730-1733 hai| (ca) narendrasenakA vyaktitva aura kArya : ye narendrasena eka prabhAvazAlI bhaTTAraka vidvAn the| inake prabhAvakA sabase adhika paricAyaka 'kailAsa-chappaya'kA vaha ullekha hai, jisameM unheM 'caMpApura' nagara meM hue eka 'vAdakA vijetA' kahA gayA hai aura tejasvitA meM 'mArtaNDa' batAyA gayA hai / narendrasenane vahA~ke vAtAvaraNako prabhAvita kara vahA~ jinamandirakA nirmANa karAyA thA, jisakI dhvajA gaganameM phaharA rahI thii| inake eka ziSyane inake prabhAva aura guru-bhaktise prerita hokara saMskRta meM 'narendrasenaguru-pUjA' likhI hai, jisakA ullekha hama Upara kara Aye haiN| isase spaSTa hai ki narendrasena eka yazasvI, prabhAvaka aura zAstrArthanipuNa 1. 2. dekhie, vahI pR0 32,21, lekhAMka 73,69 / 3. dekhie, vahI pR0 32, 21, lekhAMka 73, 69 / 4. dekhie , isI granthakI prastAvanA pRSTa 57 kA pAdaTippaNa / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaprameyakalikA vidvAn the tathA sAMskRtika evaM zAsana-prabhAvI kAryoM meM ve agragaNya rahate the| inhoMne jo ullekhanIya kArya kiye haiM ve nimna prakAra haiM : 1. prastuta 'pramANaprameyakalikA' kI racanA / 2. tatkAlIna purAnI hindI meM 'pArzvanAthapUjA' tathA 'vRSabhanAthapAlaNA' ina do janopayogI 'bhaktipUrNa' racanAoMkA nirmANa / ye donoM racanAe~ aprakAzita haiM aura hameM upalabdha nahIM ho skii| ataH unake sambandhameM vizeSa prakAza nahIM DAlA jA sakA / 3. kalamezvara ( nAgapura ) ke jinamandira meM inhoMne zrIgopAlajI gaMgaraDAke dvArA eka 'jJAnayantra' ko pratiSThA karavAyI / 4. sUratake AdinAtha caityAlayameM rahakara puSpadantake 'yazodharacarita' kI eka prati likhI, jisase inake zAstra-lekhanakI vizeSa pravRtti jAnI jAtI hai| __ isa taraha sAhitya, saMskRti aura zAsana-prabhAvanAke kSetra meM inhoMne aneka kArya kiye haiM / ina kAryoMse unakI sAhityika evaM sAMskRtika lagana, abhiruci, zraddhA, vidvattA aura zAsana-prabhAvanAke prati vizeSa anurAga prakaTa hotA hai / ye tArkika aura zraddhAlu donoM the| upasaMhAra prastuta grantha aura usake kartAke sambandhameM jo Upara vicAra kiyA gayA hai usameM granthako antaHsAkSI aura dUsare sAhityika ullekha haiN| unhIM ke prakAzameM ukta niSkarSa nikAle gaye haiM / AzA hai unase eka abhinava grantha aura granthakArake bAre meM kucha jAnakArI sAmane AvegI / 2, aktUbara 1961 : gA~dhI-jayantI ) kAzI hindU vizvavidyAlaya, vArANasI, --darabArIlAla koThiyA Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI l l l l l viSayAH pRSThAGkAH maGgalAcaraNam tattva-jijJAsA 1-3 1. pramANatattvaparIkSA 4-18 ( a ) prabhAkarAbhimatasya jJAtRvyApArasya prAmANya parIkSaNam jJAtuApAro bhinno'bhinno vA bhede saMbandhAsiddhiH sa kriyAtmako'kriyAtmako vA kriyAtmakatve sA kriyA'pi bhinnA abhinnA vA akriyAtmakatve kathamasau vyApAro nAma abhinnatve tu tayorekarUpatApattiH punarapyasau nityo'nityo vA nityatve'rthakriyA'sambhavaH anityatve cotpAdakakAraNAbhAvaH Atmana utpAdakakAraNatvAbhyupagame tasya nityatvena pUrvavadarthakriyAnupapattiH ( A ) sAMkhya-yogAbhimatAyA indriyavRtteH prAmANya parIkSaNam indriyavRtteracetanatvena tasyA arthapramitau sAdhakatamatvAyogaH 7 acetanatvaM cendriyANAM prakRtipariNAmatvAt l l l w s n w Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaprameyakalikA 10-14 indriyavRttirindriyebhyo bhinnA'bhinnA vA bhede teSAmeveyaM vRttirnAnyeSAmiti abhede indriyANyeva vRttireva vA syAt jJAnena vyavahitatvAdapi nAsau pramANam (i) bhaTTajayantAbhimatasya sAmagyaparanAmakasya kAraka sAkalyasya prAmANyaparIkSaNam kArakasAkalyasya svarUpamevAsiddham sakalAnyeva kArakANi kArakasAkalyaM taddharmo vA tatkArya vA padArthAntaraM veti vikalpaiH tasya nirAsaH kArakasAkalyasya sakalakArakarUpatve kartR karma karaNarUpANAM teSAmekatraikadA'nupapattiH virodhazca sahAnavasthAlakSaNaH taddharmatve saMyogo'nyo vA aso kArakebhyo bhinno'bhinno vA tatkAryatve'pi vikalpadvayamanityAnAM tajjanakatvam, anityAnAM vA nityAnAM tajjanakatve sadotpatti prasaGgaH anityAnAM tajjanakatve tvapasiddhAntaH padArthAntaratve sarveSAmapi padArthAntarANAM sAkalyaprasaGgaH padArthAntaramapi tajjJAnamanyadvA itthaM kArakasAkalyasya svarUpeNAsiddhatvAt jJAnena vyavahita tvAcca na prAmANyam (I) yogAmimatasya sannikarSastha prAmANyaparIkSaNam' 15-16 sannikarSasya sAdhakatamatvAbhAvaH avyAptirativyAptizca asaMbhavadoSo'pi Yr m m l l >> Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17-22 viSaya-sUcI jJAnena vyavahitatvAcca na prAmANyaM sannikarSasya (u) svamatena svArthavyavasAyAtmakasya jJAnasyaiva prAmANya sAdhanam sAkSAdarthapramitau sAdhakatamatvena jJAnameva pramANamiti pratipAdanam pramANatvAnyathAnupapatteriti hetunApi tasyaiva siddhiH pratijJArthaMkadezAsiddhatvanirAsaH 18 arthajJAnasya pramANatve phalAbhAvaprasaGga iti naiyAyikA pattenirAsaH pramANasya sAkSAtphalamajJAnanivRttiH paramparAphalaM ca hAnopAdAnopekSA arthA'janyatve'pi jJAnasyArthaprakAzakatvaM yogyatAvazAdeva jJAnasya svArthavyavasAyAtmakatvasiddhiH bauddhAbhimatasya caturvidhapratyakSasyApi avisaMvAditvena vyavasAyAtmakatvasAdhanam 21 jJAnasya svavyavasAyAtmakatvasiddhiH 22 svAtmani kriyAvirodhaparihAraH 2. prameyatattvaparIkSA 25-46 (a) sAmAnyameva pramANasya viSaya iti matasya parIkSaNam 25-26 vizeSanirapekSasya sAmAnyasyAsaMbhavaH kumAriloktyA samarthanam anumAnena kevalasAmAnyasya nirAkaraNam sAmAnyaM vAstavamavAstavaM veti vikalpadvayenApi sAmAnyasya nirAsaH vAstavatve dharmo dharmI vA dharmatve sAdhAraNo'sAdhAraNo vA * * * * * Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaprameyakalikA 26 27 llh 0 30 0 mitve asiddhameva avAstavatve saugatamataprasaGgaH (zrA) vizeSa evaM pramANasya viSaya iti saugatamatasya parIkSaNam 27-30 sAmAnyanirapekSasya vizeSasyApratibhAsaH pUrvapakSiNA svatantrANAM vizeSANAM sAdhanaprayAsaH pratyakSasyAnumAnasya vA dravyAgrAhakatvam 27.29 jainena pUrvapakSiNo nirAsaH pratyabhijJAnena pramANena dravyasiddhiH (i) sApekSasya sAmAnyavizeSobhayasya pramANaviSayatvasiddhiH 31 prameyatvahetunA jIvAditattvasya sAmAnyavizeSAtmakatvasAdhanam 31 tattvasya sAmAnyavizeSAtmakatvasAdhane saptabhaGgIprayogapradarzanam, 31 (I) vaizeSikAbhimatasya parasparanirapekSasAmAnyavizeSobhayasya pramANaviSayatvanirAsaH 31-36 nirapekSobhayasya pramANaviSayatve virodhAdyaSTadoSaprasaGgaH syAdvAdinAM tu jAtyantarasvIkaraNena doSAbhAvaH dravyAdiSaNNAM padArthAnAM bhedasAdhane vaizeSikANAM pUrvapakSaH dravyalakSaNam guNalakSaNam karmalakSaNam sAmAnyalakSaNam vizeSalakSaNam samavAyalakSaNam dravyAdibhedasAdhane prayuktAnAM bhinnapratyayaviSayatvAdInAM hetUnAmasiddhatvAdidoSaparihAraH jainAnAM uttarapakSa: sm llh llh llh llh s llh Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ k k k 36 7 viSaya-sUcI dravyAd guNAdInAM bhede asyAyaM guNa ityAdivyapadezAbhAvaH vyapadezAbhAvazca saMyogAdisambandhAsaMbhavAt / dravyaguNayorayutasiddhatvena samavAyasvIkAro'pi na yuktaH ayutasiddhilakSaNasyApyanupapattiH guNaguNyAtmakaM dravyaparyAyAtmakaM jAtyantarameva pramANaviSaya miti pradarzanam (u) paramabrahma eva pramANasya viSaya iti vedAntinAM matasya parIkSaNam 36-42 vidhireva pramANaviSayaH, vidhizca paramabrahma eva iti prati pAdanam nirvikalpakasavikalpakabhedAt pratyakSaM dvividham brahmaNaH nirvikalpakapratyakSaviSayatvam pratyakSaM vidhAtR, na niSedhR iti pratipAdanam savikalpakamapi tatsadbhAvasAdhakam anumAnAdapi tatsiddhiH pratyakSAdInAM pramANAnAM bhAvaviSayatvameva abhAvapramANasya tadviSayasya cAbhAvasya vedAntinA nirA karaNam prameyatvena hetunA sarvasya tattvasya vidhitvasAdhanam pratibhAsamAnatvena hetunA'pi vidhimAtrasyaiva siddhiH Agamo'pi tadAvedakaH anyato'pi tadvivarttatvAd hetoH paramapuruSasiddhiH sarvabhedAnAM tadvivarttatvaM ca sattvarUpAnvayasattvAt jainaiH brahmarUpasya vidhimAtratattvasya nirAkaraNam advaitabrahmasAdhane pramANAbhAvaH pramANAbhyupagame dvaitasiddhiprasaGgaH 000PMMMM m m m Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaprameyakalikA 40 ma 40 lokApekSayA'pi pramANAbhyupagamaH bAlavilAsaH yathAkathaMcitpramANamabhyupagamya tatsamAlocanam vidhivat niSedho'pi pratyakSataH siddhaH prameyatvasya hetoH kAlAtyayApadiSTatvam pratibhAsamAnatvamapi svataH parato vA svatastve tadasiddham, ghaTapaTAdInAM svataH pratibhAsamAnatvA bhAvAt parataH pratibhAsamAnatvaM tu paraM vinA nopapannam, parAbhyupagame ca dvaitasiddhiH bhedAnAM brahmavivartatvamapi na yuktam, tasya anveta-anvoyamAna dvayAvinAbhAvitvena dvaitasiddhiprasaGgaH pakSa-hetu-dRSTAntA: parasparabhinnA abhinnA vA bhinnatve dvaitasiddhiH abhinnatve teSAmekarUpatApattiH hetoradvaitasAdhane punaH dvaitaprasaGgaH hetunA vinA tatsAdhane ca vAGmAtrataH dvaitasyApi siddhiH advaitaikAnte karmadvaitAdInAmabhAvaH 41 prakaraNamupasaMharan sApekSameva tattvaM pramANaviSayamiti saptabhaGgIdizA pradarzayati 41-42 . (U) vaktavyAvaktavyatattva-vicAraH 43-46 tattvaM sakalavikalpavAggocarAtItaM ( avaktavyam ), kevalaM nirvikalpakapratyakSagamyamiti bauddhAnAM pUrvapakSaH jainAH tatsamAlocayantaH prAhuH 44 zabdArthayorvAcyavAcakasambandhasadbhAvaH sahajayogyatAsaGketavazAcchabdo'rthajJAnaM janayati vikalpo na nAmasaMzraya eva / pUvapakSaH 44 44 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI 3333 sa ca nizcayAtmakavijJAnarUpaH tena ca yathAvasthitArthapratipatti-pravRtti-prAptiH dRzyate tanna sakalavikalpavikalaM tattvam 44 samantabhadrAcAryavacanena tatsamarthanam punarapi tattvaM sAmAnyavizeSAtmakaM prameyatvahetunA dRDhayannA humranthakRtaH svoktaM samantabhadrasvAmivacanena pramANayanti yadyevaM tatkathaM na jainAnAmevaikazAsanAdhipatyamityAzaGkAyAH samAdhAnam 45 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrInarendrasenaviracitA pramANaprameyakalikA 1. pramANatattva-parIkSA ] jayanti nirjitA'zeSa-sarvathaikAnta-nItayaH / satyavAkyAdhipAH zazvavidyAnandA jinezvarAH // 1 // [pramANa-prameyadvaividhyAttattvaM vibhajya prathamaM pramANatattvaparIkSA prastUyate-] 61. nanu kiM tattvam , taducyantAm / yatastattvaparijJAnAbhAvAna tadAzritA mImAMsA pramANakoTikuTIrakamaTATyate / AdhArAparijJAne AdheyaparijJAnAbhAvAt / atha bhavatu nAma nAmataH siddhaM kiMcittattvam, yatastattvaM sAmAnyenAbhyupagamya pazcAdvicAyate; tattvasAmAnye keSAMcidvipratipattyabhAvAt / tadvicAraNAyAM kenacipramANena bhavitavyam , pramANAdhInatvAtprameyasya / tatrApi pramANa 1. 