Book Title: Padmavati Purval Digambar Jain Jati ka Udbhav aur Vikas
Author(s): Ramjit Jain
Publisher: Pragatishil Padmavati Purval Digambar Jain Sangathan Panjikrut
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010135/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI mahAvIrAya namaH padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti ke saMgaThana ko dRr3hatA, vyApakatA aura vikAsonmukha banAne vAle pratyeka kArya ke lie badhAI aura mNglkaamnaayeN| saMjIva jaina 4761/9, DipTIgaMja, sadara bAjAra, dillI-6 TelI (91-11) 23672897, 23633237 TelIpheksa (91-11) 23512897 Email : ashokacompany@rediffmail.com Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAnurAgI bandhu, jaya jinendra atIta ke dIpaka ko hAtha meM lekara usake prakAza meM kI jAne vAlI bhaviSya kI yAtrA hI sahI, surakSita aura sArthaka hotI hai| Aja jo vartamAna hai, vahI kala atIta (itihAsa) banegA / ataH vartamAna saca likhA jAnA caahie| aisI avasthA meM Apase vinamra nivedana hai ki bhaviSya - dRSTA banakara jAtIya utthAna ke lie isa graMtha ko par3hakara apane vicAroM aura bhaviSya ke lie apane sujhAvoM se hameM avagata karA sakeM to hameM prasannatA hogii| Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa lekhaka rAmajIta jaina eDavokeTa sampAdaka narendraprakAza jaina brajakizora jaina prabandha sampAdaka pratApa jaina prakAzaka pragatizIla padmAvatIpuravAla di. jaina saMgaThana (paMjIkRta) 46, rAjadhAnI nikuMja, 94 indraprastha eksaTeMzana, dillI-92 phona : 22440202, 22022222 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa lekhaka : rAmajIta jaina eDavokeTa prakAzaka : pragatizIla padmAvatIpuravAla di. jaina saMgaThana (paMjIkRta) 46, rAjadhAnI nikuMja, 94 indraprastha eksaTeMzana, dillI - 92 * phona : 22440202, 22022222 prApti sthAna : ramezacanda jaina kAgajI, adhyakSa G- 172, prIta vihAra, dillI-92 phona : 22412312, 22427614 mudraka : rAjIva jaina, bukamaina prinTarsa dillI-110092. phona : 9810367902, 30945590 prathama saMskaraNa : 2005 lokArpaNa 19 jUna, 2005 hindI bhavana, rAuja evenyU, naI dillI sadupayoga mUlya : pacAsa rupae ( 50 /- ) ii Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya Aja kI hamArI naI pIr3hI mahAkavi raidhU yA santakavi brahmagulAla ke nAma se paricita nahIM hai, isameM unakA kyA doSa hai! apane gauravapUrNa itihAsa kA paricaya unheM sulabha karAne kA dAyitva hamAre pUrvajoM kA thA, jise vaha nibhA nahIM ske| jisa jAti kA itihAsa saMrakSita nahIM ho pAtA, vaha jAti bhaviSya meM pragati kI daur3a meM pichar3ane lagatI hai| apane pUrvajoM kI yaza gAthAoM ko par3ha-sunakara yuvAoM meM nayA utsAha utpanna hotA hai tathA ve bhI aise kArya karane ke lie utsAhita hote haiM, jinase pUrvajoM ke dvArA chor3I huI virAsata kI AbhA maMda na hone pAe tathA unakI kIrti akSuNNa banI rhe| itihAsa ke manISI vidvAna zrI rAmajIta jaina eDavokeTa ne prastuta kRti taiyAra kara eka bar3e abhAva kI pUrti kI hai| isake lie unake prati jitanI kRtajJatA vyakta kI jAe, vaha kama hI hai| apane samAja ke khyAtilabdha vidvAna prA. narendraprakAzajI ko bhI hama apane zatazaH abhivAdana preSita karate haiM, jinake snehapUrNa saujanya se isa kRti ko prakAzita karane kA saubhAgya hameM prApta huA hai| dhanyavAda hai bhAI brajakizora jaina kA, jinhoMne isa kRti ke apekSita parivardhana meM hamArI yatheSTa sahAyatA kI hai| itihAsa kI imArata khar3I karanA eka jaTila kArya hai| kisI eka vyakti ke bUte se to bAhara kI hI bAta hai| hameM sAmagrI-saMkalana meM Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvazrI padamacanda jaina, zukalacanda jaina (dillI dharmapurA) kA jo AtmIya sahayoga milA hai, usakI prazaMsA ke lie hameM zabda nahIM sUjha rahe haiN| isa kArya meM sarvazrI pavana kumAra jaina eTA, rAjIva jaina vasuMdharA (gAjiyAbAda), zrI ajita kumAra jaina indrApurama, hemacanda jaina indaura, sarvazrI ramezacanda jaina kAgajI, satIza jaina (guDDU bhAI), narezacanda jaina kAgajI, rAjeza bahAdura, suvIrNa kumAra, saMjIva jaina sTIla vAle, anila jaina citrakAra, zrI dIpaka guptA (sabhI dillI) kA bhI sarAhanIya sahayoga milA hai| prakAzana meM bukamaina prinTarsa ke zrI rAjIva jaina kI prazasta ruci evaM tatparatA ke prati AbhAra vyakta karatA huuN| prUpha-saMzodhana meM bhAI jagadIzacanda jaina (patrakAra, navabhArata TAimsa) ne jo zrama kiyA hai, vaha niHsandeha abhinandanIya hai| AbhArI hUM gvAliyara ke vidvatavara DaoN. abhaya prakAza jaina evaM iMjI. surezacandra jaina kA, jinhoMne hameM padmAvatIpuravAla jAti ke udgama-sthala pavAyA kI yAtrA karAte hue aneka nae sandarbho se paricita kraayaa| sAhitya manISI sarvazrI DaoN. rAjArAma jaina, paM. zivacarana lAla, lAlabahAdura siMha (purAtatva adhikArI), mahendrakumAra jaina, nIraja jI, DaoN. kapUracanda jaina, sureza jaina 'sarala' Adi kA bhI kRtajJa hUM, jinhoMne hamAre vinamra anurodha ko svIkAra kara hameM apane vicAra preSita kie, usase isa grantha kI garimA bar3hI hai| aura bhI aise aneka nAma haiM, jinakA bahumUlya yogadAna isa kRti ko AkAra dene meM hameM milA hai| ve saba apane hI haiM, svayaM samajha leMge ki unake prati hamAre mana meM kitanA Adara kA bhAva hai| vinIta pratApa jaina (prabandha sampAdaka) Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhakIya kathana prAcArya zrI narendraprakAzajI, phirojAbAda vAloM se merA patrAcAra-paricaya to thA, sAkSAtkAra nahIM huA thaa| zrI bhAratavarSIya digambara jaina (tIrtha saMrakSiNI) mahAsabhA kA adhivezana gvAliyara meM kucha varSa pUrva huA thaa| usa samaya ukta mahAsabhA kI ora se gvAliyara meM zikSaNa zivira kA Ayojana kiyA gayA thaa| pAMca jagaha zikSaNa zivira lage the| unameM se eka zivira zrI di. jaina mandira, campAbAga meM lagA thA, jahAM prAcArya zrI narendraprakAza jI AdhyAtmika adhyApana chahaDhAlA kA karA rahe the| maiM unase milane gayA, kyoMki unake prati mere mana meM zraddhAbhAva the| zikSaNa cala rahA thaa| maiM unakI klAsa meM jAkara baiTha gyaa| jaba zikSaNa samaya samApta huA aura prAcArya jI uTha kara jAne lage to maiMne unake pAsa jAkara apanA paricaya diyA, to prAcArya jI ne bar3I prasannatA ke sAtha gale lagA liyA aura ve bhAva-vibhora ho gye| isa AtmIyatA se merA hRdaya gadgad ho gyaa| prAcAryajI mere riztedAra zrI lAlamaNiprasAda 'maNi' ke yahAM Thahare the| zrI lAlamaNiprasAda jI zrI bhAratavarSIya di. jaina (tIrtha saMrakSiNI) mahAsabhA ke rASTrIya upAdhyakSa haiN| zrI nIraja jI satanA vAle bhI Aye the aura vahIM Thahare the| __ maiMne prAcArya jI evaM zrI nIraja jI ko bhojana hetu nimaMtraNa diyA, jise saharSa svIkAra kiyaa| asvastha ho jAne ke kAraNa nIraja jI nahIM aae| prAcArya jI se bhojana ke uparAnta carcA ho rahI thI ki yakAyaka unhoMne prazna kiyA ki Apane aneka jAtiyoM ke itihAsa likhe haiM, kahIM padmAvatIpuravAla jAti kI bhI koI jAnakArI milI hai? cUMki mere pAsa kaI jaina jAtiyoM ke bAre meM jAnakArI noTa thI, phalataH eka rajisTara patalA-sA, jisameM padmAvatIpuravAla jAti kI jAnakArI likhI thI-vaha maiMne unheM dikhaayaa| Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ par3hakara bole ki Apane to sArA itihAsa taiyAra kara rakhA hai, aba mujhe kyA karanA hai, kevala isake paoNinTasa bar3hAne haiN| unhoMne turanta usakI phoTosTeTa karAI aura phirojAbAda le gye| bAta gaI-AI ho gii| ekAdha bAra maiMne patra bhI bhejA parantu koI uttara nahIM AyA, maiM bhI zAnta baiTha gyaa| ___ kucha samaya bAda maiMne svayaM hI likhane kA vicAra kiyaa| kitAbeM dekhIM, abhinandana grantha dekhe, jahAM jo milA, noTa kiyA, kucha logoM ke pate mile, patra-vyavahAra kiyaa| itanA karane ke bAda itihAsa taiyAra kara liyaa| viSaya ko adhika na bar3hAte hue, itanA hI kahUMgA ki kAphI samaya bAda itihAsa taiyAra kara liyaa| eka dina maiM phirojAbAda gayA aura zrI anUpacanda jaina eDavokeTa ke yahAM se bahuta samaya pahile kalakatte se prakAzita padmAvatIpuravAla jaina DAyarekTrI prApta huii| itihAsa taiyAra ho gyaa| moTe-moTe do rajisTaroM meM taiyAra karake prAcArya jI ko de die| phira kyA huA, patA nahIM claa| na jAne kisa prakAra sUcanA dillI phuNcii| vahAM ke eka pramukha sAmAjika kAryakartA zrI pratApacanda jI kA patra AyA ki prA. narendraprakAza jI ke mAdhyama se padmAvatI puravAla jAti kA Apake dvArA taiyAra kiyA itihAsa hameM prApta huaa| apekSita parivarddhana evaM saMzodhana ke sAtha hama use prakAzita karanA cAhate haiM, kRpA anumati pradAna kreN| yaha itihAsa taiyAra karake Apane eka bar3e abhAva kI pUrti kI hai, ApakI isa kRpA ke lie hama anugRhIta haiN| unakA patra par3hakara hameM bahuta santoSa huaa| apanI kRti ko kauna prakAzita huA nahIM dekhanA cAhatA! gvAliyara meM munizrI 108 pulakasAgara jI mahArAja ke sAnidhya meM vidvata goSThI 7 va 8 sitambara 2002 ko thii| prAcArya zrI narendraprakAza jI gvAliyara aaye| carcA huii| unhoMne bhI batAyA ki itihAsa dillI ke zrI pratApacanda jI ko sauMpA hai, vaha prakAzita ho rahA hai| basa yahI kahAnI hai padmAvatIpuravAla jAti ke itihAsa ke prakAzana kii| merA paricaya padmAvatIpuravAla samAja athavA kisI mahAnubhAva se nahIM hai| vyaktigata paricaya kevala prAcArya jI se hI hai| ataH itihAsa meM jo 8. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAnakArI hai, vaha pustakoM evaM abhinandana granthoM ke AdhAra para tathA jo kucha maiMne vyaktigata taura para dekhA, usa AdhAra para hai, ataH pUrNataH prAmANika hai| hAM, itanA maiM mAnatA hUM ki isameM abhI pUrNatA nahIM hai, kyoMki samAja ke logoM se paricita na hone ke kAraNa adhika jAnakArI prApta nahIM kara skaa| aba samAja kA dAyitva hai ki AgAmI prakAzana meM use pUrA kreN| isa hetu jAnakAriyAM prakAzaka ko bhejeN| isameM jina pustakoM evaM abhinandana granthoM kA sahArA liyA gayA hai, unake lekhakoM, sampAdakoM evaM prakAzakoM kA AbhArI huuN| jina-jina mahAnubhAvoM ne sahayoga diyA, unake prati kRtajJatA prakaTa karatA huuN| campAbAga di. jaina mandira lazkara ke prabandhaka zrI devendrakumAra chAbar3A kA atyanta AbhAra mAnatA hUM ki unhoMne mandira se kaI pustakeM, abhinandana grantha upalabdha kraaye| bhatIje candraprakAza jaina 'candara', gvAliyara kA kAphI sahayoga rhaa| usane mere sAtha sonAgira jI ke parvatarAja para calakara padmAvatI puravAla samAja ke mahAnubhAvoM dvArA karAye kArya ko batAyA, noTa kiyaa| bhagavAna candraprabhu ke mukhya mandira meM kAvya racanA noTa kraaii| merA nAtI abhiSeka jaina mujhe zrI sammedazikhara jI evaM udayagiri khaNDagiri kI yAtrA para le gayA, vahAM para padmAvatIpuravAla jAti ke jo pATiye lage haiM, unheM noTa kiyaa| isa itihAsa ke prakAzana ke pIche TIsa kA bhI maiMne anubhava kiyA, jinhoMne isake prakAzana ke prati utsukatA dikhAI, ve haiM zrI pratApacanda jain| maiM kina zabdoM meM unake aura unake saMgaThana ke prati apanA AbhAra vyakta karUM, yaha soca nahIM pA rahA huuN| prAcArya narendraprakAzajI kI preraNA evaM protsAhana to isake pIche hai hii| unake sneha aura anugraha ke prati nmn| anta meM vidvattA evaM cAritra se sampanna samasta padmAvatIpuravAla jAti ko merA vndn-abhinndn| __-rAmajIta jaina eDavokeTa TakasAla galI, dAnAolI, lazkara, gvAliyara-474001, phona 320245 Vin Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana atIta ke avalokana kA nAma itihAsa hai| atIta kI chAyA se vartamAna prabhAvita hotA hai| yadi vartamAna meM kucha kamiyAM dikhAI detI haiM to atIta ke anubhavoM se unheM sudhArA jA sakatA hai| atIta aura vartamAna ke vihaMgAvalokana se janma hotA hai anAgata kI sunaharI kalpanAoM kaa| kalpanAzIlatA eka cetana evaM jAgrata samAja kA lakSaNa hai| itihAsa kA eka dhanAtmaka pakSa (Plus Point) yaha hai ki use par3hakara sakArAtmaka dizA meM kadama uThAe jA sakate haiN| padamAvatIpuravAla jAti eka choTA evaM prabhAvazAlI samAja rahA hai| adhika dhanADhya na hote hue bhI sadAcaraNa evaM vidvattA ke kAraNa usakI jaina jagata meM eka zlAghya sAkha rahI hai| niraticAra mahAvratoM ke pAlaka saMtoM ne jahAM isa samAja ko eka rASTrIya pahacAna dI hai, vahAM isa samAja ke udbhaTa vidvAnoM kA vigata zatAbdI taka ekachatra varcasva rahA hai| zrAvakocita niyamoM vratoM Adi ke nirvAha meM Aja bhI yaha jAti apane gaurava ko surakSita banAe hue hai| Aja pUre vizva meM jaba bhautika sukha-suvidhAoM ko juTAne kI aMdhI daur3a cala rahI hai, usa viSama sthiti meM bhI dharma evaM adhyAtma ke prati ruci kA jIvanta bane rahanA kisI bhI samAja ke lie koI kama santoSa kI bAta nahIM hai| deza ke zIrSastha vidvAnoM ke rahate hue bhI isa jAti kA zRMkhalAbaddha evaM prAmANika itihAsa prakAza meM nahIM A sakA, yaha abhAva mana meM khaTakatA thaa| gvAliyara ke eka vayovRddha adhivaktA zrI rAmajIta jaina eka itihAsa-pArakhI viu Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidvAna haiN| unake dvArA likhita, saMgrahIta evaM sampAdita varaiyA, golAlAre, kharauA, jaisavAla, buDhelavAla, vijayavargIya Adi samAjoM ke itihAsa prakAzita ho cuke haiN| gopAcala, mathurA, sonAgira, siMhoniyA Adi jaina tIrthoM ke vipula vaibhava para bhI unhoMne bahuta kucha likhA hai| jainagajaTa parivAra ke niyamita sadasya ke nAte hamArA unase parokSa paricaya evaM patrAcAra to thA, kintu sAkSAtkAra prasaMgavaza Aja se kucha varSoM pUrva gvAliyara meM huA / yoM hI sahaja bhAva se hama unase yaha pUcha baiThe ki Apane itihAsa para itanA zodha kiyA hai, kyA padmAvatIpuravAla jAti ke saMdarbha meM bhI kucha ullekha Apake dRSTi-patha meM Ae haiM? hameM sukhada Azcarya huA usa samaya, jaba eka kApI apanI alamArI se nikAlakara unhoMne hamAre hAtha meM rakha dI / itihAsa para kArya karate samaya padmAvatIpuravAla jAti ke bAre meM jisa-jisa grantha, gajeTiyara, jaina mUrtiyoM Adi para aMkita prazastiyoM Adi meM jo bhI ullekha mile haiM, ve saba usa kApI meM saMgrahIta the| hamAre anurodha para unhoMne use vyavasthita kiyA / eka kApI ke sthAna para vaha sAmagrI do moTI kApiyoM taka vistRta ho gii| unake zrama ko hamane praNAma kiyA / hamArI prasannatA ko paMkha to usa samaya lage, jaba varSoM kI mehanata se taiyAra kI gaI usa sAmagrI ko hamAre hAthoM meM sauMpane meM na to unhoMne AnAkAnI kI aura na saMkoca hI / isa mAmale meM sabhI lekhaka itane udAra nahIM hote / sUma ke dhana kI taraha ve prAyaH apane zrama ko dUsaroM ko itanI AsAnI se nahIM sauMpate / isa saMdarbha meM kucha lekhakoM ke kaTu anubhavoM se bhI hama paricita haiN| kucha logoM ne dUsaroM se mAMgakara unakI racanAeM prApta to kara lIM, kintu kucha varSoM ke antarAla ke bAda unako apane nAma se chapavA liyA / aisI ghaTanAoM se kisI bhI zramajIvI lekhaka kA citta Ahata to hotA hI hai / unhoMne hama para vizvAsa kiyA, isa anubhUti se hameM bar3A sukha milA hai| apane jAti ke itihAsa-lekhana kA jo Avazyaka evaM gurutara kArya hameM yA hamArI pIr3hI ke purAne yA nae vidvAnoM meM kisI vidvAna ko karanA cAhie thA, use padmAvatIpuravAla kulotpanna na hote hue bhI rAmajIta jaina eDavokeTa ne pUrA kiyA, usase isa itihAsa kA mahatva bar3hA hI hai| hama yA hamAre samAja Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA koI vidvAna yaha itihAsa likhatA to kahIM-na-kahIM yA kisI-na-kisI rUpa meM Atma prazaMsA kI gaMdha pAThakoM ko A sakatI thii| atiraMjanA yA atizayokti kA doSa bhI A sakatA thaa| ina saba doSoM se hama baca gae, isa saujanya ke prati hama vakIla sAhaba ke AbhArI haiN| vaise bhI udAracetA loga 'ayaM nijaH ayaM paraH' kI saMkIrNa bhAvanA se Upara uThakara hI kArya karate haiM / bhAI pratApa jaina dillI samAja ke sakriya, jAgarUka evaM karmaTha kAryakarttA ke rUpa meM jAne jAte haiN| unakI chavi yahAM ke vividha sabhA-sammelanoM ke eka saphala saMcAlaka aura sUtradhAra ke rUpa meM banI huI hai| sabhI samAjoM meM unakA samAdara bhI hai| apanI jAti kA koI itihAsa aba taka prakAzita nahIM huA, yaha TIsa unake mana meM bhI thii| jaba hamane unase isa itihAsa kI carcA kI to unakA dila phar3aka uThA aura unhoMne use dillI ke eka saMgaThana kI ora prakAzita karane kA bhAva vyakta kiyaa| hameM yA kisI ko bhI isa prastAva para kyA Apatti ho sakatI thI ! hamane pANDulipi unheM sauMpa dI / bhAI pratApa jI kI bhAvanA thI ki itihAsa meM kucha bhI chUTa na pAe / unhoMne hamase, bhAI brajakizora se tathA apane anya prabuddha sAthiyoM se nirantara samparka banAe rkhaa| jainagajaTa, karuNAdIpa Adi patroM meM yatheSTa jAnakArI bhejane ke lie vijJaptiyAM prakAzita kIM, kintu itihAsa ke mahatva se anajAna samAja ina para dhyAna hI kahAM detA hai ! phalataH kahIM se koI jAnakArI sulabha nahIM ho skii| unheM apane stara se hI sArI sAmagrI juTAnI pdd'ii| cUMki itihAsa pahalI bAra chapa rahA hai, isalie yaha dAvA to nahIM hI kiyA jA sakatA hai ki yaha sampUrNa hai| koziza avazya hI yahI rahI hai ki kucha bhI chUTa na pAe, para bahuta kucha chUTa gayA hai, yaha svIkAra karane meM hameM koI saMkoca nahIM hai| hama to pratApa jI se barAbara yahI kahate rahe ki sarvazreSTha yA sarvAMgapUrNa ke cakkara meM kahIM zreSTha bhI chUTa na jaae| aMgrejI meM eka kahAvata bhI hai- 'Best is the enemy of good' / sarvAgapUrNa banAne kI dhuna meM do-tIna varSoM kA vilamba to huA, para aba yaha chapa rahA hai, yaha khuzI hai / zrI rAmajIta jI se prApta pANDulipi ke bAda jo naI jAnakAriyAM juTAI jA sakI haiM, unheM pariziSTa 2 evaM 3 meM saMgrahIta kara diyA gayA hai| pariziSTa X Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 to atyanta hI mahatvapUrNa hai| bhAI pratApa jI ne hamAre sujhAva para deza ke zIrSastha jaina vidvAnoM se padmAvatIpuravAla jAti ke bAre meM unake pAsa jo bhI jAnakArI upalabdha ho, usake AdhAra para apane vicAra likhakara bhejane kA vinamra anurodha kiyA thA / unhoMne bhI unakI pukAra ko anasunA nahIM kiyA / unase prApta ina AlekhoM se isa kRti kA gaurava bar3hA hai| hama ina sabhI vidvajjanoM kI isa AtmIyatA se kRtArthatA kA anubhava kara rahe haiN| pragatizIla padmAvatIpuravAla digambara jaina saMgaThana (paMjIkRta) ke mahAmaMtrI zrI pratApa jaina tathA anya sabhI padAdhikArI evaM sadasyagaNa sAdhuvAda ke pAtra haiM, jinhoMne isa kRti kA prakAzana kara eka bar3e dAyitva kI pUrti kI hai / vizeSa rUpa se bhAI pratApa jaina kI utkaTa lagana prazaMsanIya evaM sarAhanIya rahI hai / yadi vaha isa dizA meM sakArAtmaka pahala na karate to abhI na jAne kitanI dazAbdiyoM taka logoM ko aura pratIkSA karanI pdd'tii| padmAvatIpuravAla jAti kI isa aitihAsika yAtrA meM jinakA amUlya avadAna rahA hai, kintu jinakA ullekha isa kRti meM nahIM ho sakA hai, unase hamArI apIla hai ki ve isa kamI ke lie prakAzakoM ko doSa na deN| prakAzaka yA lekhaka koI sarvajJa to haiM nahIM, jinheM ghara para baiThe hue hI sArI jAnakAriyAM sulabha rahatI hoN| isake lie yadi koI doSI hai to svayaM unakA apanA pramAda hI doSI hai| aba taka apanI jAti kA koI itihAsa prakAzita na ho pAne ke pIche itihAsa ko surakSita evaM saMrakSita rakhe jAne ke prati jAti kI udAsInatA hI eka kAraNa hai| jo bhI ho, hameM una sabakA AbhAra mAnanA cAhie, jinake zreya, saujanya aura sahayoga se pahalI bAra yaha kRti prakAzita ho skii| yadi bhaviSya meM kucha achUtI aura anupalabdha jAnakAriyAM hameM mila sakIM to isa itihAsa ke dUsare saMskaraNa meM unheM avazya zAmila kiyA jAegA, yaha hama AzvAsana dete haiM / ityalam / 104, naI bastI phirojAbAda (u.pra.) dUrabhASa : (05612) 246146 xi -narendraprakAza jaina pUrva adhyakSa zrI bhA. di. jaina zAstri pariSada Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya ( pratApa jaina ) lekhaka kI lekhanI se ( rAmajIta jaina eDavokeTa) (narendraprakAza jaina ) nIraja jaina, satanA DaoN. kapUracanda jaina, khataulI sureza jaina 'sarala', jabalapura prAkkathana zubhakAmanAeM viSaya-krama citra ( raMgIna ) padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa pariziSTa 1 eka jharokhA pariziSTa 2 pariziSTa 3 zrI pa.pu. di. jaina paMcAyata dillI kA vividhA (sampAdaka maNDala dvArA saMgrahIta ) padmAvatIpuravAla samAja vidvAnoM kI dRSTi meM X11 1-212 213-269 271-325 327-412 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padmAvatIpuravAla-bahuAyAmI samAja .yaha jAnakara mujhe prasannatA huI hai ki Apa loga 'padmAvatI puravAla jAti kA itihAsa' prakAzita karane jA rahe haiN| mujhe vizvAsa hai ki ApakA yaha prakAzana jAti ke gaurava kI vRddhi karane ke sAtha naI pIr3hI ke mana meM sAmAjika cetanA ke prati utsAha aura sphUrti kA saMcaraNa karane vAlA bhI siddha hogaa| jaina samAja sadA se eka zAnti-priya, ahiMsaka, anAgrahI, saujanyazAlI aura dAnI-paropakArI samAja ke rUpa meM prasiddha rahA hai| usakI dhArmika sahiSNutA bhI jaga-jAhira hai| isa samudAya kI hara choTI-bar3I jAtiyoM kI taraha padmAvatI puravAla jAti kA atIta bhI aisA gauravazAlI hai, jisa para use garva karane kA adhikAra hai| deza-bhakti, samAja-sevA, zikSA-prasAra, rASTrIya-cintana aura udAratA ke kSetra meM padmAvatI puravAla samAja kA yogadAna, usakI jana-saMkhyA ke anupAta meM kabhI kama nahIM rhaa| apanI samAja kI ina vizeSatAoM ko rekhAMkita karane vAlA prAmANika itihAsa kevala isa jAti ko hI gauravAnvita nahIM karegA, varan vaha pUrI jaina samAja ko satkAryoM ke prati preraNA kA srota bhI bnegaa| xiii Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ kucha tathAkathita udAracetA janoM kI dRSTi meM isa prakAra jAtiyoM-upajAtiyoM kI pahicAna ko rekhAMkita karanA sAmAjika ekatA ke viparIta aura anAvazyaka kahA jAtA hai, parantu vAstavikatA aisI nahIM hai| bAga-bagIce kI zobhA tabhI hai jaba usakA hara paudhA apanI viziSTa prajAti kA pratinidhitva karatA ho| usakI hara bela, hara pattI, hara kalI aura hara puSpa apane-apane vizeSa rUpa-rasa-gaMdha aura sparza se sampanna hoN| apanI alaga pahicAna rakhate hoM yaha svIkAra kiyA jAnA cAhie ki isa vividhatA meM se hI ekatA kA sUtra nikalatA hai| vividhatA ke binA ekatA kA koI AdhAra hI nahIM ho sakatA aura atIta kA dIpaka hAtha meM lekara, usake prakAza meM kI gaI bhaviSya kI yAtrA hI sahI, surakSita aura sArthaka yAtrA hotI hai| prAcArya zrI narendraprakAza to sthApita 'sampAdakAcArya' haiN| unake sampAdana meM yaha kRti saMyojita hai to ApakA yaha prakAzana nizcita hI saphalatA kA sparza kregaa| isa upayogI aura sAmayika prakAzana ke lie merI zubhakAmanAeM Apake sAtha haiN| Apake isa sArthaka yojanA ke kAryAnvayana ke liye hArdika bdhaaii| -nIraja jaina zAMti sadana satanA (ma.pra.) XIV Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgala kAmanA hamAre jaina samAja vizeSataH di. jaina samAja meM itihAsa lekhana ke prati udAsInatA hI rahI hai| aura to aura abhI gata 100 varSa meM jo ghaTA hai, usakI prAmANika jAnakArI hamAre pAsa nahIM hai| yahI kAraNa hai ki roja naye-naye vivAda ubhara kara hamAre sAmane Ate haiN| dhyAtavya hai ki jo Aja vartamAna hai kala vahI itihAsa banegA, ataH vartamAna bhI satya aura prAmANika likhA jAnA caahie| padmAvatIpuravAla jaina samAja ne samAja aura rASTra ke vikAsa meM mahatI bhUmikA nibhAI hai, yahAM taka ki AjAdI ke Andolana meM bhI isa samAja ne aneka logoM ne jela kI dAruNa yAtanAeM sahana kI thiiN| isakA kramabaddha itihAsa upalabdha hai| jinabimboM kI sthApanA, mandiroM-dharmazAlAoM kA nirmANa tathA jaina sAhitya ke prakAzana meM yaha samAja agraNI rahA hai| Aja bhI aneka zreSThI, samAja sevI aura vidvAna isa paramparA ko Age bar3hA rahe haiM, yahAM kisI kA vyaktigata nAma lenA ucita nahIM hogaa| jaina samAja ke lagabhaga sabhI upasaMpradAyoM kA itihAsa likhA jA cukA hai ataH isa samAja ke itihAsa lekhana kI bhI mahatI AvazyakatA thii| itihAsa-vid zrI rAmajIta jaina eDavokeTa ne yaha itihAsa likhakara isa kamI ko pUrA kiyA hai| zrI pratApa jaina (jAgrata vIra samAja) ne prakAzana meM niSThApUrvaka apanA avadAna diyA hai| isa prakAzana ke lie hamArI koTizaH hArdika maMgalakAmanAeM sviikaareN| -DaoN. kapUracanda jaina khataulI XV Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aisA samudAya : kaisA samudAya 'padamAvatIpuravAla' eka saMyukta zabda hai jo paricaya detA hai ki yaha bhAratIya digambara samAja se pRthaka jAti yA saMpradAya nahIM hai, balki eka vizAla-samudAya hai, jo samAja kA eka sundara avayava hai, aMga hai| sundara susNskRt-aNg| eka samudAya jo dAnapriya hai, tyAgapriya hai, zrI jI kA abhiSeka-priya hai, pUjana-priya hai| isa samudAya ne managata udAtta vicAroM kA avadAna to diyA hI hai, vaha AcaraNa-pradhAna svastha-kriyAoM kA poSaka bhI rahA hai| maiM kriyA-kANDa kA poSaNa nahIM kaha rahA hUM, dhyAna rkheN| mana-vacana kI yuti rUpI ratha para AcaraNa kI mUrti, sadA baiThI milatI hai, isa samudAya meN| __ maiM kabhI kisI samudAya kI tulanA anya samudAya se nahIM karatA kyoMki hara samudAya kI samaya aura sthAna para Azrita mAnyatAeM aura apanI paramparAeM haiN| eka samudAya kI paramparA/prathA dUsare ko acchI lage yaha Avazyaka nahIM hai| ataH kabhI bhI koI vyakti kisI kI AlocanA, paraMparA stara para na kare to yaha sakala jaina samAja ke saMgaThana aura ekatA ke lie zabha gaNa mAnA jaavegaa| xvi Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padmAvatIpuravAla samAja se aneka AcArya aura munigaNa deza ko upalabdha hue haiN| unameM se eka nAma sabhI ke adharoM para rakhA mila jAtA hai, ve haiM zikharajI meM samAdhistha AcAryapravara parama pUjya 108 zrIM vimalasAgarajI mhaaraaj| isI taraha isa viziSTa samudAya ne bhArata deza ko aneka vidvAna die haiM, jinameM se eka nAma kI carcA abhISTa hai, ve haiM, vartamAna meM sarvAdhika khyAtilabdha, mahAnatama vidvAna zrI prAcArya narendra prakAza jaina phirojaabaad| isI krama meM aneka sAhityakAra, saMpAdaka, kalAkAra zreSTha evaM rASTrIya stara ke netA bhI isI samudAya se upalabdha hue haiN| nAma bahuta adhika haiM ataH sUcI denA saMbhava nahIM hai, kyoMki usa sUcI meM aneka vakIla, DaoNkTara, aura anya anya ucca adhikArI bhI samAhita haiM / apane samudAya ke sAtha-sAtha 'digambara jaina AmnAya' ke anya samudAya ke muniyoM aura vidvAnoM ko bhI Adara dene vAlA yaha padmAvatIpuravAla samudAya deza meM dharma, saMskRti, sAhitya evaM ekatA ke saMrakSaNa meM agraNI pAyA gayA hai| ataH isake samasta vartamAna samAjasevI aura zreSThIgaNa merI lekhanI se abhinandana prApta karate haiM, sarAhanA pAte haiN| isa samudAya meM kharAbiyAM (?) haiM to mAtra itanI ki yaha dUsaroM kI unnati dekha kara jalatA - bhunatA nahIM hai| dUsaroM kA vaibhava dekhakara IrSyA nahIM karatA / kisI ko saMkaTa meM dekhakara usakI madada ke lie taiyAra ho jAtA hai / rASTrIya vipadAoM ke samaya sadA sahayoga kI bhAvanA rakhatA hai / samRddha TrasToM kI sthApanA kara unase vyaktigata lAbha nahIM letaa| TrasToM ko apanI marjI se saMcAlita nahIM karatA / aba ye kharAbiyAM kisI ko bhalI na lageM to samudAya kyA kare? - sureza jaina 'sarala', 293, gar3hAphATaka, jabalapura xvii Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AbhAra atIta kI amUlya dharohara kA nAma itihAsa hai| yaha dharohara vartamAna kA gaurava aura bhaviSya kI AdhAra zilA hotA hai| atIta kA sammAna aura bhaviSya ko AdhAra denA vartamAna kI naitika jimmedArI hotI hai| jo vartamAna apane atIta ke gaurava se aparacita aura anibhajJa rahatA hai, vaha apanA bhaviSya ujjavala aura garimApUrNa nahIM banA pAtA / atIta ke gaurava prakAza meM vartamAna kA ciMtana / svAbhimAnI jIvana aura ujjavala bhaviSya ke lie prerita karatA hai| svAbhimAnI ciMtana aura AcaraNa se manuSya Atma gaurava, dharma gaurava, jAti gaurava aura rASTra gaurava kI rakSA kara sakatA hai| Ao atIta ke mUlyAMkana se bhaviSya kI ora kadama bddh'aaeN| astuH h hamAre nispRhI pUrvaja ( sAdhu-saMta, vidvAna aura zreSThI varga) itihAsa lekhana kI ora hamezA udAsIna rahe / isalie bahuta prAmANika jAnakAriyAM nahIM milatI, para badale hue saMdarbhoM meM vaha jAnakAriyAM prApta kara unheM ekatrita karanA hamAre jAtIya gaurava ke lie mahatvapUrNa banatI jA rahI hai| khuzI kI bAta yaha hai ki jaina jAtiyoM ke itihAsavetattA zrI rAmajIta eDavokeTa, gvAliyara ne prAcArya zrI narendraprakAzajI kI preraNA se isa ora pahala kI hai| usI kA yaha pariNAma hai ki padmAvatI puravAla jAti kA itihAsa 'padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa ke rUpa meM prathama bAra chapa rahA hai| isameM sUcanAeM AdhI adhUrI laga sakatI haiM, para isa dizA meM kadama uTha jAne ke bAda lakSya taka pahuMcane ke saMkalpa ke sAtha yaha Apake sAmane prastuta hai / Apake sujhAva, sammati aura sahayoga apekSita hai 1 'pragatizIla padmAvatIpuravAla digambara jaina saMgaThana' kI ora se graMtha lekhaka zrI rAmajIta jaina eDavokeTa gvAliyara, sampAdaka prAcArya zrI narendraprakAza jaina aura zrI bRjakizora jaina ke sAtha-sAtha prabaMdha sampAdaka bhAI pratApajI ko bhI badhAI preSita karatA hUM / graMtha lekhana se lekara prakAzana aura usake lokArpaNa taka pratyakSa aura parokSa rUpa se sahAyaka sabhI mahAnubhAvoM kA AbhAra vyakta karatA huuN| ramezacanda jaina kAgajI, adhyakSa pragatizIla padmAvatIpuravAla digambara jaina saMgaThana xviii Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrI AdinAthAya namaH // tIrthaMkaroM dvArA prazasta mArga ke anugAmI bane samasta parama pUjya AcArya, upAdhyAya aura sAdhu parameSThiyoM kA sAmAjika saMgaThanoM ko dharma-prabhAvanA ke liye hamezA AzIrvAda prApta rahA hai| hama inakI vaMdanA karate haiM : AcArya zrI zAntisAgarajI mahArAja AcArya zrI vardhamAnasAgarajI mahArAja AcArya zrI mahAvIrakIrtijI mahArAja cArya zrI mahArAna AcArya zrI dezabhUSaNajI mahArAja kUla meM Band AcArya zrI vidyAnandajI mahArAja AcArya zrI nirmalasAgarajI mahArAja Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .new) . HTET AcArya zrI vikAsAgarajI mahArAja AcArya zrI dharmasAmagrI mahArAja AcArya stion upAdhyAya zrI guptisAgarajI mahArAja upAdhyAya zrI jJAnasAgarajI mahArAja upAdhyAya zrI zrutasAgarajI mahArAja FINKS munijI urjayanta sAyaskI mahArAja , nijAta pAvatIpuskhAla digambara jaina saMgaThana saMgApAnI nikuMja, paTapar3agaMja, dillI-110092. Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhaka evaM sampAdaka sa zrI rAmajIta jaina, eDavokeTa gvAliyara zrI brajakizora jaina phIroz2AbAda zrI pratApa jaina dillI saMgaThana kI vartamAna kAryakAriNI zrI ramezacanda jaina kAgajI adhyakSa zrI padmacanda jaina ceyaramaina, saMsthApaka samiti Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI pratApa jaina mahAmaMtrI zrI svarAja jaina koSAdhyakSa A zrI anila kumAra jaina lekhA nirIkSaka ' zrI e.pI. jaina sadasya redabad yA se zAmada kumAra jaina zrI esa. kAMta jaina sadasya NARAH jaina ... Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padmAvatIpuravAla di. jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArA (pArvatI) nadI usara + prAcIna padmAvatI saujanya : (sUna) nadI padmAvatI ! dhUmezvarAce devAlaya litha (si) nadI dhabadhabA rark subarNa bidu zivAlaya madhumatI (mahuAra, nadI bhavabhUtikAlIna padmAvatI saujanya : zrI rAmajIta jaina eDavokeTa zrI yazavaMta jaina U.S.A. DaoN. abhayaprakAza jaina, gvAliyara padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Clos 2 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 paricayAtmaka jaina samAja meM caurAsI upajAtiyoM ke astitva kA ullekha milatA hai / ina caurAsI jAtiyoM meM padmAvatIpuravAla bhI eka upajAti hai, jo AgarA, mainapurI, iTAvA, phirojAbAda, eTA, gvAliyara Adi sthAnoM evaM ina jiloM se saMbaMdhita kucha grAmoM meM rahatI hai| padmAvatIpuravAla jAti janasaMkhyA kI dRSTi se kama na hone para bhI Arthika dRSTi se adhika vikasita nahIM ho pAI, para isameM bhAratavarSIya stara ke aneka khyAti prApta pratiSThita vidvAna aura kucha Arthika dRSTi se sampanna mahAnubhAva bhI pAye jAte haiM / ve Aja bhI samAja sevA kArya meM lage hue haiN| isa jAti ke kucha vidvAna apanA udaya brAhmaNoM se batalAte haiM aura apane ko devanandI (pUjyapAda) kA santAnIya bhI prakaTa karate haiN| para yaha abhI zodha kA viSaya hai| prasiddha itihAsakAra DA. kastUracanda kAsalIvAla dvArA racita ' khaMDelavAla jaina samAja ke vRhada itihAsa meM pUjyavAda (devanandI) ko padmAvatI poravAla jAti kA batAyA hai| * jAti aura gotroM kA adhikAMza vikAsa athavA nirmANa gAMva, nagara aura deza Adi ke nAma se huA hai| udAharaNa ke lie sAMbhara ke Asa-pAsa bagherA sthAna se bagheravAla, pAlI se pallIvAla, khaNDelA se khaNDelavAla, agrohA se agravAla, jAyasa athavA jaisA se jaisavAla aura osA se osavAla jAti kA vikAsa huA hai tathA canderI ke nivAsI hone se canderiyA, candravADa se cAMdavADa aura padmAvatI nagarI se padmAvatiyA Adi padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 3 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gotroM evaM mUra kA udaya huA hai| isI taraha anya kitanI hI jAtiyoM ke saMbaMdha meM prAcIna lekhoM, tAmrapatroM, sikkoM, grantha prazastiyoM aura granthoM Adi para se unake itivRtta kA patA lagAyA jA sakatA hai| patA lagAyA aura jo lagA, isa AdhAra para padmAvatIpuravAla jAti kA itivRtta likhA jA rahA hai, parantu pahale jAti nirmANa kI kathA : bhagavAna mahAvIra jAti ko 'janmanA' nahIM 'karmaNA' kI mAnyatA dete the / kyoMki mukti kisI varga vizeSa athavA jAti vizeSa kI dharohara nahIM / dUsare zabdoM meM mahAvIra ne yuga-yugAntaroM se calI A rahI jAti vyavasthA para parokSa rUpa se prahAra kara aparokSa rUpa se mAnyatA dI aura bhagavAna AdinAtha jAti vyavasthA ke nirmAtA the, unake hI vicAroM kI puSTi kii| phalasvarUpa brAhmaNa dArzanikoM se unakI bhir3anta nahIM huI jo bauddha dArzanikoM se huI / yahI kAraNa hai ki jaina dharma Aja bhI apane pUrva rUpa meM jIvita hai jabaki hindU darzana ne 12vIM zatAbdI taka Ate-Ate bauddhamata ko pUrNatayA AtmasAta kara liyaa| yaha ThIka hai ki bauddhamata kI bhAMti jaina dharma deza ke bAhara adhika lokapriya to nahIM ho sakA, kintu isake sAhitya, darzana, sthApatya kalA, citrakalA tathA mUrtikalA bhArata kI aisI dharohara hai jo sadA-sarvadA vizva mAnava kA dhyAna apanI ora AkarSita karatI rhegii| 1 kisI bhI prakAra kA parivartana svIkAra na karanA jainiyoM kI khAsa vizeSatA rahI hai / IsA se tIna sau varSa pUrva bhadrabAhu ke samaya jaina dharma meM ( zvetAmbara aura digambara) jo vibhAjana huA, usake bAda se lekara aba taka prAyaH sabhI mUla siddhAMta aparivartita rahe aura Aja bhI jaina dharma ke anuyAyiyoM kA dhArmika jIvana do hajAra varSa pUrva jaisA hI hai| bahuta se tUphAna Aye aura gujara gaye lekina yaha vizAla vaTa-vRkSa apane sthAna para aDiga rahA / bhagavAna mahAvIra ke nirmANa ke bAda karIba 600 varSa taka jaina samAja padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 4 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAsazIla rhaa| apane maulika siddhAntoM kA vikAsa aura prasAra karane ke lie usa samaya jaina sAdhu apanA pUrA samaya vyatIta karate the| zvetAmbara sampradAya ke rUpa meM sAdhuoM meM vastra dhAraNa kI prathA thI tathApi bhagavAna ke Adarza jIvana ko ve nahIM bhUla ske| IsvI san kI dUsarI zatAbdI meM jaina samAja vyavasthA priya hone lgii| isa yuga ke Arambha meM zrI kundakunda aura dharasena AcArya ne vizAla zAstroM ko sUtra baddha karane kA kArya Arambha kiyaa| pAMcavIM zatAbdI meM zvetAmbara sampradAya ne bhI apane Agama zAstrabaddha kiye| isI yuga meM maTha aura maMdiroM kA nirmANa vega se huaa| AcArya paramparAyeM sArvadezIya rUpa chor3akara sthAnika rUpa grahaNa karane lgiiN| yaha kAla 600 varSa taka claa| __nauvIM zatAbdI se jaina samAja kA samparka janasAdhAraNa se kama hotA gyaa| bhArata ke kaI pradezoM meM aba yaha sirpha vaizya samAja ke rUpa meM pariNita hone lgii| muslima zAsakoM kA prabhAva dhIre-dhIre bar3hane lgaa| ina paristhitiyoM meM vikAsa aura vyavasthA kI pravRttiyAM pIche raha gayIM aura AtmasaMrakSaNa kI pravRtti ko pradhAnatA milane lgii| yuga pravartaka netA ke abhAva meM yaha pravRtti bar3hane lgii| phalasvarUpa sAdhu-saMgha meM bhaTTAraka sampradAya kA udaya huaa| dasavIM zatAbdI jaina samAja meM jAtiyoM kI sthApanA kA kAla mAnA jAtA hai| jAtiyoM kA nirmANa kaba aura kaise huA isakA itihAsa garbha meM hai| yadyapi aisA mAnA jAtA hai ki bhagavAna mahAvIra ke kAla meM hI yaha jAti paramparA pracalita thI aura dhIre-dhIre yaha saMkhyA bar3hane lgii| AcAryoM ne isa para niyaMtraNa karane kA bharasaka prayatna kiyaa| ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM kula mada ke samAna jAti mada kA niSedha kiyA hai| mUlAcAra se bhI ukta artha kI puSTi hotI hai| usameM likhA hai ki jAti, kula, zilpa karma, tapakarma aura Izvara pUjA inakI AjIva saMjJA hai| isake AdhAra se AhAra padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prApta karanA AjIva nAma kA doSa hai| isase lagatA hai ki isa kAla meM jAti vyavasthA pracalita hokara tiryaMca yoni meM hAthI, ghor3A aura gAya Adi bhedoM ke samAna manuSya samAja ko bhI aneka bhAgoM meM vibhakta kara diyA gyaa| eka-eka varga ke bhItara jo aneka jAtiyoM aura upajAtiyAM ho gaIM, vaha isI vyavasthA kA pariNAma hai| jo jaina dharma jAti prathA kA virodhI thA, vaha bhI apane ko isa doSa se nahIM bacA sakA / kahane ke lie samAja meM 84 jAtiyAM prasiddha haiM, parantu kucha aisI bhI haiM jo do hajAra varSa pahale hI astitva meM A gaI thiiN| isase yaha spaSTa hai ki jAti sthApanA kI nIMva do hajAra varSa pUrva par3a cukI thI, parantu vartamAna svarUpa dasavIM zatAbdI meM astitva meM AyA / isa yuga ke hindU prabhAva se jaina samAja meM bhI yaha jAti saMkhyA ati niyamita aura kaThora huii| khAna-pAna, vivAha saMbaMdha, vyavasAya aura UMca-nIca kI kalpanA zAstra se yaha barAbara kAyama rakhA gayA, parantu aba isameM bahuta kucha DhIla A cukI hai| sAdhu-pada para pratiSThita hone ke nAte bhaTTAraka jAti-bheda se Upara hote the / phira bhI virudAvaliyoM meM unakI jAti kA kaI bAra ullekha ho cukA hai / jAti saMsthA ke vyApaka prabhAva kA hI yaha pariNAma hai| isI prakAra yadyapi bhaTTArakoM ke ziSya varga meM sammilita hone ke lie kisI vizeSa jAti kA honA Avazyaka nahIM thA tathApi bahutAyata se eka bhaTTAraka pITha ke sAtha kisI eka hI viziSTa jAti kA saMbaMdha rahatA thA / balAtkAragaNa kI sUrata- zAkhA se hUmar3a jAti, aTera zAkhA se lameMcU jAti, jerahaTa zAkhA se paravAra jAti tathA dillI-jayapura zAkhA se khaNDelavAla jAti kA vizeSa saMbaMdha pAyA jAtA hai| isI prakAra kASThA saMgha ke mAthuragaccha ke adhikAMza anuyAyI hUmar3a jAti ke aura lAr3abAgar3a gaccha ke anuyAyI bagheravAla jAti ke the / padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 6 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aneka jAtiyoM meM bhAToM dvArA jAti ke saba gharAnoM kA vRtAnta saMgrahIta karane kI prathA thii| aise vRtAntoM meM aksara kisI prAcIna AcArya ke dvArA usa jAti kI sthApanA hone kI kahAnI milatI hai| nandItaTa gaccha ke prakaraNa se jJAta hogA ki narasiMhapurA jAti kA sthApanA kA zreya rAmasena ko diyA jAtA hai tathA bhaTTapurA jAti unake ziSya naimisena dvArA sthApita mAnI jAtI hai| aitihAsika kAla meM bhI sUrata ke bhaTTAraka devendrakIrti (prathama) ko ratnAkara jAti kA saMsthApaka kahA gayA hai| kaI sthAnoM para jainettara samAjoM meM dharmopadeza dekara kaI jAtiyoM kI sthApanA huii| pratyeka jAti meM niyata saMkhyA meM kucha gotra the| mUrtilekha meM isakA ullekha huA hai| bagheravAla jAti ke paccIsa gotra kASThA saMgha ke aura sattAisa gotra mUlasaMgha ke anuyAyI the| khaMDelavAla, agravAla, lameMcU, paravAra, varaiyA, jaisavAla, golAlAre, kharauA, humar3a Adi jAtiyoM meM bhI gotroM ke ullekha milate haiN| zrImAla, osavAla Adi kucha jAtiyAM zvetAmbara samAja meM hI haiN| kintu inake bhI kucha ullekha digambara bhaTTArakoM dvArA pratiSThita mUrtiyoM ke lekhoM meM milate haiN| gotroM ke bheda vivAha ke samaya kitane gotroM kA vicAra kiyA jAya isa para AdhArita the| bhagavAna mahAvIra ke nirvANa ke 470 varSa 5 mAha vyatIta hone para vikramAditya bhAratavarSa meM ujjainI kA rAjA huaa| apane rAjyArohaNa para isane jo saMvat calAyA vaha vikrama saMvata vyavahAra meM barAbara pracalita hai| usa samaya mAnava samAja aneka upavaMzoM meM baMTane lagA thaa| aura kaI upavaMzoM ko lekara jAtiyAM pragaTa hone lagI thiiN| yahAM taka ki bhagavAna mahAvIra ke jhaMDe meM rahane vAle jaina dharmAvalambI bhI 84 jAtiyoM meM koI kSetroM ko lekara, to koI camatkAroM se prabhAvita hokara, to koI yakSAdika hiMsA se trasta hokara, kahIM prathAoM aura rIti-rivAjoM ko lekara baMTa cuke the| jainiyoM kI 84 jAtiyoM ke saMbaMdha meM aisA mAnA jAtA hai ki padmAvatI padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke eka dhanI vyApArI ne vaizya mahAsabhA (kendrIya vyApArika saMsthA) sthApita karane para vicAra karane hetu samasta sthAnoM ke jainiyoM ko AmaMtrita kiyaa| isa AmaMtraNa para 84 sthAnoM ke pratinidhi upasthita hue| usa samaya se 84 sthAnoM se Ae hue pratinidhiyoM ko pratinidhi mAnakara 84 jAti saMkhyA nirdhArita ho gaI / 84 jAtiyoM kI aneka sUciyAM haiM jinako dekhane se patA calatA hai ki bahuta se nAma eka dUsare kI sUcI se nahIM milte| aisA bhI mAnA jAtA hai ki bhinna prAntoM meM paristhitiyoMkza kucha ko jainiyoM meM milAyA gayA aura unakI jAti kAyama kara dI gii| isa prakAra hara prAnta kI sUcI 84 jAtiyoM kI alaga-alaga hai, kevala kucha jAtiyoM kI samAnatA hai / isa prakAra deza meM jaina samAja meM kitanI hI jAtiyAM sthApita ho gaI / kucha jAtiyoM meM aisI prathA thI ki jAti viruddha kArya karane para yA dharma ke viparIta AcaraNa karane para usa vyakti ko jAti se bahiSkRta kara diyA jAtA thA tathA kucha daNDa dene para usako zAmila bhI kara liyA jAtA thA / parantu isase eka hAni yaha huI ki bahiSkRta logoM ko alaga samUha banAne ke alAvA koI cArA nahIM thaa| isa prakAra pAMcA zrImAlI yA lAiva, causakhe paravAra, alaga samUha banakara alaga jAtiyAM bana giiN| kucha jAtiyoM meM ApasI matabheda yA anya kAraNavaza unake gotra alaga hokara alaga jAta bana gaye / golAlAre samAja meM kharauA eka gotra thA jo kAraNavazAta alaga hokara eka svataMtra jaina jAti meM pariNita ho gyaa| isI prakAra cU jAti kA gotra bur3hele alaga bur3helavAla jAti bana gaI / jAtiyoM ke nirmANa meM sahAyaka eka kAraNa yaha bhI rahA hai ki giratI huI saMkhyA meM eka jAti dUsare meM zAmila ho gii| isakA udAharaNa yaha hai ki pahale 'aThasakhA' aura 'paravAra' do alaga-alaga jAtiyAM thiiN| kAlAntara meM donoM milakara 'aThasakhA paravAra' ho gii| yaha bAta isase spaSTa hai ki padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 8 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna lekhoM meM 'aThasakhA' nAma AtA hai parantu aba aThasakhA kA agala astitva nahIM hai| vikrama samvat 1906 meM 'siMhapurA' jAti 'narasiMhapurA' jAti meM vilIna ho gii| vijayavargIya jaina kI janasaMkhyA kama hone para khaMDelavAla jAti ne apane meM milA liyaa| kucha loga jaina dharma pAlana karane lage unakI bhI alaga jAti bnii| udAharaNataH jaba vaiSNava brAhmaNoM ne padmAvatI puravAloM ke yahAM zAdI vivAha kI rasma karane se iMkAra kara diyA to, padmAvatI puravAloM ne gaur3a brAhmaNoM ko jaina dharma meM pariNita kiyA aura isa prakAra gaur3a jAti bnii| isase patA calatA hai ki eka jAti dUsarI jAti meM sammilita huI hai| jAti nirmANa kA yaha saMkSipta itihAsa hai aura isI meM nihita hai padyAvatI puravAla samAja kA itihAsa jo Age adhyAyoM meM varNita hai| astu! - cAhata hai dhana hoya kisI vidha, to saba kAja sare jiyarA jii| geha cinAya karUM gahanA kachu, vyAhi sutA suta bAMTiya bhAMjI // cintata yoM dina jAhiM cale, jama Ani acAnaka deta dagA jI / khelata khela khilAri gaye, rahi jAi rUpI zataraMja kI bAjI // -bhUgharadAsa padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 itihAsa kyoM ? itihAsa viSaya hI aisA hai jisa para khoja calatI rahatI hai| isake vidvAna apanI khojoM dvArA use sambardhita evaM parivartita karate rahate haiM tathA una para vicAra-vimarza karake unheM grAhya aura agrAhya karate haiM / kisI deza evaM samAja ko jAnane ke lie usake itihAsa ko jAnanA Avazyaka hai| kyoMki itihAsa usa zIze ke samAna hai jisameM kisI ke atIta ko jhAMkakara dekhA jA sakatA hai| vartamAna ko sAvadhAna kiyA jA sakatA hai| bhaviSya meM sukhada jIvana-yApana ke lie parivartana, parivarddhana kiyA jA sakatA hai / jisa samAja yA jAti kA koI itihAsa nahIM vaha niSprANa samajhA/samajhI jAti hai| itihAsa eka ora balidAna, tyAga evaM utsarga kI kahAnI kahatA hai to dUsarI ora vaha saMskRti, sAhitya evaM purAtatva kA bodha bhI karAtA hai| mahApuruSoM ke jIvana se preraNA dene vAlA itihAsa hI to hai / isalie itihAsa kA lipibaddha honA pratyeka deza, samAja evaM jAti ke lie utanA hI Avazyaka hai jitanA astitva ko banAye rakhane ke lie anya sAdhanoM kI AvazyakatA hotI hai 1 sAmAjika itihAsa ke prati hama sadaiva udAsIna bane rahate haiM aura use lipibaddha karane kA prayAsa nahIM krte| hamArI vizAla sAMskRtika dharohara hai| mUrtilekha, zilAlekha, pratiSThita pratimAeM, paTTAvaliyAM evaM prazastiyAM, vizAla jIte-jAgate maMdira, sAmAjika paramparAeM aura inameM sabase adhika padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 10 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahatvapUrNa hai, hamArA sAhitya jisameM hamAre sAMskRtika evaM sAmAjika itihAsa ke pRSTha aMkita haiN| pratyeka samAja aura saMskRti kA eka purAtana itihAsa hotA hai, usakI, paramparA hotI hai jisakA AMkalana karanA Avazyaka hotA hai| vizeSa rUpa se usa samaya jaba naitika mAnadaNDa tahasa-nahasa hone lage hoM, sAMskRtika saMkaTa upasthita hone ko macala rahe hoM, bhItara uthala-puthala macI ho, mAnadaNDa kI paribhASA badalane lagI ho / punarjAgaraNa kA sUtrapAta karane aura sAmudAyika cetanA ko jAgRta karane ke uddezya se sAMskRtika paramparAoM kI samucita jAnakArI honA eka kartavya bhI hai| yaha jAnakArI itihAsa ke mAdhyama se hotI hai| "jisa prakAra kisI vyakti vizeSa kI mAna-maryAdA ke lie usakA pUrva vRtAnta jAnanA Avazyaka hai, usI prakAra kisI deza va samAja ko vartamAna saMsAra meM sammAna prApta karane ke lie apanA itihAsa upasthita karane kI AvazyakatA hotI hai / itihAsa sAhitya kA mahatvapUrNa aMga hai, deza va jAti kA jIvana rasa hai / jisa sAhitya meM itihAsa nahIM, vaha sAhitya pUrNa hai| jo jAti apanA itihAsa nahIM jAnatI, usake jIvana meM caitanya, sphUrti, svAbhimAna aura AzA kA abhAva sA rhegaa| jaba taka hama apanI sabhyatA aura ziSTatA ke vikAsa-krama se anabhijJa haiM, taba taka hama usake vAstavika unnati nahIM kara skte| isalie yaha atyanta Avazyaka hai ki apane sAhitya meM itihAsa ke aMga ko khUba puSTa kareM aura tatsaMbaMdhI truTiyoM aura pracalita bhramAtmaka dhAraNAoM ko dUra karane kI ora sadaiva dhyAna dete rheN| (DA. hIrAlAla jaina) vyakti se parivAra, parivAra se samAja, samAja se deza athavA rASTra kA nirmANa hotA hai| deza yA rASTra ke nirmANa meM samAja ke loga hI usakA mukhya AdhAra stambha hote haiM / isa dRSTi se kisI rASTra ke itihAsa ke padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 11 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirmANa meM usa deza kI sAmAjika paristhitiyAM mahatvapUrNa sthAna rakhatI haiN| isa deza kA yaha durbhAgya rahA ki itihAsakAroM ne deza ke kendrIya itihAsa likhane meM pUrNa dhyAna lagAyA, phalasvarUpa samAja va kSetrIya itihAsa kI upekSA hotI calI gii| Aja yaha sthiti hai ki hamAre pAsa hamArA kendrIya itihAsa to hai para usakA AdhAra kSetrIya itihAsa na ke barAbara hai| dUsare zabdoM meM yadi yaha kaheM ki hamAre itihAsa kA AdhAra yA rIr3ha kI haDDI hI nahIM hai to atizyokti nahIM hogii| itihAsa bhUtakAla ko vartamAna meM pratiSThita karatA hai, usake pAsa vartamAna ko dene ke lie vaha aTUTa bhaNDAra hotA hai jisakI vartamAna ko AvazyakatA hotI hai| jo bhI itihAsa ke darpaNa ko sAmane rakhakara jiyA, usakA nizcita hI itihAsa banA hai| 'bina jAne te doSa guNani ko kaise tajie ghie|' mAnava jIvana ke uttarottara nirmANa kI dizA ekamAtra itihAsa hI hai| pRthaka-pRthaka astitva meM rahane vAlI vibhinna jAtiyoM ne bhAratavarSa kI sabhyatA aura saMskRti ke kisI na kisI aise mahatva ko sthApita kiyA hai athavA inakI aisI mahatvapUrNa bhUmikA rahI hai, jisako najaraaMdAja nahIM kara dene se bhAratavarSa kI vizAla sAMskRtika paramparA kA sampUrNa parisarana aura Akalana nahIM ho sktaa| isalie jAtIya itihAsa kI parama AvazyakatA hai| jaina samAja kI vibhinna jAti upajAtiyoM ke itihAsa para prakAza DAlanA Aja isalie bhI Avazyaka ho gayA hai ki usase na kevala jainoM ke apitu deza ke prAcIna itihAsa para bhI prakAza pdd'egaa| jAtiyoM ke itihAsa sAmane A jAne para unameM roTI-beTI ke pArasparika vyavahAra ko protsAhana milegaa| Aja jo vivAha ke lie eka hI jAti meM sImita raha gayA hai vaha vibhinna jaina jAtiyoM meM vivAha Adi hone para vistRta kSetra bana padyAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 12 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaayegaa| (sva. akSayakumAra jaina, sampAdaka 'navabhArata TAimsa'). anta meM sva. DA. zrI harihara nivAsa dvivedI ke zabdoM ko duharAkara viSaya ko virAma dUMgA : "bhAratIya itihAsa ko likhate samaya jaina itihAsa ko agara dhyAna meM rakhA gayA hotA to hama eka galata itihAsa ko nahIM pddh'te| parantu aba samaya kAphI gujara gayA aura vaha itihAsa aba hamAre hRdaya paTala para itanA paiTha gayA hai ki use haTAne meM aba kAphI samaya lgegaa| isase itihAsa kI mahattA para prakAza to par3atA hI hai, sAtha hI itihAsa na likhanA kitanA khataranAka ho sakatA hai yaha spaSTa hai| padmAvatI puravAla samAja kA itihAsa isI bhAvanA ke sAtha likhA jA rahA hai| eka carana hUM nita par3he, to kATai ajnyaan| panihArI kI leja soM, sukhadA zItala chAya // sevata phala bhAse na tau, chAyA to raha jaay| para upadeza karana nipuna, te taura lakhai aneka // para upadeza karana nipuna, te to lakhai anek| karai samika bole samika, te hajAra meM eka // vipatAko dhana rAkhiye, dhana dIje rAkhi daar| Atama hitako chor3ie, dhana, dArA parivAra / -bhUdharadAsa 18 padyAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 padmAvatI padmAvatI puravAla samAja kI udgama sthAna padmAvatI nagarI hai, vahIM yaha nagarI jaina samAja kI 84 jAtiyoM kA udgama sthala bhI hai| isakA ullekha paricayAtmaka adhyAya meM kiyA jA cukA hai| IsA pUrva 478 ke lagabhaga zreNika magadha ke siMhAsana para baitthaa| yaha bar3A pratApI nareza thA / jaina sAhitya se patA calatA hai ki usake rAjya meM kisI prakAra kI anIti nahIM aura na kisI prakAra kA bhaya thA / usakA dhyAna samRddhi kI ora rahatA thA / vibhinna vyavasAyoM, vyApAroM evaM udyogoM kA usake Azraya saMrakSaNa hone se zreNiyoM evaM niyamoM meM saMgaThana huaa| isI kAraNa usakA nAma zreNika par3A / sarva prakAra kI AMtarika svataMtratA se yukta ina janataMtrAtmaka saMsthAoM dvArA usane sAmrAjya ke udyoga-dhandhoM, vyavasAya aura vyApArika zreNiyoM ko bhArI protsAhana diyaa| ye vyApArika zreNiyAM hI Age calakara vartamAna jAtiyoM ke rUpa meM dhIre-dhIre pariNita ho giiN| kahA jAtA hai ki inheM vyApArika zreNiyoM ko kendrIya sabhA banAne ke lie padmAvatI nagarI meM sabhA bulAI gaI jahAM caurAsI nagara ke jaina pratinidhi Ane se 84 jAtiyoM kA nirmANa huaa| isakA zreya padmAvatI nagarI ko hI jAtA hai 1 padmAvatI nagarI, padmAvatI samAja aura padmAvatI devI ke tribhuja meM sannihita hai hamArA padmAvatI jAti kA itihAsa / to Aiye ! prathamataH prApta kareM jAnakArI padmAvatI nagarI kI / padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 14 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'apabhraMza bhASA ke mahAkavi raidhU ne apane 'sammai jina cariu' graMtha meM isa nagarI padmAvatI ko 'pomAvai zabda se saMbodhita kiyA hai| yaha nagarI pUrva samaya meM khUba samRddha thii| isakI samRddhi kA ullekha khajurAho ke vi. sa. 1052 ke zilAlekha meM pAyA jAtA hai| usameM batalAyA gayA hai ki yaha nagarI UMce-UMce gaganacumbI bhavanoM evaM makAnoM se suzobhita thii| usake rAjamArgoM meM bar3e-bar3e teja turaMga daur3ate the aura usakI camakatI huI svaccha evaM zubhra dIvAreM AkAza se bAteM karatI thIMsodhuttuMgapataGgalaGkana pthprottuNgmaalaakulaa| zubhrAmrakaSapANDuroccazikhara prAkAracitrA (mba) rA prAleyAcala zRGgasanni (ni) bhazubha prAsAdasayAvatI bhavyApUrvamabhUdapUrvaracanA yA nAma pdmaavtii|| tvaMguttuMga modagamakSu (khu) rakSodAdrajaH pro (da) ta, yasyAMjIna (Na) kaThora babhu (stra) makaro kUrmodarAmaM nmH| mattAneka karAlakummi karaha protkRSTa vRSTyA (dbhu) vN| taM kardama mudriyA kSititalaM tA brU (bra) ta kiM sNstumH|| -Enigraphica V.I.P 149 isa sammulekha se sahaja hI padmAvatI nagarI kI vizAlatA kA anumAna kara sakate haiM aura yaha sahaja evaM svAbhAvika hai| pUrva samaya meM relapatha evaM sar3aka patha ke vistRta sAdhana nahIM the| ataH sArA yAtAyAta, vyApAra evaM vyApArika sAmAna bhejane kA ekamAtra sAdhana kevala nadiyAM hI thiiN| padmAvatI nagarI ke mAnacitra se yaha vidita hogA ki isa nagarI ke cAroM ora nadiyAM hI haiN| isalie pUrva meM yaha samRddhizAlI nagarI rahI hogI isakA anumAna sahaja hI lagAyA jA sakatA hai| jambU dvIpa suprasiddha tathA sundara dvIpa hai| usameM hamArA bhArata deza-pavitra deza hai| usake chaha khaNDa / usameM eka Arya khaNDa / isa Arya khaNDa meM padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 15 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ videha nAmaka eka deza hai| isake pUrva videha kI ramyaka kSetra kI mukhya nagarI padmAvatI hai| vartamAna meM siMdha aura pArvatI ke saMgama para sthita pavAyA nAmaka eka choTA sA grAma jo sAhityika aura purAtatvIya sAmagrI ke AdhAra para prAcIna padmAvatI nagarI mAnI jAtI hai| uparokta zilAlekha meM ullekha hai ki isakI sthApanA tretA yugoM ke bIca kabhI padma rAjavaMza ke rAjA ne kI thii| bhagavAna pArzvanAtha kA vihAra padmAvatI nagarI meM huA thaa| bhagavAna pArzvanAtha ne aneka bhAgoM meM vihAra karake ahiMsA kA jo samartha pracAra kiyA, usase aneka Arya, anArya jAtiyAM unake dharma meM dIkSita huiiN| nAga, dravir3a Adi jAtiyoM meM unakI mAnyatA asaMdigdha thii| vedoM aura smRtiyoM meM ina jAtiyoM kA veda virodha vrAtya ke rUpa meM ullekha milatA hai| vastutaH vrAtya zramaNa saMskRti kI jaina dhArA ke anuyAyI the| ina vrAtyoM meM nAga jAti adhika zaktizAlI thii| takSazilA, udyAnapurI, ahichatra, mathurA, padmAvatI, kAntipurI, nAgapura Adi isa jAti ke prasiddha kendra the| pArzvanAtha ina nAga jAti ke kendroM meM kaI bAra padhAre the| sarva sAdhAraNa ke samAna rAjya varga para bhI bhagavAna pArzvanAtha kA vyApaka prabhAva thaa| usa samaya jitane vrAtya kSatriya rAjA the ve pArzvanAtha ke upAsaka the| padmAvatI nagarI kA ullekha viSNu purANa meM bhI milatA hai| jisameM nAgoM kI tIna rAjadhAniyoM meM se eka batalAyA hai| anya rAjadhAniyoM meM kAMtipurI aura mathurA thii| isakI puSTi vAyu parANa se bhI hotI hai| jisameM do rAjavaMzoM kA ullekha hai, eka padmAvatI ke aura dUsare mathurA ke| ina donoM rAjavaMzoM meM kramazaH 9 aura 7 rAjA hue| panAyA meM prApta purAlekha se isa bAta kI puSTi hotI hai ki IsA kI - prathama zatAbdI ke prArambha meM yahAM nAgoM kA rAjya thaa| padmAvatI nagarI ke pAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAga rAjAoM ke sikke bhI mAlavA meM kaI jagaha mile haiN|" nAgavaMza kA aMta IsA kI cauthI zatAbdI ke lagabhaga madhya meM huaa| jabaki inakA rAjya gupta sAmrAjya meM milA liyA gyaa| padmAvatI kA ullekha vANa ke 'harSacarita' meM hai / suvikhyAta nATakakAra bhavabhUti ke 'mAlatI mAdhava' meM bhI isakA vistRta ullekha hai| jisameM nagara kI bhaugolika sthiti kA bar3A vizada varNana kiyA gayA hai| yahAM eka vizvavidyAlaya bhI thA jahAM vidarbha aura sudUravartI prAntoM ke vidyArthI zikSA grahaNa karane Ate the / gyArahavIM zatAbdI meM racita 'sarasvatI kaMThAbharaNa' meM bhI padmAvatI kA varNana hai| paurANika kAla meM padmAvatI nAma kA eka janapada thA, jisakA pradhAna kendra 'padmanagara' thA / madhyakAla meM yaha 40 ki.mI. pazcima kI ora sthita naravara ke zAsaka vibhinna rAjapUta tathA musalamAna rAjAoM ke adhikAra meM rhii| san 1506 meM sikandara lodI ne naravara para phataha hAsila kI aura usane pavAyA ko jile kA mukhyAlaya bnaayaa| kahA jAtA hai ki saphadara khAM ne, jo kadAcita pahalA prazAsaka thA, paramAroM dvArA banavAye kile meM sudhAra kiyA aura usakA nAma askandarAbAda rakhA jaisA ki phArasI ke abhilekha meM ullekha hai| mugala samrATa jahAMgIra ne ise orachA ke vIrasiMhadeva ko usakI svAmibhakti ke evaja meM diyaa| bundelA saradAra ne ziva kA dumaMjilA maMdira banavAyA / purAne sthala para san 1925, 1934, 1940 aura 1941 meM cAra bAra utkhanana kArya kiye gye| khudAI meM IsvI san kI pahalI zatAbdI se lekara AThavIM zatAbdI taka kI aneka purAtatva sAmagrI milI hai| inameM se maNibhadra yakSa kI pUrNa mAnavAkAra mUrti jisa para lagabhaga IsvI san kI pahalI zatAbdI ke brAhmI lekha utkIrNa hai / khaNDaharoM se upalabdha aneka sikkoM ko ekatra karake gvAliyara ke saMgrahAlaya meM surakSita rakha diyA gayA hai| padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 17 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parantu kheda hai ki Aja yaha nagarI vahAM apane rUpa meM nahIM hai / kintu gvAliyara rAjya meM usake sthAna para 'pavAyA' nAmaka choTA-sA gAMva basA huA hai| aba yaha madhyapradeza prAnta ke gvAliyara jile kA eka gAMva hai | dehalI se bambaI jAne vAlI sainTrala relave lAina para DabarA nAmaka sTezana se kucha dUra para sthita hai| gvAliyara se 63 kilomITara dakSiNa-pazcima meM sthita hai / to yaha hai padmAvatI nagarI kA itihAsa / yaha padmAvatI nagarI hI padmAvatIpuravAla jAti ke nikAsa kA sthAna hai / isa dRSTi se vartamAna 'pavAyA grAma' padmAvatIpuravAloM ke lie vizeSa mahatva kI vastu haiM bhale hI Aja vahAM para padmAvatIpuravAloM kA nivAsa na ho kintu usake Asa-pAsa Aja bhI padmAvatIpuravAloM kA nivAsa pAyA jAtA hai| gvAliyara meM hI vartamAna meM 30 ghara isa samAja ke nivAsa karate haiM / padmAvatIpuravAla samAja - tribhuja kI dUsarI rekhA hai padmAvatIpuravAla samAja / ataH sAhitya evaM vidvAnoM kI rAya meM padmAvatIpuravAla 1. zrI mahendra kumAra jaina bI. e. AgarA ne sunaharIlAla abhinandana grantha meM likhA hai ki padmAvatIpuravAla jAti vizva meM apanI kucha vizeSatAoM ko sameTe hue hai| kahA jAtA hai ki yaha vartamAna kI caurAsI jAtiyoM meM sammilita nahIM hai| padmAvatIpuravAla jAti eka svataMtra jAti pratIta hotI hai / yahAM para hama thor3A spaSTIkaraNa karanA caaheNge| prathama to svataMtra jAti se kyA tAtparya hai spaSTa nahIM hai kyoMki pratyeka jAti kA apanA svataMtra astitva hotA hai| dUsare 84 jAtiyoM kI saMkhyA vartamAna meM lagabhaga 237 hai / kyoMki pratyeka prAnta kI alaga alaga 84 jAtiyoM kI sUcI hai| unameM kucha nAmoM kI hI samAnatA hai| jahAM taka 84 jAtiyoM kI sUcI meM padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 18 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammilita hone kA prazna hai to kavi vinodIlAla ne jayamAlA meM 24 jAtiyoM kA ullekha kiyA hai usameM padmAvatI puravAla jAti kA nAma hai| isake alAvA saMvat 1852 kI eka pANDulipi, bakhatarAma zAha dvArA varNita buddhi vilAsa paM. lakSmIcanda jI ne lakSmI vilAsa meM bhI 84 jAtiyoM kA ulalekha hai unameM bhI padmAvatI puravAla nAma hai| 2. sAhitya meM padmAvatI puravAla jaina jAti ke utpatti ke saMbaMdha meM kucha prakAza 'brahmagulAla caritra' (17vIM zatAbdI) se milatA hai| usake anusAra isa jAti kA somavaMza aura siMha tathA dhAra do gotra the| inhoMne kSatriya vRtti tyAgakara vaNika vRtti apanAI aura dhana-dhAnya se paripUrNa ho gye| ___3. zraddheya paM. nAthUrAma premI ne 'paravAra jAti ke itihAsa para prakAza' nAma se apane lekha meM paravAroM ke sAtha padmAvatI puravAloM kA saMbaMdha jor3ane kA prayatna kiyA hai| aura paM. bastarAma ke 'buddhi vilAsa' ke anusAra sAtavAM bheda bhI pragaTa kiyA hai| tathA paM. phUlacaMda siddhAnta zAstrI ne apane 'paravAra jAti ke itihAsa' meM isakI puSTi kI hai| parantu paM. paramAnanda zAstrI isase sahamata nahIM haiN| unhoMne likhA hai ki ho sakatA hai ki isa jAti kA saMbaMdha paravAroM ke sAtha rahA bhI ho, kintu padmAvatI puravAloM kA nikAsa paravAroM ke sattamamUra padmAvatiyA se huA ho, yaha kalpanA ThIka nahIM jAna par3atI hai aura na kisI prAcIna pramANa se usakA koI samarthana hI hotA hai| aura na sabhI 'puravADa vaMza' paravAra hI kahe jA sakate haiN| kyoMki padmAvatI puravAloM kA nikAsa padmAvatI nagarI ke nAma para huA hai, paravAroM ke 'sapRmamUra' se nhiiN| Aja bhI jo loga kalakattA aura dehalI Adi dUra zaharoM meM cale jAte haiM unheM kalakatiyA yA kalakatte vAlA, dehalavI yA dillIvAlA kahA jAtA hai| ThIka usI taraha paravAroM ke sattama mUra padmAvatiyA kI sthiti hai| 4. lalitapura ke bar3e maMdira ke zAstrAgAra meM kavitAbaddha cArudatta carita padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 19 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI hastalikhita eka prati pAI gyii| usakI racanA kavi bhAnAmala golAlAre aura kavi vizvanAtha padmAvatI puravAra ina donoM ne milakara kI thii| apanI prazasti meM kavi bhANamala jI likhate haiM nagara jahAMnAbAda rhaaii| padmAvati puravAra khaaii| vizvanAtha saMgati zubha pAya / taba yaha kInI carita bnaaii|| 5. anekAnta jUna 1969 pRSTha 58 para paM. paramAnanda zAstrI ne 'jaina samAja kI kucha upajAtiyAM' zIrSaka lekha meM likhA hai__padmAvatI puravAla sabhI digambara jaina AmnAya ke poSaka haiM aura bIsapaMtha ke prabala samarthaka haiM, pracAraka haiN| padmAvatI puravAla brAhmaNa bhI pAye jAte haiN| yaha apane ko brAhmaNoM se saMbaddha mAnate hai| isa jAti ke vidvAnoM meM brAhmaNoM jaisI pravRtti pAI jAtI hai| inhIM paM. paramAnanda zAstrI ne 'jainadharma kA prAcIna itihAsa' bhAga-2 pRSTha 458 para likhA hai__ caurAsI jAtiyoM meM padmAvatI puravAla bhI eka upajAti hai jo AgarA, mainapurI, eTA, gvAliyara Adi sthAnoM meM rahatI hai| inakI saMkhyA bhI kaI hajAra pAI jAtI hai| yadyapi isa jAti ke kucha vidvAna apanA udaya brAhmaNoM se batalAte haiM, parantu itihAsa se unakI yaha kalpanA kalpita jAna par3atI hai| isake do kAraNa haiM-eka to yaha ki upajAtiyoM kA itivRtta abhI aMdhakAra meM hai| jo kucha prakAza meM AyA hai usake AdhAra se usakA astitva vikrama kI dazavIM zatAbdI se pUrva kA jJAta nahIM hotaa| ho sakatA hai ki ve usake pUrvavartI rahI hoM, parantu binA kisI prAmANika AdhAra ke isa saMbaMdha meM kucha nahIM kahA jA sktaa| paTTAvalI dvArA dUsarA kAraNa bhI prAmANika pratIta nahIM hotaa| kyoMki paTTAvalI meM AcArya pUjyapAda (devanandI) ko padmAvatI puravAla honA pramANita nahIM hotA, kAraNa ki devanandI brAhmaNa kula meM utpanna hue the| padyAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padmAvatI nagarI hI padmAvatI jAti ke nikAsa kA sthAna hai| isalie isa dRSTi se pavAyA grAma padmAvatI puravAloM ke lie vizeSa mahatva kI vastu hai / 6. tIrthaMkara mahAvIra smRti grantha prakAzaka jIvAjI vizvavidyAlaya, gvAliyara meM prakAzita lekha 'gopAdau devapattane' ke lekhaka zrI hariharanivAsa dvivedI likhate haiM padmAvatI puravAla apanA udgama brAhmaNoM ko batalAte haiN| jaina jAti ke Adhunika vivecakoM ko padmAvatI puravAla upajAti ke brAhmaNa prasUta hone ghora Apatti hai / parantu itihAsa padmAvatI puravAloM meM pracalita anuzruti kA samarthana karatA hai / padmAvatI devI -- tribhuja meM rekhAMkita tIsarI rekhA padmAvatI devI kI hai| ataH isa para thor3A prakAza DAlA jAtA hai padmAvatI puravAla samAja ke katipaya jinAlayoM meM padmAvatI devI kI pratimA eka AlenumA vedI meM virAjamAna hai jisakA nityaprati zRMgAra hotA hai| jainadharma meM yaha eka mahatvapUrNa ghaTanA prasiddha hai| bhagavAna pArzvanAtha dIkSA ke cAra mAha bAda dIkSA vana meM jAkara devadAru vRkSa ke nIce virAjamAna hue| ve sAta dina kA yoga lekara dhyAnamagna ho gye| tabhI sambaradeva apane vimAna dvArA AkAza mArga se jA rahA thA / akasmAta usakA vimAna ruka gyaa| deva ne apane vibhaMgAvadhi jJAna se dekhA to use apane pUrvabhava kA vaira smaraNa ho aayaa| vaha krodha meM phuMkArane lgaa| usane bhISaNa garjana - tarjana karake pralayaMkara varSA karanA prArambha kara diyaa| phira usane pracaNDa garjana karatA huA pavana pravAhita kiyaa| pavana itanA prabala vega se bahane lagA, jisameM vRkSa, nagara, parvata taka ur3a gye| jaba itane para bhI pArzvanAtha dhyAna se vicalita nahIM hue, taba vaha adhika krodhita huA aura krodhita hokara nAnA prakAra ke zastrAstra calAne lgaa| ve zastra tapa ke padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 21 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAva se tIrthaMkara ke zarIra para puSpa banakara girate the| jaba ghAtaka zastra bhI niSphala hue, taba sambara ne mAyA se apsarAoM kA samUha utpanna kiyaa| koI gIta dvArA rasa saMcAra karane lagI, koI nRtya dvArA vAtAvaraNa meM mAdakatA utpanna karane lagI / anya apsarAyeM nAnA prakAra ke hAva-bhAva aura ceSTAyeM karane lagIM / kintu AtmadhyAnI vItarAga pArzva jinendra antarvihAra meM magna the, unheM bAhya kA patA hI na thA / kintu deva bhI hAra mAnane vAlA nahIM thA / usake bhayAnaka raudramukhI hiMsaka, pazuoM dvArA upasarga kiyA, kabhI bhayaMkara bhUta-pretoM kI senA dvArA utpAta kiyA, kabhI usane upala varSA kii| usane pArzvanAtha para acintya, akalpya, upadrava kiye, sArI zakti lagA dI unheM pIr3A dekara dhyAna se vicalita karane kI kintu vaha dhIra-vIra mahAyogI avicala rahA / vaha to bAhya se ekadama nirlipta, zarIra se nirmoha hokara Atmarasa meM vihAra kara rahA thA / isa prakAra usa sAvaradeva ne sAta dina taka pArzvanAtha ke Upara ghora upasarga kiye| yahAM taka ki usane choTe-moTe parvata taka lAkara unake samIpa girAye / avadhi jJAna se yaha upasarga jAnakara nAgendra dharaNendra apanI indrANI ke sAtha vahAM aayaa| vaha phaNa rUpI maNDapa se suzobhita thA / dharaNendra ne bhagavAna ko cAroM ora se ghera kara apane phaNoM ke Upara uThA liyA / padmAvatI devI bhagavAna ke Upara vajramAna chatra tAnakara khar3I ho gaI / yahAM pAThakoM kA dhyAna isa bAta kI ora AkarSita karanA Avazyaka samajhate haiM ki jaba bhagavAna pArzvanAtha para dharaNa ( dharaNendra) nAmaka nAga ne apane vizAla phaNamaNDala ko una para tAna kara unakI rakSA kii| usameM padmAvatI kA nAma nahIM hai| AcArya samantabhadra ne apane vRhatsavayambhU stotra meM bhagavAna pArzvanAtha ke stavana meM isa ghaTanA kA citraNa karate hue likhA hai padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 22 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRhatphaNAmaNDalamaNDapena yaM sphurattaDipiGga rughopsminnH| nugRha nAgo dharaNo dharAdharaM virAga sadhyA taDidambudo pyaa| ataH padmAvatI ke dvArA bhagavAna pArzvanAtha ko apane mastaka para baiThAye hue jo mUrti dekhI jAtI hai ve saba pazcAtkAlIna haiN| unakA vAstavika ghaTanA se koI saMbaMdha nahIM hai| dakSiNa meM hummaca padmAvatI kSetra meM eka vizAla zilApaTTa hai jisameM bhagavAna pArzvanAtha para dharaNendra chatra tAne khar3A haiM vaha citrAMkana hI yathArtha hai| devI, devatAoM kI bhakti ke yuga meM vItarAgatA ke upAsaka jaina dharma meM bhI yaha devI pUjA pravartita karane ke lie isa taraha kI kathAyeM bhaTTAraka yuga meM racI gaIM jinake phalasvarUpa bhagavAna pArzvanAtha ko unake rakSaka dharaNendra ko bhulAkara loga padmAvatI ke bhakta bana gye| pAsaNaha cariu (padamakIrtikRta) ke anusAra-"dharaNendra ne Akara jinavara kI pradakSiNA kI, donoM pAdapaGkajoM meM praNAma kiyA tathA vandanA kii| phira usane jinendradeva ko jala se utthaayaa| usane jinavara ke donoM caraNoM ko prasannatA se apanI godI meM rakhA tathA tIrthaMkara ke mastaka ke Upara apanA vizAla phaNamaNDapa phailaayaa| vaha nAga sAta pheNoM se samanvita thaa| indroM ne Akara kevalajJAna kI pUjA kii| sambara nAmaka jyotiSTha deva bhI kAlalabdhi pAkara zAnta ho gayA aura usane samyagdarzana saMbaMdhI vizuddhatA prApta kii| isa ghaTanA se jaina samAja meM padmAvatI devI ke prati zraddhA ho gii| pariNAmataH katipaya logoM ne padmAvatI devI kI pratimA bhI mana-maMdira ke bajAya kahIM-kahIM mandiroM meM sthApita kI hai| unameM padmAvatIpuravAla jaina samAja ke katipaya loga bhI haiN| dUsarA tathya yaha bhI hai ki padmAvatI nagarI nAga sAmrAjya kI rAjadhAnI 23 padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahI hai| bhagavAna pArzvanAtha bhI uraga vaMza meM utpanna hue the jo nAgavaMzI kI hI eka zAkhA rhii| pArzvaprabhu kA prabhAva nAgavaMzI rAjAoM para rhaa| unakA vihAra bhI yahAM kaI bAra huA aura nAgendra dharaNendra aura unakI indrANI padyAvatI ne pArzva prabhu kI upasarga ke samaya sahAyatA kii| ataeva nAma sAmya, grAma nAma sAmya aura zraddhA sAmya ke kAraNa bhI zraddhA kA bhAva hone se padmAvatI devI kI mAnyatA rahI hai| padmAvatI nagarI kI anekatA-yoM to ajamera ke nikaTa puSkara sarovara ke pAsa bhI eka padmAvatI nagara thaa| mathurA ke nikaTa bhI isa nAma ke nagara kA ullekha granthoM meM hai| - nizadina zrIjina mohi adhAra ||ttek|| jinake carana-kamala ke sevata, saMkaTa kaTata apAra ||nishdin.|| jinake bacana surArasa-garbhita, meTata kumati vikAra ||nishdin.|| bhava AtApa bujhAvatako hai, mahAmegha jaladhAra nishdin.|| jinako bhagati sahita nita surapata, pUjata aSTa prakAra nishdin.|| jinako virada nedavida varanata, dAruNa dukha-haratAra ||nishdin.|| bhavika vRnda kI vithA, apanI ora nihAra nishdin.|| -vRMdAvana padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 24 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA padmAvatIpuravAla jAti ke udbhava kI jaisA ki likhA jA cukA hai ki padmAvatI puravAla jAti kA nikAsa padmAvatI nagarI se hai parantu isake udbhava saMbaMdhI aneka kiMvadantiyAM aura bhI haiM evaM vidvAnoM ke vicAra haiM, unako yahAM diyA jA rahA hai 1. RSabha deva ke do putra bharata aura bAhubalI ke dvArA ikSvAku ke do vaMza kAlAntara meM aura kiye gaye, jinheM kramazaH sUrya aura candravaMza ke nAma se pukArA jAtA hai| somavaMza meM soma-zreyAMsa bandhu bar3e pratApI rAjA hue| inhIM ke putra jayakumAra bharata kI senA meM senApati aura bAda meM RSabha deva ke 72veM gaNadhara hue| senApati jayakumAra ne hI svayaMvara prathA calAI jo madhya yuga taka kSatriyoM meM bahu prazaMsita prathA rhii| isa svayaMvara prathA ke anusAra jayakumAra ne sulocanA se vivAha kiyaa| kahA jAtA hai ki padmAvatI puravAla inhIM jayakumAra ke vaMzaja haiM, jinakA mUla nivAsa hastinApura thaa| isase yaha niSkarSa nikalatA hai ki padmAvatI puravAla jAti mUlataH kSatriya somavaMzIya jAti hai aura RSabhakAla se hI jaina dharmAvalambI hai| cUMki somavaMzIya jayakumAra kA nivAsa hastinApura thA, usake vaMzaja dhIre-dhIre saMkhyA kI dRSTi se tathA kucha ajJAta kAraNa bhI rahe hoM, se ve padamanagara meM Akara basa gye| yaha bhI anumAna lagAyA jAtA hai ki padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 25 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAlAntara meM isa paMdamanagara kA nAma bigar3akara padmAvatI ho gayA aura yahAM ke rahane vAloM ko bAhara 'padmAvatI pura vAle' ke nAma se jAnA jAne lgaa| yahI padmAvatI pura vAle bigar3akara 'padmAvatI puravAla' zabda raha gayA aura kSatriyoM kI eka zAkhA eka pRthaka jAti 'padmAvatI puravAla' ke rUpa meM pahacAnI jAne lgii| 2. padmAvatI nagarI jo apane aizvarya aura dhanadhAnya ke kAraNa bahuta prazaMsita thI, eka tapasvI ke kopa kA zikAra bnii| tapasvI ne apanI vidyA tathA prabhAva se nagaravAsiyoM ko nAnA prakAra se satAnA prArambha kiyaa| aMta maM taMga hokara usa nagara ke 1400 parivAra nikalakara anyatra cale gye| ve tIna zAkhAoM meM baMTe-eka zAkhA dakSiNa ko, dUsarI madhyabhArata ko aura tIsarI uttara bhArata meM basa gii| ye loga cUMki padamanagarI ke the, isa kAraNa padmAvatI puravAla khaaye|| 3. padmAvatI nagarI ke rAjya maMtrI ke eka sundara kanyA kA janma huaa| vaha kanyA itanI sundara thI ki rAjA usa para mohita ho gyaa| usane usa kanyA se vivAha karanA caahaa| kintu Ayu, jAti evaM dhArmika antara ke kAraNa maMtrI kanyA ko nahIM denA cAhatA thaa| madhyayugIna zAsaka kI kanyA para Asakti dinoMdina bar3hatI gii| aMta meM maMtrI ke samakSa rAjA kA prastAva aayaa| una dinoM padmAvatI puravAla samAja meM jAtIya paMcAyata kA pracalana thaa| maMtrI ne yaha prastAva paMcAyata ke samakSa rkhaa| paMcAyata ne prastAva kA virodha kiyaa| phalataH zAsaka se maMtrI ne kanyA na dene ke nirNaya kI bAta khii| rAjA yaha sunakara bala prayoga para utArU ho gyaa| usane yuddha yA vivAha yA rAjya se cale jAne kI ghoSaNA kii| jAtIya paMcAyata ne rAjya tyAgakara calA jAnA hI ucita smjhaa| kintu unmAdI zAsaka ne senA bhejakara kanyA chInanI caahii| isa para sabhI niSkAsita bandhuoM ne senA kA mukAbalA kiyA aura vijaya hAsila kii| 'padmAvatI' jo kanyA kA nAma padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 26 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thA, yuddha kI akAraNa hiMsA ke kAraNa ghabasa gaI aura svayaM AtmadAha kara liyaa| parAjita zAsaka ne jaba kanyA ke AtmadAha kI bAta sunI to use bar3A duHkha huA aura lajjA kA anubhava kiyaa| usane sabhI se lauTane kA Agraha va anurodha kiyaa| kintu punaH lauTa jAnA, 'atyAcArI zAsana meM rahanA logoM ne svIkAra nahIM kiyaa| inhIM niSkAsita logoM ne kanyA ke nAma para padmAvatI nagarI basAI aura svayaM padmAvatI puravAla kahane lge| unhoMne apanI sAmAjika vyavasthA kA navInIkaraNa kiyaa| apane pradhAna ko siramaura kahane lage aura paMDita ko pANDe, jo purohita kA kArya karatA thA aura prabaMdhaka ko siMghaI zabdoM se saMbodhita kiyaa| isa prakAra padmAvatI puravAla jAti kA udbhava huaa| isI kathAnaka se milatA julatA eka kathAnaka zrI rAmezvara dayAla gupta, haridvAra ne 'vaizya samAja kA itihAsa' meM pRSTha 28/7 para isa prakAra diyA hai mugalakAla meM eka sUbedAra ke dIvAna kA nAma zAhasUra thaa| usakI rUpavatI kanyA kA nAma padmAvatI thA jisase mugala sUbedAra ne DolA mAMgA thaa| vaha rAtoMrAta rAjye se niSkamaNa kara gye| para mugala sainikoM ne A gheraa| isI bIca padmAvatI kA vivAha sagAI vAle jAti bandhu se ho gayA, para yuddha meM pati mArA gyaa| taba padmAvatI satI ho gii| gupta sthAna kA nAma padmAvatI mAnA gyaa| isa nAma kA eka kuNDa bihAra meM bhI hai| 4. kahA jAtA hai ki pArzvanAtha bhagavAna para jaba ghora upasarga huA to pAtAla loka ke padmAvatI dharaNendra kA Asana kampAyana huaa| vaha upasarga dUra karane ke uddezya se dharaNendra apane do rUpoM meM upasthita huA-Asana banakara tathA chatra banakara / isI samaya bhagavAna ko kevalajJAna kI utpatti huii| logoM ne sarpa ke rUpa meM rakSA karate hue dharaNendra ko dekhA to gadgad ho gye| logoM ne bAda meM sabhI sthAna ko ahichatra ke nAma se prasiddha padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiyaa| Aja bhI barelI ke nikaTastha isa kSetra kI padmAvatI puravAloM meM bar3I mahattA hai| usa upasarga ke sthAna para eka padyAvatI nAmaka nagara basAyA gayA tathA eka vizAla kilA, jisakA kSetraphala lagabhaga 12 mIla' kA hogA nirmANa kiyaa| samaya ke jhaMjhAvata ne isa gauravazAlI nagarI kA Aja hara prakAra se cinha miTA diyA, kintu padmAvatI puravAla samAja meM Aja bhI isakA pUjya sthAna banA huA hai| isa padmAvatI nagarI ke bhaktoM ne svayaM ko padmAvatI puravAla ghoSita kiyaa| 5. padmAvatI puravAla bAhubalI ke zAsana kSetra podanapura ke nivAsI the| kAlAntara meM podanapura 'padmAvatI' ho gyaa| aura vahAM ke nivAsI candravaMzIya kSatriya padmAvatI pugvAla khlaaye| podanapura kA prathama akSara 'poM' tathA aMtima akSara 'ra' se milakara pora zabda kA bananA mAnA gayA hai| noTa : uparokta kiMvadantiyAM 'sunaharIlAla abhinandana grantha' se lI gaI haiN| kAphI virodhAbhAsa hai| kiMvadantI kisI ghaTanA kA pratItAtmaka rUpa hotI haiN| unakA vAstavika rUpa samajhane ke lie vizeSa adhyayana kI AvazyakatA hai| parantu eka bAta spaSTa hai ki padmAvatI puravAla jAti kA nikAsa padmAvatI nagarI se huA hai| ina kiMvadantiyoM se prakaTa hai| eka bAta yahAM kiMvadantI kramAMka 4 se spaSTa hai jisakA ullekha bhI hama pUrva meM kara cuke haiM ki 'padmAvatI' dharaNendra kI indrANI kA pArzvanAtha ke upasarga dUra karane meM koI bhUmikA nahIM hai| padmAvatI puravAla jAti kI utpati viSayaka eka anya gAthA sabase prAcIna janazruti padmAvatI kI prApta hotI hai| IsvI prathama zatAbdI ke AsapAsa mathurA, kAntipurI, padmAvatI aura vidizA meM nAga rAjAoM kA rAjya thaa| inameM se kucha ko nirvivAda rUpa se samrATa kahA jA sakatA hai| ina cAroM nagaroM meM kAntipurI aura padmAvatI gvAliyara kSetra meM haiN| padmAvatI vartamAna meM pavAyA nAma ke choTe se grAma ke rUpa meM vidyamAna padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 98 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai / kAntipurI ke sthAna para kutavAra nAmaka grAma hai| jisa samaya ye donoM sthAna mahAnagaroM ke rUpa meM base the, usa samaya gopAdri gropoM arthAta gopAla kI bhUmi thI aura usakA vizeSa mahatva nahIM thA / jainiyoM kI caurAsI upajAtiyoM meM eka 'padmAvatI puravAla' bhI hai| isI upajAti meM raidhU nAmaka jaina kavi huA thaa| vaha apane Apako 'pomAvaya kula-kamala- divAkara' likhatA hai| kucha padmAvatIpuravAla apanA udgama brAhmaNoM se batalAte haiM / jaina jAti ke Adhunika vivecakoM ko padmAvatI puravAla upajAti ke brAhmaNa prasUta hone meM ghora Apatti hai / parantu itihAsa padmAvatI puravAloM meM pracalita anuzruti kA samarthana karatA hai| jise ve pUjyapAda devanandi kahate haiM vaha padmAvatI kA nAga samrATa devanandi hai / vaha janma se brAhmaNa thA / usakI mudrAyeM atyadhika saMkhyA meM padmAvatI meM prApta hotI haiM jisa para 'canda' kA lAcchana milatA hai aura 'zrI devanAgAnya yA 'mahArAjA devendra' zruti vAkya prApta hote hai| devanAma kA anumAnita samaya pahalI IsvI zatAbdI hai / padmAvatI puravAloM meM pracalita anuzruti tathA padmAvatI ke devanAga kA itihAsa eka dUsare kA pUraka hai| jJAta hotA hai ki devanandi athavA usake kisI putra ne jaina dharma grahaNa kara liyA thA aura usakI saMtati apane Apako padmAvatI puravAla jaina kahane lgii| jaina muni aura jaina vyApArI kabhI eka sthAna para baMdhakara nahIM rhte| ye padmAvatI puravAla samasta bhArata meM phaila gaye, tathApi ve na to pUjyapAda devanandi ko bhUle aura na apanI dhAtrI padmAvatI ko hI bhUla ske| isa prakAra padmAvatI (pura) nagara ke rahane vAle padmAvatI puravAla kahAye / 29 padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padmAvatI