'A' pratau 'OM namaH siddhebhyaH / atha pramANaprameyakalikA likhyate' iti, 'da' pratau ca 'atha pramANaprameyakalikA likhyate' iti prArambhikAMza upalambhate / tadanantaraM jayantItyAdinibaddham / 2. ayaM maGgalazlokaH zrImaTTidyAnandaviracitAyAH pramANaparIkSAyA maGgalAcaraNam / tata evAtra granthakRtoddhRtaH / svIyagranthArambhe maGgalarUpatayA nibaddhazca / 3. atredaM vijJeyam-'pramANataH siddheH pramANAnAM prmaannaantrsiddhiprsNgH|--nyaa0 sU0 2-1-10 / 'tadvinivRttervA pramANasiddhivat prmeysiddhiH'| Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaprameyakalikA [1.6 1 -- nyA sU0 2-1-18 / 'prameyasiddhiH pramANAddhi / ' --sAMkhyakA0 4 / 'pramANasiddhiH parato vA syAt svata eva vA ? yadi yathA prameyasiddhiH pramANAdhInA evaM pramANasiddhirapi pramANAntarAdhInA iti tasyApyanyat tasyApyanyat ityanavasthA / atha svata eva siddhiH, evamapi yathA pramANasya svata eva siddhiH tathA prameyasyApi prameyAtmana eva siddhiriti pramANavyavasthA kalpanA na ghaTate |-tttvaarthvaattik 50 35 / 'nan pramANasiddhiH pramANAntarato yadi / tadAnavasthira: patpramANAnveSaNaM vRthA |'-tttvaarthshlo0 pR0 178 / 'sakalazUnyatAmabhyagacchatA'pi pramANAbhAvasya karta mazakyatvAt / tathA hi-sakalazUnyavAdino'pi asti pramANam, iSTAniSTayoH sAdhanadUSaNAnyathAnupapatteH / na caivamanavasthA, iSTasiddheH aniSTapratiSedhasya ca pratiprANi prasiddhatvena azeSavAdinA nirvivAdataH prmaannaantraapekssaanupptteH|-nyaayku0 pR0 22 / 'nanu siddhe'pi pramANasadbhAve tatsvarUpavizeSanizcayAsiddhiH, jJAnAjJAnarUpatayA tatra vAdinAM vipratipatteH |'-nyaayku. pR 23 / vibhinnavAdibhiryAni pramANalakSaNAnyamyupagatAni tAnItthama-tatra sAMkhyA:-'pramIyate'nena iti nirvacanAt pramA prati karaNatvaM gamyate / asandigdhA'viparItA'nadhigataviSayA cittavRttiH bodhazca pauruSeyaH phalaM pramA, tatsAdhanaM pramANamiti |'-saaNkhytttvkau0 pR0 19 / yogada0 tattvadai0 pR0 27 / 'dvayorekatarasya vApyasannikRSTArthaparicchittiH pramA, tatsAdhakatamaM yat tat trividhaM pramANam |'-saaNkhyd0 1-87 / 'pramANaM vRttireva ca |'-yogvaa0 pR0 30 / vaizeSikAH'aduSTaM vidyA |'-vaishessi0 sU0 6-2-1 / 'aduSTendriyajanyaM yatra yadasti tatra tadanubhavo vA, vizeSyavRttiprakArakAnubhavo vA vidyA |'-vaishessiksuutropskaar pR0 344 / naiyAyikAH-'upalabdhihetuzca pramANam |'nyaaybhaa0 pR0 99 / nyAyavA0 pR0 5 / 'samyaganubhavasAdhanaM pramANam |'nyaaysaar pR0 1 / 'avyabhicAriNImasandigdhAmarthopalabdhiM vidadhatI bodhA Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -1. [1] tattva-jijJAsA : sAmAnye na keSAMcidvipratipattirasti, tadvizeSe tu svarUpa-saMkhyAviSaya-phalalakSaNAzcatasro vipratipattayo bhavanti / tato bhavatAM mate pramANasya kiM svarUpam / kati pramANAni / ko vA viSayaH / kiM vA phalam iti / bodhasvabhAvA sAmagrI pramANam |'-nyaaymN0 pR0 12 / 'yathArthAnubhavo mAnamanapekSatayeSyate / mitiH samyak paricchittiH tadvattA ca prAmAtRtA / / tadayogavyavacchedaH prAmANyaM gotame mate / ' -nyAyakusu0 4-5 / 'tadvati tatprakArakatvarUpaprakarSaviziSTajJAnakAraNatvaM pramANatvam |'-nyaaysuu0 30 pR0 6 / 'sAdhanAzrayAvyatiriktatve sati pramAvyAptaM pramANam |'-srvd. saM050 233 / 'pramAyAH karaNaM pramANama |'--nyaaysi0 maM0 101 / tarkabhASA pR0 2 / 'yathArtha pramANam |'-prmaarnnlkssnnttii0 pR. 1 / bauddhA:-'svasaMvittiH phalaM cAtra tadrUpAdarthanizcayaH / viSayAkAra evAsya pramANaM tena mIyate ||'-prmaanns0 pR. 24 / 'ajJAtArthajJApakaM pramANam iti pramANasAmAnyalakSaNam |'-prmaanns0 TI0 pR0 11 / 'pramANamavisaMvAdijJAnamarthakriyAsthitiH / avisaMvAdanaM zAbde'pyabhiprAyanivedanAt ||'prmaannvaa0 2-1 / nyAyabi0 TI0 pR0 5 / 'arthasArUpyamasya pramANam / ' nyAyabi0 pR0 25 / 'viSayAdhigatizcAtra pramANaphalamiSyate / svavittirvA pramANaM tu sArUpyaM yogyatA'pi vA ||'-tttvsN0 1344 / mImAMsakAH'anubhUtizca pramANam |'-prkrnnpN0 pR0 42, zAvarabhASyavRha. 1-1-5 / 'etacca vizeSaNatrayamupAdadAnena sUtrakAreNa kAraNadoSabAdhakajJAnarahitaM agRhItagrAhijJAnaM pramANaM iti pramANalakSaNaM sUcitam |'shaastrdii0 pR0 152 / 'anadhigatArthagantR pramANam iti bhaTTamImAMsakA AhuH / --si0 candrodaya pR 20 / 'tatrApUrvArthavijJAnaM nizcitaM bAdhavajitam / aduSTakAraNArabdhaM pramANaM lokasammatam / / ' kumArila, mImAMsAzlo0 vA0 / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaprameyakalikA [1.62[prabhAkarAbhimatasya jJAtRvyApArasya prAmANyanirAsaH-] 62. tatrAdau tAvatsvarUpaM jAgarti-tadetatkiM jJAtRvyApAraH, indriyavRttirvA, kArakasAkalyaM vA, saMnikarSo vA / jJAtRvyApArazcet, sa ca jJAturbhinno'bhinno vA / bhinnshcetsNbndhaasiddhiH| bhedasaMba 1. 'jJAnaM hi nAma kriyAtmakaM, kriyA ca phalAnumeyA,jJAtRvyApAramantareNa phlaa'niruptteH|-nyaaym0 pR0 17 / 'nanu sannikarSa-kArakasAkalyaindriyavRttInAm uktadoSaduSTatvAnmAbhUt prAmANyama, jJAtRvyApArasya tu bhaviSyati, tamantareNa arthprkaashtaakhyphlaa'nissptteH| na hi vyApAramantareNa kAryasyotpattiH, atiprasaMgAt / kArakasya kArakatvamapi kriyAvezavazAdeva upapadyate, 'karotIti kArakam' iti vyutpatteH, itarathA hi tad vastumAtraM syAt, na kArakam, "kriyAviSTaM dravyaM kArakam' ityabhidhAnAAt |tthaa Atmendriyamano'rthasamprayoge sati jJAturvyApAro'rthaprAkaTyaheturupajAyate, ato'sau pramANam, arthaprAkaTyalakSaNe phale sAdhakatamatvAt, yatpunaH pramANaM na bhavati na tat tatra sAdhakatamam, yathA sannikarSAdi, sAdhakatamazca tallakSaNe phale jJAtRvyApAra iti |'-nyaayku0 pR0 41-42 / 'etena prabhAkaro'pi 'arthatathAtvaprakAzako jJAtRvyApAro'jJAnarUpo'pi pramANam' iti pratipAdayan prativyUDhaH pratipattavyaH; sarvatrAjJAnasyopacArAdeva prasiddhaH / na ca jJAtRvyApArasvarUpasya kiMcitpramANaM grAhakam-taddhi pratyakSam, anumAnam, anyadvA ?..'-prameyaka0 pR0 20 / 'tena janmaiva viSaye buddhe ApAra iSyate / tadeva ca pramArUpaM tadvatI karaNaM ca dhIH // vyApAro na yadA teSAM tadA notpadyate phalam |'-miimaaNsaashlo0 pR. 152 / 'athavA jJAnakriyAdvArako yaH kartR bhUtasya AtmanaH karmabhUtasya ca arthasya parasparaM sambandho vyAptRvyApyatvalakSaNaH sa mAnasapratyakSAvagato vijJAnaM kalpayati / ' -zAstradI0 pR0 202 / 2. kiM ca, asau dhamisvabhAvaH, dharmasvabhAvo vA ? prathamapakSe jJAtRvanna pramANAntara gamyatA / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 1.62] jJAtRvyApAra-parIkSA ndhaabhyupgme'tiprsNgH| yathA jJAtrA saha saMbadhyate tathA padArthAntareNApi / bhavatu vA yathAkathaMcit jJAtureva vyApAraH / sa ca kiM kriyAtmako'kriyAtmako vaa'| yadyAdyaH pakSaH, tadA sA kriyA tato bhinnA'bhinnA vA / bhinnA cet, pUrvoktadoSAnuSaGgaH / atha pAzcAtyaH pakSaH, tadA jJAtRmAtra kriyAmAtraM vA bhavati / athAkriyAtmakaH, kathaM vyApAro nAma / vyApArasya kriyArUpatvAt / tannAsau bhinnaH / nApyabhinnaH, ekasvarUpatApatteranabhyupagamAca / dvitIye'pi pakSe dharmiNo jJAturvyatirikto vyApAraH avyatirikto vA, ubhayam, anubhayaM vA ? vyatiriktatve sambandhAbhAvaH / avyatirikta jJAtaiva tatsvarUpavat / ubhayapakSe tu virodhaH / anubhayapakSo'pyayuktaH; anyonyavyavacchedarUpANAM sakRt pratiSedhAyogAt, ekaniSedhenAparavidhAnAt / ' prameyaka0 pR0 24 / 'dharmo'pi kimAsmano bhinnaH, abhinno vA ? yadyabhinnaH, tadA 'Atmaiva' iti pramANatAnupapattiH / bhede tu asambandhAt tasyeti vyapadezAnupapattiH / -nyAyaku0 pR0 45 / / ... 1. 'tathApi kriyArUpaH, akriyArUpo vA syAt ? yadi kriyArUpaH; tadA'sau kriyA parispandasvabhAvA, aparispandasvabhAvA ? tatrAdyavikalpo'pezala; vyApakatvenA''tmanaH tthaabhuutkriyaashrytvaanupptteH|""dvitiiyviklpe'pi aparispandaH parispandAbhAvaH, vastvantaraM vA ? yadi parispandAbhAvaH; tadA'sya phalajanakatvAnupapattiH, abhAvasya kAryakAritvavirodhAt / vastvantaramapi kiM cidrUpam, acidrUpam vA ? cidrUpamapi ki dharmI, dharmo vA ? yadi dharmI tadAsI pramANaM na syat Atmavat |....'-nyaayku0 10 44 / 'yato'sau kriyAtmakaH, akriyAtmako vA ? prathamapakSe kiM kriyA parispandAtmikA tadviparItA vA.? tatrAdyaH pakSo'yuktaH; nizcalasyAtmanaH parispandAtmakakriyAyA ayogAt / nApi dvitIyaH, tathAvidhakriyAyAH parispandAbhAvarUpatayA phalajanakatvAyogAt, abhAvasya phalajanakatvavirodhAt |'-prmeyk... pR0 23 / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaprameyakalikA [1. 8 3 63. kiM ca, asau nityo'nityo vA / na tAvannityaH, kAryatvAt, ghaTavat / nApyanityaH, tadutpAdakakAraNAbhAvAt / tasyotpAdakaM kAraNaM tAvadAtmA na bhavati, tasya nityatvAbhyupagamAt / nityasyArthakriyAkAritvavirodhAt / arthakriyA ca kramayaugapadyAbhyAM te ca nityAnnivarttamAne svavyApyAmarthakriyAmAdAya nivarttate / sApi svavyApyaM satvam / 1 nityaM kharaviSANasadRzaM syAt / tanna jJAtRvyApAraH pramANam / tadabhAvAtkutaH prameyasiddhiH / vyAptA, 1. 'kiM ca, asau jJAtRvyApAraH kArakajanyaH tadajanyo vA ? na tAvattada-janyaH ; tathAhi--- jJAtRvyApAro na kArakAjanyaH vyApAratvAt, pAcakAdivyApAravat / kiM ca, asau tadajanyaH san bhAvarUpaH, abhAvarUpo vA syAt ? abhAvarUpatve arthaprakAzanalakSaNaphalajanakatvavirodhaH / avirodhe vA phalArthinaH kArakAnveSaNamaphalameva syAt, vizvamadaridraM ca syAt kAraNAbhAvAdevA'khilaprANinAmabhimataphalasiddheH / atha bhAvarUpa:; tatrApi kimaso nityaH, anityo vA ? nityatve sarvasya sarvapadArtha pratipattiprasaGgAt pradIpAdikArakAnveSaNavaiyarthyam, andhasuptAdivyavahArocchedAnuSaGgazca syAt / athAnityaH'''' -tathApyasau kAlAntarasthAyI, kSaNiko vA ? prathamapakSe - " kSaNikA hisA na kAlAntaramavatiSThate" iti vaco viruddhyate, dvitIyapakSe tu kSaNAdUrdhva arthapratibhAsAbhAvaprasaGgAt andhamUkaM jagat syAt / - nyAyaku0 pR0 44 / prameyaka0 pR0 23 / 2. 'naca nityaikarUpasyApariNAmino jJAturanyasya vA vyApArAdikAryakAritvaM ghaTate / etacca " arthakriyA na yujyeta nityakSaNikapakSayoH" prapaJcataH pratipAditamasti / - nyAyaku0 pR0 45 / 'arthakriyA na yujyeta nityakSaNikapakSayoH / kramAkramAbhyAM bhAvAnAM sA " lakSaNatayA matA // laghIyastraya kA0 8 / 1. 'nivartteta' pAThaH Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -1.64] indriyavRtti-parIkSA [sAMkhyAbhimatAyA indriyavRttaH prAmANyanirAsa:-] 64. nApIndriyavRttiH pramANam , arthapramitau sAdhakatamatvAyogAt / tadayogastvacetanatvAt / na hyacetano'rthaH1 karaNam, 1. tulanA-'etenendriyavRttiHpramANamityabhidadhAnaH sAMkhyaH prtyaakhyaatH| jJAnasvabhAvamukhyapramANakaraNatvAt tatropacArataH pramANavyavahArAbhyupagamAt / ' -~-prameyaka0pR0 19 / 'indriyavRtteH arthapramitau sAdhakatamatvena praamaannyopptteH| indriyANAM hi vRttiH vissyaakaarprinntiH| na khalu teSAM pratiniyatazabdAdyAkArapariNativyatirekeNa pratiniyatazabdAdyAlocanaM ghaTate / ato viSayasamparkAt prathamamindriyANAM tAdrUpyApattiH indriyavRttiH, tadanu viSayAkArapariNatendriyavRttyAlambanA manovRttiH / atha kasmAnmanovRttiH akSavRttyAlambanA na zabdAdyAlambanA ? iti cet; abahirvRttitvAt, anyathA bAhyendriyakalpanAnarthakyaM syAt, ityabhidadhAnaH sAMkhyo'pyatenaiva pratyAkhyAtaH / acetanasvabhAvAyA indriyavRtterapyupacArAdanyato'rthapramito sAdhakatamatvAnupapatteH |'-nyaayku0 pR. 40 / 'rUpAdiSu paJcAnAmAlocanamAtramiSyate vRttiH|-saaNkhykaa0 28 / 'buddhirahaGkAro manaH cakSuH ityetAni catvAri yugapad rUpaM pazyanti, ayaM sthANuH ayaM puruSaH iti"evameSAM yugapaccatuSTayasya vRttiH"kramazazca-evaM buddhi-ahaGkAra-manazcakSuSAM kramazo vRttidRSTA, cakSU rUpaM pazyati, manaH saMkalpayati, ahaGkAro'bhimAnayati buddhirdhyvsyti|'-maatthrvR0 pR. 47 / 'indriyapraNAlikayA arthasannikarSaNa liGgajJAnAdinA vA AdI buddheH arthAkArA vRttiH jAyate |'-saaN0 pra0 bhA0 pR0 47 / 'indriyapraNAlikayA cittasya bAhya vastUparAgAt tadviSayA sAmAnyavizeSAtmano'rthasya vizeSAvadhAraNapradhAnA vRttiH pratyakSam |'-yogd. vyAsabhA0 pR. 27 / 'pramAtA cetanaH zuddhaH pramANaM vRttireva ca / pramA'rthAkAravRttInAM cetane pratibimbanam |'-yogvaa0 pU0 30 / 1. 'acetano'rthakaraNaM' pAThaH / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaprameyakalikA [1. 65paTavat / acetanatvamindriyavRtterindriyANAmacetanatvAta / acetanatvaM teSAM prakRtipariNAmatvAt / tathA coktam-'prakRtemahAn... [sAMkhyakA-22] iti / tato nendriyavRttararthamitau sAdhakatamatvama, svapramitAvasAdhakatamatvAd, ghaTAdivat / 65. kiM ca, indriyavRttirindriyebhyo bhinnA'bhinnA vA bhinnA cet, kathamindriyavRttiH, atiprasaMgAt / bhede satIndriyANAmeveyaM vRttirnAnyeSAmityetatkathaM prAmANyaprapazcatAmazcati / athAbhinnA cet , tarhi indriyANyeva vRttireva vA bhavati / tato nendriyavRttiH pramANatAmupaDhaukate / tathA ca nendriyavRttiH pramANama , jJAnena vyavahitatvAt , yadyena vyavahitaM tanna tatra pramANam , yathA kuThAreNa 1. tulanA---'tathApyaso tebhyo bhinnA, abhinnA vA syAt ? yadyabhinnA zrotrAdimAtrameva sA, tacca suSuptAdAvapyastIti supta-prabuddhayoravizeSaprasaGgAt tadvyavahArAbhAvaH syAt / atha bhinnA; kimaso tatra sambaddhA,asambaddhA vA ? yadyasambaddhA; kathaM zrotrAderiyaM vRttiriti vyapadizyeta ? yad yatrAsambaddhaM na tat tasyeti vyapadizyate,yathA sahye vindhyaH,asambaddhA ca zrotrAdinA vRttiriti| atha sambaddhA; kiM samavAyena,saMyogena, vizeSaNabhAvena vA ?."tasmAd indriyavRttevicAryamANAyAH sattvAsambhavAt kathaM "viSayAkArapariNatendriyavRttyAlambanA manovRttiH' iti sughaTa syAt / indriyavRtteviSayAkArapariNatatvAnupapatto manovRttestadAlambanatvAnupapatteH |'-nyaayku0 pR0 41 / prameyakama0 pR0 19 / 'tasmAditthaM indriyavRttevicAryamANAyAH sattvAsambhavAt kathaM viSayAkArapariNatendriyavRttyAlambanA manovRttiH iti sughaTa syAt / ' -syAdvAdaratnA0 pR0 73 / 1. 'prakRtimahAniti' / 2. 'prAmANa-prapaJcatA'pAThaH / 3. 'athAbhinnA cet' ityayaM pATho mUle nAsti, paraM prakaraNavazAdasAvAvazyakaH / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -1.66] indriyavRtti-parIkSA vyavahito'yaskArAdiH, jJAnena vyavahitA cendriyavRttistasmAnArthapramitau krnnm| 66. athedamucyate-kathamarthaparicchittau sAkSAjjJAnasya sAdhakatamatvam, yenendriyavRttestena vyavahitatvAt sAdhakatamatvaM neSyate / satyametadeva, etadbhavatAbhyupagamAt / yaccAbhyupagatamapi na buddhayate, tatra ko'nyo heturanyatra mahAmohAt / yaduktaM bhavatA'pi---"indriyANyarthamAlocayanti, indriyAlocitamarthamahaGkAro'bhimanyate, ahakArAbhimatamartha buddhiravadhArayati, buddhadhadhyavasitamartha puruSazvetayate / " [ ] / 1. ayaM bhAva:-indriyANAmajJAnarUpatvAttadvRtterapyajJAnarUpatvena pramANatvAyogAt / jJAnarUpameva hi pramANaM bhavitumarhati,tasyavAjJAnanivartakatvAt, pradIpAdivat / indriyANAM cakSurAdInAM vRttirhi tadudghATanAdirUpo vyApAraH, sa ca jaDasvarUpaH / na hi tenAjJAnanivRttiH sambhavati ghaTAderiva / tasmAdindriyavRtterajJAnanivRttirUpapramA prati karatvAbhAvAnna pramANatvamiti / 2. "svArthamindriyANi Alocayanti manaH saMkalpayati ahaGkAro'bhimanyate buddhiradhyavasyati iti / "- si0 vi0 pR0 581, uddhRtam / "indriyANyarthamAlocayanti, ahaGkAro'bhimanyate, manaH saMkalpayati, buddhiradhyavasyati, puruSazcetayate |"--si0 vi0 pR0 581, uddhatam / 'buddhayadhyavasitaM yasmAdarthaM cetayate pumAn / itISTaM cetanA ceha saMvit siddhA jagattraye // ' -yogabindu zloH 444, pR0 75 / 1. 'ahaGkArAmabhimataM' pAThaH / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pramANaprameyakalikA [1.67tasmAnnendriyavRttiH pramANam / [ bhaTTajayantAbhimatasya kArakasAkalyasya prAmANyanirAsaH-] 67. nApi kArakasAkalyam, tasya svarUpeNaivAsiddhatvAt / 1. tulanA-'avyabhicAriNImasandigdhAmarthopalabdhiM vidadhatI bodhA'boghasvabhAvA - sAmagrI pramANam / bodhA'bodhasvabhAvA hi tasya svarUpama, avyabhicArAdivizeSaNArthopalabdhisAdhanatvaM lakSaNam / ' -nyAyamaM0 pR0 12. kArakasAkalyAparanAmikAM sAmagrI pramANayan bhaTTajayanto nyAyamanjaryAm tAmeva sAmagrI pramANatvena samarthayannAha--'yata eva sAdhakatamaM karaNaM karaNasAdhanazca pramANazabdaH, tata eva sAmagyaH pramANatvaM yuktam / tadvayatirekeNa kArakAntare kvacidapi tamabarthasaMsparzA'nupapatteH / anekakArakasannidhAne kAryaM ghaTamAnaM, anyataravyapagame ca vighaTamAnaM kasmai atizayaM prayacchet / na cAtizayaH kAryajanmani kasyacidavadhAryate sarveSAM tatra vyaapriymaanntvaat| sa ca sAmagyAntargatasya na kasyacidekasya kArakasya kathayituM pAryate / sAmagyAstu so'tizayaH suvacaH ; sannihitA cet sAmagrI sampannameka phalam iti saiva atishyvtii|'-nyaaymN0 pR0 12-13 / bhaTTajayantaH punarapi tAmeva pramANayannAha-'yattu kimapekSaM sAmanyaH karaNatvam iti; 'tadantargatakArakApekSam' iti brUmaH / kArakANAM dharmaH sAmagrI na svarUpahAnAya teSAM kalpate, sAkalyadazAyAmapi tatsvarUpapratyabhijJAnAt"""tasmAt antargatakArakApekSayA labdhakaraNasvabhAvA sAmagro pramANam |'-nyaaymN0 pR0 13 / asya kArakasAkalyasya prameyakamalamAtaNDa-nyAyakumudacandra-nyAyavinizcayavivaraNa-syAdvAdaratnAkaraprabhRtiSu jainagrantheSu vistarataH samAlocanA samupalabhyate / tathAhi-tatra pramANasya 'jJAnam' iti vizeSaNena 'avyabhicArAdivizeSaNa Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- 1. 6 7] kArakasAkalya-parIkSA tatsvarUpaM hi kiM sakalAnyeva kArakANi, taddharmo vA, tatkArya vA, padArthAntaraM vA, gatyantarAbhAvAt / na tAvadAdyaH, sakalAnAM kAra viziSTArthopalabdhijanakaM kArakasAkalyaM sAdhakatamatvAt pramANam' iti pratyAkhyAtam; tasyAjJAnarUpasya prameyArthavat svaparaparicchittau sAdhakatamatvAbhAvataH pramANatvAyogAt, tatparicchittau sAdhakatamatvasyA'jJAnavirodhinA jJAnena vyAptatvAt |""tto yadvodhA'bodharUpasya pramANatvAbhidhAnakam-"likhitaM sAkSiNo bhuktiH pramANaM trividhaM smRtam / " iti, tatpratyAkhyAtam jJAnasyavAnupacaritapramANavyayadezAhatvAt / tathA hi-yadyatrA'pareNa vyavahitaM na tattatra mukhyarUpatayA sAdhakatamavyapadezAham, yathA hi cchidikriyAyAM kuThAreNa vyavahito'yaskAraH / svaparaparicchittau vijJAnena vyavahitaM ca paraparikalpitaM sAkalyAdikam iti / tasmAt kArakasAkalyAdikaM sAdhakatamavyapadezAha~ na bhavati / ' -prameyaka0 pR0 7, 8, 9 / nyAyaku0 pR0 33, 34, 35, / syAdvAdaratnAkara pR0 62, 63, 64 / nyAyavi0 vi0 pR0 60-61 / 1. "kiMca, svarUpeNa prasiddhasya pramANatvAdivyavasthA syAnnAnyathA; atipraGgAt / na ca sAkalyaM svarUpeNa prasiddham / tatsvarUpaM hi sakalAnyeva kArakANi, taddharmo vA syAt, tatkAryaM vA, padArthAntaraM vA gtyntraabhaavaat|'prmeyk0 pR0 9 / 2. 'na tAvatsakalAnyeva tAni sAkalyasvarUpam; kartR karmabhAve teSAM karaNatvAnupapatteH / tadbhAve vA-anyeSAM kartRkarmarUpatA, teSAmeva vA ? na tAvadanyeSAma, sakalakarakavyatirekeNAnyeSAmabhAvAt / bhAve vA na kArakasAkalyam, / nApi teSAmeva kartRkarmarUpatA, karaNatvAbhyupagamAt / na caiteSAM kartRkarmarUpANAmapi karaNatvaM parasparavirodhAt / kartRtA hi jJAna-cikIrSA-prayatnAdhAratA svAtantryaM vA, nirvAdidharmayogitvaM karmatvam, karaNatvaM tu pradhAnakriyA'nAdhAratvam, ityeteSAM kathamekatra sambhavaH / tanna sakalakArakANi sAkalyam |'-prmeyk pR0 9 / 'kiM ca, samanA eva Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 pramANaprameyakalikA [1.67-: kANAmekatraikadA saMbhavA'bhAvAt kathaM sAkalyaM nAma; teSAM parasparavirodhAt / sAkalyaM hi nAma pramANaM, tena ca karaNena bhavitavyam / yadA tasya kartR-karmarUpatA'GgIkriyate tadA na karaNatvam / karaNatve vA na kartR-karmarUpatA; kartR-karma-karaNAnAM sahAvasthAnAbhAvAt , zItoSNavat / 8. kiM ca, sakalAnyeva kArakANi teSAM bhAvaH sAkalyaM taditthaM na saMbobhavIti / tanna sakalAnyeva kArakANi sAkalyam / 66. nApi taddharmaH, sa hi saMyogo'nyo vA / na tAvatsaMyogaH, sAmagrI, samagrANAM dharmo vA / tatrAdyapakSe sarveSAM phalaM prati anvayavyatirekAnuvidhAnAt 'kasya karaNatA' iti na vidmaH / karaNaM hi sAdhakatamam, tamArthazca prakarSaH kArya prati avyavadhAnena vyApAraH, sa cet sarveSAM tulyastadA kathaM kasyacideva karaNatvaM siddhayet |'-nyaayku0 pR0 37 / 1. " kica, samagrANAM bhAvaH sAmagrI, bhAvazabdena ca teSAM sattA,svarUpa. mAtram, samudAyaH, sambandhaH, jJAnajanakatvaM vA'bhidhIyeta, prakArAntarAbhAvAt ? tatrAdyavikalpadvaye atiprasaMgaH ; vyastAvasthAyAmapi tatsattAyAH svarUpasya ca sadbhAvataH prAmANyaprasaMgAt / samudAyo'pi ekAbhiprAyatAlakSaNaH, ekadeze milanasvabhAvo vA ? ttraadypksso'nuppnnH| viSayendriyAdeH nirabhiprAyatvAt / dvitIyapakSo'pyayuktaH, candrArkAdiviSayasya indriyAdezca ekadeze milanAssambhavAt / sambandhapakSo'pi anenaiva pratyAkhyAtaH ; candrAdezcakSurAdinA sambandhAbhAvAt, tasyAprApyakAritvAt / atha jJAnajanakatvaM bhAvazabdenAmidhIyate; tahi pramAtR-prameyayorapi pramANatvaprasaGgaH, tajjanakatvAvizeSAt, tathA ca pratItisiddhatadvayavasthAvilopa: syAt |'-nyaayku0 pR0 37 / 2. 'nApi taddharma:-sa hi saMyogaH, anyo vA ? saMyogazcet; na; asyAnantaraM vistarato niSedhAt / anyazcet, nAsya sAkalyarUpatA, atiprasaGgAt, vyastArthAnAmapi tatsambhavAt |'-prmeyk0 pR0 9 / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -1.610] kArakasAkalya-parIkSA teSAM tadasaMbhavAt, parasparaviruddhAnAmekatrAvasthAnAbhAvAcchItoSNAdInAmiva, kathaM nAma saMyogaH pramANatAmazcati / nApyanyaH, tasya sAkalyarUpatve'tiprasaMgAt / vyastArthAnAmapi tatsambhavAt / kiM cAsau' kArakebhyo'vyatirikto vyatirikto vaa| yadyavyatiriktastadA dharmamAtram, kArakamAtraM vA syAt / vyatiriktazcet, sambandhAsiddhiH / vyatirikte sati yathA kArakaiH saha saMbadhyate tathA padArthAntaraH saha saMbandhaH kathaM na syAt / tasmAtsaMbandhAsambhavAt kathaM nAma kArakANAM dharmaH prmaannm| tatazca na dharmo'pi sAkalyam / 610. nApi tatkAryam, tatkAryatvasyAsaMbhavAt / tadasaMbhavazva teSAM nityatvAt / kathamevamiti ceta; nityatve tatkAryakaraNakasvabhAvatve ca sarvadA tadutpattiprasaMgAt / atatsvabhAvatve ca na vacitkadAcitkathaMcidapi tebhyaH sAkalyalakSaNakAryotpattiH syAt / athedamucyate -nityatve tatkAryakaraNaikasvabhAvatve ca sahakArisavyapekSatayA na tebhyaH sarvadA kAryotpattiprasaMgaH ityabhimanyamAno na nirmalamanA manISibhiranumanyate, sahakAriNAM nityaM pratyanupakAritvAt / upakAritve zAzvatebhyastabhinnaH kriyate, abhinno vaa| 1. 'kiM cAso kArakebhyo'vyatirikto vyatirikto vA? yadyavyatiriktaH tadA dharmamAtraM kArakamAnaM vA syAt / vyatiriktazcetsaMbandhAsiddhiH / ' -prameyaka0 pR0 9 / 2. 'nApi tatkAyaM sAkalyam; nityAnAM tajjananasvabhAvatve sarvadA tadutpattiprasaktiH, ekapramANotpattisamaye sakalatadutpAdyapramANotpattizca syAt |'-prmeyk0 pR0 10 / 3. 'sahakArisavyapekSANAM janakatvAddezakAlasvabhAvabhedaH kArye na viruddhayata ityapi vArtam ; nityasyAnupakAryatayA sahakAryapekSAyA ayogAt |'-prmeyk0 pR0 11 / 1. 'sAsanebhyaH' pAThaH / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaprameyakalikA [1. 6 10. bhinnasya karaNe teSAM na kiMcidapi kRtaM syAt / ghaTasya karaNe paTasya kimAyAtam / nApyabhinnaH, abhede tAnyeva kRtAni bhaveyuH, kathaM nAma teSAM nityatA syAt / tatazca tatkAryamapi sAkalyaM na pramANatAmiyAt / 611. nApi padArthAntaram, sarveSAmapi padArthAntarANAM sAkalyaprasaMgAt / tathA ca sarvatra sarvadA sarvasya sarvArthopalabdhiprasaMgena sarvadA padArthAntarasAkalyaM syAt / kArakANAM hi sAkalyaM kArakasAkalyaM, tacca padArthAntaram sarveSAmapi padArthAntara[rANAM]sAkalye kathaM nAma kArakasAkalyaM bhavitumarhati / padArthAntarasAkalyamityevaM syAt , kArakasAkalyamityetadunmattabhASitameva syaat| 6 12. kiM ca, kArakebhyaH padArthAntaraM sAkalyam, tatkiM jJAnamanyadvA / Adya, jJAnameva pramANaM nAmAntareNoktaM syAt / anyacet, tatprAgevAtiprasaMgena nirastaM boddhavyam / tanna kArakasAkalyaM pramANam, tasya svarUpeNaivAsiddhatvAt , siddhau vA, jJAnena vyavahitatvAcca na pramANamiti / / 1. 'nApi padArthAntarama, sarvasya padArthAntarasya sAkalyarUpatAprasaGgAt, tathA ca tatsadbhAve sarvatra sarvadA sarvasyArthopalabdhiriti sarvaH sarvadarzI syAt / tataH kArakasAkalyasya svarUpeNAsiddhaH, siddhI vA jJAnena vyavadhAnAnna prAmANyam |'-prmeyk0 pR0 13 / / + asyedaM tAtparyam-kArakasAkalyasyAbodhasvabhAvasyAjJAnarUpatvena svaparajJAnakaraNe sAdhakatamatvAbhAvAnna pramANatvam / atizayena sAdhakaM sAdhakatamam, sAdhakatamaM ca karaNam / karaNaM khalvasAdhAraNa kAraNamacyate / tathA ca sakalAnAM kArakANAM sAvAraNAsAdharaNasvabhAvAnAM sAkalyasyaparisamAptyA sarvatra vartamAnasya sAmastyasya-kathaM sAdhakatamatvamiti vicAraNIyam / sAdhakatamatvAbhAve ca na tasya pramANatvam, svaparaparicchittau sAdhakatamasyaiva pramANatvaghaTanAt iti / 1.' kRtaH paatthH| Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -1.6 13] saMnikarSa-parIkSA [ yaugAbhimatasya saMnikarSasya prAmANyanirAsaH-] 6 13. nApi saMnikarSaH pramANam, tasyApyavyabhicArAdivize 1. tulanA--'tatra hi saMnikarSa evArthopalabdhau sAdhakatamatvAtpramANam / sAdhakatamatvaM hi pramANatvena - vyAptaM na punarjJAnatvamajJAnatvaM, saMzayAdivat, prameyArthavacca / taccArthopalabdhau saMnikarSasyAstyeva / na hyasaMnikRSTa'rthe jJAnamutpattumarhati, sarvasya sarvatrArthe tadutpattiprasaMgAt |'-nyaayku0 pR. 28 / 'upalabdhihetuH pramANam""" yadupalabdhinimittaM tatpramANaMm |""akrnnaa pramANotpattiriti cet, "na, indriyArthasannikarSasya karaNabhAvAt""sAdhakatamatvAdvA na prasaMgaH |'nyaayvaa0 pR. 5-6 / 'nanu saMnikarSAvagame kiM pramANam ? vyavahitAnupalabdhiriti bruumH| yadi hi asaMnikRSTamapi cakSurAdIndriyamarthaM gRhNIyAd vyavahito tato'rtha upalabhyeta |"indriyaannaaN kArakatvena prApyakaritvAt / saMsRSTaM ca kArakaM phalAya kalpate iti kalpanIyaH saMsarga: |""kaarkN ca aprApyakAri ca iti citram |'-nyaaymN0 pR0 73 tathA 479 / atra jainAnAmuttarapakSa:-'tasyArthapramito sAdhakatamatvAsaMbhavAt / yadbhAve hi pramiterbhAvavattA yadabhAve cAbhAvavattA tattatra sAdhakatamam / 'bhAvAbhAvayostadvattA sAdhakatamatvam / ' ityabhidhAnAt / na caitat saMnikarSe saMbhavati tasmin satyapi kvcitprmitynupptteH| AkAzAdinA hi ghaTavat cakSuSaH saMyogo vidyate; na cAso tatra pramitimutpAdayati |'-nyaayku0 pR0 28 / prameyaka0 pa0 14 / 'saMnikarSasya ca yogAbhyupagatasyAcetanatvAtkutaH pramitikaraNatvam ? kutastarAM pramANatvam ? kutastamA pratyakSatvam ? ki ca, rUpramiterasaMnikRSTameva cakSurjanakam, aprApyakAritvAttasya / tataH saMnikarSAbhAve'pi sAkSAtkAripramotpatterna saMnikarSarUpataiva pratyakSasya |'-nyaa0 do0 pR0 26 / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ ?. SS ? 