puravAla samAja ke nigraMtha munirAja sarva varSAyu saMvat tithi AcArya kA jAti padyAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 71.6.29 308 jyeSTha sudI 10 zrI pUjyapAda padmAvatI puravAla 65.3.3 990 mAgha sudI 14 zrI mAghacandra padmAvatI puravAla 98.11.22 1310 pauSa sudI 14 zrI prabhAcandra padmAvatI puravAla 91.0.18 1385 pauSa sudI 7 zrI padmanandi padmAvatI puravAla gRhastha dIkSA varSa paTa varSa aMtara dina varSa 15 11.7.0 44.11.22 7 13 20 32.0.24 9 12 12 74.11.15 8 10.7.0 23.5.0 65.0.18 10 30 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "bhAratIya saMskRti ke vikAsa meM jaina vAGamaya kA avadAna' prathama khaNDa pR. 452-454 meM sva. DA. nemIcaMda zAstrI jyotiSAcArya ne AcArya zrI mahAvIra kIrtijI mahArAja ke guTake ke AdhAra para pramukha di. jaina AcAryoM kA vivaraNa diyA hai| isameM padmAvatIpuravAla ke AcArya isa prakAra haiM (pRSTha saMkhyA 30 dekheM) saMkSipta paricaya AcArya zrI pUjyapAda devanandi jI mahArAja bhAratIya jaina paramparA meM jo labdha pratiSTha granthakAra hue haiM, unameM AcArya pUjyapAda devanandi kA nAma vizeSa taura se ullekhanIya hai| inheM vidvatA aura pratibhA kA samAna rUpa se varadAna prApta thaa| jaina paramparA meM svAmI samantabhadra aura sanmati ke kartA siddhasena ke bAda pUjyapAda devanandi ko hI mahattA prApta hai| ApakI amarakIrtiyoM kA prabhAva digambara zvetAmbara donoM hI paramparAoM meM samAna rUpa se dikhAI detA hai| isa kAraNa uttaravartI vidvAna itihAsajJoM aura sAhityakAroM ne inakI mahattA aura vidvatA ko svIkAra kiyA hai| aura unake caraNoM meM zraddhA sumana arpita kiye haiN| AcArya devanandi apane samaya ke prasiddha tapasvI muni puGgava the| ve sAhitya jagata ke prakAzamAna sUrya the jinake Aloka se samasta vAGamaya Alokita rhegaa| inakA dIkSA nAma devanandi thaa| buddhi kI prakharatA ke kAraNa ve jinendra buddhi kahalAye aura devoM dvArA unake caraNa-yugala pUje gaye, isa kAraNa ve loka meM pUjyapAda khlaae| pAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana paricaya-Apa karnATaka deza ke nivAsI the aura brAhmaNa kula meM utpanna hue the| pUjyapAda carita aura rAjAvalI kathe nAmaka grantha meM Apake pitA kA nAma mAdhava bhaTTa aura mAtA kA nAma zrIdevI diyA hai| ApakA janma kole nAma ke grAma meM huA thaa| jIvana ghaTanA-Apake jIvana meM aneka ghaTanAyeM-1. videha gamana, 2. ghora tapazcaraNAdi ke kAraNa AkhoM kI jyoti kA naSTa honA tathA zAntASTaka ke nirmANa aura ekAgratA pUrvaka usakA pATha karane se usakI punaH samprApti, 3. devatAoM dvArA caraNa pUjA jAnA, 4. auSadha Rddhi kI upalabdhi, 5. pAda spRSTa jala ke prabhAva se lohe kA svarNa meM pariNita ho jaanaa| ApakI racanAeM-tatvArtha vRtti (sarvArtha siddhi), samAdhi taMtra, iSTopadeza, dazabhakti, jainendra vyAkaraNa, vaidyaka zAstra, chanda grantha, zAntyaSTaka, sAra saMgraha aura jainaabhissek| samaya-AcArya pUjyapAda kA samaya saM. 666 se pUrva kA hai| akalaMkadeva ne bhI sarvArtha siddhi ko vArtikAdi ke rUpa meM tatvArtha vArtika meM apanAyA hai| sanmati meM sUtra aura kucha dvAviMzatikAoM ke kartA siddhasena kA samaya cauthI-pAMcavIM zatAbdI kA hai| ataeva pUjyapAda bhI isI samaya ke vidvAna __ AcArya devanandi mUlasaMgha ke antargata naMdisaMgha ke pradhAna AcArya the| nandisaMgha kI paTTAvalI meM bhI devanandi kA dUsarA nAma pUjyapAda batalAyA hai| vAdirAja ne bhI inakA smaraNa kiyA hai| Adi purANa ke kartA jinasena inakI stuti karate hue kahate haiM 'kaSInAM tIrthakRddevaH kiM tarAM tatra varNyate / viduSAM vAGamaladhvaMsi tIrtha yasya vcomym|' padyAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 89 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAta- jo kaviyoM meM tIrthaMkara ke samAna the aura jinakA vacana rUpI tIrtha vidvAnoM ke vacana mala ko dhone vAlA hai| una devanandi AcArya kI stuti karane meM kauna samartha hai ? AcArya zubhacandra jJAnArNava meM unake guNoM kA udbhAvana karate hue kahate haiM 'aNakurvanti yadvAcaH kAyavAk citta sambhavam / kalaGkamaGginAM soDayaM devanandI namasyate // 1.15 // arthAt - jinakI zAstra paddhati prANiyoM ke zarIra, vacana aura citta kaM sabhI prakAra ke maila ko dUra karane meM samartha hai, una devanandI ko maiM praNAma karatA huuN|" 2. AcArya zrI mAghacandra jI mahArAja ApakA janma vikrama saM. 990 meM mAgha zuklA 14 ko huA thaa| Apa 13 varSa taka gRhastha rhe| 20 varSa taka dIkSAkAla meM vyatIta kie| 32 varSa 24 dina AcArya pada para AsIna rahe / Apane 65 varSa 24 dina kI kula Ayu pAyI / AcAryazrI mahAna tapasvI, vyAkhyAnadAtA, granthakAra aura diggaja vidvAna the / ApakI jJAna garimA aparisIma thI / 3. AcArya zrI lakSmIcandra jI mahArAja janma jeTha vadI 12, vikrama saMvata 1033 ko huA / gRhasthAvasthA 11 varSa / 25 varSa taka muni aura 14 varSa 4 mAha 6 dina AcArya pada suzobhita kiyaa| 50 varSa cAra mAha tIna dina meM Ayu pUrNa kii| nirbhIka vaktA aura mahAna tapasvI the 1 4. AcArya zrI prabhAcandra jI mahArAja janma vikrama saM. 1310 pauSa sudI 14, yaha mUlasaMgha dezIyagaNa pustaka gaccha ke vidvAna the aura zrutamuni ke vidyAguru the| jo sAratraya meM nipuNa padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 33 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ the| isase yaha samayasAra, pravacanasAra aura paMcAstikAya ke jJAtA jAna par3ate haiN| kyoMki abhayacandra saiddhAMtika ke ziSya bAlacandra muni ne jo zrutamuni ke aNuvrata guru hone se unake prAyaH samakAlIna the| inhoMne zaka saM. 1195 (vi.saM.1330) meM dravya saMgraha para TIkA likhI hai| digambara jaina grantha kartA aura unake grantha, nAma kI sUcI meM unakA samaya vi.saM. 1316 kA ullekha hai, jo prAyaH ThIka jAna par3atA hai| Apane 98 varSa 11 mahInA 15 dina kI pUrNa Ayu pAyI thii| 5. AcArya zrI padmanandI jI mahArAja ApakA janma pauSa sudI 7 vi.saM. 1385 ko huaa| 10 varSa 7 mAha gRhasthAvasthA meM vyatIta kie| 23 varSa 5 mAha dIkSita avasthA meM gujAre aura 65 varSa 8 dina AcArya pada suzobhita karate hue 99 varSa 8 dina kI pUrNAvasthA meM samAdhigrahaNa kara mukta hue| ghora saMyama kA pAlana karate hue Apa saMghapati bne| ApakI vidvatA atyanta prakhara thii| muni zrI brahmagulAla candravAr3a ke nikaTastha TApU yA Tappala grAma ke nivAsI zrI brahmagulAla padmAvatIpuravAla the| ve candravAr3a ke jaina dharma poSaka cauhAna rAjA kIrtisiMha ke darabArI, kuzala loka kavi aura siddhahasta abhinetA the| usa samaya bhArata para mugala samrATa jahAMgIra kA zAsana thaa| isI ke adhIna ina nagaroM aura AsapAsa ke kSetra para mahArAja kIrtisiMha rAjya karate the| TApU grAma tIna ora se yamunA nadI se ghirA huA hai| isI grAma meM padmAvatI puravAla jAti ke gaurava svarUpa halla zreSThI nivAsa karate the| eka bAra jaba ye kAryavaza ghara se bAhara kheta para gaye hue the, unake ghara meM bhayAnaka Aga laga gii| isameM na kevala sArA ghara hI jala gayA, inakA parivAra bhI bhasma ho gyaa| halla rAjasabhA ke mAnya sabhAsada the| halla ke Upara AI isa vipatti ke kAraNa rAjA-prajA sabhI ko bar3A duHkha huaa| kucha samaya pazcAt padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa .34 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjya ke bahuta Agraha karane para halla ne prasiddha zreSThI zAhaMzAha kI guNavatI suzIla kanyA ke sAtha vivAha kara liyaa| isa dUsarI patnI se brahmagulAla kA janma huaa| inake guru hathikAnta-aTera ke bhaTTAraka jagatabhUSaNa the| kavi hRdaya brahmagulAla ne alpakAla meM hI aneka viSayoM kA adhyayana kara liyaa| ve eka sabhya svastha aura rUpavAna puruSa the| unheM gAne bajAne aura svAMga bharane kA zauka thaa| jArakhI nagara ke zreSThI dharmadAsajI ke bhatIje mathurAmala inake bAlamitra the| kavi kI bar3hatI huI khyAti se jalakara rAjA ke dIvAna ne eka bAra rAjakumAra ko ukasAyA aura brahmagulAla se siMha kA svAMga bharane ke lie khlaayaa| brahmagulAla ne rAjakumAra ke kahane para siMha kA svAMga bharanA to svIkAra kiyA kintu koI aparAdha hone para usako kSamA karane kA vacana le liyaa| yathA samaya brahmagulAla siMha kA svarUpa dharakara rAjadarabAra meM pahuMce aura apanI kalA se sabhI ko cakita kara diyaa| tabhI rAjakumAra ne unheM cher3A 'siMha nahIM tU syAra hai, mArata nAhiM shikaar| vRthA janama jananI diyo, jIvana ko dhikkaar|' itanA sunate hI siMha rUpadhArI brahmagulAla ko krodha A gyaa| ve siMha ke samAna dahAr3e aura uchalakara apane paine nAkhUnoM se rAjakumAra ke zarIra ko phAr3a diyaa| rAjakumAra mara gyaa| sAre darabAra meM zoka chA gyaa| zera calA gyaa| kucha samaya bAda brahmagulAla aaye| aura vilApa karane lge| rAjA ne kahA-'galatI tumhArI nahIM, rAjakumAra kI thii| usane hI tumheM gIdar3a kahakara uttejita kiyA thaa|' eka dina dIvAna ne rAjA ko bahakAyA-'mahArAja! Apa brahmagulAla se kahiye ki vaha digambara muni kA veSa dharakara Apako samajhAye to ApakA zoka kama ho jaayegaa| rAjA ne yaha bAta brahmagulAla se khii| nirupAya padmAvatIpusvAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 35 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmagulAla chaha mAha kI mohalata lekara tathA apanI patnI aura mitra aura parivAra janoM ko samajhA bujhAkara jaMgaloM meM cale gaye aura digambara muni kI dIkSA lekara ghora tapa sAdhanA karane lge| chaha mAha bAda ve digambara muni ' ke rUpa meM darabAra meM aaye| rAjA ko upadeza dekara unakA zoka dUra kiyaa| jaba unakI asaliyata kA patA lagA to rAjA aura prajA ne, unakI patnI aura mitra ne muni veSa tyAgakara gRhastha jIvana yApana karane kA anurodha kiyA / kintu unhoMne sabako eka hI uttara diyA- 'saMsAra meM saba svAMga bhare jA sakate haiM kintu digambara muni kA svAMga nahIM bharA jAtA aura eka bAra digambara muni banane para vaha parama pavitra pada chor3A nahIM jaataa|' yaha kahakara ve jaMgala kI ora cale gye| unake mitra mathurAmala bhI unakA anugamana karate hue jaMgala meM cale gaye aura munirAja brahmagulAla se kSullaka pada kI dIkSA lekara guru ke sAtha sAdhanA meM nirata ho gaye / lokamAnasa meM unakI aisI chApa par3I thI ki eTA nivAsI kavivara chatrapati ne inake jIvana carita evaM racanAoM para eka choTA sA kAvya brajabhASA saMvata 1909 meM likhA thaa| brahmagulAla carita dohA caupAI kI zailI meM hai / brahmagulAla carita nAma kAvya bhI kaI varSoM taka padmAvatI puravAla samAja meM vizeSakara mahilAoM meM kevala dhArmika bhAvanAoM se hI par3hA jAtA thaa| eTA nivAsI kavivara kSatrapati ne inake pitA ke saMbaMdha meM likhA hai'solaha sau ke Uparai, satrahasoM ke mAMhi / paMDita hI meM Upaje, diraMga halla do bhAya // brahmagulAla ke pitA halla kA janma 1600 se Upara aura satraha sau ke andara pAMDoM meM hI huA thA / halla kI prathama patnI ke dehAvasAna ke bAda dUsarI patnI se brahmagulAla kA janma huA thaa| anumAna hai ki inakA janma 1640 ke lagabhaga rahA hogaa| padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 36 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavivara kSatrapati ne isa grantha ko saMvat 1909 meM pUrvASAr3hA nakSatra mAdhavadI 12 zanivAra kI saMdhyA ko pUrNa kiyA thA jisakA pramANa yaha dohA hai "saMkta vikrama lo sAra, rasanama, rasasasi e aNklaar| badi mAgha dvAdazI sanI mAna, pUraNa righi pUrvApATa mAMga // isa prakAra zrI brahmagulAla jI ke nidhana ke 200 varSa bAda isa grantha kI racanA kI gii| itihAsa meM ullekha hai ki padmAvatI puravAla brahmagulAla padmAvatI (vartamAna pavAyA) se calakara gaMgA yamunA ke bIca 'TApU' yA TApA gAMva phuNce| kucha vidvAnoM ke anusAra yaha TApA gAMva candavAra nikaTa (phirojAbAda ke pAsa) hai| isI TApA grAma meM ye loga Akara basa gaye the| ___TApA gAMva vartamAna kAla meM phirojAbAda nagara ke uttara meM do mIla dUra eka choTI bastI hai| usa samaya TApA nagara eka rAjA kI rAjadhAnI thaa| candavAra ke rAjA kIrtisiMha kA rAjya TApe taka phailA huA thaa| inakA pAlana poSaNa bar3e lAr3a pyAra se huaa| svastha evaM sundara hone ke kAraNa unakI zikSA eka zruta pAThaka vidvAna ke dvArA huii| alpakAla meM hI ye dharmazAstra, gaNita, vyAkaraNa, kAvya, sAhitya, chanda, alaMkAra, zilpa zakunazAstra, vaidyaka Adi meM pAraMgata ho gaye jaisA ki kavi chatrapati ne likhA hai 'brahmagulAla kumAraNe, pUrva upagyo punny| pAte bahu vidyA phurI, kamo jagata ne dhny||' inheM dUsaroM kI racI lAvanI, zaira Adi sunakara gAne kI abhiruci utpanna ho gaI jisake kAraNa svayaM bhI kavitA karane lge| inakI prArambhika racanAeM vIra, hAsya, zrRMgAra tathA azlIlatA ko sparza karane vAlI thiiN| rAsalIlA racane, svAMga karane tathA abhinaya kI pravRtti uttarottara padhAvatIpuruSAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikasita hotI gii| apanI kalA va vinamratA se ve janatA meM prasiddha evaM sammAna ke pAtra ho gye| rAjya maMtrI ne chalakara inheM jogI kA svAMga racane ke lie rAjA se khlaayaa| inake ghara meM sundara guNavatI suzIla vivAhita patnI thI / bharA-pUrA parivAra thA / parantu sAdhu veSa dhAraNa karane para vaha nakalI rUpa asalI meM parivartita ho gyaa| hRdaya meM vairAgya utpanna hone para digambara muni kA veSa dhAraNa kara sadA ke lie sAdhu bana gye| sabhI mAyA moha chor3akara virakta jaina muni ho gye| trepana kriyA, kRpaNa jagAvana caritra, samozaraNa, jalagAlana vidhi, mathurAbAda paccIsI, viveka caupAI, nityaniyama pUjA ke anUThe chanda, hindI aSTaka Adi chandoM meM sabhI kAvya grantha haiN| sUra, tulasI, mIrA, banArasIdAsa jaina, jaina kavi bhagavatIdAsa jI, adhyAtma vidyA ke paMDita bhI inake samakAlIna kavi the| zrI banArasIdAsa jI jaina AgarAvAsI the| phirojAbAda bhI padhAre the| zrI pI. DI. jaina iNTara kAlija phirojAbAda meM zrI banArasIdAsa kI smRti meM eka cabUtarA va zrI brahmagulAla kI pAdukA banAkara sundara chatrI banI huI hai| san 1951-52 ke karIba zrI pI. DI. jaina iNTara kAlija phirojAbAda meM eka imalI ke per3a ke AMdhI meM gira jAne se bhUgarbha se inake caraNa prApta hue the| Upara prAcIna lekha utkIrNa hai| yaha caraNa jaina naziyAM jI meM virAjamAna haiN| inhoMne brajabhASA meM sAta kAvya granthoM kA sRjana kiyA hai| inakI gadya-padya kI likhI pustakeM, kavi kI vAstavika janma tithi, sahI nivAsa sthAna evaM inake sAhityika kAryakalApoM kA anusaMdhAna hone kI AvazyakatA hai / zrI brahmagulAla jI bahuta dinoM taka grAma jArakhI (AgarA) jo ki TApA ke pAsa hI hai, apane mitra mathurAmala ke yahAM rahe aura unake kahane para hI jArakhI meM hI kaI granthoM kI racanA kI thI / jArakhI ke donoM jaina maMdiroM padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 38 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM prAcIna jaina grantha bhaMDAra hai| vahAM kucha zodha sAmagrI mila sakatI hai / phirojAbAda meM bodhA kavi, zrIdharapAThaka, nipaTa niraMjana, muMzI jugalakizora 'husna' Adi kavi hue jinameM zrI brahmagulAla agraNIya haiN| phirojAbAda ko, isa bAta kA gaurava hai ki itane ucca koTi ke kaviyoM kA janma huA / " AcArya sudharmasAgara jI mahArAja zrI 108 AcArya sudharmasAgara jI mahArAja kA gRhastha avasthA kA nAma nandalAla jI thA / ApakA janma cAvalI (AgarA) meM vi.saM. 1942 meM bhAdrapada zuklA dazamI (sugandha dazamI) ko huaa| pitA zrI vaidya totArAma jI mAtA zrI mevArAnI thiiN| Apake parivAra meM chaha bhAI hue| Apa dharmaratna paM. lAlArAma jI zAstrI ke laghu bhrAtA tathA nyAyAlaMkAra paM. makkhanalAla zAstrI ke jyeSTha bhrAtA the| Apa padmAvatI poravAla jAti ke bhUSaNa va tilaka gotraja the / zikSA- ApakI Arambhika zikSA apane gAMva meM hI huii| isake bAda Apane digambara jaina mahAvidyAlaya, mathurA aura seTha hIrAcandra kamalacandra jaina borDiMga hAusa, bambaI meM rahakara zAstrI (siddhAnta, nyAya, vyAkaraNa sAhitya) kA adhyayana kiyA aura jaina mahAsabhA tathA bambaI parIkSAlaya se parIkSA dekara zAstrI upAdhi prApta kii| Apa Arambha se hI udAra, sarala, sabhya, zikSita, dharma ruci ke the 1 sAmAjika-dhArmika kArya- Apane apane amita adhyayana, anubhava, abhyAsa, adhyavasAya se hindI, saMskRta, aMgrejI, marAThI, gujarAtI bhASAoM kA jJAna prApta kiyaa| Apa zreSTha vaktA aura suyogya lekhaka tathA TIkAkAra evaM sampAdaka the| sAmAjika-dhArmika viSayoM para Apane surucipUrNa laghu pustakeM bhI likhiiN| Apa kavi the| ApakI katipaya pUjAyeM Aja bhI samAja meM atIva cAva se par3hI jAtI haiN| Apane IDara aura bambaI rahakara padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 89 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vahAM ke zAstra bhaMDAroM ko samhAlA / Apane samAja ko jJAna lAbha diyaa| Apane aneka bhIloM se mAMsAhAra chudd'aayaa| zikAra khelanA banda krvaayaa| ThAkura kurAsiMha ko jaina hI nahIM banAyA balki unake dvArA jaina maMdira bhI banavAyA / tyAga sAdhanA kI ora bar3hate kadama -Apane IDara tAraMgA meM manojJa mUrtiyAM virAjamAna kraaii| Apa mahAsabhA ke sarvadA sahAyaka rhe| samAja ratna, saMgha bhakta suprasiddha seTha pUnamacanda ghAsIlAla javerI parivAra ko dhArmika banAne kA zreya Apako hI hai| Apane cAritra cakravartI 108 AcArya zrI zAMtisAgara jI mahArAja se dUsarI pratimA lI thii| Apake hI prayatna se sammedazikhara siddhakSetra para AcArya zrI kA sasaMgha vihAra huA thA / saMghapati seTha pUnamacanda jI ghAsIlAla dvArA atIva samArohapUrvaka paMcakalyANaka mahotsava bhI huA thA / vi. saM. 1984 meM sammedazikhara meM Apane AcArya zrI zAMtisAgara jI se brahmacarya pratimA ke vrata liye| aba ApakA nAma brahmacArI jJAnacandra ho gayA / isa samaya Apane do ghaMTe taka jaina dharma kA dhArmika dhArAvAhika tAtvika vivecana kiyaa| vairAgya kI ora - kuNDalapura kSetra meM Apane dazama pratimA ke vrata svIkAra kiye aura kucha hI samaya bAda AcArya zrI se hI kSullaka dIkSA le lI aura ApakA nAma kSullaka, jJAnasAgara ho gyaa| AtmakalyANa ke sAtha Apane kucha granthoM kI TIkAyeM likhIM jinameM rayaNasAra, puruSArthAnuzAsana, ratnamAlA, umAsvAmi zrAvakAcAra ke nAma ullekhanIya haiN| Apane gujarAtI meM jo grantha likhe unameM jIva- vicAra, karma- vicAra, dAna- vicAra pramukha haiN| Apake hI Adeza meM Apake bhAiyoM ne paMcaparameSThiyoM ke svarUpa kI bodhaka 3 phITa UMcI pratimAyeM gajapanthA meM virAjamAna karAI tathA dehalI ke dharmapurA maMdira meM aSTa pratihArya yukta 3 phITa UMcI pratimA ApakI preraNA se Apake bhAiyoM ne virAjamAna kraaii| padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 40 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMghahita zreSTha kAryakSullaka jJAnasAgara jI ne saMghahita eka zreSTha kArya yaha kiyA ki unhoMne sabhI munirAjoM ko saMskRta kA adhyayana kraayaa| kSullaka va ailakoM ko bhI saMskRta zikSaNa lene ke lie khaa| AcArya zAntisAgara jI Apake isa satkArya kI sarAhanA karate the| taponidhi AcArya kunthasAgara ne jo saMskRta meM grantha likhe unakI pRSThabhUmi meM ApakI manobhAvanA thii| adhyApana ke sAtha saMgha ke hita meM Apane anubhavI vaidya kA bhI kArya vaise hI kiyA jaise Apake pitAjI par3osiyoM ke lie sahaja bhAva se karate the| muni aura AcArya-jaba pratApagar3ha meM seTha pUnamacanda ghAsIlAla jI ne paMcakalyANaka pratiSThA karAI taba kevalajJAna kalyANaka ke samaya Apane phAlguna zuklA trayodazI vIra nirvANa saMvat 2460 meM zrI 108 AcArya zrI zAMtisAgara jI se muktidAyI munidIkSA lii| AcArya zrI ne Apako sudharmasAgara kahakara sambodhita kiyaa| Apake sAtha hI kSullaka nemikIrti jI muni AdisAgara bane aura bra. sAligarAma jI kSullaka ajitakIrti jI bne| yaha kArya lagabhaga cAlIsa hajAra mAnavamedinI ke samakSa huaa| aba Apa samantabhadra AcArya ke zabdoM meM viSaya vAsanA se pare jJAna-dhyAna, tapa-rata sAdhu ho gye| saMgha ke samasta kArya AcArya zrI zAMtisAgara jI ne Apako sauMpa rakkhe the| ataeva unhoMne ApakI anicchApUrvaka bhI AcArya pada sauMpa diyaa| Apane bahuta anunaya-vinaya kI aura pada se mukti cAhI para AcAryazrI ne Apako hI apanA uttarAdhikArI bnaayaa| pauSa zuklA dazamI ravivAra ko Apako aneka munirAjoM, vratiyoM tathA aneka sthAnoM ke samAja ke samakSa AcArya ghoSita kiyA gyaa| isa samaya aneka vidvAna, zreSTha rAjyAdhikArI, upasthita the| sabhI ne tAlI bajAkara, nAma kI jaya bolakara Apako apanA AcArya mAna liyaa| kuzalagar3ha jaina samAja ke isa kuzaladAyI kArya kI sabhI ne sarAhanA kii| padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhimaraNa aura zobhAyAtrA-Apane AcArya pada para AsIna rahate saMgha ko anuzAsanabaddha kiyaa| jhAbuA nivAsiyoM se AcArya zrI ke rUpa meM Apane do mAha pUrva hI kaha diyA thA ki aba merA zarIra adhika se adhika do mAha taka ttikegaa| Apa sarvadA dhArmika kAryoM meM sAvadhAna rahate the| samAdhimaraNa ke lie taiyArI kara rahe the| pauSa zuklA dvAdazI somavAra vi. saM. 1995 meM jaba dopahara ko saMgha ke sAdhu AhAracaryA se Aye taba unhoMne AcArya zrI kI samAdhi velA samIpa dekhii| Apako kSaya roga thaa| para do dina se hI thA bhI, isameM saMdeha hone lagA thaa| tIna dina pahale se hI Apane khAna-pAna-pramAda janita kriyAoM ko tyAga diyA thaa| aMtima samaya meM Apane jinendra darzana kI icchA pragaTa kI to bhaTTAraka yazaHkIrti ne bhagavAna ke darzana kraaai| Apane gadgad ho bhakti bhAva liye kahA-'he prabho! mere AThoM karma naSTa hoM aura mukti zrI mile|' isI dina saMdhyA ke samaya atyanta sAvadhAnI ke sAtha Apane bAMdalA (rAjasthAna) meM samAdhimaraNa kA lAbha liyaa| zrI 108 AcArya sudharmasAgara ke svargavAsa kA samAcAra kSaNabhara meM dAhoda, indaura, ratalAma, thAMdalA, jhAbuA Adi sthAnoM para phuNcaa| atIva sAja-sajjA ke sAtha padmAsana meM AcArya zrI kA divya zarIra nagara ke pramukha mArgoM se niklaa| sadyaHsnAta paM. lAlArAja jI jaladhArA dete vimAna ke sabase Age the| muni aura AryikA, zrAvaka aura zrAvikA caturvidhi saMgha sAtha thaa| eka brAhmaNa ne AcAryazrI kI pUjA kI, zekhanAda kara unako svargavAsI ghoSita kiyaa| zAstrokta paddhati se dAha-saMskAra huaa| zoka sabhA meM paM. lAlArAma jI ne bhASaNa hI nahIM diyA balki aneka pada-cinhoM para calane ke lie dvitIya pratimA ke vrata bhI liye| jahAM ApakA aMtima saMskAra huA vahAM tIna dina taka bAje baje, jAgaraNa, bhajana-kIrtana hue, mahArAja kI pUjA huii| ghoSaNA-rAjya kI ora se ghoSaNA huI-'AcArya sudharmasAgarajI kA smRti divasa manAne ke lie avakAza rahegA, hiMsA nahIM hogii|' saMgha kI padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 49 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ora se ghoSaNA huI- AcAryazrI ke smRti divasa para prativarSa rathotsava hogaa|' munisaMgha ne svecchA se sudharmasAgara saMgha kI sthApanA karane kA bhAva pragaTa kiyaa| zrI digambara jaina navayuvaka maMDala, kalakattA ne unako sArvajanika rUpa se abhinandana karane ke lie eka vizAlakAya abhinandana grantha kA prakAzana karAyA thaa| AcAryazrI mahAvIrakIrtijI mahArAja isa bhArata vasundharA meM samaya-samaya para jina mahApuruSoM ne janma lekara sva-para upakAra dvArA jIvana ko alaMkRta kara dharmaprANa deza ko pAvana kiyA hai, unhIM mahApuruSoM meM se eka caritra nAyaka AcAryazrI mahAvIrakIrti jI bhI haiN| bhagavAna mahAvIra kI Adarza digambara sAdhu paramparA meM isa bIsavIM sadI meM jo tapasvI santa hue uname AcArya mahAvIra kIrti jI mahArAja bhI aise pramukha zreSTha tapasvI ratna the jinakI agAdha vidvatA, kaThora tapasvitA, pragAr3ha dharmazraddhA, Adarza caritra aura anupama tyAga ne vizva meM vAstavika dharma kI jyoti prajjvalita kii| vaMza paricaya-AgarA jile meM kisI samaya candravAr3a jise candravAra bhI kahate haiN| bahuta bar3A nagara thaa| vikrama kI pandrahavIM zatAbdI meM cauhAna vaMzI rAjAoM kA rAjya rahA hai| vartamAna me vaha eka ujar3I huI choTI bastI hai| una rAjAoM ke samaya meM aneka rAjya zreSThI, pradhAnamaMtrI, koSAdhyakSa Adi ucca rAjakIya padoM para AsIna rahe haiN| prasaMgavaza eka aitihAsika ghaTanA kA ullekha karanA ucita hogaa| eka bAra isa nagara para yavanoM kA AkramaNa huaa| taba nagara ke nivAsI apane gharabAra chor3akara bhAga gye| jaina samAja ke dhArmika vyaktiyoM ko bhI nagara chor3akara bhAga jAne ko bAdhya honA pdd'aa| usa samaya eka jina maMdira padyAvatIpusvAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM eka mahAna atizaya yukta bahuta bar3I bhagavAna candraprabhu kI sphaTikamaNi kI camatkRta divya pratimA thI / zrAvakoM ne jAte-jAte usa pratimA jI ko vedI sahita yamunA meM Dubo dii| bahuta varSoM bAda phirojAbAda meM eka jinabhakta ko svapna AyA ki sphaTikamaNi kI mahAna atizayayukta pratimA nadI ke madhya amuka sthAna para vedI sahita jalamagna hai| vaha kahAM, kaise milegI ? isakA uttara bhI svapna meM jJAta huA ki phUloM se bharI TokarI nadI meM bahA dI jAye aura bahate - bahate vaha TokarI jahAM ruka jAye, vahIM pratimA milegii| phalasvarUpa vaisA hI kiyA gyaa| agAdha jala meM TokarI rukii| bhArI jala meM praveza kara pratimA nikAlanA duSkara kArya thA, kintu mahAna atizaya ! usa samaya huA ki jyoM-jyoM nadI meM praveza karate gaye, pAnI ghaTatA gayA, anta meM pratimA taka phuNce| pratimA uThAI aura vApasa lauTane lage taba pAnI kA pravAha pUrvavat ho gyaa| bar3I dhUmadhAma, gAje bAje ke sAtha jalUsa nikAlakara phirojAbAda ke maMdira meM vaha pratimA virAjamAna kI gii| vartamAna meM yaha maMdira candraprabhu maMdira ki nAma se vikhyAta hai / isI candravAra nagara meM pandrahavIM zatAbdI ke uttarArddha meM mahArAdhirAja rAmacandra deva ke zAsana kAla meM mahArAja urpha modI nAmaka di. jaina padmAvatI puravAla jAti meM utpanna eka jaina zrAvaka the| usa samaya candravAra ke kucha paThAna evaM mahArAja modI phirojAbAda Akara basa gaye / AcAryazrI kA janma inhIM mahArAja modI ke vaMza meM huA / janma - AcArya zrI mahAvIrakIrti jI kA janma mitI baisAkha vadI 9 vi. 1967 ko supratiSTha audyogika nagarI phirojAbAda, uttarapradeza meM huA / Apake pitA kA nAma lAlA ratanalAla jI aura mAtA kA nAma bUndA devI thaa| Apa padmAvatIpuravAla ke prasiddha kula mahArAjA khAnadAna ke the| yaha jAti di. jaina samAja meM eka prasiddha jAti rahI hai| brahmagulAla jaina muni evaM jugamandiradAsa jaise aneka dhArmika seTha tathA mANikacandra nyAyAcArya jaise vidvAna hue haiN| vartamAna meM bhI isa jAti ke ucca koTi ke vidvAna dharma padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 44 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 vaMza vRkSa zrI mahArAja banAma modI zrI lA. vaMzIdhara jI jaina zrI ratanalAla jI jaina (phirojAbAda) patnI kA nAma zrImatI bUMdA devI zrI kampiladAsa jaina zrI pannAlAla jI.jaina rAjakumAra jA (bambaI) DAkTara padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa zrI kanhaiyAlAla dharmendracandra mahendrakumAra saMtakumAra (phatehapura) (meraTha) (pUjya AcAryazrI) (kAnapura) vyavasAya vaidya sukhadA phArmesI ke saMcAlaka sImeMTa kA kArobAra 1. zrI jagadIzacanda jaina 1. zrI mahAvIra prasAda jaina . 2. zrI lakSmIcandra jaina 2. zrI amaranAtha jaina 3. zrI padamacandra jaina 3. zrI vIrendra kumAra jaina 4. zrI narendra kumAra jaina 4. zrI suvIndra kumAra jaina 5. zrI ramezacanda jaina 5. zrI zreyAMsakumAra jaina Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura samAja kI sevA kara rahe haiN| AcAryazrI kA gRhasthAvasthA kA nAma mahendrakumAra thaa| Apake pitA dhArmika pravRtti ke the| atithi satkAra meM tatpara rahate the| ve kuzala vyApArI the| AcArya zrI apane mAtA-pitA ke tIsare putra the| Apake cAra bhAI1. kanhaiyA lAla, 2. dharmendranAtha, 3. saMtakumAra aura 4. rAjakumAra cikitsaka haiN| zikSA-ApakI prArambhika zikSA phirojAbAda meM huii| dasa varSa kI avasthA meM snehamayI mAtAjI kA dehAnta ho gyaa| isase Apake mana meM viraktatA kA bhAva utpanna ho gayA aura AtmakalyANa ke lie zAstroM kA vizeSa jJAna karane hetu Apane digambara jaina mahAvidyAlaya byAvara aura saraseTha hukamacanda mahAvidyAlaya indaura meM zAstrI kakSA taka jJAna prApta kiyaa| ApakI buddhi atyanta tIkSNa aura pratibhA apUrva thii| nyAyatIrtha, AyurvedAcArya Adi kI parIkSAeM dekara unameM uttIrNa hue| saMskRta, vyAkaraNa, sAhitya, nyAya siddhAnta Adi aneka viSayoM kA gahana adhyayana kara acchI yogyatA prApta kI aura sAtha-sAtha aneka vidyAoM kA acchA jJAna bhI prApta kiyaa| dharmazikSA ke saMskAroM ne ApakI udAsInatA ko viraktatA meM parivartita kara diyaa| pariNAmasvarUpa ubharate yauvana meM hI Ajanma akhaNDa brahmacarya vrata grahaNa kara liyaa| vrata niSThA-bIsa varSa kI avasthA meM hI Apane parama pUjya mahAna tapasvI, parama nirbhIka, prakhara prabhAvI pravaktA zrI 108 AcArya kalpa candrasAgara mahArAja ke sAtha saptama pratimA brahmacarya rUpa se rahakara Apane parama pUjya AcArya zrI 108 vIrasAgara jI mahArAja se vi.saM. 1994 meM TAMkADhUMkA (mevAr3a) meM kSullaka dIkSA lii| battIsa varSa kI avasthA meM pUjya 108 AcArya zrI AdisAgara jI mahArAja se muni dIkSA lii| ApakA dIkSAnta nAma mahAvIrakIrti rakhA gyaa| Apa vAstava meM mahAvIra hI the| isa padyAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAra ApakA jJAna cAritra ke sAtha judd'aa| digambara sAdhu avasthA dhAraNa kara kucha varSa taka Apa dakSiNa prAnta meM vihAra kara dharma kA udyota karate rhe| AcArya AdisAgara ne AcArAMga ke anukUla ApakA AcaraNa dekhakara apanA uttarAdhikArI banAyA aura apane paTTa para AsIna kiyA / AcArya banakara Apane caturvidhi saMgha kA kuzalatA se saMcAlana kiyaa| bhArata ke aneka prAntoM- dakSiNa mahArASTra, gujarAta, rAjasthAna, mAlavA, madhya pradeza, ur3IsA, uttara pradeza, baMgAla, bihAra Adi meM bhramaNa kara digambara jaina dharma kA pracAra kiyA va aneka muni AryikA, zrAvaka, zrAvikA, kSullaka, brahmacArI Adi banAkara Atma kalyANa meM lagAyA / upasarga vijetA- AcArya zrI mahAna upasarga vijayI aura sAdhuratna the / ApakI kSamAzIlatA, sAhasa aura kSamatA kA paricaya aneka ghaTanAoM se milatA hai 1 eka bAra Apa bar3avAnI siddha kSetra para dhyAnamagna the| kisI duSTa puruSa madhumakkhiyoM ke chatte para patthara pheMka diyaa| madhumakkhiyoM ne AcArya zrI para AkramaNa kara diyA / lahuluhAna hokara bhI Apane dhyAna nahIM chodd'aa| isI prakAra Apa khaNDagiri udayagiri kSetra kI yAtrA para jA rahe the ki puruliyAM meM tIna zarAbI logoM ne Akara unheM akAraNa hI mArane ke lie lAThiyAM utthaaiiN| seTha cAMdamala jI ne apane guru kI rakSA karane ke lie svayaM lAThiyAM khAI parantu phira bhI kucha to AcArya zrI ko lgiiN| pulisa suparinTenDenTa ne Akara zarAbiyoM ko khUba phttkaaraa| duSTa loga kSamA mAMga kara bhAga gaye / eka bAra pUjya AcArya zrI tIrtharAja sammeda zikhara jI para ToMka vaMdanA karane gye| taba rAtri meM jala maMdira meM Thahara gye| usa samaya agahana mAha kI kar3akar3AtI sardI thI / zvetAmbara koThI ke karmacAriyoM ne duSTatAvaza padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 47 * Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI ko jala maMdira se bAhara nikAla diyaa| AcArya zrI zAMtipUrvaka bAhara baiTha gye| usa asahanIya sardI meM rAtabhara bAhara rahane ke kAraNa ApakA sArA zarIra akar3a gayA tathApi AcAryazrI ne yaha saba sahaja bhAva se sahana kiyA tathA vIratA kA paricaya diyaa| vAstava meM AcAryazrI ne isa atyanta viSama kaliyuga meM isa vItarAga sAdhucaryA meM rahakara apane apUrva Atma teja, avicala dharmaniSThA aura Adarza muni kA udAharaNa upasthita kiyaa| AcAryazrI meM brahmacarya kI apUrva AbhA dikhatI thii| isake kAraNa hI Apa ghaNToM taka eka Asana se avicala hokara dhyAna magna rahate the| Apane jabase munivrata dhAraNa kiyA tabase indaura, bhopAla, kaTanI, zikharajI, phirojAbAda, jayapura, nAgaura, udayapura, giranAra, pAvAgar3ha, Una, dhariyAbAda, bar3avAnI, mAMgItuMgI, gajapanthA, hummaca padmAvatI, kunthalagiri Adi aneka bar3e-bar3e zaharoM aura siddhakSetroM meM cAturmAsa yoga dhAraNa kiyaa| __ AcAryazrI mahAvIrakIrti jI mahArAja jyotiSa, maMtra-taMtra ke jJAtA to the hI, Apa meM satya bhaviSyavANI karane kI, viSa dUra karane kI evaM asAdhya rogoM ko dUra karane kI kSamatA utpanna ho gaI thii| kaI ghaTanAeM bhaktoM dvArA sunI gaI haiN| siddhAMta cakravartI AcArya zrI vidyAnandajI mahArAja ne inhIM AcArya zrI mahAvIrakIrti mahArAjajI se kSullaka dIkSA grahaNa kI thii| AcAryazrI kI aMtima samAdhi-AcAryazrI kI nirvANa bhUmiyoM ke prati apAra niSThA thii| zAyada isIlie ki Apa svayaM nirvANa ke tIvra abhilASI the| muni ho yA zrAvaka anta samaya meM samAdhimaraNa se zarIra ko zAMta pariNAmoM se chor3anA hI zrAvaka aura munidharma kA sAra yA phala hai| AcAryoM ne samAdhimaraNa kA mahatva zAstroM meM batAyA hai| anta samaya meM samAdhimaraNa se mRtyu honA svarga aura mokSa kA kAraNa hai| jaba Apa giranAra kSetra ke darzana kara zajaya ahamadAbAda hote hue padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mehasAnA phuNce| mehasAnA meM samAdhi se tIna dina pUrva 3 janavarI 1972 ko AcAryazrI ne sabhI saMghastha tyAgI aura vratiyoM ko bulaayaa| sabako biThAkara bar3I gaMbhIratA se saMbodhita kiyaa| sambhava hai AcArya zrI ko apane tIna dina ke pazcAt svargArohaNa kI jhalaka mila gaI ho| unhoMne kahA-"Aja se zrI 108 muni sanmatisAgara jI mahArAja saMgha ke AcArya hoNge| evaM zrI 105 AryikA vijayamati jI ko mukhya gaNinI hama apane Adeza se niyukta karate haiN| hamAre bAda yahI vyavasthA hogii|" 26 janavarI 1972 kA vaha dina AyA jaba rAtri savA nau baje AcArya zrI kI AtmA sarvathA zarIra chor3akara calI gii| samAdhi samrATa, yogIndratilaka, ugra tapasyA kA dhanI isa asAra saMsAra se dUra calA gyaa| 27 janavarI 1972 ke madhyAnha 12 baje mehasAnA kI bhUmi AcAryazrI ke dAha saMskAra se pAvana ho gii| zarIra bhasma ho gayA, raha gaI unakI yAda, guNoM kA smaraNa aura unakI nirbhIka deshnaa|| AcArya mahAvIrakIrti di. jaina dharma pracAriNI saMsthA avAgar3ha (eTA) uttara pradeza ne AcArya zrI mahAvIra kIrti smRti grantha prakAzana karAyA hai| prakAzana tithi mahAvIra jayantI san 1978 hai| vAtsalya ratnAkara AcArya zrI vimalasAgara jI mahArAja zramaNa saMskRti meM sAdhu kA viziSTa sthAna hai jo saMsArasAgara meM DUbate jIvoM ko usI prakAra sahAre hote haiM jaise bhaTake hue nizA-yAtrI ke lie AkAza dviip| AcArya vimalasAgara jI mahArAja una durlabha mahApuruSoM meM the jinheM vIra prasUtA bhArata jananI yugoM bAda janma detI hai| sAdhu jo prakRti veSadhArI hai, paMcendriya viSayoM ke vijetA haiM, Arambha-parigraha rahita haiM, sAdhu paramparA ke sAdhaka haiM, aise sAdhu ke viSaya meM paMDita pravara padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 49 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ daulatarAma jI ne likhA hai 'ari mitra mahala masAna kaMcana kAMca nidana prati varana / arghAvatArana asi prahArana meM sadA samatA dharana // ' isI bhAvanA ko jinhoMne caritArtha kiyA hai unakA nAma hai- parama tapasvI, sanmArga divAkara, svaparopakArI 108 AcArya zrI vimalasAgara jI mahArAja / bhAratavarSa kI puNyadharA para avataraNa ke lie vyAkula bhArata ke uttara pradeza eTA janapada ke aMtargata jalesara kasbe kA kosamA grAma meM janame zrI canda ke pitA zrI bihArIlAla aura mAtA kaTorIbAI ne kaba socA thA ki unakA putra eka dina bhArata kA saMta ziromaNi banakara janma sthAna kosamA, kula, jAti padmAvatI puravAla aura vaMza kI kIrti ko ujjvalatA se nimajjita kregaa| saM. 1973 ke Azvina kRSNA saptamI kA vaha zubha dina thA, bAlaka nemIcanda ne janma liyA / mAM kI mamatA bAlaka ko chaha mAha se adhika apanA vAtsalya na de sakI aura vairAgya ke aMkuraNa meM nemIcanda ko milA viyoga, eka kAraNa bnaa| isake bAda bhI nArItva ke kamanIya svapnila baMdhana unheM bAMdha na ske| mAM ke viyoga ke bAda pitA evaM bUA durgAdevI ne pAlana poSaNa kiyA / zikSA ke kSetra meM- bAlaka nemIcanda ne prArambhika zikSA gAMva kI pAThazAlA meM pUrNa kii| tatpazcAt gopAladAsa varaiyA di. jaina siddhAnta vidyAlaya, morainA se zAstrI parIkSA uttIrNa kii| unakI isa saphalatA kA zreya thA usa bhakti ko jo unakI NamokAra maMtra ke prati thI / uttara likhane se pUrva kApI ke zIrSa para NamokAra maMtra likhA jaataa| zAstrI parIkSA uttIrNa karane ke bAda pradhAnAdhyApaka ke rUpa meM paM. nemIcanda vidyAdAna karane lage / nirantara vikAsa ke patha para agrasara paM. nemIcanda jI satsaMgati meM padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 50 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvAsa rakhate the| unakI vidvata maMDalI meM pramukha the - zrI ayodhyAprasAda jI, zrI jJAnacaMda jI, zrI lAlA padamacaMda jI Adi / tarkazakti se vijayI - eka bAra paMDita jI kI AryasamAjiyoM se zAstrArtha jaisI sthita bana gii| AryasamAjI paMDitoM ne apanI vibhinna zaMkAyeM samAdhAnArtha rakhIM 1. aisA bhojana cAhie jo kisI kheta kA boyA nahIM ho| kisI anna kA bhI na ho aura jisa agni meM pakAyA gayA ho vaha agni na koyale kI ho, na lakar3I, na gaisa sTova Adi kisI prakAra kI ho aura peTa bhI bhara jAye / 2. pAnI aisA cAhie jo na kueM kA ho, na nala kA, na bAvar3I kA na sAgara, na tAlAba yA kuNDa kA hI ho aura pyAsa bhI bujha jAye / 3. jisa vastu se yaha bhojana parosA jAye vaha vastu bhI cammaca Adi na ho / 4. bhojana kA grAhaka na deva ho, na tArakI ho, na tiryaJca ho aura na manuSya / basa saMcita jJAna prasphuTita ho uThA, samAdhAna ke svara svataH nisRta hone lage paM. nemIcanda ke jJAna rUpI bhojana apanI AtmA se AtmA meM hI utpanna hokara samatA rUpI jala kA siMcana kara dhyAnarUpI agni se pakAkara anubhavarUpI cammaca se AsvAdana karatA huA yogI nirantara aise bhojana kA pAna karatA huA kabhI bhI aghAtA nahIM hai ? uttara se saMtuSTa hokara ve AryasamAjI vidvAna paMDita jI ke jJAna kA lohA mAne binA nahIM rahe / pratiSThAcArya ke rUpa meM samyakjJAna kA pracAra-prasAra karane evaM jaina saMskRti kI akSuNNa paramparA ko banAe rakhane ke uddezya se paMDita jI ne padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 51 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhArmika vidhividhAnoM ko zAstrokti rIti se karAnA prArambha kara diyA aura alpa samaya meM hI isa kSetra meM pratiSThA prApta kara lii| jaina dharma kI rakSA meM tatpara-jaina dharma evaM dharmAyatanoM kI rakSA ke lie Apa sadaiva tatpara rahate the| eka bAra uttara pradeza ke kelaI grAma meM eka jina maMdira ke nirmANa para vyavadhAna DAla rahe alpamatiyoM ko maMtrazakti ke bala se parAjita kara jaina maMtroM kI zakti evaM jina bhakti kA sAkSAta udAharaNa prastuta kiyaa| sarvaguNa sampanna paMDita jI apane kSetra meM sevA bhAva se vaidya kA kArya bhI karate the tathA vastra vyavasAya bhI karane lge| sAikila para kapar3A lAdakara gAMva-gAMva kapar3A becane jAne lge| sammeda zikhara jI kI vandanA-eka samaya Apa siddhabhUmi zrI sammedazikharajI kI vandanArtha binA breka kI sAikila para dRr3ha icchA zakti ke bala para cala diye aura rAste kI vibhinna bAdhAoM ko jhelate hue tIrtha vandanA saphalatA pUrvaka kara mahAna puNya kA saMcaya kiyaa| tIrthavandanA kA sAkSAta phala-tIrtha vandanA se vApisa lauTane para sAikila kharAba ho gii| koI dukAna dikhAI nahIM dI to NamokAra maMtra kA jApa karate hue jaMgala meM cle| aba taka unheM eka dAr3hI vAlA bAbA aura sAikila kI dukAna dikhii| paMDita jI ke nivedana para usane sAikila sudhAra dii| paMDita jI kucha Age bar3he ki dhyAna AyA ki paMpa to dukAna para hI raha gayA hai to vApasa lautte| parantu Azcarya! paMDita jI Azcarya cakita raha gaye kyoMki vahAM koI dukAna nahIM thI aura na dAr3hI vAlA bAbA, kevala paMpa yathA sthAna rakhA thaa| Apa eka bAra zrI giranAra jI kI vandanA ko bhI gye| vairAgya aura dIkSAyeM-zrI nemIcanda jI ne mathurA, alavara, bar3audA, AgarA, jayapura Adi kA bhramaNa vibhinna dRSTikoNoM se kiyaa| Apa jaba jayapura padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI 108 candrasAgara jI mahArAja ke darzanArtha gaye to vahAM zUdra jala tyAga kA vrata liyA aura vahIM cAra mAha adhyayana kArya kiyaa| phira sAdhu sevA tathA tIrtha yAtrA meM nirata rhe| isI bIca Apake pitAjI kA dehAvasAna ho gyaa| kaI saMsthAoM meM adhyApana kArya karane ke pazcAt kucAmana roDa sthita zrI neminAtha vidyAlaya ke pradhAnAdhyApaka cune gye| vahAM 108 zrI vIrasAgara jI kA saMgha padhArA aura Apane dvitIya pratimA ke vrata grahaNa kiye| vratoM meM kramazaH vRddhi hotI gaI aura Apane akhaNDa brahmacarya vrata lekara sAtavIM pratimA dhAraNa kii| saM. 2007 prathama ASAr3ha vadI paMcamI ko bar3avAnI siddhakSetra para zrI 108 AcArya zAMtisAgara jI kI AjJA se AcArya zrI mahAvIra kIrti jI mahArAja ne Apako kSullaka dIkSA dI aura Apa kSullaka RSabhasAgara kahalAne lge| mAgha sudI 13 saM. 2009 meM dharmapurI (nivAsa) pahuMcakara ailaka dIkSA lI aura sudharmasAgara ke navIna nAma se saMskArita hue| punaH sonAgira kSetra para phAguna sudI 13 saM. 2009 ko nirgantha dIkSA lI aura ApakA nAma zrI vimalasAgara rakhA gyaa| muni dIkSA ke uparAnta Apane 8 varSa kaThora tapasyA aura gahana svAdhyAya kiyA tathA uttara dakSiNa bhArata kA bhramaNa kiyaa| kucha samaya uparAnta Apane apanA nija kA saMgha banAyA tathA agahara vadI 2 saM. 2018 ko TUMDalA (AgarA) meM paM. mANikacanda jI dharmaratna evaM vizAla jana samUha ke bIca Apako AcAryatva pada diyA gyaa| upasarga, atizaya evaM dharmaprabhAvanA-ApakA sampUrNa jIvana upasargoM aura ghaTanAoM kA rahA hai| jaba Apa atizaya kSetra bandhAjI (TIkamagar3ha) pahuMce to vahAM ke sUkhe par3e kueM meM zAMtidhArA karAkara zrI Adi prabhu kA prakSAla jala DalavA diyA aura kueM meM jala hI jala ho gyaa| mirjApura rAste meM siMha aura vizAlakAya ajagara kA upasarga huaa| jaunapura ke rAste meM 53 phyAktIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka relave caukI para jahAM rAtri vizrAma karanA par3A eka bhayAnaka sarpa Apake sAmane tIna ghaMTA par3A rhaa| giranAra kI tIrtha vandanA para jaba pAvA aura usake bAda jaba bharariyA pahuMcane para vahAM ke nivAsiyoM ne mArane kA upakrama kiyA to ApakI tapasyA ke prabhAva se upasarga ttlaa| zubha cinha-AcAryazrI vibhinna zubha cinhoM se vibhUSita the| dAhine paira meM padamacakra, hRdaya meM zrIvatsa, zarIra meM vibhinna tila, kAMcana varNa, Adi unakI mahAnatA siddha karate haiN| upAdhiyAM-munizrI 108 vimalasAgara jI mahArAja ko san 1960 meM TUMDalA meM vidvata samudAya dvArA pUjya AcAryazrI mahAvIrakIrti kI sahamati se AcArya pada pradAna kiyA gyaa| san 1963 meM bArAbaMkI meM cAturmAsa ke bIca cAritra cakravartI pada pradAna kiyaa| san 1979 meM sonAgira jI meM zrI naMgAnaga kumAra kI mUrtiyoM kI paMcakalyANaka pratiSThA ke samaya jJAnakalyANaka ke dina jJAna divAkara zrI bharatasAgarajI mahArAja ne janabhAvanA ko dekhate hue 'sanmati divAkara' mada se alaMkRta karane kA prastAva rakhA jisakA samarthana parama zreddhaya samyakjJAna prasAra yojanA ke purodhA kSullaka zrI jJAnAnanda jI mahArAja ne rkhaa| sabhI bhaktoM ne isI nAma se AcArya zrI kI vandanA kii| Apake anya guNoM ko dekhakara Apa vAtsalya mUrti, karuNAnidhi, svaparopakArI bhaktoM dvArA svayaMmeva kahe jAne lge| apane vihAra ke mAdhyama se AcArya zrI ne apanI paga dhUli se hajAroM sthAnoM ko pavitra kiyaa| svayaM bhI anaginata tIrthoM kI vandanA kii| jIrNa-zIrNa ho rahe tIrthoM ke uddhAra hetu nara-nAriyoM ko prerita kiyaa| lAkhoM logoM ko zUdra jala evaM mAMsa-bhakSaNa Adi kA tyAga kraayaa| lagabhaga 350 tyAgI Apake dvArA banAye gaye tathA 30 brahmacArI, 2 elaka, 3 kSullaka, kSullikAeM, 2 AryikAeM aura 4 muni banA cuke tathA aura bhI aneka tyAgI bnaaye| aisI aTUTa prabhAvanA Apake vyaktitva meM thii| padmAvatIparavAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 54 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aise paropakArI sadguru isa vartamAna kAla meM bahuta kama pAye jAte haiN| jo svayaM cAritrika bhUmikA para ArUr3ha hokara piroM ko uThAne meM aura uThoM ko dharma kA amRta dene meM nirata rahate haiN| dharma kI AdhArazilA inhIM pUjya saMtoM para TikI hai tathA jIvanta hai| ApakI samAdhi san 1994 meM zrI siddhakSetra sammedazikhara para huii| vimala samAdhi bIsavIM sadI ke AcArya pada para pratiSThita amara saMtoM meM AcArya zrI vimalasAgara jI mahArAja hI eka mAtra aise saMta hai jinhoMne tIrtharAja sammeda zikharajI para sallekhanA pUrvaka samyak samAdhi maraNa kiyaa| unakI amara smRti samAdhi mandira kI bhavya, anUThI, divya-racanA bhI darzanIya, vandanIya hai| isa vimala samAdhi mandira meM tIna gRha haiM prathama gRha meM AcArya zrI kI AzIrvAda mudrA yukta vAtsalyamayI mUrti virAjamAna hai jo bhavyAtmAoM ko parvatarAja kI ora car3hate hue tathA utarate hue mAno maMgala AzIrvAda pradAna kara rahI hai| dvitIya gRha meM AcArya zrI ke punIta caraNa-kamala virAjamAna haiM, jo mumukSa ko maMgala AcaraNa ke lie saMketa kara rahe haiM tathA tIsarA gRha ArAdhakoM ko zAMti se baiThakara ArAdhanA karane ke lie surakSita kiyA gayA hai| AcAryazrI kI munidIkSA siddhakSetra sonAgira jI para huI thii| smRti svarUpa muni zrI caityasAgara jI kI preraNA se parvatarAja sonAgira jI para bhI chatarI nirmita kI gaI hai| vIra nirvANa saMvat 2515 san 1989 meM syAdvAda vimala jJAnapITha (a. bhA.zrI syAdvAda zikSaNa pariSada) sonAgira (datiyA) dvArA sanmati divAkara parama pUjya zrI AcArya vimalasAgara jI mahArAja abhinandana grantha prakAzita karAyA gyaa| padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 55 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjya AcArya zrI sanmatisAgarajI mahArAja jIvana kA puruSArtha saMyama kI sAdhanA aura icchAoM kI virAdhanA meM haiN| muni aura jaina saMtoM kA jIvana saMyama kI jIvanta pratimA huA karatI hai| ve saMsAra meM rahakara usake nahIM hote| ve karma karate hue bhI niSkarma rahate haiM / phaphotU jilA eTA uttara pradeza meM zrI pyAre lAla jI ke putraratna zrI omaprakAza una jIvAtmAoM kI zreNI meM se eka hue jinhoMne svAtmakalyANa kI lagana lagAI / sAdhAraNa paristhitiyoM meM rahakara vidyAdhyayana kiyA / Apa prArambha se sAdhu-saMtoM ke sahavAsa meM rahe aura eka dina vaha AyA jaba phAlguna sudI 13 saM. 2019 meM AcArya vimalasAgara kI dharmamayI preraNA se zrI sammedazikhara kI puNyasthalI se munidIkSA lekara naye nAma sanmatisAgara ko sArthaka kiyaa| usa samaya Apa bAla brahmacArI the aura Ayu 25 varSa thI 1 * dIkSoparAnta Apane bArAbaMkI, bar3avAnI, mAMgItuMgI, zravaNabelagolA, hummaca, kunthalagiri aura gajapaMthA Adi meM apane varSAkAlIna cAturmAsa dharmArAdhanApUrvaka vyatIta kiye| Apane paramapUjya AcArya zrI mahAvIrakIrti jI mahArAja se vidhivat zAstroM kA adhyayana kiyaa| Apa mahasAnA meM AcAryazrI ke samAdhikAla meM unake caraNoM meM hI upasthita the / mahArAja ne Apako apane saMgha kA paTTAdhIza ghoSita kiyaa| tabase Apa vItarAgatApUrvaka saMgha kA saMcAlana kara rahe haiM / julAI 1995 meM pUjya AcAryazrI sanmatisAgarajI mahArAja kA varSAyoga gAMdhInagara dillI meM huA / sAmAjika vyavadhAna evaM cAturmAsika vyavasthAoM ke lie eka dharmazAlA kI AvazyakatA mahasUsa kI gii| padmAvatI puravAla jAti ke prabuddha vyaktiyoM se vicAra-vimarza kara zrI padmAvatI padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 56 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puravAla digambara jaina paMcAyata dillI-6 evaM zrI padmAvatI puravAla digambara jaina samAja zAhadarA kSetra ke sadasyoM kI saMyukta baiThaka meM 3 sitambara, 1995 ko pUrNa sahamati evaM utsAha ke vAtAvaraNa meM eka dharmazAlA banAne kA saMkalpa kiyA gyaa| 01 julAI, 1996 ko dharmazAlA kI jagaha kI rajisTrI zrI padmAvatI puravAla digambara jaina samAja zAhadarA kSetra ke nAma huii| zrI padmAvatIpusvAla di. jaina paMcAyata, dharmapurA dillI -6 ke adhyakSa zrI ramezacaMda jaina kAgajI aura unake mAdhyama se pUrI paMcAyata ke isa adbhuta sahayoga aura anUThe tyAga kI zrI pa. pu. di. jaina samAja zAhadarA kSetra ke adhyakSa zrI narendra kumAra jaina evaM unake samasta sAthiyoM ke sAtha-sAtha pUre janamAnasa aura dillI ke bAhara ke prabuddha mahAnubhAvoM ne isakI mukta kaMTha se prazaMsA kii| yaha pUrA kArya AcArya zrI sanmatisAgarajI mahArAja ke AzIrvAda se sampanna huA / - sampAdaka maMDala AcAryazrI pArzvasAgarajI mahArAja zrI 108 AcAryazrI pArzvasAgara jI mahArAja kA gRhasthAvasthA kA nAma rAjendrakumAra thA / ApakA janma kArtika sudI saptamI vi.saM. 1972 ko koTalA ( phirojAbAda) meM huaa| Apake pitAzrI rAmasvarUpa jI va mAtA zrImatI jAnakIbAI thiiN| Apa padmAvatI puravAla jAti ke bhUSaNa the / ApakI dhArmika evaM laukika zikSA sAdhAraNa huii| Apane vivAha nahIM kiyaa| bAla brahmacArI hI rahe / dazalakSaNa parva meM azubha svapna dekhane para ApameM vairAgya pravRtti jAga uThI va Apane vi.saM. 1717 meM AcAryazrI 108 vimalasAgara jI mahArAja se sonAgira meM kSullaka dIkSA le lii| isake bAda vi. saM. 2018 meM phAlguna zuklA 8 ko AcArya zrI vimalasAgara jI se meraTha meM muni dIkSA le lii| Apane meraTha, bar3avAnI, IDara, sujAnagar3ha, kolhApura Adi sthAnoM para padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 57 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAturmAsa kara dharmavRddhi kii| Apako chahaDhAlA, bArahabhAvanA, vairAgya pATha kA vizeSa jJAna thaa| Apane namaka, ghI, tela Adi kA tyAga kara diyA thA / zarIra kI nirbalatA ke kAraNa Apa zrI sonAgirasiddha kSetra para virAjamAna rahane lage the aura aMta meM 1987 meM yahIM para samAdhi huI / AcArya zrI nirmalasAgarajI mahArAja giranAra ke mahAna saMta tIrtharakSA ziromaNi, zramaNaratna giranAra gaurava zrI 108 AcArya nirmalasAgara jI kA janma mArgazIrSa kRSNa dauja vi.saM. 2003 san 1946 ko grAma pahAr3Ipura jilA eTA ( aba phirojAbAda, uttara pradeza) meM padmAvatI puravAla parivAra meM huaa| ApakA gRhasthAvasthA kA nAma zrI ramezacandra thaa| Apake pitAzrI seTha bihArIlAla evaM mAtA zrI gomAvatI the| donoM hI dharmAtmA evaM zraddhAlu the / deva- zAstra - guru ke prati unakI ananya bhakti thI tathA adhika samaya dhArmika kAryoM meM hI vyatIta karate the| unhoMne pAMca putra evaM tIna kanyAoM ko janma diyaa| unameM sabase laghu pUjya AcArya zrI hI haiM / sabase choTe hone ke kAraNa mAtA pitA kA Apa para vizeSa sneha rahA / lekina yaha pyAra adhika samaya taka na raha skaa| ApakI choTI umra meM Apake mAtA-pitA devaloka sidhAra ge| ApakA lAlana-pAlana Apake bar3e bhAI zrI gaurIzaMkara jI dvArA hI huaa| ApakI vairAgya bhAvanA bacapana balavatI huI / Apake mana meM ghara ke prati udAsInatA rhii| Apake hRdaya meM AhAra dAna dene va nirgrantha muni banane kI bhAvanA ne ghara kara liyA thA / Apa jaba chahaDhAlA Adi par3hate the to isa saMsAra ke cakra parivartana ko dekhakara ApakA hRdaya kAMpa uThatA thA tathA vaha dharmacakSuoM dvArA prabhAvita hone lagatA thA / Apa socate the ki ina duHkhoM se bacakara apane ko kalyANa mArga kI ora lagAkara sacce sukha ko prApta karanA cAhie / padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 58 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tyAmavRtti-zubhakarma ke udaya se paramapUjya zrI 108 AcAryazrI mahAvIra kIrtijI kA Agamana huaa| usasamaya ApakI umra 12 varSa kI thii| mahArAja zrI bhI Apake hI gharAne meM se the| Apane unake samakSa jamIkanda kA tyAga kiyA ora thor3e samaya unake sAtha rhe| phira bhAI ke Agraha se ghara AnA pdd'aa| aba Apako ghara kaida sA jAna par3A to Apake bhAI ne zAdI ke prayatna kiye lekina saba niSphala rhe| Apa AcArya zrI 108 zivasAgara jI ke saMgha meM thor3e dina rhe| vahAM se bar3avAnI yAtrA ko kucha logoM ke sAtha cala diye| bar3avAnI meM AcArya zrI 108 vimalasAgara jI kA saMgha virAjamAna thaa| Apane vahAM para dUsarI pratimA ke vrata liye| isa samaya ApakI umra 15 varSa kI thii| phira bAda meM Apa dillI pahuMce, vahAM para paramapUjya AcArya zrI 108 sImaMdharajI kA saMgha virAjamAna thaa| unake sAtha Apa giranArajI gye| zramaNatva kI ora bar3hate kadama-baisAkha zuklA 14 san 1965 ko Apane AcAryazrI sImaMdhara jI se giranAra kSetra kI cauthI ToMka para kSullaka dIkSA grahaNa kii| usa samaya ApakI umra 17 varSa kI thii| vahAM se vihAra kara saMgha kA cAturmAsa ahamadAbAda meM huaa| usake bAda apane guru kI AjJA se sammedazikhara jI ke lie vihAra kiyaa| Apa paidala yAtrA karate hue AgarA aaye| muni dIkSA-AgarA meM parama pUjya AcArya zrI 108 vimalasAgara jI kA saMgha virAjamAna thaa| Apane saM. 2024 ASAr3ha zuklA paMcamI ravivAra ke dina mahAvrata ko dhAraNakara AcAryazrI vimalasAgarajI se muni dIkSA dhAraNa kI aura muni zrI nirmalasAgara nAma se saMbodhita hue| saMgha kA cAturmAsa AgarA meM hI huaa| Apake