3- SaNaviziSTArthapramitAvasAdhakatamatvAt / arthapramitAvasAdhaka tamatvaM ca svapramitAvasAdhakatamatvena siddham / tathA hi-na saMnikarSo'rthapramitau sAdhakatamaH, svapramitAvasAdhakatamatvAt, ghaTavat / na hyacetano'rthaH svapramitau karaNam, tadvat / tasmAnna saMnikarSaH pramANamanyatropacArAt, pradIpAdivat / yathA pradIpAdInAM karaNatvamupacArAt tathA saMnikarSasyApi / SS 14. kiM ca, avyAptyativyAptidoSasaMbhavena 'saMnikarSaH pramANam' iti lakSaNaM nAkSUNamupalabhyate parIkSAdakSaiH / tathA hiyathA cakSuSA saMyukte ghaTe saMyogAd ghaTajJAnam, saMyuktasamavAyAd rUpajJAnam, saMyuktasamavetasamavAyAd rUpatvajJAnam [iti ], saMyogasaMyuktasamavAya- saMyuktasamavetasamavAya saMbandhatrayavazAd " ghaTa-rUparUpatva-jJAnamurarIkriyate bhavatA tathA ghaTa-rasa-rasatva - jJAnamapyurarIkriyatAm, saMbandhatrayasya tatrApi satvAt, ityavyAptiH / saMnikarSasyAjJAnarUpasya prAmANye ghaTAdiprameyArthasyApi prAmANyaprasaMga ityativyAptiH / tathA cAvyAptyativyAptidoSAbhyAM saMnikarSasya pramANatvAsaMbhavenAsaMbhavadoSadruSTatvena ca tasya prAmANyaM manyamAno na nirmalamanA manISibhiranumanyate / tataH kathaM saMnikarSaH pramANaM nAma / atha sAkSAdarthapramitau sAdhakatamasya jJAnasyotpAdakatvena saMnikarSaH pramANam, tahyupacArAtprAmANyamityAyAtaM tasya / mukhyatastu jJAnasyaiva prAmANyam, taca bhavatAmanabhyupagamAdeva na pramANatAM yAti / paramataprasaMgazca / SS 15. kiM ca, jJAnasya prAmANye saMnikarSasya niSphalatvAdaprAmANyam, pramANena phalavatA bhavitavyam, niSphalasyApramANatvAt / tato na saMnikarSaH pramANam, jJAnena vyavahitatvAt / 16 pramANaprameyakalikA - 1. 'pradIpAnAM ' pAThaH / 2. 'ghaTarUpatvajJAna' pAThaH / 3. 'syApramANAtvA' pAThaH / 3 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 1. 16] - siddhiH [parAbhimataM jJAtRvyApArAdikaM pramANasvarUpaM samAlocyAdhunA svamatena 'svArtha vyavasAyAtmakajJAnasyaiva nirUpayati-] pramANatvam' iti $ 16. sAkSAdarthapramitau jJAnameva' pramANam, tasyaiva sAdhakatamatvAt / tadapi svArthavyavasAyAtmakameva / tathA ca prayogaHpramANaM svArtha vyavasAyAtmakaM samyagjJAnameva, pramANatvA'nyathA'nupapatteH / yattu na samyagjJAnaM svArthavyavasAyAtmakaM tanna pramANam, yathA saMzayAdirghaTAdizca pramANaM [ca] vivAdApannam, tasmAtsvArthavyavasAyAtmakaM jJAnameva [ pramANaM ] bhavitumarhati / , jJAna-prAmANya-1 1. atra jJAnasyaiva prAmANyamityabhyupagacchatAM jainAnAM kramavikasitAni pramANalakSaNAni nimnaprakAreNa dRSTavyAni - 'tattvajJAnaM pramANaM te yugapatsarvabhAsanam / '- prAptamI0 kA0 101 / 'svaparAvabhAsakaM yathA pramANaM bhuvi buddhilakSaNam |' - svayambhU0 kA0 63 / 'pramiNoti pramIyate'nena pramiti - mAtraM vA pramANam' - sarvArthasi0 pR0 58 / tattvArthavA0 pR0 35 / / 'vyavasAyAtmakaM jJAnamAtmArthagrAhakaM matam / ' -laghIya0 kA0 60 / 'siddha yanna parApekSaM siddhau svapararUpayoH / tatpramANaM tato nAnyadavikalpamacetanam / ' si0 vi0 1-23 / 'pramANamavisaMvAdijJAnamanadhigatArthAdhigamalakSaNatvAt / ' praSTajJa0 aSTasa0 pR0 175 / ' tatsvArthavyavasAyAtma jJAnaM mAnam / ' ta0 zlo0 vA0 pR0 174 | 'samyagjJAnaM pramANam / - pramANapa0 pR0 51 / 'kiM punaH samyagjJAnaM ? abhidhIyate -- svArthavyavasAyAtmakaM samyagjJAnaM samyagjJAnatvAt |'-prmaannp0 pR0 53 | 'svApUrvArtha vyavasAyAtmakaM jJAnaM pramANam / parI0 mu0 1-1 / 'gehai vatthusahAvaM aviruddhaM sammarUva jaM gANaM / bhaNiyaM khu taM pamANaM paccakkhaparokkhabheyehiM // ' -- nayacakrasaM 0 pR0 65 / AlApapaddhati pR0 145 | 'samyagjJAnaM punaH svArthavyavasAyAtmakaM viduH / - tatvArthasAra 1- 17 / paJcAdhyA0 zlo0 666 / 'pramANaM 2 17 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 pramANaprameyakalikA [ 1.6 176 17. atha 'pratijJArthaMkadezAsiddhatvAddhetoH pramANatvasya na prakRtasAdhyaM prati gamakatvam, iti matiH, sApi svavikalpakalpanAzilpikalpitaiva, pratijJArthakadezAsiddhatvasya doSAbhAsatvAt / kA punaH pratijJA, tadekadezo vA / dharmidharmasamudAyaH pratijJA, tadekadazo dharmo dharmI vA syAt / na tAvaddharmaH, tasya sarvAtmanaivAsiddhatvAtkathamekadezAsiddhatvam / dharmI cet, tadapi na sAdhIyaH, tasya pakSaprayogakAlavaddhatuprayogakAle'pi siddhatvAtkathamasiddhatvaM nAma / iti na pratijJArthaMkadezAsiddhatvam / / 618. athArthajJAnaM pramANaM cet , tasya kiM phalam / pramANena phalavatA bhavitavyam , ityanAlocitavacanaM naiyAyikAnAm / tatphalaM hi saakssaadjnyaannivRttiH| paramparayA tu hAnopAdAnopekSA svaparAvabhAsi jJAnaM bAdhavivarjitam |'-nyaayaavtaar kA. 1 / 'pramIyante' staiiH iti pramANAni |'-tttvaa0 bhA0 1-12 / 'pramANaM svArthanirNotisvabhAvaM jJAnam |'-snmtit0 TI0 pR0518 / 'svaparavyavasAyi jJAnaM pramANam |'-prmaal0 1-2 / 'samyagarthanirNayaH pramANam |'-prmaannmii. 1-1-2 / syA0 maM0 pR0 228 / 'samyagjJAnaM pramANam |'-nyaa. dI0 pR0 9 / 1. tulanA-'pratijJArthaMkadezatvAtpadArthAnAM hya linggtaa|'-mii0 zlo. zlo0 232 / 'pratijJArthaMkadezAsiddho heturiti cet , kA punaH pratijJA tadekadezo vA / dharmidharmasamudAyaH prtijnyaa| tadekadezo dharmo dharmI vA |'prmeyrtn.pR0 40 / 2. tulanA--'upekSA phalamAdyasya zeSasyAdAnahAnadhIH / pUrvA vA'jJAnanAzo vA sarvasyAsya svagocare ||'.-..-praaptmii0 kA0 102 / 'siddhaprayojanatvAtkevalinAM sarvatropekSA 'matyAdeH sAkSAtphalaM svArthavyAmohavicchedaH "paramparayA hAnopAdAnasaMvittiH phalamupekSA vA mtyaadeH|-assttsh. Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -1.616] jJAna-prAmANya-siddhiH svarUpaM gvA''vidvadaGganA-prasiddha kathaM hanta hantu zakyate / anyaducyate-yadarthajJAnaM tannArthajanyamabhyupagamyate kintu svasAmagrIta utpadya arthagrAhakatvenArthajJAnamityabhidhIyate / tathA ca sati jJAnaM pramANam, arthaparicchittistu phalaM [ tat ] kathaM niSphalaM nAma / 16. athedamucyate-yadyarthajJAnamarthajanyaM na bhavati tadA kathaM pratiniyatArthaprakAzakatvam, tadapi na dhImaddhatikaram, tasya yogyatAvazAdeva tathAsiddhatvAt / tathA coktam- "svAvaraNakSayopazamalakSaNayogyatayA hi pratiniyatamartha vyavasthApayati" [parIkSA 2-6] / tataH samyagjJAnaM pramANamiti pramANatvasya tasyaivopapatteH / aSTasa0pU0 283 / 'pramANasya phalaM sAkSAt siddhiH svaarthvinishcyH|siddhivi0 1-3 / 'ajJAnanivRttiH hAnopAdAnopekSAzca phlm|'-priikssaamu0 5-1 / 'yadA sannikarSastadA jJAnaM pramitiH yadA jJAnaM tadA hAnopAdAnopekSAbuddhayaH phalam !'-vAtsyA0 bhA0 pR0 17 / 'pramANatAyAM sAmagryAstajjJAnaM phalamiSyate / tasya pramANabhAve tu phalaM hAnAdibuddhayaH ||'-nyaa0 maM0 pR0 62 / 'viSayAdhigatizcAtra pramANaphalamiSyate / svavittiA pramANaM tu sArUpyaM yogyatA'pi vA ||'-tttvsN0 zlo0 1344 / * etAdRzaprayogo'nyatrApi dRzyate / yathAM AvidvadaGganA-siddhamidAnImapi dRzyate / etatprAyastadanyattu subahvAgama-bhASitam // -yogadRSTisamu0, zloka 55 / 1. tulanA-'nanu vijJAnamarthajanitamarthAkAraM cArthasya grAhakam / tadutpattimantareNa viSayaM prati niyamAyogAt / tadutpatterAlokAdAvaviziSTa 1. 'nAviddhamaMganA' pAThaH / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [?. SS ?e - -kalpa tvAt tAdrUpyasahitAyA eva tasyAstaM prati niyamahetutvAt / - - prameyara 0 2-1; pR0 47 / tanna yuktam - - ' atajjanyamapi tatprakAzakaM pradIpavat / ' parIkSAmu0 2-8 / 'nanu yadyarthAdajAtasyArtha rUpAnanukAriNo jJAnasyArthasAkSAtkAritvaM tadA niyatadigdezakAlavartipadArthaprakAza pratiniyame hetorabhAvAtsarvaM vijJAnamapratiniyataviSayaM syAt / ' atra samAdhAnamAhuH - - svAvaraNetyAdi / asyAyamarthaH - - 'svAni ca tAnyAvaraNAni ca svAvaraNAni teSAM kSaya udayAbhAvaH / teSAmeva sadavasthA upazamaH tAveva lakSaNaM yasyA yogyatAyAstayA hetubhUtayA pratiniyatamarthaM vyavasthApayati pratyakSamiti zeSaH / hi yasmAdarthe / yasmAdevaM tato noktadoSa ityarthaH / idamatra tAtparyam, - yitvA'pi tAdrUpyaM tadutpatti tadadhyavasAyaM ca yogyatA'vazyA'bhyupagantavyA / tAdrUpyasya samAnArthaistadutpatterindriyAdibhistadddvayasyApi samAnArtha- samanantarapratyayaistattritayasyApi zukle zaMkhe pItAkArajJAnena vyabhicArAt yogyatAzrayaNameva zreya iti / ' - prameyaratnamA0 2-6 / pR0 49, 50 prakalaGkadevA api prAhu:--' malaviddhamaNivyaktiryathA'nekaprakArataH / karmaviddhAtmavijJaptistathA'nekaprakArataH // 57 // yathAsvaM karmakSayopazamApekSiNI karaNamanasI nimittaM vijJAnasya, na bahirarthAdayaH / "nAnanukRtAnvayavyatirekaM kAraNaM nAkAraNaM viSayaH " iti bAlizagItam, tAmasakhagakulAnAM tamasi sati rUpadarzanam, AvaraNavicchedAt, tadavicchedAt Aloke satyapi saMzayAdijJAnasaMbhavAt / kAcAdyupahatendriyANAM zaMkhAdau pItAdyAkArajJAnotpatteH / mumUrSaNAM yathAsaMbhavamarthe satyapi viparItapratipattisadbhAvAt nArthAdayaH kAraNaM jJAnasya iti sthitam / ' anyacca -- ' na tajjanma na tAdrUpyaM na tadvyavasitiH saha / pratyekaM vA bhajantIha prAmANyaM prati hetutAm ||58 || nArthaH kAraNaM vijJAnasya kAryakAlamaprApya nivRtteH, atItatamavat / na jJAnaM tatkAryam, tadabhAva eva bhAvAt, tadbhAve cAbhAvAt, bhaviSyattamavat / nArthasArUpyabhRt vijJAnam, amUrttatvAt / mUrttA eva hi darpaNAdayo mUrttamukhAdipratibimba 20 pramANaprameyakalikA -- * Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -1. 