mana meM yAtrA kI bhAvanA balavatI thii| ataH mahArAja zrI se AjJA lekara va kSullaka jI kA sAtha lekara yAtrA ke lie vihAra kiyaa| rAste meM ApakA cAturmAsa sAgara meM huaa| vahAM se vihAra padyAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 59 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karate hue Apa kuNDalapura aaye| vahAM para Apase bra. nijAtmArAma jI ne kSullaka dIkSA grahaNa kii| vandanA evaM vihAra-kuNDalapura se vihAra karate hue Apa zrI sammedazikharajI pdhaare| vahAM para ApakI vandanA sakuzala huii| bAda meM ApakA cAturmAsa hajArIbAga meM huaa| usake bAda Apa madhubana meM aaye| vahAM para kSullaka jI ne Apase mahAvrata grahaNa kiye| bAda meM Apa IsarI paMcakalyANaka meM padhAre tathA vahAM para 8-10 dIkSAyeM Apake dvArA huiiN| vahAM se vihAra karate hue bArAbaMkI pdhaare| jahAM ApakA cAturmAsa huaa| AcArya pada - bArAbaMkI meM cAturmAsa ke pazcAt ApakI jayaMtI ke zubha avasara para samAja ne prabhAvita hokara Apako AcArya pada se vibhUSita kiyaa| vahAM ve vihAra karate meraTha Ae / meraTha se Apa saMgha sahita pAMDava nagarI bhagavAna zAMtinAtha, kunthanAtha, arahanAtha kI janma bhUmi hastinApura tIrthakSetra para akSaya tRtIyA ke dina jisa dina bhagavAna AdinAtha ne zreyAMsa rAjA se prathama AdikAla kA AhAra ganne ke rasa ke rUpa meM liyA thA - pdhaare| saMgha sahita virAjakara Apane sampUrNa saMgha ne AhAra meM ganne kA rasa lekara usa dina kI yAda tAjI kI mAno vaha dRzya hI sAmane ho / vahAM AcAryazrI saMgha sahita eka mAha rahakara mIrApura, jaganamaTha, mujaphpharanagara, khataulI, saradhanA, baranAlA, binaulI, bar3AgAMva, bar3auta Adi nagaroM meM hote hue cAturmAsa ke lie dillI kailAzanagara meM viraaje| yahAM para guru AjJA se mahArAja zrI ko samAja dvArA AcArya pada se suzobhita kiyA gayA / giranAra satva saMkaTa nivAraka - parama pAvana giranAra tIrthakSetra meM vigata bIsa varSa se jaina dharmAvalambiyoM ko kSetra kI pUjA-arcanA se vaMcita rakhA jAtA thaa| bhagavAna neminAtha kI nirvANa sthalI paMcama ToMka para caraNa cinhoM ko phUloM se Dhakakara una para rupaye paise car3hAne ko sAdhu-saMtoM dvArA bAdhya kiyA jAtA thaa| itanA hI nahIM pUjya AcArya zrI mahAvIra kIrti jI padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 60 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahArAja evaM anya jaina muniyoM ke sAtha bhI abhadratA kI ghaTanAyeM huiiN| ina ghaTanAoM ne jainiyoM ko bhayabhIta kara diyaa| jisase kSetra para yAtriyoM kI saMkhyA nirantara kama hone lagI / aura giranAra kSetra kA satva saMkaTa meM par3a gayA / satya punarsthApanA san 1980 meM AcArya zrI nirmalasAgara jI mahArAja saMgha sahita kanyAkumArI se padayAtrA karate hue giranAra aaye| giranAra kI tatkAlIna paristhitiyoM ne muni-hRdaya ko vyathita kara diyaa| unhoMne tabhI saMkalpa kiyA- 'giranAra kSetra ko jaina dharmAvalambiyoM ke liye nirApada banAUMgA tathA deza meM giranAra kSetra kI prabhAvanA karUMgA / AcArya zrI ke satat samarpita prayAsa kA hI pariNAma hai ki aba giranAra vandanA karane jAne vAle bandhuoM ko koI utpIr3ana nahIM kara sktaa| AcArya zrI kI satpreraNA se caubIsa tIrthaMkaroM ke nirvANa divasa para sthAnIya digambara jaina gurukula ke chAtrAgaNa indra vezabhUSA meM nirvANa lADU car3hAne pAMcavIM ToMka taka jAte haiM aura bhakti bhAva se nirvANa mahotsava manAte haiM / AcAryazrI kI saMkalpa zakti ke pariNAma svarUpa hI aba jaina bandhu pUrI svataMtratApUrvaka tIrtharAja kI vandanA karate haiN| isa prakAra AcAryazrI ke zubha saMkalpa se hI giranAra kSetra kA satva punarsthApita huaa| giranAra jI meM nava nirmANa-AcArya zrI nirmalasAgara jI mahArAja kI preraNA se kSetra para bhavya mAnastambha yukta samavazaraNa maMdira, zrI tIna caubIsI jinAlaya evaM bhagavAna neminAtha kA 22 phuTa UMcA bhavya jinabimba khar3A kiyA gayA hai| dinAMka 1 disambara 1998 se 6 disambara 1998 taka zatAbdiyoM ke bAda giranArajI para 'na bhUto na bhaviSyati' aisA paMcakalyANaka mahotsava sampanna huA / AcAryazrI ko samAja ne 'giranAra gaurava' kI padavI se vibhUSita kiyaa| Apa vratoM meM dRr3ha evaM sAhasI haiM, saralatA adhika hai, krodha to dekhane taka meM nahIM AtA / prakRti zAnti evaM namra hai| vItarAga nirgrantha sAdhuoM ke prati agAdha zraddhA hai / padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 61 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI ajitasAgarajI mahArAja / * Apa pratiSThAcArya saMhitA sUri bra. paM. sUrajamala jI nivAI (rAja.) ke gRhasthAvasthA ke bar3e bhAI haiN| AcArya zrI zAMtisAgara jI mahArAja kI paramparA meM prakANDa vidvAna RSirAja haiN| abhIkSNa jJAnopayogI haiM aura aneka sAdhuoM evaM tyAgiyoM ko jJAnadAna dene kA zreya Apako prApta hai| parama viduSI AryikA ratna supArzvamatI mAtAjI Apako guru rUpa meM smaraNa karatI huI bhakti se gadgad ho jAtI haiN| prAcIna grantha bhaNDAroM se khojakara jinazAsana kI aneka vilupta vidhiyoM ko Apa prakAza meM lAye haiN| vibhinna prAcIna guTakoM se evaM granthoM se pRthaka-pRthaka viSayoM para Apane hajAroM zlokoM kA saMgraha kiyA hai| isake pahale bhI ApakI aneka racanAe prakAza meM A cukI haiN| vidvAnoM ke sAtha tatva carcA meM Apa rucipUrvaka rasa lete haiM evaM granthoM ke satat avalokana se pradIpta pratibhA kA pUrNa paricaya dete haiN| vikrama saMvat 1982 meM bhopAla ke pAsa ASTA nAmaka kasbe ke samIpa prAkRtika suramyatA se paripUrNa bhauMrA grAma meM padmAvatI paravAla jAti meM utpanna parama puNyazAlI zrI javaracandra jI ke ghara mAtA zrI rUpAbAI kI kukSi se ApakA janma huA thaa| janma ke bAda mAtA-pitA ne ApakA nAma rAjamala rkhaa| zala rUpA mAM rUpAbAI sugrahaNI, kAryakuzala evaM dharmaparAyaNa mahilA haiN| phalataH unake AdarzoM kA asara honahAra saMtAna para pdd'aa| Apake pitAzrI svabhAva se sarala, dhArmika vRtti ke vyakti the| ve vajanakasI kA kArya karate the| janma ke samaya ApakI sthiti sAdhAraNa thii| Apase bar3e tIna bhAI-1. zrI kezarImala, 2. zrI mizrIlAla aura 3. zrI saradAramala jI haiN| ghara para hI apane udyoga ke sAtha parivAra sahita jIvana yApana kara rahe haiN| padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 62 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * ApakI ruci prArambha se hI virakti kI ora cIna bAlapana se hI ApakA svabhAva sarala, mRdu evaM vyavahAra namratApUrvaka rhaa| vidyArthI jIvana meM ApakI buddhi prakhara evaM tIkSNa thii| vastu parijJAna Apako zIghra hI ho jAtA thaa| ApakI skUlI zikSA kakSA 4 taka hI indaura jilA ke 'ajanAsa' gAMva meM huii| vairAgya kI ora bar3hate kadama-prArambhika zikSA ke bAda saMvat 2000 meM Apane AcAryavara zrI vIrasAgara jI mahArAja ke prathama darzana kiye| phalataH Apake hRdaya meM parama kalyANakArI jaina dharma ke prati ananya zraddhA ne janma liyaa| 17 varSa kI alpAyu meM AcAryazrI kI satpreraNA se prabhAvita hokara Apa saMgha meM zAmila ho gaye aura jainAgama kA gahana adhyayana prArambha kara diyaa| jaise-jaise ApakI nirmala AtmA ko jJAna prApta hotA mayA vaise-vaise ApakI pravRtti vairAgya kI ora hone lgii| vi.saM. 2002 meM Apane jhAlarApATana (rAjasthAna) meM AcAryavara zrI vIrasAgara jI mahArAja se sAtavIM pratimA ke vrata aMgIkAra kara liye| isa avasthA meM Akara Apane AjIvana brahmacarya vrata kI kaThina pratijJA lekara sAMsArika bhoga vilAsoM ko ThukarAte hue kaThora vratoM kA abhyAsa kara zarIra ko durddhara tapasyA kA abhyAsI bnaayaa| isa pavitra brahmacarya avasthA meM Akara Apane athaka zrama se Agama kA jJAna prApta kiyA usase ApakI ucita pratiSThA huii| jJAnavRddhi va pada pratiSThAyeM-jJAnavRddhi ke sAtha ApakI khyAti phailatI gii| aneka paMcakalyANaka pratiSThAoM meM saphalatApUrvaka vratavidhAna karAne ke kAraNa 'pratiSThAcArya', Atma-kalyANa kI ora pravRtta aneka zrAvaka-zrAvikAoM ko Agama kI ucca zikSA dene ke kAraNa 'mahApaMDita' tathA apanI vidvatApUrNa pravacana zailI, lekhana-zailI ke kAraNa vidyAvAridhi' pada se samAja ne ApakI sAdhanA ko alaMkRta kiyaa| padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 68 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAmoha vihInatA- Apa meM eka viziSTa guNa kA prAdhAnya pAyA jAtA hai| jaba Apa tarkasaMgata, vidvatApUrNa vizeSa koI bhI kArya karate to usakA zreya anya kisI vyakti vizeSa ko iMgita kara dete tathA svayaM pratiSThA ke nirlobhI bane rahate / kArya kA sampAdana svayaM karate aura usakI pratiSThA, ijjata ke adhikArI anya vyakti hote / yaha ApakI vyAmoha vihInatA, mahAnatA, prabala sAMsArika vairAgya aura kSaNabhaMgura zarIra ke prati nirmamatva ke sAtha hI mAnava samAja ke kalyANa kI utkRSTa bhAvanA kA pratIka thaa| parama digambara jainezvarI dIkSA- isa prakAra jJAna aura cAritra meM zreSThatA pA jAne para Apake antara meM vairAgya kI prabala jyoti kA udaya huA tathA sIkara (rAja.) meM Akara janasamUha ke sAmane parama pUjya digambara jainAcArya zrI zivasAgara jI mahArAja se samasta aMtaraMga aura bahiraMga parigraha kA tyAga karake kArtika sudI 4 saMvat 2018 kI zubha tithi va zubha nakSatra meM Apane digambara munidIkSA dhAraNa kara lii| AcAryazrI ne ApakA nAma saMskAra zrI ajitasAgara nAma se kiyA / ApakA saMskRta jJAna paripakva evaM anupama hai / Apane nirantara kaThora adhyayana evaM manana se jJAna kA bhaMDAra apanI AtmA meM samAhata kiyaa| usase acche-acche vidvAna dAMtoM tale uMgalI dabAkara nata ho jAte haiM 1 munizrI suhAgasAgarajI ApakA janma grAma rIvAM, jilA mainapurI u.pra. meM huaa| pitA kA nAma zrI lAhaurI lAla va mAtA kA nAma ratana bAI thaa| munizrI kA gRhasthAvasthA kA nAma candrakAnta thA / bAlyAvasthA gAMva meM hI gujrii| yuvAvasthA prApta hote hI indaura jAkara svatantra vyavasAya kiyA / idaura paMcakalyANaka meM AcArya zrI vimalasAgara jI se saptama pratimA ke vrata grahaNa kie| saMgha ke padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 64 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phirojAbAda cAturmAsa ke avasara para ASAr3ha zuklA 13 san 1986 meM kSullaka dIkSA tathA saMgha ke mathurA-caurAsI pahuMcane para ailaka pada grahaNa kiyaa| muni dIkSA sonAgirajI meM lii| suhAganagarI phirojAbAda meM prathama dIkSA hone ke kAraNa nAma 'suhAgasAgara jI' pdd'aa| ___ munizrI padamasAgarajI munizrI eTA nagara ke nivAsI the aura AcArya zrI sanmatisAgara jI kI gRhasthAvasthA ke bhAnaje the| alpAvasthA meM AcArya zrI sanmatisAgara jI se zrI sammedazikhara jI meM munidIkSA pA lI thii| ve akele hI vihAra karane lge| rAjasthAna ke eka atizaya kSetra meM ApakI samAdhi ho gii| munizrI saMbhavasAgarajI ApakA janma grAma raimajA, jilA phirojAbAda meM huA thaa| pitAzrI kA nAma zrI pannAlAla va mAtuzrI kA durgAbAI thaa| gRhasthAvasthA kA nAma zrI lAla thaa| brahmacarya vrata mirjApura meM liyaa| kSullaka dIkSA va munidIkSA AcArya zrI vimalasAgara jI se zrI sammeda zikhara meM prApta kii| munizrI apane guru A. zrI vimalasAgara jI ke saMgha ke sAtha hI rahate the| ApakI samAdhi AgarA jilAMtargata etmAdapura meM huI jahAM unake caraNa virAjamAna haiN| munizrI viSNusAgarajI ApakA janma eTA jile ke kusavA grAma meM huA jo jalesara-eTA ke bIca kusavA sTezana se 4 phAga dUra hai| pitAjI kA nAma zrI pyArelAla aura mAM kA nAma kunthA devI thaa| prArambhika zikSA nija grAma tathA gAMva poMDarI se kakSA 4 uttIrNa kii| zrI gopAla di. jaina siddhAMta vidyAlaya murainA padyAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 65 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM adhyayana kara vizArada tRtIya khaNDa tathA zikSA paayii| phirojAbAda Akara munImI aura svatantra vyavasAya kiyaa| naI bastI phirojAbAda meM rahate hue AcArya vimalasAgara di. jaina vidyAlaya tathA auSadhAlaya kI sthApanA aura nirmANa kArya meM yoga diyaa| 1986 meM AcArya zrI 108 bimalasAgara jI mahArAja sasaMgha phirojAbAda meM cAturmAsa hetu padhAre to Apane aura bra. mahIpAla jI zrAvaNa zuklA 15 rakSAbaMdhana ke dina kSullaka dIkSA grahaNa kii| dIkSA ke samaya ApakA nAma viSNusAgara aura mahIpAla jI kA nAma akampanasAgara rakhA gyaa| sonAgirijI paMcakalyANaka ke avasara para pauSa kRSNa 5 ko AcAryazrI vimalasAgara jI mahArAja se muni dIkSA lI aura unhIM ke saMgha meM rhe| durbala aura azakta ho jAne ke kAraNa Ajakala munizrI jitendrasAgara jI ke sAtha zrI 1008 candraprabha di. jaina atizaya kSetra phirojAbAda meM virAjamAna haiN| Apane 'padmAvatI puravAla jAti : ratnoM kI khAna' zIrSaka pustaka likhI hai| munizrI jitendrasAgarajI ApakA janma grAma chikAU, janapada phirojAbAda meM huA thaa| pitAzrI kA nAma zrI antarAma aura mAtAjI kA nAma zrImatI jAnakIbAI thaa| Apa 4 bhAI the| do svargavAsI ho cuke haiN| 6 putra aura tIna putriyAM haiN| gAMva meM svataMtra vyavasAya karate the| 15 varSa nirvirodha grAma pradhAna rhe| kucha samaya se phirojAbAda sthAyI nivAsa banA liyA thaa| munizrI zAMtisAgara jI se saptama pratimA ke vrata jArakhI grAma meM lie| AcArya zrI vimalasAgara jI ke phirojAbAda varSAvAsa (1986) ke avasara para Azvina zuklA dazamI ko kSullaka dIkSA lii| muni dIkSA AcArya zrI vimalasAgara jI se hI zrI sammeda zikhara jI meM 1994 meM vijayAdazamI ke dina grahaNa kii| vartamAna me Apa zrI candraprabha di. jaina atizaya kSetra phirojAbAda meM muni zrI viSNusAgara jI ke sAtha virAja rahe haiN| padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI nirbhayasAgarajI mahArAja TUNDalA nivAsI zrI darabArI lAla jI kI dharmapatnI zrImatI puSpAdevI ne 1-1-41 ko eka bAlaka ko janma diyaa| 10vIM kakSA pAsa karane ke bAda usane kapar3e kI dukAna kii| bhAratIya saMskRti aura rAjanIti se unakA lagAva thA isalie rASTrIya svayaM sevaka saMgha se unakA nikaTa kA saMparka rhaa| 1992 meM ghaTI ghaTanA ke kAraNa mana ko zAnti nahIM milii| ciMtana aura manana se mana vairAgya kI ora bar3hatA calA gayA aura 28 apraila 1999 ko giranAra parvata para AcArya zrI nirmalasAgara jI mahArAja se muni dIkSA grahaNa kii| 28-2-2001 ko munizrI saragana (gujarAta) ke umatA tAlukA aaye| dhyAna avasthA meM unheM bodha huA ki yahAM jo TIlA hai, usake nIce maMdira aura purAtatva kI mahatvapUrNa sAmagrI hai| unhoMne khudAI ke lie Agraha kiyaa| gujarAta rAjya ke tatkAlIna rAjyapAla zrI sundara siMha bhaMDArI jI kI anumati se 6 apraila ko khudAI prArambha kI gaI aura 5 jUna 2001 ko vahAM 74 mUrtiyAM jo 1100 se lekara 23 varSa taka purAnI thIM, niklii| zrI rAma ke kalAtmaka maMdira va purAne dAgine prApta hue| 5 julAI 2002 ko pU. munizrI ne vahAM maMdira jI kI sthApanA kraaii| 24 akTUbara 2002 ko tapasvI AcArya sanmati sAgara jI ne unheM AcArya pada pradAna kiyaa| AcArya zrI kA dhyAna AtmakalyANa va janakalyANa kI ora hai| unakI pustakeM bhI prakAzita huI haiN| muni zrI urjayantasAgarajI mahArAja eTA ke prasiddha bartana vyApArI lAlA baMgAlI ke putra zrI zikharacaMda kI dharmapatnI zrImatI indrANI jaina ne mokSasaptamI 21-8-1977 ko eka bAlaka ko janma diyaa| usakA nAma rakhA rAhula jaina aura usane 10vI kakSA taka padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 67 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSA prApta kii| isa honahAra bAlaka kI bhavya AtmA vairAgya kI ora thii| ataH 15 disambara 1994 vAtsalya ratnAkara AcArya zrI vimalasAgara jI mahArAja se sammeda zikhara parvata para muni dIkSA grahaNa kii| AcArya zrI kI samAdhi ke kucha samaya bAda dillI Ane ke mArga meM base gAMvoM, kasboM, zaharoM meM dharma prabhAvanA karate hue unakA dillI Agamana huaa| yahAM Akara pUjya AcArya zrI vidyAnaMda jI mahArAja ke sAnidhya meM rahakara kunda-kunda bhAratI meM Agama kA jJAna prApta kiyaa| usake pazcAt dharma prabhAvanA karate hue jayapura (rAjasthAna) phuNce| rAjasthAna meM kaI paMcakalyANakoM evaM anya vizAla AyojanoM ko apanA sAnnidhya pradAna kiyaa| vartamAna meM Apa jayapura meM virAjamAna haiN| munizrI anantasAgarajI Apa padmAvatIpuravAla jAti ke zrI hIrAlAlajI evaM mAtAzrI menakAbAI ke putra haiN| gRhasthAvasthA kA nAma nemacandra jI hai| ApakA janma vi.saM. 1967 meM punaharA (eTA) meM huaa| Apane zAdI nahIM kI, bAlabrahmacArI rhe| kSullaka dIkSA, saM. 2016 kolhApura meM vijayasAgara nAma se, ailaka dIkSA mAha kArtika sudI paMcamI saMvat 2026 dillI meM, evaM munidIkSA mAha phAlguna saM. 2027 ko zrI sammedazikhara para zrI anaMtasAgara jI nAma se pUjya AcArya zrI vimalasAgara jI mahArAja se lii| dhyAna, adhyayana meM sadA lIna rahane vAle sAdhu haiN| AryikA 105 zrI viziSTamatI mAtAjI janma sthAna zikohAbAda (u.pra.) pUrva nAma mInAkSI jaina padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 68 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pitA kA nAma mAtA kA nAma jAti dIkSA sthAna dIkSA tithi dIkSA guru zrI jayantI prasAda jaina zrImatI vinayadevI jaina padmAvatI puravAla ToDArAyasiMha (ToMka), rAjasthAna 16 julAI, 1989 gaNinI A. zrI vizuddhamatI maataajii| AryikA 105 zrI vinItamatI mAtAjI janmasthAna avAgar3ha (eTA) u.pra. pUrva nAma manoramA jaina pitA kA nAma sva. zrI zAMtisvarUpa jI mAtA kA nAma zrImatI mAlatI devI jaina jAti padmAvatI puravAla laukika zikSA dhArmika zikSA dharmAlaMkAra dIkSA sthAna kucAmana siTI (rAjasthAna) dIkSA tithi 5 agasta, 1993 dIkSA guru gaNinI A. zrI vizuddhamatI maataajii| bI.e. kSullaka 105 zrI vijayasAgarajI zrI 105 kSullaka vijayasAgara jI kA bacapana kA nAma zrI nemIcandra jI thaa| ApakA janma punherA (eTA) meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI hIrAlAla jI thA jo eka saphala vyApArI the| ApakI mAtA zrImatI pathAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 69 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mANikabAI thiiN| Apa padmAvatI puravAla jAti ke bhUSaNa haiN| ApakI . laukika kakSA 5 taka huI Apa bAla brahmacArI rhe| Apake cAra bhAI aura cAra bahaneM haiN| saMtoM kI saMgati se Apako vairAgya bhAvanA jaagii| bAda meM vi.saM. 2021 meM kolhApura sthAna para AcAryazrI vimalasAgara se kSullaka dIkSA le lii| Apane solApura, IDara, sujAnagar3ha ityAdi sthAnoM para cAturmAsa kara dharmavRddhi kii| Apake namaka, ghI, tela, dahI Adi kA tyAga AD kSullikA 105 zrI vilakSaNamatI mAtAjI janma sthAna bajherA (eTA) u.pra. pUrva nAma indrANI devI jaina pitA kA nAma zrImAna hunDIlAla jI jaina mAtA kA nAma zrImatI munnIdevI jaina jAti padmAvatI puravAla pati kA nAma DA. khajAncIlAla jI jaina dIkSA sthAna caMvalezvara pArzvanAtha (rAjasthAna) dIkSA tithi 10 navambara 1994 I. dIkSA guru gaNinI A. zrI vizuddhamatI maataajii| kSullikA 105 zrI prabhAvatI mAtAjI Apa pitAzrI munnelAla jI evaM mAtA zrI kapUrIdevI kI putrI haiN| ApakA janma sthAna ahArana (AgarA) hai| janma tithi bhAdoM sudI 11 san 1929, jAti padmAvatI puravAla hai| gRhasthAvasthA kA nAma jayamAlAdevI thaa| ApakA vivAha zrI sugaMdhIlAla jI, khAMDA (AgarA) nivAsI se huaa| parantu durbhAgya se vaidhavya kA apAra duHkha zIghra A pdd'aa| mAha baisAkha saM. padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1969 I ko AgarA meM dvitIya pratimA evaM mitI mAha sudI 11 saM. 1969 I. ko phirojAbAda meM kSullikA dIkSA pUjya zrI AcArya vimalasAgara jI mahArAja se lii| Apa saMgha kI viduSI, tapasvinI evaM zAMta pariNAma kI kSullikA haiN| sva. brahmacArI paMDita gaurIlAlajI zAstrI (vratI vidvAna) aise vyaktitva jo AcaraNa evaM jJAna kI mahimA se maMDita hote haiM jIvana ke sacce poSaka hote haiN| saptama pratimAdhArI, jAtibhUSaNa, dharma divAkara, vidvatavarya, paMDita gaurIlAla jI jaina siddhAntazAstrI aisI hI mahAn AtmA the, jinhoMne tatkAlIna paristhitiyoM se jUjhakara chadmastha veSa meM rahakara brAhmaNa vidvAnoM se saMskRta kA adhyayana kiyaa| kyoMki usa samaya brAhmaNa jaina vidvAna ko saMskRta par3hAne se ghRNA karate the| Apane apane janma se grAma beranI (eTA) ko dhanya kiyaa| saMskRta, vyAkaraNa ke Apa ucca koTi ke vidvAna the aura siddhAntagata pratyeka zabda kA artha niruktipUrvaka karate the| zaMkA-samAdhAna kI apanI nijI zailI thii| sva. munirAja zrI candrasAgara jI mahArAja ko udbhaTa saMskRta vidvAna banAne kA zreya Apako hI thaa| Apane ratnakaraMDa zrAvakAcAra, SaTakarmopadeza, ratnamAlA Adi aneka granthoM kI hindI TIkA kii| Apa pratiSThAcArya bhI the| Apane mathurA meM di. jaina mahAvidyAlaya kI sthApanA kara use jaina dIkSA kA pramukha kendra banAyA tathA svayaM jaina badrI, mUDabidrI meM rahakara jayadhavalAdika graMthoM kA svAdhyAya kiyaa| Apane padmAvatI pariSad kI sthApanA karake padmAvatI puravAla patra nikAlA aura usake sampAdaka rhe| Apane Age pathAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ calakara zAstrIya pariSada kI sthApanA kI aura apane sampAdakatva meM jaina siddhAnta patra nikAlA / vi. saM. 1997 meM ApakA svargavAsa ho gayA / brahmacArI vAsudevajI (piluA) ApakA janma san 1895 meM piluA grAma meM huA thA / pitAzrI lakhamIcanda jaina pratiSThita vyApArI aura ThekedAra the| unheM Ayurveda kA bhI acchA jJAna thA / zrI vAsudeva jI bAlyakAla se hI sevAbhAvI, sukomala svabhAva ke honahAra bAlaka the / dasa varSa kI alpAvasthA meM hI zrI campAlAla kI putrI guNamAlA jaina ke sAtha ApakA vivAha ho gyaa| 32 varSa kI avasthA meM sahadharmiNI eka vivAhita putrI, eka sAta varSIya putra aura 2 varSIya kanyA ko chor3akara svarga sidhAra giiN| isa asAmayika viyoga se mana meM supta vairAga jAga uThA / punarvivAha kA Agraha dRr3hatA se ThukarA diyaa| paM. lIlAdhara zAstrI kalakattA ke sAnnidhya meM Ayurveda kA vidhivata adhyayana kiyA / auSadha- dAna aura sAdhuvRtI sevA ko Apane apanA mizana banA liyaa| baMgAla ke bugar3A tathA madArIpura meM auSadha dAna dekara janasAdhAraNa tathA sAdhu- vRtI sevA meM saMlagna zrI sammeda zikhara kI yAtrA ke lie aksara jAte rahate aura tIna cAra mAsa taka sAdhuvRtiyoM kI sevA meM lage rhte| isa prakAra sAdhu-samAgama, auSadha-dAna aura tIrtharAja kI vandanA kA lAbha eka sAtha prApta hotA / 45 varSa kI avasthA meM Apane zrI candrasAgara jI mahArAja se saptama pratimA (brahmacarya kA vrata grahaNa kiyA / AcArya zrI zAMtisAgara jI, A. padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 72 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vIrasAgara jI evaM muni zrI candrasAgara jI kI samAdhi sAdhanA Apane pramukha bhUmikA nibaahii| asvasthatAvaza dhuvar3I (AsAma) meM Apa apane suputra zrI ratanacandra ke pAsa A gae aura vahIM ASAr3ha kRSNA 2 san 1961 ko ApakA dehAvasAna ho gyaa| brahmacArI pADe zrInivAsajI brahmacArI pAMDe zrInivAsa jI jaina kA janma caitra badI navamI vikrama saM. 1959 meM phirojAbAda (u.pra.) meM huA thaa| Apake pitA zrI bainIrAma pANDe the aura mAtA jAmavatI devI thiiN| Apane padmAvatI puravAla jAti ko bhUSita kiyA hai| ApakI laukika zikSA jitanI kama huI, dhArmika zikSA utanI hI adhika huii| Apane utkRSNa kSayopazama evaM niraMtara svAdhyAya se cAroM anuyogoM kA gahana adhyayana kiyaa| ___ ApakA vivAha zrImatI ketukI devI ke sAtha huA thaa| Apake parivAra meM do bhAI, eka bahana aura cAra putra haiN| Apake bhAI cokhelAla jI bhI acche dharmavida the| apanI AjIvikA hetu Apane kapar3e kA vyApAra kiyaa| janarala sTora kholA, cUr3I va sarrAphe kA kArya kiyA tathA kirAnA kA bhI vyApAra kiyaa| isase ApakI sthiti uttarottara sudRr3ha hotI gii| Apa atIva svAdhyAya premI, milanasAra evaM guNAnurAgI rhe| Apane paMDita dhUrIlAla jI se dhArmika granthoM kA adhyayana kiyaa| Apane paMDita pannAlAla jI, santalAlajI, mANikacanda jI nyAyAcArya Adi vidvAnoM ke anubhava se lAbha liyaa| jJAna ke sAtha cAritra kI dizA meM Apa Age bddh'e| san 1957 meM Apane pUjya zrI gaNezaprasAda jI varNI jI se sAtavIM pratimA ke vrata grahaNa kiye| Apane pratidina devapUjA, zAstra svAdhyAya, sAmAyika jaise kAryoM meM dattacitta hokara madhyama virakta jaisA gRhastha jIvana vyatIta kiyaa| apane prabhAva se aneka logoM ko dharma kI dizA meM bodha diyaa| padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 78 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indaura, ujjaina, ratalAma, phirojAbAda ke maMdiroM meM Apane mUrtiyAM bhI virAjamAna kraaiiN| Apa zrI digambara jaina mahAvIra samiti, phirojAbAda ke karmaTha kAryakartA rahe / digambara jaina padmAvatI puravAla phaNDa kameTI phirojAbAda ke sakriya sadasya rhe| apanI jAti kI sabhA ke bhI varSoM maMtrI rhe| zrI pannAlAla digambara jaina iNTara kAlija kI sthApanA va pragati meM ApakA Arambha se hI avismaraNIya sahayoga rhaa| Apa dhArmika, sAmAjika sabhI kSetroM meM sakriya hokara sevA meM sannaddha rahate the| 5 mArca 1987 ko Apane indaura me nazvara zarIra kA tyAga kiyaa| brahmacArI paM. bihArIlAlajI zAstrI bra. paMDita zrI bihArIlAla jI ke pitA zrI mohanalAla jI aura mAtA zrImatI bhUdevI thIM / Apane grAma kherI, DAkaghara barahana, jilA AgarA meM vi. saM. 1963 meM padmAvatI puravAla AmnAya meM janma liyA / 1 RSabha brahmacaryAzrama, hastinApura, syAdvAda jaina mahAvidyAlaya banArasa aura jambU vidyAlaya se jaina nyAya madhyamA, dharmanyAya zAstrI kI parIkSAyeM uttIrNa kIM / san 1927 se 1930 taka svAdhyAyazAlA, ambAlA (chAvanI), meraTha, alIgar3ha aura jalesara kI jaina pAThazAlAoM meM pradhAnAdhyApaka rhe| Apane sahajAnanda zAstramAlA meraTha meM pustakoM kA prakAzana bhI kraayaa| apanI dharmapatnI zrImatI kaMcanabAI ( indaura ) ke sAtha hI sAtavIM pratimA dhAraNa kara udAsIna pUrvaka dharma pariNiti rakhakara jIvana yApana kiyA / sva. bra. zrIlAlajI kAvyatIrtha bra. zrIlAla jI kA janma 1 janavarI san 1896 meM TehU (AgarA) uttara pradeza meM huA / yahIM ApakI prArambhika zikSA huii| ApakI buddhi bacapana padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 74 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se prakhara vyavasAya pradhAna thii| Apane banArasa jAkara 12 varSa kI alpAyu meM vyAkaraNa prathamA pAsa kii| phira kalakattA vizvavidyAlaya se kAvyatIrtha parIkSA uttIrNa kii| san 1912 taka Apa praur3ha vidvAna mAne jAne lge| paM. pannAlAla jI bAkalIvAla ne Apake aura paM. gajAdhara jI ke sahayoga se bhAratIya jaina siddhAnta prakAzinI saMsthA ko janma diyaa| isa saMsthA se aneka alabhya jaina grantha prakAzita hue jaise rAjavArtika, samaya - prAbhRta, patra parIkSA, zabdArNava candrikA, jainendra prakriyA Adi / brahmacArI jI ne saMskRta pravezinI ke do bhAga likhe jo atIva prazaMsita va lokapriya hue| ye saMskRtabhASA samudra ke santaraNa ke lie jalayAna hI haiN| paMDita pannAlAla jI bAkalIvAla ne kalakatte meM zuddha presa kholA jisameM saresa ke belana ke sthAna para kambaloM kA belana thA / chape hue granthoM ke virodhI vAtAvaraNa meM bhI bAkalIvAla bar3hate hI gaye / zrIlAlajI kA prathama vivAha huA to patnI putra ko janma dekara calI gaI / punaH vivAha huA, gRhastha bane aura dvitIya patnI kA bhI pahalI patnI sA nidhana huaa| ApakA citta saMsAra kI viSaya-vAsanA se virakta huA / 15 agasta 1947 ko grAMDaTraMka roDa hAvar3A meM ApakI pharma ko musalamAnoM ne ghera liyaa| para Apa samyakadRSTi liye vicalita nahIM hue / Apane jaina siddhAnta prakAzinI saMsthA meM gommaTasAra TIkA ToDaramala jI kI chaapii| vinoda mAsika patra nikaalaa| eka bauddha bhikSuka ne isI presa se kAtantra vyAkaraNa chapAI / jagarUpa sahAya vakIla ne vaha sarvArthasiddhi chapAI jo vastutaH brahmacArI jI kI kRti thii| vimala purANa bhI saMsthA ne chApA / paM. zrInivAsa jI zAstrI, paM. makkhanalAla jI nyAyAlaMkAra ke sahayoga se saMsthA bar3ha rahI thI / Apa rAjendrakumAra kuMvara jI ke sAtha vyAvasAyika bRddhi liye pharma meM kArya karane lage / Apa AzAtIta Age bddh'e| jaba AcArya vIrasAgara jI padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 75 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA zikhara jI meM cAturmAsa huA thA taba Apane gRhavirata brahmacarya saptama pratimA unase le lii| tIrthayAtrA kii| punaH saMsthA kI unnati meM lge| san 1956 meM saMsthA mahAvIra jI meM A gii| yahAM saMsthA ko naye sahayogI mile| unameM se eka brahmacArI paMDita saMhitA sUrI sUrajamala bhI haiM jo brahmacArI jI ke eka mitra haiN| bra. zrIlAlajI ne aneka vidyA vihInoM ko vidyA dI, aneka AjIvikA vihInoM ko AjIvikA dI aura kaI eka ko AjIvikA ke yogya bnaayaa| Apane aneka jaina-ajaina chAtroM ko muktahasta jJAnadAna diyaa| ApakI preraNA se TehU gAMva meM pArzvanAtha di. jaina saMskRta vidyAlaya kholA gyaa| usame niHzulka zikSA kI vyavasthA kI gii| isa saMsthA ne aneka vidvAnoM, zrImAnoM ko janma diyaa| brahmacArI jI kI bar3I bhAvanA thI ki vratiyoM ke lie eka Azrama kholeM va saMskRta vizvavidyAlaya bne| brahmacArI jI ne nisvArtha bhAva se gRhastha jIvana meM rahate hue jo kArya kiyA vaha smaraNIya bnaa| eka kurtI va dhotI se hI kAma calAne vAle, sAtvika vRtti vAle zrI lAla jI zrI (lakSmI) ke lAla hI the| Apa gurujI ke rUpa meM prasiddha ho gaye the| ___ ApakA buta (sTecyU) zAMtivIra nagara (mahAvIra jI) meM lagane ke lie taiyAra ho cukA hai, kisI zubha muhUrta meM lagA diyA jaayegaa| brahmacArI zrI surendranAtha jI ApakA janma pharukhAbAda meM huaa| kalakattA meM vyApAra se nivRta hokara sva. zrI gaNezaprasAda jI varNI ke udAsIna Azrama meM rahane lge| varSoM vahAM ke adhiSThAtA rhe| AcArya kundakunda deva ke AdhyAtmika granthoM para Apako adhikArapUrNa jJAna thaa| gaharI tatva carcA meM ApakA vacana nirNAyaka hotA thaa| padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 76 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavIM zatAbdI ke mahAkavi apabhraMza bhASA ke mahAkavi raidhU ke pitA kA nAma harisiMha aura pitAmaha kA nAma saMghapati devarAja thaa| inakI mAM kA nAma vijayazrI thaa| apane bhAiyoM meM ve sabase kaniSTha the| bar3e bhAiyoM kA nAma kramazaH vAhola evaM mAhaNasiMha thaa| raidhU kASThA saMgha mAthuragaccha kI puSkara gaNIya zAkhA se saMbaMdha the| __ raidhU kI dharmapatnI kA nAma sAvitrI thaa| usase udayarAja nAma kA eka putra huaa| jisa samaya udayarAja kA janma huA usa sayama kavi apane 'riTThaNemi cariu' kI racanA meM saMlagna thaa| raidhU padmAvatI puravAla vaMza meM utpanna huA thaa| 'pomAvai kula kamala divAgharU' aura kavivara ukta padmAvatI kularUpI kamaloM ko vikasita karane vAle divAkara (sUrya) the jaisA ki 'sammai jina cariu' ke uparokta vAkya se prakaTa hai| kavivara ne apane kula kA paricaya 'pomAvai kula', 'pomAvai puravADa vaMsa' jaise vAkyoM dvArA karAyA hai jisase ve padmAvatI puravAla kula meM utpanna hue the| kavivara raidhU pratiSThAcArya the| unhoMne kaI pratiSThAyeM karAI thiiN| unake dvArA pratiSThita saMvat 1497 kI AdinAtha kI mUrti kA lekha bhI hai| yaha pratiSThA unhoMne gopAcala durga meM karAI thii| isake alAvA saMvat 1510 aura 1525 kI pratiSThita mUrtiyAM haiN| raidhU ke grantha prazastiyoM se patA calatA hai ki hisAra, rohataka, kurukSetra, pAnIpata, gvAliyara, sonIpata aura yoginIpura Adi sthAnoM ke zrAvakoM meM unakI acchI pratiSThA thii| ve grantha racanA ke sAtha-sAtha mUrti padyAvatIpuravAla dimambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 77 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratiSThA evaM anya kriyAkANDa bhI karate the| raidhU ne bAla mitra kamalasiMha saMghavI ne unheM bimba pratiSThAkAraka kahA hai| gRhastha hone para bhI kavi pratiSThA kA kArya sampanna karate the| kavi ke nivAsa sthAna ke saMbaMdha meM nizcita rUpa se kucha nahIM kahA jA sakatA, para gvAliyara, ujjayanI ke unake bhaugolika varNana ko dekhane se yaha anumAna sahaja meM lagAyA jA sakatA hai ki kavi kI janmabhUmi gvAliyara ke AsapAsa honI cAhie kyoMki usane gvAliyara kI rAjanaitika, Arthika, sAmAjika evaM dhArmika sthitiyoM kA jaisA varNana kiyA hai usase nagarI ke prati kavi kA AkarSaNa siddha hotA hai| ataeva kavi kA janma sthAna gvAliyara ke AsapAsa honA caahie| kavi ke granthoM se patA calatA hai ki ve gvAliyara meM neminAtha aura vardhamAna jinAlaya meM rahate the| __ raidhU ne apane guru ke rUpa meM bhaTTAraka guNakIrti, yazakIrti, zrIpAla brahma, kamalakIrti, zubhacandra aura bhaTTAraka kumarasena kA smaraNa kiyA hai| ina bhaTTArakoM ke AzIrvAda aura preraNA se kavi ne vibhinna kRtiyoM kI racanA kI hai| sthiti kAla-vibhinna racanAoM, mUrtipratiSThAoM, guruoM ke smaraNAdi, rAjavaMzoM ke zAsana Adi ke AdhAra para raidhU kA racanA kAla vi.saM. 1457-1536 siddha hotA hai| mahAkavi raidhU ne akele hI vipula parimANa meM granthoM kI racanA kI hai| ise mahAkavi na kahakara eka pustakAlaya raciyatA kahA jA sakatA hai| vibhinna srotoM ke AdhAra para abhI taka 37 racanAeM khojI gaI haiM 1. mehesara cariu (AdipurANa), 2. NemiNAha cariu, 3. pAsaNAha cariu, 4. sammaijina cariu, 5. tisaTThi mahApurisa cariu, 6. mahApurANa, 7. balahada cariu, 8. harivaMza purANa, 9. zrIpAla carita, 10. pradyumna carita, 11. vRttasAra, 12. kAraNa guNa SoDazI, 13. dazalakSaNa jayamAlA, padyAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. ratnatrayI, 15. badharmopadezamAlA, 16. bhaviSyadatta carita, 17. karakuMDa carita, 18. Atmasambodha kAvya, 19. upadeza ratnamAlA, 20. jimaMdhara carita, 21. puNyAzrava kathA, 22. samyaktaguNavidhAnakAvya, 23. sammagguNArohaNa kAvya, 24. beDazakAraNa jayamAlA, 25, bArahabhAvanA (hindI) 26. sambodha paMcAzikA, 27. dhanyakumAra carita, 28. siddhAntadharmasAra, 29. vRhata siddhacakra pUjA (saMskRta) 30. samyaktva bhAvanA, 31. jasahara cariu, 32. jIvaMdhara cariu, 33. komuikahApabandhu, 34. sukkosala cariu, 35. sudaMsaNa cariu, 36. siddhacakka mAhappa, 37. aNayamiu khaa| ___ kavi ko racanA karane kI preraNA sarasvatI se prApta huI thii| kahA jAtA hai ki eka dina kavi cintita avasthA meM rAtri meM soyaa| svapna meM sarasvatI ne darzana diyA aura kAvya racane kI preraNA dii| mahAkavi raidhU puraskAra phirojAbAda ke 'zrI zyAmasundaralAla zAstrI zruta prabhAvaka nyAsa' dvArA mahAkavi ke nAma para uparyukta puraskAra kI sthApanA kI gaI hai| prativarSa mahAvIra jayantI ke avasara para jaina jagata ke eka vidvAna ko 21000/kI dhanarAzi, zrIphala tathA prazastipatra bheMTa kara sammAnita kiyA jAtA hai| solahavIM zatAbdI ke kavi budha vijayasiMha kavi ke pitA kA nAma seTha pilhavA aura mAtA kA nAma rAjamatI thaa| kavi kA vaMza padmAvatI puravAla thA aura yaha merUpura ke nivAsI the| kavi ne apane guru kA nAma ullekha nahIM kiyA hai| kavi kI ekamAtra kRti 'ajitapurANa' upalabdha hai jisakA racanAkAla vi.saM. 1505 kArtika pUrNimA hai| isase kavi kA samaya 1485 se 1525 taka samajhanA caahie| kavi ne isa grantha kI racanA mahAbhavya kAmarAja ke putra devapAla kI 79 padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ preraNA se kI hai| isa grantha me kavi ne dvitIya tIrthaMkara ajitanAtha kA jIvana vRtta guphila kiyA hai| isameM 10 sandhiyAM haiN| pUrva bhavAvalI ke pazcAta tIrthaMkara ke garbha, janma, tapa jJAna aura nirvANa kalyANakoM kA vivecana kiyA hai| prasaMgavaza loka, guNasthAna, zrAvakAcAra, zramaNAcAra, dravya aura guNoM kA bhI nirdeza kiyA gayA hai| isa grantha kI prathama saMdhi ke navama kar3avaka meM jinasena, akalaMka, guNabhadra, gRddhapiccha, proSThila, lakSmaNa, zrIdhara aura caturmukha ke nAma Aye kavi vijayasiMha kI kavitA uccakoTi kI nahIM hai| yadyapi unakA vyaktitva mahatvAkAMkSI kA hai, to bhI ve jIvana ke lie AsthA, caritra aura viveka ko Avazyaka mAnate haiN| unnIsavIM-bIsavIM zatAbdI ke vidvata jana (akArAnta se) paMDita pravara ajitakumAra jI zAstrI ApakA janma cAvalI (AgarA) uttara pradeza meM huaa| jaba vi.saM. 1957 meM mAgha zuklA aSTamI ko paMDita jI kA janma huA taba deza aura samAja plega ke roga se dukhI ho rahA thaa| DhAI varSa kI avasthA meM mAtA-pitA ke sAtha sammedazikhara kI yAtrA kI thii| cUMki zaizavakAla meM hI Apako mAtA-pitA ke sukha se vaMcita honA par3A thA ataeva Apa bar3e bhAI indraprasAda jI ke saMrakSaNa me aura dAdI sItAbAI kI goda meM kramazaH bar3e aura khar3e hue| sAta varSa kI Ayu se Apane vidyA Arambha kii| san 1913 meM Apa bhA.di. jaina mahAvidyAlaya caurAsI mathurA meM par3hane lge| cAra varSa pddh'e| kucha samaya banArasa rhe| vahAM paMDita rAjendrakumAra jI aura paMDita kailAzacandra padmAvatIpuravAle digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 80 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jI jaina jaise medhAvI sAthI mile|aapne mANikacandra di. jaina parIkSAlaya bambaI se jahAM zAstrI parIkSA pAsa kI vahAM rAjakIya parIkSA nyAya madhyamA bhI uttIrNa kii| nyAyatIrtha parIkSA kI taiyArI lo kI para dezavyApI asahayoga Andolana ke kAraNa parIkSA nahIM dii| san 1944 meM paMjAba vizvavidyAlaya se prabhAkara parIkSA pAsa kI aura pravezikA (maiTrika) parIkSA bhI uttIrNa kii| san 1920 se Apa kArya kSetra meM Age bddh'e| sarvaprathama bhA. digambara jaina siddhAnta prakAzinI saMsthA kalakattA meM chaha mAha kArya kiyaa| phira di. jaina setavAla mahAsabhA bambaI ke DhAI varSa taka vyavasthApaka rhe| sAtha hI jainakumAra sabhA, bambaI kI pramukha-patrikA jaina prabhAdarza mAsikI kA sampAdana kiyaa| di.jaina khaNDelavAla mahAsabhA ke pAkSika patra khaNDelavAla jaina hitecchu ke sampAdana meM bhI binA nAma ke sahayoga diyaa| san 1923 meM akSaya tRtIyA ko ApakA vivAha huaa| Apake cAra putra hue jinameM aruNa kumAra hI jIvita rahA aura cAra putriyAM huii| Apa 1924 meM multAna meM Akara base aura adhyApaka bana gye| san 1925 meM dukAnadAra bane aura 1934 meM akalaMka presa kI nIMva ddaalii| jaba 16 julAI 1947 ko deza ke vibhAjana kI yojanA banI taba Apako bhI multAna chor3akara sahAranapura AnA pdd'aa| vahAM lAlA hulAsarAya jI ne Apako aura mudrAlaya ko samucita sthAna diyaa| 10 mAha sahAranapura rhe| cUMki yahAM presa kA vyavasAya bakhUbI nahIM calA, isalie san 1948 meM dillI A gye| abhaya presa sadara bAjAra meM kholA aura ahAtA kedAra meM AvAsa bnaayaa| jaba eka dayAmayI bhUla se san 1950 meM presa se svatva jAtA rahA taba Apa cAra varSa taka jaina gajaTa ke vaitanika sampAdaka rhe| san 1956 meM Apane punaH presa kholaa| san 1966 meM Apa mahAvIra jI A gye| yahAM ke zAMta vAtAvaraNa meM hI Apane aMtima sAMsa lii| 20 maI ko ApakA svargavAsa ho gyaa| padyAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 81 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ san 1918 I. meM bra. jJAnacanda kI preraNA se 'mAnava jIvana kI saphalatA' para nibandha likhA thaa| pratimA pUjana ApakA vidyArthI jIvana meM likhA gayA vaha pahalA nibandha thA jo padmAvatI puravAla (kalakattA) meM prakAzita huaa| bhA.di. jaina saMgha ke mukha patra jaina darzana kA sampAdana va prakAzana kiyaa| jaina gajaTa kA 1950 se 1968 taka sampAdana kiyaa| san 1966 se zAMtivIra nagara, mahAvIra ke zreyamArga patra kA bhI sampAdana kiyaa| Apane eka bahuta bar3I saMkhyA meM pustakeM likhIM jinameM satyArthadarpaNa, satpatha darpaNa, jaina dharma paricaya, anekAnta paricaya, dainika jIvana caryA, svAsthya vijJAna ke nAma ullekhanIya haiN| Apane kucha aise bhI grantha likhe jinapara nAma nahIM diyaa| Apane patroM ke mAdhyama se lagabhaga sau pharmoM kA maiTara likhaa| Apane 130 chAtroM aura 30 chAtrAoM ko pddh'aayaa| Apa avaitanika rUpa se par3hAne ke pakSa meM the| para samAja ke Agraha se nAma mAtra kA pArizramika lete the| Apane san 1947 se brahmacarya vrata le liyA thaa| paMDita jI kA jIvana caritra Aja bhI preraNAdAyaka banA hai| kucha vizeSatAeM thIM-1. AgarA ke kulI ne sArA sAmAna idhara-udhara kA Thaga liyA thA, para Apa amRtasara ke kulI ko paise dene ke lie tIna bAra multAna se amRtasara gye| 2. jaba saccA kalAvattU kharIdane vAlA musalamAna 137/- rupayoM vAlA baTuA bhUla gayA tathA Apane usakI khoja karAI aura baTuA sauMpa diyaa| 3. Apane eka se adhika saMsthAoM kI sevA kI thii| 4. Apa eka se adhika varSoM taka zAstrI pariSada ke maMtrI rhe| __ anya vyakti ko kaSTa na dekara, duSTa vyakti ke sAmane nahIM jhukate hue, sajjanoM ke mArga para calate hue, Arthika lAbha thor3A ho to vaha bhI bahuta samajhanA cAhie ke siddhAnta ko pAlane karane vAle vyaktitva vAle the paMDita jii| saMkSepa me paMDita jI apUrva adhyavasAyI, sahRdaya vyakti the| ve sahI artha meM mAnava the| padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , sva. paM. ajitakIryajI zAstrI, bI.e. Apaka janma TehU (AgarA) meM huaa| maMtra zAstra ke acche jJAtA the| lAla vastra pahanakara ghaMToM maMtra jApa karate the| kuzala vaidya bhI the| TehU meM Apane eka saMskRta vidyAlaya evaM hAIskUla kI sthApanA kI thii| Apake bar3e bhAI jayacanda jI zAstrI bhI acche vidvAna the tathA indaura meM sarasvatI bhavana meM jinavANI kI sevA karate the| zrI anUpacaMda jaina eDavokeTa itihAsakAroM ne caMdavAra ko phirojAbAda kA udgama sthala mAnA hai jo jaina dharma kA pramukha sthAna haiM Apake pUrvaja yahAM ke mUla nivAsI the jo caMdavAra ke patana ke bAda phirojAbAda nagara ke mohallA kaTarA paThAnAna meM Akara bse| phirojAbAda meM loka-saMgIta, nATaka, lokagIta, racayitA nATakakAra raMgamaMca ke kuzala nAyaka, zrI bhAgacanda jaina isa parivAra ke pramukha the| inhIM bhAgacanda jI ke suyogya putra haiM zrI anUpacandra jain| ApakA janma 20 agasta 1942 ko huaa| zikSA-Apane hAI skUla kI parIkSA san 1958 meM uttIrNa kii| iNTara tathA bI.e. kI parIkSA pAsa karake Arthika saMkaTa ke kAraNa kucha samaya taka klarka kA bhI kArya kiyaa| parantu adhyayana kI abhilASA se Agasa kAlija AgarA meM Dabala korsa lekara ema.e. elaela.bI. kI upAdhi prApta kii| jIvana ke saMgharSoM ne Apako svAvalambI tathA milanasAra bnaayaa| vakAlata ke kSetra meM eka vakIla ke lie jisa zrama, sAhasa aura adhyayana kI AvazyakatA hotI hai usake prati Apa sadaiva jAgarUka rhe| unameM sivila, kriminala, bhAr3A-niyantraNa kAnUna Adi ke mukadamoM kA padyAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 83 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ acchA jJAna hai| san 1975 meM Apako bhAratavarSIya abhibhAvaka kAMphrensa meM nagara kA pratinidhitva kiyaa| Apane san 1984-85 meM mAsika vidhi patrikA 'nyAyAcArya' kA sampAdana kiyaa| 4 pharavarI 1992 se 31 disambara 1995 taka jilA zAsakIya adhivaktA rhe| rAjanItika kSetra meM - Apane san 1960 meM bhAratIya rASTrIya kAMgresa meM zAmila hue aura san 1969 meM yUtha kAMgresa ke saMyojaka hue| Apane kAMgresa pATI kI aneka kAnphreMsoM meM bhAga liyA ora cunAva sabhAoM kA saMcAlana kiyA jinako zrImatI iMdirA gAMdhI, zrI mohanalAla sukhAr3iyA tathA zrI eca. ena. bahuguNA ne saMbodhita kiyA thA / ruci - ApakI zikSA meM vizeSa ruci rahI hai| ataH aneka zikSaNa saMsthAoM jaise - mahAtmA gAMdhI bAlikA vidyAlaya, seTha chadAmIlAla jaina mahAvidyAlaya, zrI pI. DI. jaina iNTara kAlija, kamalA neharU hAyara sekenDrI skUla Adi ke prabaMdha samiti ke sadasya rahe / isake alAvA bhI anya kaI zikSaNa saMsthAoM ke prabandha samitiyoM ke sadasya haiN| digambara jaina padmAvatI puravAla paMcAyata, phirojAbAda ke adhyakSa rahe / digambara jaina AcArya zrI vidyAnanda ke Apa parama bhakta haiN| ataH san 1993 meM bhagavAna bAhubalI mahAmastakAbhiSeka zravaNabelagolA kI rASTrIya kameTI meM nAmAMkita hue| bhAratIya jaina milana phirojAbAda ke adhyakSa bhI cune gaye / sva. sAhU azoka kumAra jaina evaM zrI ratanalAla jaina kI adhyakSatA me banI digambara jaina mahAsamiti ke Apa jilA saMyojaka bhI haiN| eDavokeTa zrI anUpacandra jaina eka acche vaktA haiN| apanI bAta AkarSaka DhaMga se kahane kI unameM kSamatA hai| kisI bhI viSaya para ve binA jhijhaka ke bola sakate haiN| adhikAMza nagara meM Ayojita samAroha meM Apa unheM bolatA dekha sakate haiM / niHsaMdeha Apa bahu pratibhA ke dhanI eka aisevyakti haiM jinameM sabhI guNa haiM jinase vyakti lokapriya banatA hai| isakA padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa * 84 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramukha kAraNa ApakI sAmAjikatA hai| kucha bhI ho Apa prathamatayA sAmAjika vyakti haiM, udAratA ApakA guNa hai| sAmAjika aura dhArmika kAryoM meM sahayoga dene tathA dUsaroM ko prerita karane kI Apa meM bar3I lagana hai tathA dUsaroM ke duHkha meM duHkhI honA aura sukha meM sukha kA anubhava karanA eka bahuta bar3I sevA hai| ataH ApameM jo prabala sevA bhAva hai vaha prazaMsanIya evaM anukaraNIya hai / vartamAna meM Apa a. bhA. digambara jaina zAstrI pariSada, a.bhA. digambara jaina vidvata pariSad tathA a.bhA. digambara jaina vidvata mahAsaMgha ke sadasya aura bhAratavarSIya digambara jaina mahAsabhA ke saMyojaka haiN| prabhAvI vaktA, zAstra pravacanakAra lekhaka aura samIkSaka haiN| sva. paMDita amolakacanda jI ur3esarIya sva. paMDitajI kA janma san 1893 meM grAma ur3esara, jilA eTA meM huA thaa| Apake pitA zrI gulAbacandra jaina tyAga-vRtti ke sAmAjika kAryakartA the / amolaka candra jI ne prArambhika zikSA grahaNa karane ke bAda kAryakSetra meM padArpaNa kiyaa| sarvaprathama zrI di. jaina pAThazAlA, phirojapura chAvanI meM kAryArambha karate hue vahAM jIva dayA pracAraka sabhA sthApita kI jisake mAdhyama se kaI sthAnoM para pazu bali prathA banda karAne meM saphalatA prApta kii| mAMsAhAra tyAga evaM jIva dayA pracAra hetu sAhitya prakAzana kraayaa| ApakI mukhya vizeSatA prabandha - paTutA aura kuzala prazAsana kI apUrva kSamatA thI / san 1914 meM Apa zrI bhagavAnadAsa jI kI preraNA se indaura A ge| ApakI vizeSa yogyatA kI khyAti ke kAraNa Apako 'sara seTha hukamacanda di. jaina borDiMga hAusa jaMbarI bAga' ke suparinTeNDeMTa kA kAryabhAra supurda kara diyA gyaa| paMDitajI ne isa vizAla saMsthA ke isa padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 85 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gura-gambhIra pada kA nirvAha aisI kuzalatA se kiyA ki AjIvana usI ke hokara raha gye| borDiMga meM rahane vAlA pratyeka chAtra ApakA pitRtulya sneha pAkara zraddhAvanata rahatA thaa| zikSA pUrNa kara jo bhI chAtra borDiMga se vidA hotA pUjya paMDitajI ke prati AjIvana zraddhAvAna rhtaa| eka bAra borDiMga ke pUrva snAtakoM ne Apake prati apanI hArdika zraddhA aura kRtajJatA vyakta karane hetu sArvajanika abhinandana kiyA aura sammAnapatra arpita kiyaa| zrI di. jaina mAlavA prAntIya sabhA ke sarasvatI bhaNDAra aura parIkSAlaya ke maMtritva ke padabhAra ko saphalatApUrvaka saMcAlita kara usakI prabaMdha kAriNI sadasyatA dvArA usake samyak saMcAlana meM sarAhanIya yoga diyaa| madhyabhArata hindI sAhitya samiti ke sadasya, bhAratIya di. jaina padyAvatI pariSada ke maMtrI evaM 'padmAvatI puravAla' patra ke saMpAdaka maNDala meM rhe| zrI pannAlA di. jaina vidyAlaya phirojAbAda kI prabandha samiti ke bhI sadasya rhe| zrI bhAratavarSIya di. jaina mahAsabhA ke sabhA-vibhAga ke maMtrI pada kA bhAra bhI Apake hI sabala bAhuoM para DAlA gyaa| paMDitajI zAMta svabhAva, udAra prakRti, mamatAmayI sumadhura vANI se sahaja hI apanI ora AkarSita kara lete the| ve samAja kA zubhaciMtana karane vAle dUradarzI aura anubhavI vidvAna the| sAmAjika unnati aura yuvA pIr3hI ke nirmANa meM ApakA apUrva yogadAna rhaa| Apa kA ziSyavarga Aja bhI ApakA zraddhApUrNa smaraNa karatA hai| pAMDe ugrasenajI zAstrI zrI ugrasena jI kA janma AgarA jile ke nagalA svarUpa nAmaka eka choTe se grAma meM huaa| Apake pitAzrI sukhanandanalAla jI kRSi karmI vyakti the| ApakI mAM kA nAma zrImatI rAmapyArI devI thaa| 13 mAha kI / avasthA meM Apako mAM ke asIma pyAra se vaMcita honA pdd'aa| 4 varSa kI . padyAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avasthA meM cecaka ke bhayaMkara prakopa se ApakA jIvana bujhate-bujhate bcaa| choTI dAdI ke lAlana pAlana ne Apake mAtRviyoga ke duHkha ko anubhavoM meM lAne nahIM diyaa| 6 varSa kI Ayu meM Apane par3hanA prArambha kiyaa| 8 varSa kI Ayu meM apanI dAdI ke sAtha zikharajI kI yAtrA kI, 12 varSa kI umra meM Apane kakSA 5 pAsa kii| ApakA rukha adhyayana kI ora dekhakara Apake cAcAjI ne Apako sahAranapura kI di. jaina jambU vidyAlaya meM praviSTa karA diyA, yahAM Apa pravezikA meM dAkhila ho gye| pravezikA tathA vizArada ke tInoM khaNDa uttIrNa karane ke bAda Apane zAstrI, jyoti zAstrI, jyotiSarala aura jyotiSa AcArya kiyaa| phAlguna zuklA dvitIyA saMvat 1997 meM kiraNa devI ke sAtha ApakA vivAha sampanna huaa| parantu TI.bI. rogAkrAnta hone ke kAraNa 3 varSa bAda kiraNa devI kA dehAnta ho gyaa| ApakI sAsujI ne dUsarI zAdI ApakI sAlI ke sAtha kara dii| kintu 3 varSa bAda ApakI dUsarI patnI somazrI bhI TI.bI. roga se cala bsii| taba Apako virakti utpanna ho gaI aura Apa vivAha sukha kI kAmanA se bahuta dUra ho gye| kintu dAdI jinhoMne Apako pAlA thA, kI snehasikta AjJA se vimalAdevI ke sAtha Apako phira vivAha karanA par3A jinase Apako tIna putra aura do putriyoM kA yoga milaa| TUMDalA meM akalaMka jyotiSa bhavana kA saMcAlana kiyaa| pAMDe samAja meM Apa suzikSita evaM pratiSThA prApti vidvAna rhe| ApakA jIvana samAja sevA, dharmaprabhAvanA evaM sAmAjika saMsthAoM kI samunnati meM vyatIta rhaa| aneka saMsthAoM ke saMsthApaka ke rUpa meM sadaiva smaraNIya rheNge| suprasiddha pAMDe kaMcanalAla jI Apake bhatIje the| pAMDe vIracaMda jaina Apake putra haiN| pitAzrI kI taraha unakA bhI kAryakSetra vahI hai| 87 padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. pAMDe kaMcanalAlajI "haMsI khela meM svAMga dharo aru jina mata kI dIkSA dhArI' vAlI lokokti ke kAraNa bhUta aitihAsika munirAja brahmagulAla kI pIchI paramparA meM pAMDeya kaMcanalAla jI kA janma huaa| paMca maMgala ke racayitA pANDeya rUpacaMda jI Apake kuTumba ke hI divAkara haiN| usI paramparA meM pANDeya kaMcanalAla jI the jinako vipattiyoM ke bAdala prArambha se hI ghere rhe| bacapana se hI pitA ke sneha se vaMcita rahe, bar3e bhAI zrI lAlArAmajI tathA mAtAjI kaMThazrI ke sauhArda se Apa prArambhika zikSA ke bAda mathurA-caurAsI para san 1922-23 meM pddh'e| usake bAda 24-25 meM banArasa syAdvAda vidyAlaya meM adhyayana kiyaa| ghara kI sthiti acchI na hone se adhUrI zikSA chor3akara vApasa A gye| eTA meM dukAna kI tathA bAbU jagarUpa sahAya vakIla dvArA mAlA TIkA sarvArtha siddhi (AcArya pUjyapAda kRta) sthAna-sthAna para vikraya kI tathA bAda meM san 1930 meM paM. pannAlAla jaina kI smRti meM jArakhI meM eka vidyAlaya kI sthApanA huI usameM AnarerI pracAra maMtrI rhe| usake bAda vidyAlaya phirojAbAda calA gayA jo Aja pI.DI. jaina iNTara kAlija ke nAma se cala rahA hai| Apake pUrvaja pAMDe hIrAlAla jI apane mUla nivAsa phirojAbAda meM hI rahate the| ataH jArakhI ke bajAya vidyAlaya ke vahIM saMcAlana me ApakI vizeSa preraNA rhii| Apane apane kula paramparAgata paMDitAI, vivAha par3hanA Adi kArya ko bar3I nipuNatA se nibhaayaa| dhArmika granthoM kA svAdhyAya nirantara karanA ApakI vizeSatA rhii| ApakI vivAha paThana paddhati apanI nirAlI hI vizeSatA rakhatI thii| Apake AcAryatva meM sampanna hone vAlA vivAha saMskAra kevala eka saMskAra samAroha hI nahIM hotA thA apitu svajAtIya niyama evaM zAstroM ke udAharaNoM dvArA saMskAroM ke samajhane kA bahumUlya avasara hotA thaa| padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aphne pANDeya saMgaThana kameTI kA gaThana kara pauDeya mahAnubhAvoM kI ucita zikSA dIkSA kA bhI prabandha kiyaa| akhila bhAratavarSIya jIvadayA pracAriNI sabhA meM varSoM sevA kArya kiyaa| jagaha-jagaha jAkara hiMsA baMda kraaii| pair3ata, jakhaiyA Adi sthAnoM para bali denA banda karAyA jo abataka banda hai| rAjanIti ke kSetra meM ApakA apanA sthAna rhaa| grAma paMcAyata ke pradhAna pada ko Apa 12 varSa taka suzobhita karate rhe| prAimarI pAThazAlAeM, dharmazAlAeM, kuAM Adi kA nirmANa karAke grAma kI bahumukhI unnati kii| pazupAlana, vRkSAropaNa tathA grAma kI sImAoM meM zikAra para pratibandha lagAne jaise mahatvapUrNa kArya karake samAja meM hI nahIM jaina jainetara samAja meM pratiSThA prApta kii| Apa apanI tahasIla ke Adarza pradhAnoM meM mAne jAte the| briTiza kAla meM bhI Apa 38 gAMvoM kI atyAcAra nirodhaka samiti ke pradhAna maMtrI the| usa samaya Apane atyAcAroM ke virodha meM janatA meM eka navIna bhAvanA kA saMcAra kiyA thaa| apanI upasthiti meM jhagar3A hone para nyAyAlaya meM nahIM jAne dete the| donoM pakSoM ke vicAra mAlUma kara donoM ko hI samajhA-bujhAkara Apasa meM prema karAke jhagar3oM kA nipaTArA karA dete the| __ Apa janapriya, lokapriya rhe| rAjakIya yogoM se kitane hI vRddha, vRddhAoM kI peMzana baMdhavA dI tathA svayaM bhI apane paise se madada karate rahate the| dIna-duHkhI loga koI na koI sahAyatA ke lie Ate rahate the| pratiSThAcArya paM. kanhaiyAlAla nArejI