6 20] jJAna-prAmANya-siddhiH 21 tadapi svArthavyavasAyAtmakavizeSaNaviziSTameva, na tu jJAnamAtraM kiMcidavyavasAyAtmakaM vA, mithyAjJAnasyApi prAmANyaprasaMgAt / / 20. atha svasaMvedanendriya-mano-yogilakSaNecaturvidhasyApi samakSasyAvyavasAyAtmakatve'pyavisaMvAdena prAmANyopapatteH kathaM vyavasAyAtmakameva sarvaM jJAnaM pramANam, anumAnasyaiva vyavasAyAtmakatvenAbhyupagamAt , iti matam , tadapyajJAnavijRmbhitam , dhAriNo dRSTAH, nAmUrta mUrtapratibimbabhRt, amUrtaM ca jJAnam, mUrtidharmAbhAvAt / na hi jJAne artho'sti tadAtmako vA, yena tasmin pratibhAsamAne pratibhAseta, zabdavat / tataH tadadhyavasAyo na syAt / kathametadavidyamAnaM tritayaM jJAnaprAmANyaM prati upakArakaM syAt lakSaNatvena / ' nanu jJAnasya tadutpattitritayAsaMbhave kathamarthagrAhakatvamatiprasaMgAdityatrApi samAdhAnamAhuH--'svahetujanito'pyarthaH paricchedyaH svato yathA / tathA jJAnaM svahetUtthaM paricchedAtmakaM svataH // 56 // arthajJAnayoH svakAraNAdAtmalAbhamAsAdayatoreva paricchedyaparicchedakabhAvaH nAlabdhAtmanoH kartR karmasvabhAvavat / tataH tadutpattimantareNApi grAhyagrAhakabhAvasiddhiH svabhAvataH syAt, anyathA vyavasthAbhAvaprasaMgAt / '--- savivRti-laghIyastraya-pravacanapari0 kA0 57, 58, 59 / 'nArthAloko kAraNaM paricchedyatvAttamovat,' 'anvayavyatirekAnuvidhAnAbhAvAcca kezoNDukajJAnavannaktaMcarajJAnavacca / --parIkSAmu0 2-6,7 / 1. tadetaccaturvidha pratyakSaM bauddhaviduSA dharmakIrtinA nyAyabindAvitthaM pratipAditam--'kalpanApoDhamabhrAntaM pratyakSam' / 'taccaturvidham / ' 'indriyajJAnam / ' 'svaviSayAnantaraviSayasahakAriNendriyajJAnena samanantarapratyayena janitaM tanmanovijJAnam / ' 'sarvacittacaittAnAmAtmasaMvedanam / ' 'bhUtArthabhAvAnAprakarSaparyantajaM yogijJAnaM ceti |'--nyaa0bi0 pR0 12, 13, 14 / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 pramANaprameyakalikA [1.6 20pratyakSasyAvyavasAyAtmakatve'visaMvAditvAsaMbhavAt / avisaMvAdo hyarthatathAbhAvaprakAzakatvenaiva vyAptaH / tacca vyavasAyAtmakatve satyeva bhavati / tadabhAve'pi cedarthatathAbhAvaprakAzakatvalakSaNaM prAmANyaM pramANasyApanIpadyate tadA saMzayAdInAmapi prAmANyaM siddhisaudhazikharaM samAruhyate |tto na kiMcidetat / pratyakSamanumAnaM vA vyavasAyAtmakaM sat pramANaM bhavitumarhati / atra prayogaHjJAnaM pramANaM svArthavyavasAyAtmakameva, samAropaviruddhatvAt, anumAnavat , yatta na svArthavyavasAyAtmakaM tanna samAropaviruddham , yathA saMzayAdiH, samAropaviruddhaM cedam , tasmAtsvArthavyavasAyAtmakameva / [pramANalakSaNatvena lakSitasya jJAnasya svavyavasAyAtmakatvasAdhanam-] 21. atrAnye yoga-mImAMsaka-sAMkhyA vadanti / astu nAma vyavasAyAtmakaM jJAnaM pramANam , paraM tat arthavyavasAyAtmakameva na ca svavyavasAyAtmakam , svAtmani kriyAvirodhAt / na hi suzikSito'pi naTavaTuH svakAyaskandhamArohati / na hi sutIkSNo'pi khagadhAraH svAtmAnaM chinanti / tathA hi-jJAnaM na svavyavasAtmakam , jJa karmatvenApratIyamAnAt, yadvayavasIyate tatkarmatvena pratIyate, yathA ghaTAdiH, karmatvenApratIyamAnaM ca jJAnama, tasmAnna svavyavasAyAtmakam / na cAyamasiddho hetuH / pramANaM karmatvenApratIyamAnam, karaNatvAt / na hi yadeva karaNaM tadeva karbha bhavitumarhati / tayoH karmakaraNayoH parasparaM virodhAt / karma-karaNakArakayorekatrAbhinne vastunyasaMbhavAt / ghaTAdiparicchedyaM hi karma, paricchedakastu 1. da A 'tmakameva sarvajJAtve' paatthH| 2. 'jJAkarmatvenApra0' pAThaH / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 1. 623] jJAnasya svavyavasAyAtmakatva - siddhiH 23 karttA, yena paricchidyate tatkaraNamiti kartR-karma-karaNAnAM parasparabhedaH, bhinnapratyayaviSayatvAt, bhinnArthakriyAkAritvAt, bhinnakAraNaprabhavatvAcca, ghaTapaTAdivat / yeSAM bhinnapratyayaviSayatvaM te bhinnA eva, yathA ghaTa-paTAdayaH, tathA cAmI, tasmAttatheti / tatazca na svavyavasAyAtmakam, svAtmani kriyAvirodhAt / 922. tattamo vilasitam, tathA hi- samyagjJAnaM svavyavasAyAtmakam, arthavyavasAyAtmakatvAt, yattu na svavyavasAyAtmakaM tannArtha vyavasAyAtmakam yathA ghaTapaTAdi, arthavyavasAyAtmakaM ca jJAnam, tasmAtsvavyavasAyAtmakamiti / 1 [ svAtmani kriyAvirodhaM pariharati - ] 23. yatra svAtmani kriyAvirodho bAdhaka ityuktam, tadapi na paTiSTham, svAtmani kriyA viruddhayate - kiM dhAtvarthalakSaNA, utpattilakSaNA, jJaptilakSaNA vA / na tAvaddhAtvarthalakSaNA tatra viruddhayate, tatra tasyA' avirodhAt / kriyAyA (dhAtvarthalakSaNAyAH) dviSThatvAt / ekA dhAtvarthalakSaNA kriyA kartRsthA | anyA ca karmasthA / 1. parIkSAmukhakRtA'pi yukti - dRSTAntapurassaraM jJAnasya svavyavasAyAtmakatvaM prasAdhitam / tadittham - 'svonmukhatayA pratibhAsanaM svasya vyavasAyaH', arthasyeva tadunmukhatayA', 'ghaTamahamAtmanA vedmi', 'karmavatkartR karaNakriyApratIteH', 'zabdAnuccAraNe'pi svasyAnubhavanamarthavat', 'ko vA tatpratibhAsinamarthamadhyakSa micchaMstadeva tathA necchet', 'pradIpavat' - parIkSAmu0 1-6, 7, 8, 9, 10, 11, 12 / 1. da pratau 'vA' pATho nAsti / 2. ' tasyA virodhAt pAThaH / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 pramArapaprameyakalikA [1.623taduktamkarmasthaH pacaterbhAvaH karmasthA ca bhideH kriyaa| samAsibhAvaH kartR sthaH kartRsthA ca gameH kriyA // 1 // [ ] 24. yA cotpattilakSaNA svAtmani viruddhayate sA viruddhayatAm , tadvirodhasyAGgIkaraNAt' / yaduktam advaitaikAntapakSe'pi dRSTo bhedo viruddhayate / kArakANAM kriyAyAzca naikaM svasmAtprajAyate // [AptamI0 kA024] 625. atha jJAptilakSaNA kriyA, na sA viruddhayate, kathaMcitkatarabhinnasya karaNasya vidyamAnatvAt / tathA hi-AtmA kartA svasaMvedyo bhavatA [ svIkRtaH ], tatra kathaM karmatvaM na viruddhathate ? athA''tmA kartRtvena pratIyamAno na viruddhayate, svaprakAzarUpatvAt , pradIpavat, tarhi taddharmo jJAnamapi karaNatvena pratIyamAnaM kathaM virodhamahati, pradIpabhAsurAkAravat / tasmAnna katR -karaNakriyANAM kathaMcitparasparabhinnAnAM svaprakAzarUpANAM svArthaprakAzakatvamAvidvadaGganAprasiddhatayA pratIyamAnaM virodhatAmAcanIskandyate / tasmAt 'svArthavyavasAyAtmakaM jJAnaM pramANam' iti pramANasya lakSaNaM siddham / iti prmaannttv-priikssaa| 1. na hi vayaM svasmAdeva svasyotpattirabhyupagamyate iti bhAvaH / 1. 'mAsAsibhAvaH' pAThaH / 2. "vi yA' pAThaH / 3. 'karma' pAThaH Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -2. 6 27] sAmAnya-parIkSA [ 2. prameyatatva-parIkSA] [pramANatattvaM prarIkSya sAMprataM prameyatattvaparIkSAmupakramate-] 626. nanu pramANaM bhavatu jJAnarUpamajJAnarUpaM vA, paraM tatprameyArthamaGgIkriyate, pramIyate yena prameyArthastatpramANamiti nirvacanAt / sa ca prameyArthaH sAmAnyaM vizeSo vA, ubhayamanubhayaM vA, ekamaneka vA, anekamapyekadharmAtmakamanekadharmAtmakaM vA, parasparanirapekSaM sApekSaM vA, vastusvarUpaM vaktavyamavaktavyaM vA, vaktavyAvaktavyaM vA, savikalpamavikalpaM vA, bhAvarUpamabhAvarUpaM vA, nirapekSabhAvAbhAbarUpaM vA, [ parasparasApekSa] ubhayAtmakaM vA, saguNaM nirguNaM bA, parasparanirapekSamubhayaM vA, [ paramparasApekSa] ubhayAtmakaM vA, advaitaM drutaM vA, nityamanityaM vA, nirapekSanityAnityaM vA, tadapi sApekSa vA, kSaNikamakSaNikaM vA, kSaNikAkSaNikaM vA, sarvathA zUnya bA, svadharmaiH sambaddhamasambaddhaM vA, sakriyamakriyaM vA, zuddhamazuddhaM vA, upahnatamanuhna taM vA, iti pRSTaH spaSTamAcaSTe / [tatra prathamaM sAmAnyameva pramANasya viSaya iti mataM samAlocati 627. na tAvatsAmAnyameva pramANasya viSayaH, vizeSanirapekSasya tasyAsaMbhavAt / yaduktam "nirvizeSaM hi sAmAnyaM bhavet kharaviSANavat / ' mI0 zlo0 AkRti0 zlo0 10] iti / nirAzrayasya sAmAnyasya kaciskadAcitkathaMcitkenacidanupalabhyamAnatvAt , vandhyAstanandhayavat / sAmAnyaM hi nAma samAno dharmaH sadharmaH, sa ca khaNDa-muNDAdi 1. atrAyaM vizeSa:-'sAmAnyamanuvRttisvarUpam / tacca ghaTatvaM pRthubudhnodarAkAraH, gotvamiti sAsnAdimattvam / tasmAnna vyaktito'tyantamanyannityamekamanekavRtti |'-nyaaydii0 50 117 ! 'sAmAnyaM dvividhamUdhrvatAsAmAnyaM tiryaka sAmAnyaM ceti / tatrovaMtAsAmAnyaM kramabhAviSu paryAyeSvaikatvAnvayapratyayagrAhyaM dravyam / tiryaksAmAnyaM nAnAdravyeya paryAyeSu Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 pramANaprameyakalikA [2. 6 27vyaktyabhAve kutaH svAtmAnamAsAdayati / tathA ca prayogaHnAsti kevalaM sAmAnyam, vyaktyabhAve'nAzritatvAt / yo hi vAstavo dharmaH sa na anAzrayo dRSTaH, yathA sukha-duHkha-harpa-viSAdAdiH, anAzritazcAyam (sAmAnyarUpo dharmaH), tasmAnAsti / tacca sAmAnyaM vAstavamavAstavaM vA / na tAvadavAstavam , saugatamatAnuSaGgAt / nApi vAstavam , vAstave tatkiM dharmo dharmI vA syAt / dharmazcet , sa kiM sAdhAraNo'sAdhAraNo vA / na tAvadasA. dhAraNaH, tasya vizeSarUpatA''pattaH / atha sAdhAraNaH, sa cAsiddhaH, yataH kaiH saha sAdhAraNatvaM tasya, padArthAntarAbhAvAt / tadabhAvazca pramANAviSayatvAt / pramANaviSayatvena kevalaM sAmAnyamevAGgIkriyate [bhavatA] / taditthaM na sAdhAraNo'pi dharmo vicAraNAM prAJcati / nApi dharmI, sAmAnyasya padArthadharmatvAt / dharmitvenAGgIkriyamANasya tasya svarUpeNaivAsiddhatvAt / dharmiNaH padArthatvena sarvairapi laukikaiH parIkSakairvA'GgIkaraNAtsAmAnyamAtrameva tattvamiti pakSe kakSIkriyamANe dharmiNaH kasyacidapyabhAvAt / dharmIsAmAnyamiti sAmAnyamAtraM bandhyAstanandhayo gaura ityAdivat kathaM na virodhamAskandati / tasmAdgaganAravindamakarandavyAvarNanamiva 'sAmAnyameva pramANasya viSaya' ityAdi sarvamanavadheyArthaviSayatvenopekSAmarhati / [vizeSa eva pramANasya viSaya iti saugatamatamupanyasya tadapi samAlocayati-] ca sAdRzyapratyayagrAhya sadRzapariNAmarUpam |'-yuktynushaa0 TI0 pR0 90 / 'sAmAnyaM dvadhA tiryagUrdhvatAbhedAt / 4-3 / 'sadRzapariNAmastiryak khaNDamuNDAdiSu gotvavat / ' 4-4 / 'parAparavivarttavyApi dravyamUrdhvatA, mRdiva sthAdiSu / '-4-5 / parIkSAmukha / 1. 'vyaktyAbhAve' pAThaH / 2. "diryathA' pAThaH / Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -2. 6 26] vizeSa-parIkSA 27 8. etena 'vizeSa eva pramANasya viSayaH' iti sogatAbhimatamapi nirastaM boddhavyam , tasyApi kevalasya yugasahasreNA'pyapratibhAsanAt / tadapyuktam'sAmAnyarahitatvena vizeSAstadvadeva hi / [ mI0 zlo0 AkRti0 zlo0 1] iti / 626. vizeSo' hi nAma vyAvRttilakSaNo dharmaH, sa ca dharmiNo dravyasyAbhAve kautaskutaH pramANatAmiyuyAt / atha dravyasya kasyacidapi vicAryamANasyAbhAvAta kathaM vizeSANAM tadapekSA / svatantrA eva vizeSAH pratibhAsante / tathA hi-vizeSA eva tattvam , pratyakSAdipramANAnAM tadgocaracAritvenaiva prAmANyAbhyupagamAt, na ca dravyatvasAmAnyaM pramANataH siddham / tato nAsti dravyam , pratyakSAdipramANAviSayatvAt , shshvissaannvt| tathA hi-nAdhyakSa tatsAdhakam , tasya rUpAdiniyatagocaracAritvAt , sambaddha vartamAnaviSayatvAcca / cAkSuSA'dhyakSeNa rUpameva sambaddhaM vartamAnaM ca gRhyate / spArzanena sparza eva, ghrANajena gandha eva, rAsanena rasa eva, zrAvaNena zabda eva, na tu rUpa-rasa-gandha-sparza-zabdAnAM parasparapari 1 ko nAma vizeSa ityArekAyAmAha vizeSeti / 'vizeSo nAma 'sthUlo'yaM ghaTaH, sUkSmaH ityAdivyAvRttapratyayAlambanaM ghaTAdisvarUpameva |'nyaa0 dI0 pR0 120 / taduktaM parIkSAmukhe-'vizeSazca' / 4-6 / 'paryAyavyatirekabhedAt / ' 4-7 / "ekasmin dravye kramabhAvinaH pariNAmAH paryAyA Atmani harSaviSAdAdivat / ' 4-8 / 'arthAntaragato visadRzapariNAmo vyatireko gomahiSAdivat / ' 4-9 / 1. 'yugasahasraNA' pAThaH / 2. spArzana' pAThaH / 3. 'ghrANena' pAThaH / 4. 'zravaNena' pAThaH / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 pramANaprameyakalikA [2.6 26hAreNAvasthitAnAM vizeSarUpANAM vyApaka dravyaM cAkSuSAdipratyakSA*siddham / tatkathaM pratyakSataratatsadbhAvaH / [nApyanumAnaM tatsAdhakam, tasya saMbandhagrahaNapUrvakatvAt , saMbandhagrAhaka ca na kiMcitpramANamasti ] | na tAvatpratyakSaM tatsaMbandhagrAhakam , tena tathAvidha sAdhyasAdhanasambandhasyAgrahaNAt / dviSTho hi sambandhaH, ekasya grahaNe'pi anyasyAgrahaNe tadasaMbhavAt / tathA coktam--- dviSThasaMbandhasaMvittinaikarUpanavedanAt / dvayoH svarUpagrahaNe sati saMbandhavedanam / / [pra0 vArtikAla01-2] iti / / 630. pratyakSasya tadagrahaNaM kuta iti cet , tasya rUpAdiniyatagocaracAritvena prAk prarUpitatvAt / paryAyamAtragrahaNe paryavasita 1. tulanA---'na hi pratyakSaM yAvAnkazciddhamaH kAlAntare dezAntare ca pAvakasyaiva kArya nArthAntarasyetIyato vyApArAn kartuM samartham, sannihitaviSayabalotpatteravicArakatvAt |'-lghiiy0 vivR0 kA0 11, aSTasa0 pR0 280, pramANaparI0 pR0 70, prameyaka0 3-13 / prameyaratna 3-2, pR0 36 / 2. iyaM kArikA nimnagrantheSvapi samuddhRtA--tasvArthazlo0 vA0 5-24, pR0 421 / siddhivinizcaya pR0 130 / sanmatitarka pR0 483 / ratnAkarAvatA0 1-20, pR0 42 / syAdvAdara0 kA0 16, pR0 130 / 1. 'cakSurAdi' paatthH| 2. 'pratyakSAsiddham' paatthH| 3. atra pAThaH truTitaH pratIyate, ataH koSThakAntargataH pATho'smAbhinikSiptaH / --saMpAdakaH / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 2. 6 31] vizeSa-parIkSA tvAcca dravyagrahaNe svapne'pyavRtteH / anumAnAdapi saMbandhagrahaNaM nAsti / ataevAnumAnAd grahaNamanumAnAntarAdvA / ataeva cedanyonyAzrayaH / siddha hi dravye talliGgasya sambandhasiddhistatsiddhAvanumAnasiddhiriti / anumaanaantraanycNdnvsthaa| [ tataH] anumAnAdapi na dravyasiddhiH, kintu paryAyA eva tattvam, teSAmeva pramANaviSayatvaM siddhimdhivsti'| 631. athedamucyate-yadi vizeSA eva tattvam, tarhi te pratyakSata eva siddhAH kimanumAnasAdhyam , yenAnumAnamapi pramANAntaramAzrIyate / anyacca 'prameyadvaividhyAtpramANadvaividhyama [pra0 vA0 2-1] iti vacanamapyunmattabhASitameva syAt, tadetadapyasmadabhiprAyApari 1 nApyanumAnena sAdhyasAdhanasambandhagrahaNam, 'tasyApi dezAdiviSayaviziSTatvena vyAptyaviSayatvAt / tadviSayatve vA prakRtAnumAnAntaravikalpadvayAnatikramAt / tatra prakRtAnumAnena vyAptipratipattAvitaretarAzrayatvaprasaMgaH / vyAptau hi pratipannAyAmanumAnamAtmAnamAsAdayati, tadAtmalAbhe ca vyAptipratipattiriti / anumAnAntareNAvinAbhAvapratipattAvanavasthAcamUrI parapakSacamU caJcamItIti nAnumAnagamyA vyAptiH |'-prmeyrtn0 2-3, pR0 36--37 tathA 89 / 2. 'pramANaM dvividhaM meyadvaividhyAt'-pra0 vA0 2-1 / 'na pratyakSa-parokSAbhyAM meyasyAnyasya saMbhavaH |'-pr0vaa03-63 / 'te hi prameyadvaividhyAtpramANaM dvividhaM jaguH / nAnyaH pramANabhedasya heturviSayabhedataH // ' / ~~-nyAyamaM0 pR0 27 / 1. 'viSayatvasiddhimadhivasati' pAThaH / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaprameyakalikA [2. 1 34 jJAnAdeva bhavatA'bhANi; svalakSaNAnAM kSaNikatvAdisAdhye'numAna caritArthatvAt / 30 1 32. tadetanna tathyam, tAthAgatAnAmapi dravyasAmAnyasya nirAkartumazakyatvAt / 'pratyakSAdipramANAviSayatvAd dravyaM kimapi nAstIti' yaduktaM bhavatA tatsarvamapi phalguprAyaM syAt, tasya pratyabhijJAnapramANena siddhatvAt / na pratyabhijJAnamapramANam, tasyApyavisaMvAdakatvAtpratyakSAdivat / yathA pratyakSAnumAnAbhyAmarthaM paricchidya vastUpadarzaka 'tvaprApakatvAvisamvAdakatvebhyaH prAmANyaM tathaikatvanibandhanasya pratyabhijJAnasyApi ghaTAdiparyAyeSu mRdravyasyAnubhUtasya (anvayinaH) sAdhakatvenAssbAla-gopAlAdInAmapi pratItisiddhatvAt, pratyabhijJAnaM pramANameva / tataH siddhaM dravyam, nirAzrayANAM paryAyAdInAM svapne'pyapratIteH / tathA'numAnAdapi dravyasiddhiH - asti dravyam, paryAyANAmanyathAnupapadyamAnatvAt, yatra na dravyapadArthastatra na vizeSAH, yathA mRdravyAbhAve ghaTAdayaH, anupapadyamAnatvaM ca dravyAbhAve vizeSANam / tasmAtpAramArthikaparyAyANAM sadbhAve dravyamapi pAramArthikamurarIkarttavyam / tatkathaM vizeSA eva tattvamiti / [pramANaviSayatvenAbhyupagataM kevalaM sAmAnyaM kevalaM vizeSaM ca nirasyAdhunA svamatena sApekSaM sAmAnyavizeSobhayaM pramANaviSayaM darzayati-] 2 1 kiM nAma svalakSaNam -- 'yasyArthasya saMnidhAnAsaMnidhAnAbhyAM jJAnapratibhAsabhedastatsvalakSaNam', 'tadeva paramArthasat', 'arthakriyAsAmarthyalakSaNatvAdvastunaH', 'anyatsAmAnyalakSaNam', 'so'numAnasya viSayaH / ' nyAyabi0 pR0 15, 16, 17, 18 / 1. 'darzakaprApakatvAdapi' pAThaH / 2. 'katha' pAThaH / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.1 ] sAmAnyavizeSobhaya-parIkSA 31 " 6 33. athobhayaM pramANasya viSayaH, tatkiM sApekSaM nirapekSaM vA / sApekSaM cet, siddhasAdhanam / sApekSayoH sAmAnya- vizeSayoH kathaMcittAdAtmyAbhyupagamena ekatrAbhinne vastuni syAdvAdibhiraMgIkarazAMta tathaiva prameyatvasya siddhatvAt / tathA hi-jIvAditattvaM sAmAnyavizeSAtmakameva, prameyatvAt yattu na sAmAnyavizeSAtmakaM tanna prameyam, yathA kevalaM sAmAnyaM kevalo vizeSo vA, prameyaM cedam, tasmAtsAmAnyavizeSAtmakameva / tathA coktam- 'syAtsAmAnyam, syAdvizeSaH, syAdubhayam, syAdavaktavyam, syAtsAmAnyAvaktavyam, syAdvizeSAvaktavyam, syAtsAmAnyavizeSAvaktavyam' [ ] iti saptabhaGgairnirUpitatvAt / tathA sati virodhAdidoSANAmapyasaMbhavAt / tathaiva pratIyamAnatvAt / [ svamataM pradarzyadAnIM vaizeSikAbhimatasya nirapekSasya sAmAnyavizeSobhayasya pramANaviSayatvaM nirAkaroti - ] 34. nirapekSaM cedubhayaM pramANasya viSayaH, na virodhAdidoSopanipAtAt / [1] nirapekSayoH sAmAnyavizeSayorvidhipratiSedha-bhAvAbhAvarUpayorviruddhadharmayorekatrAbhinne vastunyasaMbhavAt, zItoSNavata, iti virodhaH / [2] na hi yadeva vidheradhikaraNaM tadeva 1 taduktamakalaGka devaiH - 'taddravyaparyAtmA'rthoM bahirantazca tattvataH / ' - laghI0 kA0 7 / 'bhedAbhedaikAntayoranupalabdheH arthasya siddhiH anekAntAt / nAntarbahirvA svalakSaNaM sAmAnyalakSaNaM vA parasparAnAtmakaM prameyaM yathA manyate paraiH, dravyaparyAyAtmano'rthasya buddhI pratibhAsanAt na kevalaM sAkSAtkaraNaM ekAnte na saMbhavati, api tu -- arthakriyA na yujyeta nityakSaNikapakSayoH / kramAkramAbhyAM bhAvAnAM sA lakSaNatayA matA // ' - laghI0 kA0 8 / mANikyanandinA'pyuktam -- 'sAmAnyavizeSAtmA tadartho viSayaH / ' parIkSAmu0 4-1 / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 pramANaprameya kalikA [2.634pratiSedhasyAdhikaraNaM bhavitumarhati, ekarUpatA''patteH, tato vaiyadhikaraNyamaparam / [3] yenA''tmanA sAmAnyasyAdhikaraNaM yena ca vizeSasya tAvapyAtmAnau ekenaiva svabhAvenAdhikaroti dvAbhyAM svabhAvAbhyAM vA / ekenaiva cet, na tat , pUrvAparavirodhAt / dvAbhyAM vA svabhAvAbhyAM svabhAvadvayamadhikaroti tadA'navasthA, tAvapi svabhAvAntarAbhyAmiti / [4] saMkara doSazca-yenA''tmanA sAmAnyasyAdhikaraNaM tena sAmAnyasya vizeSasya ca / yena ca vizeSasyAdhikaraNaM tena vizeSasya sAmAnyasya ceti / [5] yena svabhAvena sAmAnyaM tena vizeSaH yena ca vizeSastena ca sAmAnyamiti vyatikaraH / [6] tatazca vastuno'sAdhAraNAkAreNa nizcetumazaktaH saMzayaH / [7] tatazcApratipattiH / [8] tato'bhAva iti sAmAnyavizeSayoH svataMtrayoH kenacitpramANena gRhItumazakyatvAtkharaviSANavadagrameyatvam / tanna sAmAnyavizeSayoH svataMtrayorekasminnapi vastunyavyavasthitayoH pramANaviSayatvam , virodhAdidoSeNAprameyatvAt / syAdvAdinAM tu jAtyantara-[ svI]karaNena na kazciddoSo vipazciccetasi cakAsti / 635. athedamucyate, naitadevam, dravya-guNa-karma-sAmAnyavizeSa-samavAyAH SaDeva padArthAH parasparaM bhinnAH tathA sati yathA yadA yaH padArthastiSThati tadA tadunmukhatayA yadutpannaM pramANaM tameva 1. saMkaravyatikarayoH ko bheda ityatrocyate--sarveSAM yugapatprAptiH saMkaraH, parasparaviSayagamanaM ca vyatikaraH / 1. 'zaMkaradoSaH' pAThaH / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. SS 35 ] sAmAnyavizeSobhaya- parIkSA 33 viSayIkaroti / athedamucyate, kathamamISAM bhedo yenaivaM syAditi [ cet ], brUmaH - dravyAdayaH padArthAH parasparaM bhinnAH [ bhinnapratyayaviSayatvAt ], bhinnalakSaNalakSitatvAt, bhinnakAraNaprabhavatvAt, bhinnArthakriyAkAritvAt, bhinnakAryajanakatvAt / ghaTa-paTa - vat / ya evaM ta evaM dRSTAH, yathA ghaTAdayaH / evaMvidhAzcaite sarve / tasmAdevaMvidhA eva / tatra na tAvad bhinnapratyayaviSayatvamasiddham, idaM dravyamityAdipratyayAnAM pratIyamAnatvAt / bhinnalakSaNalakSitatvamapi nAsiddham / tathA hi- 'kriyAvadguNavatsamavAyikAraNaM dravyam' [ vaize0 sU0 1-1-25 ] iti dravyalakSaNam / 'dravyAzrayA nirguNA guNA:" [ tattvA0 5-41 ] iti guNalakSaNam / 'utkSepaNAvakSepaNAkuJcanagamanaprasAraNAni karmANi' [ vaize0 sU0 1-1-7 ] iti karmalakSaNam / anekavyaktiniSThaM sAmAnyam / eka ghaTa 1. tulanA - 'dravyaparyAyo atyantaM bhinna bhinnapratibhAsatvAt, paTAdivat' - ' tathA viruddhadharmAdhyAsato'pi anayoH jalA'nalavat bheda: / ' nyAyaku0 pR0 359 / evaM 'bhinnArthakriyAkAritvAt, bhinnakAraNaprabhavatvAt, bhinnakAlatvAt / ' ityapi nyAyakumudacandra ( pR0 362 ) pratyeyam / 2. atra vaizeSikagranthaH - ' rUpAdInAM guNAnAM sarveSAM guNatvAbhisambandho dravyAzritatvaM niSkriyatvamaguNatvaM ca ( lakSaNam ) - prazasta0 bhA0 pR0 159-161 / 3. 'utkSepaNAdInAM paJcAnAmapi karmatvasambandhaH ekadravyavatvaM kSaNikatvaM mUrttadravyavRttitvaM aguNavattvaM saMyogavibhAganirapekSa kAraNatvaM asamavAyikAraNatvaM vizeSaH (lakSaNam ) ' - praza0 bhA0 pR0 147- 148 / 4. 'sAmAnyaM dvividhaM paramaparaM ca / taccAnuvRttipratyayakAraNam / tatra paraM sattA, mahAviSayatvAt / sA cAnuvRttereva hetutvAt sAmAnyameva / dravyatvAdi aparam, 1. 'yeneva' pAThaH / 2 ' kriyAvadguNasamavAyi 3. 'prasAraNakAraNAni' pAThaH / 3 7 pATha: / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 pramANaprameyakalikA 2 vyaktiniSTho vizeSaH / ' ayuta siddhAnAmAdhAryAdhArabhUtAnAmihedaM pratyayalakSaNo yaH saMbandhaH [ sa ] samavAya: [ prazasta0 pR0 5 ] iti bhinnalakSaNalakSitatvaM sarveSAmapi prasiddham / vibhinnakAraNaprabhacatvaM hyanityAnAmeva, na tu nityAnAm, tato na bhAgAsiddhatvam / 'sadakAraNavannityam' [ vaize0 sU0 4-1-1 ] iti nityalakSaNasya vyavasthitatvAt / bhinnArthakriyAkAritvaM ca vibhinnakAryajanakatvAdeva siddham / vibhinna kAryajanakatvaM cAmISAmubhayavAdiprasiddhatvAdeva nAsiddham / tatazcAmI hetavo nAsiddhAH / nA'pi viruddhAH, vipakSavRttyabhAvAt / nA'pyanaikAntikAH, pakSa- sapakSavadvipakSe vRttyabhAvAt / nA'pi kAlAtyApadiSTAH, pakSasya pratyakSAdivAdhi - " tatvAnupapatteH / 'pratyakSAdibAdhite'rthe pravartamAno hetuH kAlAtyApadiSTaH " [ nyAyamaM0 pR0 167 ] iti vacanAt / nA'pi satpratialpaviSayatvAt / tacca vyAvRtterapi hetutvAt sAmAnyaM sat vizeSAMkhyAmavi labhate |...svvissy sarvagatamabhinnAtmakamanekavRtti" bhA0 pR0 4 tathA 164 / prazasta 0 1. 'anteSu bhavA antyAH svAzrayavizeSakatvAdvizeSAH / vinAzArambharahiteSu nityadravyeSu aNvAkAzakAladigAtmamanassu pratidravyamekaikazo vartamAnAH atyantavyAvRttibuddhi hetavaH / prazasta0 bhA0 pR0 168 / ---- sa sati dRSTastatheha 2. ' ayuta siddhAnAmAcAryAdhArabhUtAnAM yaH sabandha ihapratyaya hetuH samavAyaH / yatheha kuNDe dadhIti pratyaya: saMbandhe tantuSu paTaH, iha vIraNeSu kaTaH, iha dravye guNakarmaNI, iha dravyaguNakarmasu sattA, iha dravye dravyatvam, iha guNe guNatvam, iha karmaNi karmatvam iha nityadravye'ntyA vizeSA iti pratyayadarzanAdastyeSAM saMbandha iti jJAyate / na cAsau saMyogaH saMbandhinAmayutasiddhatvAt anyatarakarmAdinimittAsambhavAt / ' -praza0 bhA0 pR0 171-172 / 7. 'kAlAtyayApadiSTaH kAlAtItaH 'nyAyasU0 1-2-9 / 'yathA prApta hetu prayogakAla [2. 935 1. 'nanu' pAThaH / 2. nato' pAThaH / 3. 'bAdhakatvAnupapatteH' pAThaH / 7 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 2. 937 ] sAmAnya vizeSobhaya-parIkSA 3.5 pakSAH, pratipakSasAdhanasya kasyacidaSyabhAvAt / tataH pratyekaM bhedena dravyAdInAM pramANasya viSaya iti / 9 36. etadapi na dhImadvRttikaraM naiyAyikaM ( vaizeSikaM ) - manyamAnAnAm, dravyAdInAM sarvathA bhedatA syAt / yadi dravyAdbhinno guNapadArthaH, tatkathamasyAyaM guNa iti vyapadezaH / sambandhAbhAvAt / tayozca sambandhaH kiM samavAyaH saMyogo vA / na tAvatsamavAyaH, tasyAsiddheH / tadasiddhizca tasya vicAryamANasyAyogAt / sarvathA bhede yaH saMbandhaH sa kathaM nAma samavAyo bhavitumarhati kuNDavadaravat, [ tasya ] saMyogasyaiva saMbhavAt / 2 37. artha dravya guNayorayuta siddhatvena samavAyasyaiva saMbhavAnna saMyoga iti / 'atrAyutasiddhatvaM nAma kimapRthaka siddhatvama, kiM pRthakkartta mazakyatvaM vA, kiM kathaMcittAdAtmyaM vA iti vikalpatrayamavatarati / prathamapakSe, jalAnilAdInAmapyapRthaksiddhatvena samavAyaprasaGgAdekatvaM syAt / tathA ca sati [ tatra dravyANi ] pRthivyaptematItya yo heturapadizyate sa kAlAtyayApadiSTaH kAlAtIta ityucyate / '' ayamarthaH -- hetoH prayogakAla: pratyakSAgamAnupahatapakSaparigrahasamaya eva tamatItya prayujyamAnaH pratyakSAgamabAdhite viSaye vartamAnaH kAlAtyayApadiSTo bhavati / - nyAyamaM0 hetvAbhAsa pra0 pR0 167 / 'pratyakSAgamaviruddha: kAlAtyayApadiSTa: I bAdhitaparapakSaparigraho hetuprayogakAla: tamatItyAsAvupadiSTa iti / anuSNo'gniH kRtakatvAt ghaTavaditi pratyakSaviruddhaH / brAhmaNena surA peyA dravadravyatvAt kSIravat ityAgamaviruddhaH / ' nyAyakalikA pR0 15 / 1. vaizeSikA abhidadhati pratheti / 2. jainAstad dUSayanti pratreti / 3. ' tatra dravyANi pRthivyaptejovAyvAkAzakAladigAtmamanAMsi sAmAnyavizeSasaMjJoktAni navaiva tadvyatirekeNa saMjJAntarAnabhidhAnAt / ' iti mUlagranthaH -- prazasta0 bhA0 pR0 3 / 1. 'varttati' A pratau pAThaH / 2. 'syAnmatireSAmeSA te vAtAH / 1 pAThaH / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaprameyakalikA [ 2.636 jo-vAyvAkAza-digAtma-kAla-manAMsi [navaiva ]' [prazasta0 bhA0 pR0 14] iti grnthvirodhH| rUparasAdInAmapyapRthaksiddhatvena parasparaM bhedAbhAvAt caturviMzatiguNAH' [prazasta0 bhA0 pR0 3] ityasyApi virodhaH / tannAdyaH pakSaH zreyAn / nApi dvitIyaH, tasyApi vicAryamANasya zatadhA vizIryamANatvAnna vicAracaturacetasAM cetasi varvati / tathA hi-pRthakka mazakyatvaM hi dravya-guNa-karmasAmAnya-vizeSa-samavAyAnAmapyasti, teSAmapi bhedAbhAvaprasaMgAt / 'dravyAdayaH SaDeva padArthAH parasparaM bhinnAH' iti pratijJA hoyate / 638. syAnmatireSA te vAtA''tapAdInAM pRthakata mazakyatve bhedAbhAvaprasaGgaH, tayorapyayutasiddhatvaM syAt / yadyevam , kiM tarhi naitAvatA ayamatiprasaGgo bhavatAmapi bAdhakaH / na hyanenAsmAkaM bAlAgramapi khaNDayituM zakyate / tasmAtpRthakkata mazakyatvamayutasiddhatvaM na siddhimadhivasati / nApi kathaMcittAdAtmyam , dravyaguNayoH kathaMcidabhedaprasaGgAt / kathaMcittAdAtmye hi jainamataprasaGgena 'SaDeva padArthAH parasparaM minnAH' iti pracyavate / tatazca samavAyasya / kathaMcittAdAtmyamantareNAsiddheH kathamasya dravyasyAyaM guNa iti vyapadezaH siddhaya t / tanna 'SaDeva padArthAH paraspara bhinnAH pramANasya viSayAH' iti, kintu guNa-guNyAtmakaM sAmAnyavizeSAtmakaM dravya-paryAyAtmakaM jAtyantaraM pramANaviSayatvena siddhamiti / [paramabrahma eva pramANasya viSaya iti vedAntinAM mataM vistarata upanyasya tatsamAlocayati-] 636. nanu parabrahmaNa evaikasya paramArthato vidhirUpasya vidyamAnatvAtpramANaviSayatma , aparasya dvitIyasya kasyacidapya. 1. 'vati da pAThaH, 'vartati' A paatthH| 2. 'syAnmatireSAmeSA-te vAtA..' paatthH| 3. na bhinnametAvatA' pAThaH / 4. 'pracyavaMte' pATha. / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -2. 9 41 ] paramabrahma parIkSA 37 bhAvAt / tathA hi- pratyakSaM tadAvedakamasti / pratyakSaM hi dvidhA bhidyate, nirvikalpaka savikalpakabhedAt / tatazca nirvikalpakapratyakSAtsanmAtraviSayAttasyaikasyaiva siddhiH / tathA coktam asti hyAlocanaM jJAnaM prathamaM nirvikalpakam / bAla- mUkAdi- vijJAna sadRzaM zuddhavastujam // [ mI0 zlo0 pratyakSasU0 zlo0 120 ] 40. na ca vidhivatparasparavyAvRttirapyadhyakSataH pratIyata iti dvaitasiddhi:', tasya niSedhAviSayatvAt / tathA coktamAhurvidhAtR pratyakSaM na niSedhR vipazcitaH / naikatve Agamastena pratyakSeNa prabAdhyate // [ brahmasi0 tarkapAda zloka 1 ] 41. yacca savikalpakaM pratyakSaM ghaTapaTAdibhedasAdhakaM tadapi sattArUpeNAnvitAnAmeva teSAM prakAzakatvAtsattAdvaitasyaiva sAdhakam, sattAyAzca paramabrahmarUpatvAt / tadapyuktam -- 'yadadvaitaM brahmaNo rUpam ' [ ] iti / anumAnAdapi tatsadbhAvo vibhAvyata eva / tathA hi-vidhireva tattvam, prameyatvAt / yataH pramANaviSayabhUto'rthaH prameyaH, pramANAnAM ca pratyakSAnumAnAgamopamAnArthApattisaMjJakAnAM bhAvaviSayatvenaiva pravRtteH / tathA coktam - pratyakSAdyavatAraH syAdbhAvAMzo gRhyate yadA / vyApAre tadanutpatterabhAvAMze jighRkSate // [ mo0 zlo0 pR0 478] 1. vidhiviSayam / 2. niSedhaviSayam / 1. ' ityadvaitasi' da A, pAThaH / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 pramANaprameyakalikA [2. 642[pUrvapakSI mImAMsakAbhimatamabhAvapramANaM tadviSayamabhAvaM ca nirAkurvan vidhitattvameva prasAdhayati-] 642. yaccAbhAvAkhyaM pramANam , tasya prAmANyAbhAvAt na tatpramANam , tadviSayasya kasyacidapyabhAvAt / yastu pramANapaJcakaviSayaH sa vidhireva, tenaiva prameyatvasya vyAptatvAt / siddhaM prameyatvena vidhireva tattvam / yattu na vidhirUpaM tanna prameyama , yathA kharaviSANam / tathA cedaM prameyaM nikhilaM vasturUpam , tasmAdvidhirUpameva / ato vA tatsiddhiH-grAmA''rAmAdayaH padArthAH pratibhAsAnta:praviSTAH, pratibhAsamAnatvAt / yatpratibhAsate tatpratibhAsAntaHpraviSTameva, yathA pratibhAsasvarUpam / pratibhAsante ca prAmA''rAmAdayaH padArthAH, tasmAtpratibhAsAntaHpraviSTAH / Agamo'pi tadAvedakaH samupalabhyate-'puruSa evedaM sarva yadbhUtaM yacca bhAvyam' [ RksaM0 ma0 10, sU060, R0 2] iti / 'zrotavyo'yamAtmA nididhyAsitavyo'numantavyaH' [bRhadA02-4-5 ] ityAdivedavAkyairapi tatsiddheH / kRtrimeNApyA''gamena tasyaiva pratipAdanAt / uktaM ca__ 'sarva vai khalvidaM brahma' [chAndogyo0 3 / 14 / 1] 'neha nAnA'sti kiJcana / ' [bRhadA04-4-1] / ___ 'ArAmaM tasya pazyanti na tatpazyati kazcana // ' [bRhadA0 4-3-14 ] iti / 1. pUrNamupaniSadvAkyamidaM "AtmA vA are draSTavyaH zrotavyo mantavyo nididhyAsitavyo maitrIyyAtmani khalvare daSTe zrute mate vijJAta idaM sarva viditam |"-bRhdaa0 2 / 4 / 5, 4 / 5 / 6 / 1 'tenaivaM' paatthH| 2 'pratipAdakatvAt' / . Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -2. 645 ] paramabrahma-parIkSA 643.[kiM ca,anyato'pi anumAna-] pramANatastasyaiva siddheH / paramapuruSa eka eva tattvam, sakalabhedAnAM tadvivartatvAt / tathA hi-sarve bhAvA brahmavivartAH sattvaikarUpeNAnvitatvAt / yadyadra peNAnvitaM tattadAtmakameva, yathA ghaTa-ghaTI-zarAvodazcanAdayaH mRdra peNaikenAnvitatvAnmRdvivartAH, sattakarUpeNAnvitaM sakalaM vastviti siddhaM brahmavivartatvaM nikhilabhedAnAmiti / 644. yaducyate, tatsarva madirArasAsvAdagadgadoditamiva madanakodravAdyupayogajanitavyAmohamugdhavilasitamiva nikhilamavabhAsate', vicArAsahatvAt / sarva hi vastu pramANasiddhena vacasA kiMcitsiddhimadhivasati / advaitamate pramANamapi nAsti / tatsadbhAve dvaitaprasaMgAt, advaitasAdhakasya pramANasya dvitIyasya sadbhAvAt / 644. atha matam , lokapratyAyanAya tadapekSayA pramANamabhyupagamyate, tadetadatizayena bAlavilasitam , tvanmate lokasyaivAsaMbhavAt / ekasyaiva nityaniraMzasya paramabrahmaNa eva sadbhAvAt / athA'stu yathAkathaMcitpramANamapi, taki pratyakSamanumAnamAgamo vA tatsAdhakaM pramANamurarIkriyate / na tAvatpratyakSam , tasya samastavastujAtagatabhedasyaiva prakAzakatvAd, abalA-bAlagopAlAnAM tathaiva pratibhAsanAt / 645. yacca nirvikalpakaM pratyakSa tadAvedakamityuktam , tadapina dhImaddhRtikaram , tasya prAmANyAnabhyupagamAt / sarvasyApi pramANasya vyavasAyAtmakasyaivAvisaMvAdakatvena prAmANyopapatteH / savikalpakena tu pratyakSeNa pramANabhUtena ekasyaiva vidhirUpasya paramabrahmaNaH svapne'pyapratibhAsanAt / 1. 'nikhilameva bhAsati' paatthH| 2. 'pramANasiddhAnte na hi vacastaH' pAThaH / 3. 'prakAzatvAvat' paatthH| 4. 'pramANatvasya' pAThaH / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaprameyakalikA [ 2. 946 646. yadapyabhANi, 'AhurvidhAtR pratyakSam' ityAdi, tadapi na sveSTamajaniSTa ziSTAnAmiti cintyatAm / pratyakSeNa hyanuvRtti ( ta )vyAvRttAkArAtmaka vastuna eva prakAzanAt / na hyanusyUtamekamakhaNDaM sattAmAtraM vizeSanirapekSaM sAmAnyaM pratibhAsate, yena 'yadadvaitaM tat brahmaNo rUpam' ityAdyuktaM zobheta ', vizeSanirapekSasya sAmAnyasya kharaviSANavadapratibhAsanAt / taduktam 2 40 nirvizeSaM hi sAmAnyaM bhavetkharaviSANavat / sAmAnyarahitatvena vizeSAstadvadeva hi // [ mI0 zlo0 bha0 zlo0 10 ] 47. tataH siddhaH sAmAnyavizeSAtmA'navadyo viSaya iti, ekasya paramabrahmaNa eva viSayatvAsiddha eH / 48. yacca 'prameyatvAt' ityanumAnamuktam, tadapyetenaiva nirastaM boddhavyam, pakSasya pratyakSabAdhitatvena hetoH kAlAtyayApadiSTatvAt / yatra tatsiddhau 'pratibhAsamAnatvaM sAdhanamuktam, tadapi sAdhanAbhAsatvena na prakRtasAdhyasAdhanAyAlamitya kalaGkamakalaGkazAsanameva / 946. pratibhAsamAnatvaM hi nikhilabhAvAnAM svataH parato vA, na tAvatsvataH ghaTapaTAdInAM svataH pratibhAsamAnatvenAsiddhatvAt / parataH pratibhAsamAnatvaM hi paraM vinA nopapadyate iti / ktam, 50. yacca 'parabrahmaNo vivartavartitvamakhilabhedAnAm' ityutadapyanvetranvIyamAnadvayAvinAbhAvitvena puruSAdvaitaM pratinAtyeva / na ca ghaTAdInAM caitanyAnvayo'pyasti, mRdAdyanvayasyaiva tatra darzanAt / tato na kiMcidetat / ato'numAnAdapi na tatsiddhiH / 1. 'vastuna ekAzanAt ' pAThaH / 2. 'zobhate' pAThaH / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -2.654] paramabrahma-parIkSA 41 651. kiM ca, pakSa-hetu-dRSTAntA anumAnopAyabhUtAH parasparabhinnA abhinnA vA / bhede, dvaitasiddhiH / abhede tvekarUpatA''pattistatkathamebhyo'numAnamAtmAnamAsAdayati / yadi ca hetumantareNApi sAdhyasiddhiH syAttarhi dvaitasyApi vAGamAtrataH kathaM na siddhiH / taduktama hetoradvaitasiddhizced dvaitaM syAddhetusAdhyayoH / hetunA cedvinA siddhidvaitaM vAGmAtrato na kim // [AptamI0 kA0 26] 6 52. 'sarva vai khalvidaM brahma' ityAdyAgamAdapi na tatsiddhiH, tasyApi dvaitAvinAbhAvitvenAdvaitaM prati prAmANyAsaMbhavAt / vAcyavAcakabhAvalakSaNasya dvaitasya tatrApi darzanAt / taduktam karma-dvaitaM phala-dvaitaM loka-dvaitaM virudhyate / / vidyA'vidyAdvayaM na syAd bandha-mokSadvayaM tathA // [AptamI0 kA0 25] tataH kathamAgamAdapi tatsiddhistato na puruSAdvaitameva pramANasya vissyH| 653. nApyanekameva tattvaM pramANasya viSayaH, tasyApi parasparanirapekSasya kevalasamAnyasya vizeSasya vA, tavayasya vA pramANAviSayatvena prAkprarUpitatvAt / tannAnekameva tattvaM [api tu] parasparasApekSamekamanekaM ca [ tat ] syAdvAdinAmabhISTameva / [ithaM nAdvaitaM nApi dvaitaM pramANasya viSaya ityabhidhAya pradazyaM ca parasparasApekSayorevaikAnekayoH pramANaviSayatvamiti saptabhaGgInayena pradarzayati-] 54. yataH syAdekama, dravyApekSayA // 1 // syAdanekam , paryAyApekSayA // 2 // syAdekAnekam , krameNobhayApekSayA // 3 // 1. 'ca no bhavet' ityAptamImAMsApAThaH / 2. 'syAdvAdavAdinAm-'pAThaH / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 pramANaprameyakalikA [2.654syAdavaktavyam , yugapadvyaparyAyApekSayA vaktumazakyatvAt // 4 // syAdekAvaktavyam , dravyApekSatve sati yugapadravyaparyAyApekSayA vaktamazakyatvAt // // syAdanekAvaktavyam , paryAyApekSatve sati yugapadvyaparyAyApekSayA vaktumazakyatvAt // 6 // syAdekAnekAvaktavyam , kramArpitadravyaparyAyApekSatve sati yugapadravyaparyAyApekSayA vaktumazakyatvAt // 7 // iti saptabhaGgI 1 nanu keyaM saptabhaGgI, iti cet, ucyate, 'praznavazAdekatra vastunyavarodhena vidhipratiSedhakalpanA saptabhaGgI |'-ttvaarthvaa0 1-6 / nyAyavinizcaye'pi zrImadakalaGkadevaruktam dravyaparyAyasAmAnyavizeSapravibhAgataH / syAdvidhipratiSedhAbhyAM saptabhaGgI pravartate // 451 // zrIyazovijayo'pyAha--'ekatra vastunyekakadharmaparyanuyogavazAdavirodhena vyastayoH samastayozca vidhiniSedhayoH kalpanayA syAtkArAGkitaH saptadhA vAkprayogaH sptbhnggo| iyaM ca saptabhaGgI vastuni pratiparyAyaM saptavidha. dharmANAM sambhavAt saptavidhasaMzayotthApitasaptavidhajijJAsAmUlasaptavidhapraznAnurodhAdupapadyate |'-jaintrkbhaa0 pR0 16 / 'nanu ekatrApi jIvAdivastuni vidhIyamAna niSidhyamAnAnantadharmasadbhAvAttatkalpanA'nantabhaGgI syAt (na tu saptabhaGgI), iti cet, na, anantAnAmapi saptabhaGgInAmiSTatvAt, tatraikatvAnekatvAdikalpanayApi saptAnAmeva bhaGgAnAmupapatte;, pratipAdyapraznAnAM tAvatAmeva saMbhavAt, praznavazAdeva saptabhaGgIti niyamavacanAt / saptavidha eva praznaH kuta iti cet, saptavidhajijJAsAghaTanAt / sA'pi saptavidhA kuta iti cet, saptadhA saMzayotpatteH / saptadhaiva saMzayaH kathamiti cet, tadviSayavastudharmasaptavidhatvAt |'--asstts0 pR0 125, 126 / ke te vastuniSThAH saptadharmA ityatrocyate--(1) sattvam (2) asattvam, (3) kramArpi Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 -2, 6 55] vaktavyAvaktavyatatva-parIkSA pramANaviSayatAmiyati / [pramANaprameyabhedAtpratijJAtaM dvividhaM tattvaM parIkSyAdhunA tasya vaktavyAvaktavyatAM parIkSitumupakramate / tatra 'tattvaM sakalavikalpavAggocarAtItaM ( avaktavyama), kevalaM nirvikalpakapratyakSagamyam' iti bauddhAnAM pUrvapakSaH pradarzyate-] 655. tattvaM sakalavikalpavAggocarAtItaM nirvikalpakasvAnubhavaviSayasvalakSaNarUpaM pramANaviSayatvena jAgartti / yato vikalpAH tobhayaM sattvAsasattvAkhyam, (4) sahArpitobhayamavaktavyatvarUpam, (5) sattvasahitamavaktavyatvam, (6) asattvasahitamavaktavyatvam, (7 ) sattvAsattvaviziSTamavaktavyatvam iti / nyAyadIpikAkAro'pi etadeva pratipAdayati-'dravyAthikanayAbhiprAyeNa suvarNa syAdekameva, paryAyAthikanayAbhiprAyeNa syAdanekameva, krameNobhayanayAbhiprAyeNa syAdekamanekaM ca, yugapadubhayAbhiprAyeNa syAdavaktavyam, yugapatprAptena nayadvayena viviktasvarUpayorekatvAnekatvayovimarzAsaMbhavAt / na hi yugapadupanatena zabdadvayena ghaTasyapradhAnabhUtayo rUpavattvarasavattvayoviviktarUpayoH pratipAdanaM zakyam / tadetadavaktavyasvarUpaM tattadabhiprAyairupanatenaikatvAdinA samucitaM syAdekamavaktavyam, syAdanekabhavaktavyam, syAdekAnekamavaktavyamiti syAt / saiSA nayaviniyogaparipATI saptabhaGgIti ucyate / bhaGgazabdasya vastusvarUpabhedavAcakatvAt / bhaptAnAM bhaGgAnAM samAhAraH saptabhaGgIti siddheH |'-nyaa0 dI. pa0 126-127 / / 1. bauddhaH zaGkate-tattvamiti / asyAH zaGkAyA ayaM bhAvaH-yata tattvaM svalakSaNam, tacca nirvikalpakaM paramArthasacca tadeva ca pramANaviSayam / vikalpAstu avastunirbhAsakAH teSAM nAmasaMzrayatvena zabdotpannatvAt / zabdAnAM cArtheH sambandhAsambhavAt na svalakSaNarUpaM tattvaM taiviSayIkriyate, api tu nirvikalpakapratyakSaviSayaM tat / tatkutaH sAmAnyavizeSAtmA'rthaH pramANasya viSaya iti / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaprameyakalikA [2. 655sarve'pi bhAvAbhAvAdyA na vAstavasvalakSaNaviSayAsteSAmanyathAvRttirUpatayA'vastunirbhAsamAnatvAt / vikalpo hi nAmasaMzrayo na vastvavalambanaH / na hi nAma kasyacitpadArthasya dharmastasya saMjJAmAtratayA saMvyavahartRbhirvyavaharaNAt / 'atadguNe vastuni saMjJAkarma nAma' [] iti bhavadbhirapyaGgIkaraNAt / uktaM ca-'abhilApasaMsagavatI pratItiH kalpanA' [nyA0 vi0 pR0 10] / nahi zabdo'rthadharmaH, zabdArthayoH saMbandhAbhAvAt / [jainAH tatsamAlocayantaH prAhu:-] 656. tat kalpitamavakalpyate, zabdArthayorvAcyavAcakasaMbandhasadbhAvAtsahajayogyatAsaGkatavazAddhi zabdo'rthe dhiyamAvirbhAvayati / na ca vikalpo nAmasaMzraya eva, zabdAnuccAraNe'pi nizcayAtmakavijJAnAdeva ythaavsthitaarthprtiptti-prvRtti-praaptidrshnaat| tanna sakalavikalpavikalaM tattvamityakalaGkazAsanam / tathA coktamtattvaM vizuddha sklairviklpairvishvaabhilaapaaspdtaamtiitm| na svAtmavedyaM na ca tannigadyaM suSuptyavasthaM bhavaduktibAhyam // [yuktya nu0kA0 16] 1. jaina uttarayati-tat kalpitamavakalpyate iti / asyAyaM bhAvaHbhavatA yaduktaM tat kalpanAmAtram / yato hi zabdArthayorvAcyavAcakasambandhasadbhAvAt sahajayogyatAsaGketavazAcchabdo arthe jJAnaM karotyeva / na ca vikalpAH zabdajA eva, zabdoccAraNAbhAve'pi teSAM mAnasavikalpAnAM vyavasAyAtmakajJAnarUpANAM samudbhavAt / teSAM ca sAmAnyavizeSAtmA'rtha eva viSaya ityakalaGkamevAkalaGkazAsanam / 1. 'svasya vedyaM' iti yuktyanuzAsane pAThaH / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. 6 57 ] upasaMhAraH 45 657. tadetat kiMcitpramANaviSayabhUto'rthaH sAmAnyavizeSAtmako bhAvAbhAvAtmako nityAnityAtmakaH / kiM bahunA / abhedabhedAdyAnekadharmAtmakaH [ api ] / prmeytvsyaanythaanupptteH| yastu sAmAnyavizeSAdyanekadharmAtmako nAsti sa prameyArtho na bhavati / yathA kharaviSANam / prameyArthazcAyam / tasmAtsAmAnyavizeSAdyanekadharmAtmakaH / taduktam abheda-bhedAtmakamarthatattvaM tava svatantrA'nyataratkha-puSpam / avRttimattvAtsamavAyavRtteH saMsargahAneH sakalArtha-hAniH / / [ yukyanu0kA05] tathA hibhAveSu nityeSu vikAra-hAnene kAraka-vyApRta-kArya-yuktiH / na bandha-bhogauna ca tadvimokSaH samanta-doSaM 4 matamanyadIyam / / [yukyanu0 kA08] tathA ca kSaNikaikAntapakSe'pi dRSTo bhedo viruddhayate / kArakANAM kriyAyAzca naikaM svasmAtprajAyate / / [AptamI0 kA0 24 ] ukta cadayA-dama-tyAga-samAdhi-niSThaM naya-pramANa-prakRtAJjasA'rtham / adhRSyamanyaH sakalaiH pravAderjina tvadIyaM matamadvitIyam // [yukyanu0 kA06] 1. 'tadetanna' da pAThaH / 2. 'vyAvRta' da pAThaH / 3. 'bhogyau' pAThaH / 4. 'dvitIyam' da pAThaH / 5. 'advaitaikAntapakSe'pi' ityayaM pATha AptamImAMsAyAm / 6. 'nikhilaiH' iti pATho yuktyanuzAsane / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 pramANaprameyakalikA [2.658 658. nanu yadyevaM kathamekAdhipatyaM na bhavatIti cet , ityatrApyuktaM samantabhadrAcAryaiHkAlaH kalirvA kaluSA''zayo vA zrotuH pravakturvacanA'nayo vA / tvcchaasnkaadhiptitvlkssmii-prbhutvshktrpvaad-hetuH|| [yuktya nu0 kA0 4] [iti prameyatattva-parIkSA ] iti zrInarendrasenaviracitA pramANaprameyakalikA smaaptaa'| 1. da pratau pAThaH-'lipikRta-zubhacintaka-lekhaka dayAcandamhAtamAH (mahAtmA ) zubhamastu / miti bhAdavA prathama zuklapakSe caThi 6. rivivAsare saMvat 1871 kA' // iti lekhakaprazastiH / / A pratAvapi ayameva pAThaH / seyaM pratiH da pratereva pratilipiH / yato'syA A praterante likhitam-- 'ukta prati nayA mandira dharmapurA dehalIse ma~gavAkara zrI jaina siddhAnta-bhavana ArAke lie saMgrahArtha zrImAn paM0 ke0 bhujavalI zAstrIko adhyakSatAmeM yaha pratilipi kI gaI / iti zubhamastu / zubhamiti mArgazIrSazuklA dvAdazI 12. candravAra vikramasaMvat 1991 hastAkSara rozanalAla jaina iti // ' Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaprameyakalikAyAH pariziSTA ni Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAlAnAM hitakAminAmatimahApApaiH puropArjitaiH, mAhAtmyAttamasaH svayaM kalibalAtprAyo guNadveSibhiH / nyAyo'yaM malinIkRtaH / kathamapi prakSAlya nenIyate, samyagjJAnajalairvacobhiramalaM tatrAnukampAparaiH / / -zrImadbhaTTAkalaGkadevaH, nyAyavinizcaye / Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. pramANaprameyakalikA-gatAvataraNAni atadguNe vastuni saMjJAkarma nAma [ ] advaitaikAntapakSe'pi [ AptamI0 kA0 24 ] abhilApasaMsargavatI pratItiH [ nyAyabi0 pari0 1, pR0 10 ] abhedabhedAtmakamarthatattvaM [yuktyanu0 kA0 7] ayutasiddhAnAmAdhAryAdhAra- [ praza0 bhA0 pR0 5 ] asti hyAlocanaM jJAnaM [ mI0 zlo0 pratyakSasU0, zloka 120 ] ArAmaM tasya pazyanti [ bRhadA0 4 / 3 / 14 ] AhuvidhAtR pratyakSaM [ brahmasi0 tarkapAda zlo0 1 / indriyANyarthamAlocayanti [ utkSepaNAvakSepaNAkuJcana- [ vaizeSi0 sU0 1-1-7 ] karmadvaitaM phaladvaitaM [ AptamI0 kA0 25 ] karmasthaH pacaterbhAvaH [ ] kAla: kalirvA [ yuktya0 kA0 5 ] kriyAvadguNavatsamavAyikAraNaM [ vaizeSi0 sU0 1-1-15 ] caturvizatirguNAH [ prazasta0 bhA0 pR0 3 ] tattvaM vizuddhaM sakalairvikalpaiH [ yuktya0 kA0 19 ] dayA-dama-tyAga-samAdhiniSThaM [ yuktyanu0 kA0 6 ] dravyAzrayA nirguNA guNAH [ tattvArthasU0 5-41 ] dviSThasambandhasaMvittiH [ pra0 vArtikAla0 1-2 ] nivizeSaM hi sAmAnyaM [ mI0 zlo0 AkR0 zlo0 10 ] nivizeSaM hi sAmAnyaM [ mI0 zlo0 AkR0 zlo0 10 ] neha nAnAsti kiMcana [ bRha0 4-4-19, kaThopa0 4-11 ] prakRtermahAn [ sAMkhyakA0 kA0 22 ] pratyakSAdibAdhite'rthe [ nyAyamaM0 hetvAbhAsapra0 10 167 ] mr or Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaprameyakalikA 3 pratyakSAdyavatAraH [ mI0 zlo0 pR0 478 ] pRthivyaptejovAyvA-[prazasta0 bhA0 pR0 14 ] prameyadvaividhyAtpramANadvaividhyam [ pra0 vA0 2-1] puruSa evedaM sarvaM [ RksaM0 maNDa0 10, sU0 90, R0 2] bhAveSu nityeSu vikArahAneH [ yuktyanu0 kA0 8 ] yadadvaitaM brahmaNo rUpaM [ ] sadakAraNavannityam [ vaizeSi0 sU0 4-1-1 ] sarvaM vai khalvidaM brahma [ chAndogyopa0 3-14-1 ] SaDeva padArthAH parasparaM bhinnAH [ ] zrotavyo'yamAtmA [ bRhadA0 2-4-5, 4-5-6 ] hetoradvaitasiddhizcet [ AptamI0 kA0 26 ] svAvaraNakSayopazamalakSaNa- [ parIkSAmu0 2-9 ] kSaNikaikAntapakSe'pi [ AptamI0 kA0 24 ] 2. pramANaprameyakalikAyAM nirdiSTA nyAyAH na hi suzikSito'pi naTavaTuH svakAyaskandhamArohati 22 na hi sutIkSNo'pi khaDgadhAraH svAtmAnaM chinatti naikaM svasmAtprajAyate 24,45 22 3. pramANaprameyakalikA-gata-nidarzanavAkyAni 19,24 abalA-bAla-gopAlAnAm A-bAla-gopAlAdonAm A-vidvadaGganA-prasiddham kharaviSANavat gaganAravinda-makaranda-vyAvarNanamiva bandhyAstanandhayavat bandhyAstanandhayo gaura ityAdivat 25,32,40 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTAni bAla-mUkAdi-vijJAna-sadRzam madana-kodravAdyupayoga-janita-vyAmoha-mugdha-vilasitamiva madirA-rasA''svAda-gadgadoditamiva 4. pramANaprameyakalikA'ntagata-viziSTa-zabdAH akalaGkazAsana 40,44 paramapuruSa 39 laukika advaita 25,37,39,40, paramabrahma 37,39 vidyAnanda parIkSaka 26 veda advaitamata 39 parIkSAdakSa 16 sattAdvaita advaitaikAnta 24 puruSa 9,38 saptabhaGga jina 45 puruSAdvaita 40,41 saptabhaGgI jinezvara 1 prakRti 8 satyavAkyAdhipa 1 jainamata 36 brahma 37,38,39,40, samantabhadrAcArya tAthAgata 41 sAMkhya 22 dvaita 25,37,39,41 manISI 13,16 saugatAbhimata 27 naiyAyika 18,35 mImAMsaka 22 syAhAdin 31,32,41 parabrahma 36,40 yoga 22 kSaNikaikAnta- 45 5. pramANaprameyakalikA-gata-dArzanika-lAkSaNika-zabdAH 40 anuvRtta 40 abhAvAMza 37 acetana 7,8,16 anyonyAzraya 29 ayutasiddha 34,36 atiprasaMga 8,14 ap 35 ayutasiddhatva 35 ativyApti 16 apahanuta 25 abhilApa 44 anavasthA 29,32 apratipatti 32 avidyA 41 anumAna 21,30,41 abhAva 32 avisaMvAda 21,22 anaikAntika 34 abhAvapramANa 38 avyApti akhaNDa Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaprameyakalikA 22 kathaMcittAdAtmya 35, 45 36 6 arthatathAbhAvaprakAza 22 arthApatti 37 karaNa arthavyavasAyAtmaka 23 kali arthaparicchitti 19 kAraka 52 avisaMvAditva arthatattva arthakriyA asiddha 10,14,22,34 asaMbhava ahaGkAra akSaNika ajJAna ajJAnanivRtti AkAza Agama 37,38,39 upahnuta upamAna 16 9 25 21 kAla 46 18 kAlAtyayApadiSTa 34, 40 36 kriyAvirodha 23 guNa 36 41 ghANaja 27 Alocana 37 cAkSuSa 27 AvaraNa 19 8,9 indriya indriyavRtti 4,7,8 jAtyantara 32,36 tattva 1,29,44 tamovilasita 23 indriyapratyakSa 21 teja 36 unmattabhASita 29 tyAga upAdAna upekSA kartA karma 46 11,12,13, 14 kArakasAkalya 4, 10, 14 23,24 22,24 7,9,22,24 karmadvaita 25 dama 37 dayA 18 dik 18 41 dRSTAnta dharma dharmI 41 11,12,13 18, 26 45 39 nirvikalpaka 37, 39 niSedhU 37 paryAya naya niraMza pakSa pratijJA 29,30,36 5, 34, 41 18,36 pratijJArtheka dezA siddha 18 pratyabhijJAna 30 pratyakSa 22,28, ,30,37 pratyakSAdyavatAra 37 pramANa 1,3,7,15, 16, 17, 18, 22, 25,27,31,45 45 45 45 36 bandha pramiti phaladvaita prameya 1,6,29 prameyArtha 16,25,45 pravAda 45 prAmANya8, 16, 21,27 pRthivI dravya 27,32,33,35 bAlavilasita 9 41 35 45 39 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ buddhi brahmavivarta bhAgAsiddha bhoga mana mithyAjJAna mImAMsA mokSa mRdvivarta yugasahasra yogipratyakSa yogyatA rAsana loka vAyu vikalpa vidyA vidhAtR vidhi vipakSa 39 zUnya 27 zravaNa 21 19,44 27 sapakSa 39 samavAya vAcyavAcakabhAva 41 samavAyavRtti vAcyavAcakasambandha 44 samAdhi 36 samAropa saMkara sannikarSa 44 vicAracaturacetasa 36 41 vipratipatti vimokSa viruddha 41 9 39 34 45 31 21 vyAvRtta 1 vyAvRtti zAsana 37 37, 39 34 3 pariziSTAni virodha 24,31,36 vivartta 39,40 vizeSa 27, 28,30,32 45 24 vaiyadhikaraNya vyatikara sakalArthahAni satpratipakSa 32 32 40 saMzaya saMvitti 27,37 46 25 27 45 35 34 32,35 45 45 22 32 4,15,16 samyagjJAna 17, 19, 23 saMyoga 12, 13, 16, 35 saMyuktasamavAya 16 saMyuktasamavetasamavAya 16 17,22,32 28 saMsargahAni savikalpaka sAkalya sAdhakatama sAdhana sAdhanAbhAsa sAdhyA 40,41 sAmAnya 25,26,27, 53 36 siddhasAdhana 31 suSuptyavasthA 44 spArzana 27 svapna 29,39 stralakSaNa 30,43,44 45 37 12, 14 7, 17 40 40 svavyavasAyAtmaka 22 21 svasaMvedana svArtha vyavasAyAtmaka hAna hetu 21,24 18 41 25 25 19 jJAtR 4,5 4,6 jJAtR vyApAra jJAna8,9,20,24, 25 kSaNika kSaNikAkSaNika kSayopazama Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya jJAnapITha kAzI uddezya jJAnakI vilupta, anupalabdha aura aprakAzita sAmagrIkA anusandhAna aura prakAzana tathA loka-hitakArI maulika sAhityakA nirmANa saMsthApaka sAhU zAntiprasAda jaina adhyakSA zrImatI ramA jaina ~ mudraka : sanmati mudraNAlaya, durgAkuNDa roDa, vArANasI 5 Dair es International Wibrary.org