ApakA nAma paMDita kanhaiyAlAla hai parantu Apa apane gotra 'nAre' ke nAma se jAne jAte haiN| Apake pitA zrI hukamacanda caudharI padmAvatI puravAla haiN| Apane apane jIvana meM mukhya rUpa se mahArASTra prAMta meM paMcakalyANaka pratiSThAeM karAyI evaM vedI pratiSThAeM karavAkara jaina dharma kI prabhAvanA kii| padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 89 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laukika zikSA ke rUpa meM jyotiSa vizArada, AyurvedAcArya, homyopaithI (ema.bI.eca.DI.sI.ema.sI.) mahArASTra sarakAra, bambaI se Ara.ema.pI., bihAra se tathA pUnA mahArASTra se kii| ApakA janma bhopAla meM huaa| parama pUjya AcArya zrI 108 zAnnisAgarajI mahArAja ke samparka se ApameM dhArmika bhAvanA jAgRta huii| paMDita zAntinAtha zAstrI se dhArmika zikSaNa zAstrI stara prApta kiyaa| dhArmika evaM sAmAjika gatividhiyAM Apa mANika canda hIrAcanda jubalIbAga TrasTa, bambaI ke ATha varSa taka aura jaina siddhAMta saMrakSiNI sabhA ke 3 varSa taka upadezaka rahakara sampUrNa deza meM bhramaNa kara dharma cetanA jAgRta kii| Apa ailaka pannAlAla sarasvatI bhavana bambaI ke bhI do varSa taka vyavasthApaka rhe| nAdagAMva meM cAra varSa taka adhyApana kArya kiyaa| Apako gujarAtI, marAThI, hindI, urdU aura saMskRta bhASAoM kA jJAna thaa| Apane lagabhaga 63 paMcakalyANaka pratiSThAeM, 500 vedI pratiSThAeM, 155 siddhacakra vidhAna karavAkara jaina dharma ke dhvaja ko kIrtimAna rkhaa| ___samAja utthAna hetu ASTA meM di. jaina sanmArga samiti kI sthApanA , jalagAvaM meM mahilA maMDala kI sthApanA kii| san 1969 se Apane svataMtra vyApAra (priMTiMga presa) ASTA meM calAyA tathA vidhAna pratiSThA aura kuNDalI racanA karate rhe| samAja dvArA sammAna-Apane vividha paMcakalyANaka pratiSThAoM kI samayAvidhi meM Apako samAja dvArA kaI sammAnita upAdhiyAM prApta huii| kavajANA paMcAyata dvArA 'jaina ratna' zrI devendrakIrti mahArAja dvArA 'maMtra pratiSThA vizArada, nAdagAMva samAja dvArA 'jyotiSa vizArada' tathA 'vANI bhUSaNa tathA dharma ratna', vaidya zAstrI (kalakattA Ayurveda skUla) dharma anuSThAna tilaka Adi upAdhiyAM pradAna kI giiN| padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa on Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMDita kuMjIlAlajI zAstrI ' pitA zrI chadAmIlAla jI jaina kI ekamAtra saMtAna ke rUpa me ApakA janma 4 navambara 1921 meM maTasenA grAma po. ahArana jilA AgarA uttara pradeza meM huA thaa| Der3ha varSa kI alpAyu meM mAtA zrImatI mAlAdevI jaina kA svargavAsa ho gyaa| apane grAma meM prArambhika zikSA samApta kara nagalA sikandara par3hane gye| bAda meM zrI gopAladAsa varaiyA di. jaina siddhAnta vidyAlaya morainA se 1939 meM zAstrI parIkSA uttIrNa kI aura vahIM 6 varSa dharma adhyApaka rUpa meM kArya kiyaa| isake pazcAt 1944 se 52 I. taka suprasiddha pharma zrI rAjendrakumAra kuMvara jI jaina kalakattA kI phaikTarI meM mainejara pada para 8 varSa kArya kiyaa| san 1946 meM hAvar3A (kalakattA) ke sAmpradAyika upadrava meM do hajAra musalamAnoM dvArA phaikTarI para AkramaNa huA aura ApakI sArI sampatti lUTa lI gii| adhyayana kI lAlasA samApta nahIM huI aura punaH laukika zikSaNa hetu kamara kasa lI tathA san 1954 se hAI skUla parIkSA meM sammilita hokara 1963 taka hindI tathA saMskRta meM ema.e. kiyaa| isa avadhi meM Apane svataMtra vyavasAya ke rUpa meM pustaka prakAzana evaM vikretA kA kArya kiyaa| 1963 ke bAda punaH adhyApana kSetra meM utare aura zrI jaina vidyAlaya giraDIha (hajArI bAga) meM pradhAnAdhyApaka pada para kArya kiyaa| isa prakAra 'eka myAna meM do talavAra' jaisA kAma kiyaa| eka ora vyApAra dUsarI ora adhyyn| san 1966 meM bhAgalapura vizvavidyAlaya se Dip-Edu kI upAdhi grahaNa kI jo ki ApakI sevA meM sthAyitva dene meM sahAyaka huii| pAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 91 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhityika jAgarUkatA-vidyArthI jIvana se hI gadya-padya donoM meM likhane kI pravRtti jAgI aura vidyAlaya se nikalane ke bAda 4 varSa taka hastalikhita patrikA 'siddhAnta candrikA' kA sampAdana kiyaa| 'mArtaNDa' tathA 'bAlakezarI' patra kA prakAzana kiyaa| Apa ArSa AgamavAdI paramparA ke poSaka rhe| tatsaMbaMdha meM Apane sAmAjika maMcoM se apane lekhoM va patrikAoM ke mAdhyama se kAphI pracAra-prasAra kiyaa| AcAryavara zrI zAMtisAgara jI mahArAja ke samakSa Apa siddhakSetra gajapaMthA meM paMcakalyANaka pratiSThA ke avasara para zAstra pravacana hetu gaddI se jaba praznoM kA samAdhAna de rahe the to AcAryazrI ne Apako 'paMDita' hone kA AzIrvAda diyaa| 4 sitambara 1989 ko ApakA nidhana ho gyaa| zrI lAlA kezavadevajI, kAyathA jilA AgarA sva. lAlAjI meM rASTrIyatA kUTa-kUTa kara bharI huI thii| maNDala kAMgresa kameTI nArakhI kI mITiMgoM meM ApakI rAya kA vizeSa mahatva hotA thaa| grAma sabhA kAyathA ke pradhAna ke pada para rahakara puliyA, pIne ke kueM, siMcAI ke kueM, vRkSAropaNa, skUla Adi nirmANa kAryoM meM dasiyoM varSoM taka pUrA samaya diyaa| jaina atizaya kSetra kameTI marasalagaMja ke adhyakSa rahakara isa saMsthA dvArA vRkSAropaNa Adi rASTrIya mahatva ke kAryoM meM yogadAna diyaa| sva. bra. paDita khUbacandajI siddhAnta zAstrI ApakA janma beranI meM huA thaa| sva. nyAyavAcaspati paM. gopAladAsa jI varaiyA ke pramukha ziSyoM meM se the| siddhAnta, nyAya evaM sAhitya Adi sabhI viSayoM ke cUr3Anta vidvAna the| varSoM bhA. di. jaina mahAsabhA ke mukha patra 'jaina gajaTa' ke sampAdaka rhe| Apa indaura rahakara sara seTha hukamacanda jI * padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 92 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko svAdhyAya karate the| guruoM ke parama bhakta the / AbAja bahuta mahIna thii| parantu vaktRtva bar3A prabhAvazAlI evaM samAdhAna kAraka hotA thA / asaMkhya zAstrIya pramANa kaMThastha the / ataH jijJAsu Apake pAsa bar3I zAnti kA anubhava karatA thaa| isa yuga meM akhila bhAratIya stara ke coTI ke vidvAna the| sabhI samAja meM ApakA sammAna thA / Apane gommaTasAra tatvArthadhigama, mahAbhASya, abhigranthoM kI TIkA kI / ratnakaraMDa zrAvakAcAra kI bahuta sundara TIkA likha rahe the, parantu asamaya meM nidhana se adhUrI raha gaI / jitanI prakAzita ho gaI hai advitIya hai| saMskRta bhASA meM kavitA kA bhI acchA abhyAsa thA / sva. paM. gajAdharalAlajI nyAyatIrtha Apa svargIya paM. rAmaprasAda jI ke laghubhrAtA the| kalakattA meM rahate the / bahuta ucca koTi ke vidvAna the| ghI kA vyApAra karate the, parantu jaina siddhAnta prakAzinI saMsthA se lagAva hone ke kAraNa tatvArtha rAjavArtikI kI TIkA meM Apane pramukha yogadAna kiyaa| aneka granthoM kI svataMtra TIkA bhI kI / prakhara pratibhA ke dhanI the / paMDita candrazekharajI vaidya AgarA jile meM relave sTezana TUMDalA ke pAsa joMdharI sthAna hai| zrI 105 elaka jAnakIprasAda vahIM ke nivAsI the| unake gRhastha jIvana ke suputra zrI nekIrAma jI atyaMta dhArmika evaM vidvAna puruSa hue haiM / unakA adhikAMza samaya zrI rAyabahAdura seTha TIkamacanda jI sonI ajamera ke putroM ko par3hAne meM biitaa| zrI nekIrAma jI unhIM sonI jI ke maMdira jI meM zAstra pravacana bhI karate the / inhIM zAstrI zrI nekIrAma jI ke suputra candrazekhara jI hue| ApakA janma dvitIya bhAdrapada mAsa, kRSNa pakSa SaSThI bhRguvAra vi. saM. 1974 ko padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 93 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rohiNI nakSatra meM mAtA zrImatI kusumavatI kI punIta kukSI se huaa| Apake janma ke ATha varSa bAda Apake anuja indrasena kA janma huA para eka barSa bAda hI unakA nidhana ho gyaa| taba se apane mAtA pitA ke ekamAtra patra Apa hI raha gye| san 1929 se 1933 taka meM Apane dharmazAstrI, tRtIya khaNDa, nyAyazAstrI tRtIya khaNDa sAhitya zAstrI tRtIya khaNDa evaM di. nyAyatIrtha kI parIkSAyeM uttIrNa kii| isake pazcAt zve. nyAyatIrtha dharma evaM nyAyazAstrI caturtha khaNDa tathA nyAyAcArya kI parIkSAeM uttIrNa kii| san 1933 meM ApakA vivAha eTA nivAsI lAlA bAbUrAma jI jaina kI suputrI prakAzavatI ke sAtha ho gyaa| zrImatI prakAzavatI jaina eka viduSI mahilA thiiN| dharma vizArada aura Ayurveda vizArada ke alAvA silAI kaTAI meM DiplomA prApta haiN| __ ApakI ruci kA viSaya prArambha se Ayurveda rhaa| kaI cikitsAlayoM meM vaitanika va avaitanika rUpa se kArya karate hue Apane apane viSayakSetra ko atyanta vistRta kara liyaa| do hajAra se adhika lekha evaM cAlIsa pustakoM kI racanA kii| jUna san 1935 se mArca 36 taka Apa mahAvIra di. jaina vidyAlaya kizanagar3ha (jayapura) meM pradhAnAdhyApaka rhe| jaina saMsthA hAMsI (hisAra) meM mArca 36 se 38 taka pravaktA rhe| disa. 38 se 40 taka gopAlagar3ha meM adhyApana evaM cikitsA kArya kiyaa| jUna san 40 se 42 taka borDiMga hAusa, jabalapura meM suparinTenDenTa rhe| akTUbara 42 se 44 taka dhanavantari kAryAlaya vijayagar3ha alIgaDha. meM saMpAdaka rhe| disambara 44 se jUna 45 taka jaina samAja auSadhAlaya rAmagaMja maMDI (koTA) meM cikitsA kArya kiyaa| jUna san 46 se jaina samAja jabalapura meM cikitsA va pravacana kArya cala rahA hai| padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 94 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 varSa kI avasthA se Apane likhanA prArambha kiyaa| ApakI lekhanI kA viSaya pramukha rUpa se Ayurveda rhaa| vaise hindI gadya sAhitya ko bhI Apane apnaayaa| aba taka karIba 20 patra patrikAoM meM Apake lekha prakAzita ho cuke haiN| prakAzita pustakeM-1. tatkAla phalaprada prayoga (prathama bhAga 151 yoga, 2. mahilA roga cikitsA (pUrvAdha) 301 prayoga, 3. mahilA roga cikitsA (uttarAdha), 4. tatkAla phala pada (cauthA bhAga) 388 svAdiSTa prayoga, 5. puruSa roga cikitsA, 6. sau rogoM kA sarala ilAja, 7. prAkRta cikitsA, 8. dharmArtha auSadhAlayoM ke prayoga (prathama bhAga), 9. dharmArtha auSadhAlayoM ke cikitsA anubhava, 10. pathya darzaka, 11. cikitsA candrazekhara (prathama bhAga), 12. upadaMza-sujAka cikitsA 13. tilismI auSadha bhaMDAra, 14. navIna cikitsAnubhava, 15. kumArI vijJAna, 16. sUraja roga vijJAna, 17. ATha auSadhoM se auSadhAlaya calAnA, 18. anubhava bhaNDAra, 19. tIna khajAne, 20. kukarakAsa vijJAna, 21. anubhava hajArA, 22. pAka bhaMDAra (prathama dvitIya bhAga), 23. nArU roga vijJAna, 24. phArmesI bhavana kAryAlayoM ke gupta yoga, 25. dharmArtha auSadhAlayoM ke prayoga (dUsarA bhAga) 26. jhAMsI vizvavidyAlaya ke pryog| Apa Ayurveda ke mahAna paMDita evaM dharma ke sanmAnya vidvAna the| Apane samAja kI atyadhika sevA kii| zrI jagarUpasahAya jI jagarUpasahAya kA janma ummaragar3ha (eTA) uttarapradeza meM huaa| Apake pitA zrI bahorIlAlajI aura mAtAzrI munnI devI thiiN| Apake pitA kI sthiti sAdhAraNa thI para bAbAjI kI pratiSThA samAja meM thii| ApakI Arambhika zikSA jambU vidyAlaya sahAranapura meM huii| anantara mAdhava padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 95 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAliMja ujjaina meM par3hate hue hAIskUla aura iNTara kiyaa| holDara kAlija indaura se ema.e. (arthazAstra) tathA ema.e. aMgrejI ke upAdhi prApta kii| bI.Ara. kAlija, AgarA se ela.TI. kiyaa| Apake parivAra meM do bhAI haiN| inameM se rAjendrakumAra jI hindI, saMskRta meM ema.e. zAstrI haiM va pI.DI. jaina iNTara kAlija, phirojAbAda meM hI saMskRta ke adhyApaka haiN| Apake tAU banArasIdAsa ne marasalagaMja meM kaI kamare bnvaae| kArya paricaya-san 1953 se Apane adhyApana kArya prArambha kiyaa| zurU meM vidyAbhavana iNTara kAlija, sAsanI meM adhyApana kArya karane ke bAda san 1957 se pI.DI. jaina iNTara kAlija meM adhyApana kArya karate hue 1990 meM avakAza grahaNa kiyaa| Apa paryuSaNa parva ke avasara para phirojAbAda, mahezvara, zikohAbAda meM vizeSa sammAnita hue| Apa mahAtmA gAMdhI smAraka TrasTa, jalesara, mAna-sarovara sAhitya saMgama, phirojAbAda, vIra samiti, ujjaina, vardhamAna maNDala indaura ke sadasya rhe| padmAvatI saMdeza kI sthApanA meM sahayoga hI nahIM diyA balki usake sahAyaka sampAdaka rhe| Apane jaina darzana, jaina saMdeza, jaina gajaTa, padmAvatI saMdeza meM aneka nibandha likhe| Apane aMgrejI meM pAThyakrama ke anurUpa kucha pustakeM bhI vidyArthiyoM ke lie likhiiN| 18 jUna 1997 ko mAtra 67 varSa kI Ayu meM ApakA nidhana ho gyaa| sva. paMDita jinezvaradAsajI Apa saranaU ke nivAsI the kucAmana (rAjasthAna) meM bahuta sAla taka rhe| Aja bhI usa samaya ke adhikAMza brAhmaNa apane ko paMDita jI kA ziSya ghoSita karate hue garva kA anubhava karate haiN| ApakI banAI huI caturviMzati pUjana lokapriya hai| padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 96 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'sva. dhanyakumArajI sva. dhanyakumAra jI ke pUrvaja mUlataH phapholU ke rahane vAle the| inake bAbA zAha dhanapatarAya vyApAra ke liye kalakattA cale gaye aura vahIM uttarapAr3A meM basa gye| vahIM dhanyakumAra jI kA janma huA / inake pitAzrI kA nAma zAha haradayAla jI thaa| uttara pAr3A kA digambara jaina maMdira zrI dhanapatarAya jI ne hI banavAyA thaa| zrI dhanyakumAra jI ne aneka varSoM taka kalakattA se jaina gajaTa kA prakAzana kiyA tathA aneka jaina saMsthAoM se saMbaMdhita rhe| Apane vizvakavi ravIndranAtha ThAkura, vikhyAta upanyAsakAra zaradacandra caTTopAdhyAya Adi baMgalAbhASA ke aneka sAhityakAroM kI racanAoM kA hindI bhASA meM rUpAntara kiyaa| Apane jaina zodha saMsthAna AgarA aura zAMtivIra nagara, mahAvIra jI meM sAhitya zodhana kA bhI kArya kiyA / mRtyu se 14 varSa pUrva Apa apanI sasurAla barahana Akara rahane lage the / 1 7,0 % sva. narasiMhadAsajI kaundeya ApakA janma AgarA jilAntargata cAvalI grAma meM huaa| isa cAvalI grAma meM varSoM se eka na eka vidvAna janma lete rahe haiN| unhIM meM se eka coTI ke vidvAna paMDita narasiMhadAsa jI bhI haiN| Apake pitAzrI lAlA hetasiMha jI dharmAnurAgI vyakti the / vaidyaka kA vyavasAya thA / sthiti sAdhAraNa thI / kintu jinabhakti evaM svAdhyAya Adi meM vizeSa ruci thI / ApakI prArambhika zikSA cAvalI grAma meM hI huii| bAda meM Apane alIgar3ha aura khurajA Adi sthAnoM meM zikSA grahaNa kii| usa samaya koI jaina vidyAlaya nahIM the| dharma kI pipAsA Apake hRdaya meM aMgar3AiyAM le rahI thii| vaha aisA jamAnA thA jaba brAhmaNa vidvAna jaina chAtroM ko par3hAte nahIM the| Apake pitAzrI ke hRdaya meM tathA svayaM Apake hRdaya meM zikSA prApta karane kI atyanta lalaka thii| phalataH Apa paM. motIlAla jI zAstrI evaM paM. padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 97 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raNachor3adAsajI ke sAtha kAzI gaye aura veza badalakara eka ajaina chAtra ke rUpa meM vyAkaraNa, nyAya aura sAhitya Adi kA adhyayana karane lge| pitAzrI kI preraNA aura apanI lagana se Apa dina dUnI rAta caugunI mehanata karane meM nirata rahate the| saMyogavaza eka bAra Apake chadmaveSa kA patA cala gayA aura taba Apa vahAM se prANa bacAkara bhaage| adhyayana kI aisI lalaka aura anavarata parizrama Aja kI pIr3hI kyA kisI pIr3hI ke chAtroM meM darzana mAtra ko nahIM miltii| Apa kAzI se bhAgakara nadiyA phuNce| kintu kucha samaya bAda hI vaha sthAna bhI chor3anA pdd'aa| 19 varSa kI Ayu meM Apako ajamera ke svanAma dhanya seTha mUlacandajI sonI ne apane yahAM dharma zikSaNa aura nijI svAdhyAyArtha niyukta kiyaa| usa avasara para Apane granthoM kA gahana-gaMbhIra adhyayana manana kiyaa| sAtha hI paramparAgata karmakANDa granthoM kA gahana manana aura zAstrIya vidhi niyamoM kA avalokana kiyaa| Apake hRdaya praveza para adhyayana kI kitanI athaka lalaka lAlasA thI kahA nahIM jA sktaa| apanI pratibhA ke kAraNa Apa nirantara janatA ke hRdaya kA hAra banate gye| aura karmakANDa saMbaMdhI jJAna aura yaza aharniza bar3hatA hI gyaa| ajamera meM usa samaya acchI jJAna goSThI huA karatI thI jisameM svayaM seTha mUlacaMda jI baiThakara jJAnasvAdana kiyA karate the| zrI phUlacaMda jI pAMDayA Adi kaI svAdhyAya premI aise the jo gommaTasArAdi granthoM kA manana kiyA karate the| Apako usa jJAna goSThI se bahuta kucha sIkhane kA avasara milaa| ApakA jJAna koSa bar3hatA hI gyaa| Apake pANDitya para nikhAra AtA gayA aura Apa lokapriya aura yaza-bhAjana banate gye| ajamera meM Apane trayodaza varSoM taka kArya kiyaa| isake uparAnta pitAzrI kA dehAnta ho jAne ke kAraNa Apako ajamera chor3anA pdd'aa| rAyabahAdura seTha mUlacaMda jI sonI va unake suputra rA.ba. zrI seTha nemIcanda padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 98 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jI sonI ne Apase bahuta hI Agraha kiyA parantu Apa phira ajamera meM nahIM ruka sake / pariNAmataH Apa ajamera se cAvalI cale Aye aura vyavasAya karane lage / vyavasAya kI ulajhana ne bhI ApakI jJAna-pipAsA ko svalpa bhI kama nahIM hone diyA / vyavasAya meM nirata rahane para bhI Apako svAdhyAya kI lagana ajastra rUpa se banI rahI aura yahI kAraNa hai ki Apake nirantara bar3hate hue jJAna pragati ke caraNa kSaNaikArtha bhI nahIM ruke| Apa karmakANDa ke paMDita bana ge| karmakANDa saMbaMdhI pANDitya ke dvArA Apane jo kIrti hastagata kI vaha kahane kA viSaya nahIM / ApakI pratiSThAdi kI vidhi usa samaya atyanta prAmANika mAnI jAtI thii| zraddhAlu dhArmika jana cAvalI grAma taka pahuMcate aura Apako sasammAna AmaMtrita kara le jAte the / Apake dvArA lagabhaga 50 paMcakalyANaka evaM gajaratha mahotsava sampanna hue| isakA jvalanta udAharaNa yaha hai ki gajaratha kSetra bundelakhaNDa meM Aja bhI ApakA nAma sasammAna smaraNa kiyA jAtA hai / saMvat 1992 meM ajamera ke dharmapremI sara seTha bhAgacanda jI sonI ne inheM punaH apane yahAM nijI svAdhyAyArtha bulA liyaa| Apako isa parivAra se jo bhI sammAnavarddhaka vAtsalya milA vaha aba zAyada virale vidvAnoM ko hI milatA hogA, vaha bhI saubhAgya se / jIvana ke anta taka Apa ajamera meM rahe / kArtika sudI trayodazI saMvat 2001 meM ApakA dehAvasAna ho gyaa| I ajamera meM rAyabahAdura seTha TIkamacanda jI sonI ne pUjya 108 munirAja candrasAgara jI mahArAja kI maMgalamayI preraNA se 84 phuTa UMcA vizAla mAnastambha siddhakUTa caitayAlaya meM banavAyA thaa| usakA sampUrNa vidhikArya ApakI zAstrIya sammati se hI sampanna huA thA / Apa paryUSaNa parva meM kaI sthAnoM para gaye aura apane sudhAsikta pravacanoM se bar3e-bar3e dhurandhara vidvAnoM kA mana lubhaayaa| ApakI zailI rocaka evaM gaMbhIra thii| Apake cAra putra ratna hue kintu unameM se dvitIya putra nahIM haiN| ApakA lagabhaga 80 vyaktiyoM kA suzikSita parivAra hai| padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 99 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - Apa karmakANDa saMbaMdhI jJAna uttarAdhikAra meM apane tRtIya putra zrI hemacandra jaina kaundeya zAstrI ema.e. kAvyatIrtha 'prabhAkara' ko sauMpa apanI kIrti aura pANDitya ko amaratva pradAna kara isa asAra saMsAra se palAyana kara gye| ApakI puNya smRti meM ApakI suputrI ne zrI sonAgira siddha para maMdira naM. 58 ke cabUtare kA kucha bhAga nirmANa kara pATiyA lgaayaa| prAcArya narendraprakAza jaina prAcArya pada se nivRtta hone para bhI prAcArya nAma se khyAti prApta zrI narendra prakAza jI janmajAta pratibhA se AtmajJAna meM adhikAra prApta, sumadhura vaktA, ojasvI lekhaka, akhila bhAratIya jaina samAja meM sammAna prApta haiN| ApakA janma phirojAbAda (uttara pradeza) meM 31 disambara san 1933 I. meM huaa| Apake pitAzrI supratiSTha pratiSThAcArya zrI rAmasvarUpa jI evaM mAtAzrI zrImatI camelIbAI thiiN| Apake pitAzrI ke bar3e bhAI zrI paM. kuMjabihArIlAla jI bhI acche kavi evaM vidhi vizeSajJa (pratiSThAcAya) the| Apa apane vyaktitva evaM kRtitva se padmAvatI puravAla jAti ko gauravAnvita kara rahe haiN| Apake pitAzrI samAja meM sadaiva samAdara tathA pratiSThA pAte rahe the| mAtra pitA hI nahIM apitu pUrA parivAra vidvatA ke lie prakhyAta rahA hai| sAr3he Ara varSa kI umra meM Apa adhyayanArtha zrI pannAlAla digambara jaina vidyAlaya phirojAbAda meM praviSTa hue| san 1945 meM Apane kakSA 4 kI parIkSA acche skoM meM uttIrNa kii| jaba Apa kakSA 4 meM the, taba Apake Upara aisI bhayaMkara bImArI kA prakopa huA ki Apa mRtyu ke muMha se lautte| logoM ne Apako mRta samajha liyaa| ghara meM kuharAma maca gyaa| kintu kucha kSaNoM bAda dekhA gayA to ApakI zvAMsa calatI huI pratibhAsita huI aura Apane navajIvana prApta kiyaa| pacAyatIpurayAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 100 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . isake bAda Apa esa.Ara. iNTara kAlija, phirojAbAda meM praviSTa hue| vahAM Apako maiTrika kI parIkSA meM san 1951 meM prathama zreNI milii| sAhitya ke prati ApakI ruci dina pratidina bar3hatI gii| iNTara kAlija, phirojAbAda meM Apa apane samaya ke zreSTha vaktA the| Apako san 1948 se 1953 taka barAbara sarvazreSTha vaktA ke pramANa patra evaM puraskAra milate rhe| Apa jaba iNTara ke vidyArthI the taba ApakA vivAha rAjezvarI devI AtmajA zrI jayakumAra dAsa jI jaina (eTA) ke sAtha sampanna huaa| san 1953 meM Apane zrI pI.DI. jaina iNTara kAlija, phirojAbAda meM sahAyaka adhyApaka ke rUpa meM kArya zurU kiyA aura isI vidyAlaya meM nirantara 39 varSa sevArata rahakara 1992 meM prAcArya pada se avakAza grahaNa kiyaa| svAdhyAyI rUpa se Apane bI.e. tathA ema.e. kI parIkSAeM uttIrNa kii| Apa vidyAlaya patrikA ke saMpAdaka tathA kAlija kI hindI pariSada ke adhyakSa rhe| nagara ke buddhajIviyoM kI saMsthA 'mAnasarovara sAhitya saMgama' ke mukhya sacetaka tathA uttara pradeza zikSaka saMgha janapada, AgarA ke adhyakSa rhe| Apane aneka patra-patrikAoM kA sampAdana kiyaa| itanA hI nahIM ApakI yogyatA se prabhAvita ho aneka bar3I-bar3I saMsthAeM Apase sahayoga kI prAryanI huii| Apane sabhI kI kucha-na-kucha sevAyeM kiiN| Apa akhila bhAratIya zAMtivIra siddhAnta saMrakSiNI sabhA, a.bhA.di. jaina zAstrI pariSada tathA a.bhA. jaina pariSada parIkSA borDa ke sadasya hokara baiThakoM meM Avazyaka rUpa se pahuMcate rhe| ukta saMsthAoM meM Apa nAma ke sadasya nahIM, apitu kAma meM sabase Age rahate rhe| uttara pradeza mAdhyamika zikSA ke saMgha dvArA saMcAlita Andolana meM Apane sarvaprathama hAtha bddh'aayaa| zAyada isI ke phalasvarUpa 1969 meM Apako eka mAha kI jela kI havA khAnI pdd'ii| satyAgraha evaM jela jIvana kI sukhada smRtiyAM Aja bhI preraNA dene meM nahIM cuuktiiN| Apako phirAjAbAda ke padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 101 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasiddha jaina melA bhUmi satyAgraha ko saMcAlita karane kA avasara milaa| . Apane aneka samArohoM kA saMcAlana evaM saMyojana kiyA jinameM se nimna samAroha sacamuca cirasmaraNIya bana gaye haiM__ 1. agrasena jayaMtI kA kavi sammelana, 2. phirojAbAda ke jaina mele meM jaina samAja ke utkRSTa vidvAna paMDita indralAla jI zAstrI, jayapura kI a. bhA. zAstrI pariSada dvArA abhinandana samAroha, 3. mAnasarovara sAhitya saMgama dvArA nyAyAcArya paM. mANikacandra jI kaundeya kA abhUtapUrva sammAna aura 4. phirojAbAda kA jaina melA bhUmi styaagrh| laukika zikSA ke sAtha hI dhArmika zikSA ke prati bhI ApakA pragAr3ha sneha rahA, sneha mAtra hI nahIM, balki dhArmika zikSA evaM sadguNoM ke prasAra-pracAra hetu Apane AcArya vimalasAgara jaina vidyAlaya ke nAma se dhArmika pAThazAlA, naI bastI phirojAbAda meM saMsthApita kI jisameM Aja bhI aneka chAtra adhyayana karate haiN| usa zAlA meM dhArmika zikSA dI jAtI hai| sAhitya ke kSetra meM Apane sarAhanIya kArya kiyaa| Apake aneka nibandha prakAzita ho cuke haiN| muni vidyAnanda kRtitva aura vyaktitva AcArya vimalasAgara paricaya, evaM AcArya vimalakIrti jI (paricaya) ye tIna racanAyeM prakAzita haiM tathA apanI koTi kI advitIya haiN| hindI digdarzana, hindI racanA kalpadruma, racanA razmi, candraprabha vaibhava evaM vyAkaraNa pradIpa nAmaka ApakI pustakeM ApakI prakAzita racanAeM haiN| 'samAja kidhara?' aura 'yaha phirojAbAda hai' nAmaka do nibandha saMgrahoM kA prakAzana vicArAdhIna hai| Apane aba taka nimna patra-patrikAoM kA sampAdana kiyA hai1. padmAvatI saMdeza, 2. amRta, 3. jaina saMskRti 4. yuga parivartana, 5. jaina gajaTa ke saMpAdaka Aja bhI haiN| isa taraha ApakI udIyamAna pratibhA aura vyaktitva para vihaMgama dRSTi padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 102 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DAlate hue kahA jA sakatA hai ki Apa eka ucca koTi ke vidvAna, ananya sAhitya premI evaM anupama sAhitya sevI, munibhakta tathA dhArmika paMDita haiN| vizeSa aura kRtitva-uparokta varNita ke atirikta1. zAkAhAra, eka Andolana 2. bAbU jayakumAra jaina smRti graMtha 3. phirojAbAda meM rAnIvAlA parivAra 4. candraprabhu vaibhava 5. kucha abhinandana granthoM ke tathA 20 TrekToM ke sampAdana- prakAzana, do sau se adhika cintana paraka Alekha ruciyAM - adhyayana, tIrthATana, sAdhu-satsaMga, patrakAritA evaM ciMtana-manana-pravacana | sammAna 1. AcArya vidyAsAgara rajata dIkSotsava puraskAra (ikkIsa hajAra kI zraddhA nidhi evaM rajata prazasti patra ) 2. gommaTezvara vidyApITha puraskAra (jainamaTha zravaNabelagolA) 3. varNI vAgdevI puraskAra (bhAratavarSIya di. jaina zAstrI pariSad) 4. zramaNa bhAratI puraskAra, mainapurI 5. RSabhadeva puraskAra, RSabhAMcala (gAjiyAbAda ) 6. AcArya zrI vimalasAgara (bhiMDa) smRti - zruta saMvardhana puraskAra 98 (ikatIsa hajAra kI zraddhA nidhi evaM prazasti patra ) 7. 'manISA' prA. narendra prakAza jaina abhinandana grantha ( 700 pRSTha ) kA samarpaNa / 108 padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnada upAdhiyAM- vANIbhUSaNa, vyAkhyAna vAcaspati, vidyAvAcaspati, samAja bhUSaNa, vyAkhyAna kesarI, siddhAntaratna Adi aneka mAnada upAdhiyoM se sammAnita ho cuke haiN| samprati 1. adhyakSa zrI bhAratavarSIya di. jaina zAstrI pariSada 2. mahAmaMtrI zrI a.bhA. digambara jaina mahAsabhA zatAbdI mahotsava samiti 3. sampAdaka jaina gajaTa 4. adhyakSa 'arhata vacana' (traimAsika zodha patrikA) salAhakAra pariSada rAyasAhaba bA. nemicanda jaina jalesara ( eTA) janmajAta samAja sevI ke rUpa meM rAyasAhaba kI janasevA aura nirmANa kAryoM kA bar3A itihAsa hai / Apane nagarapAlikA jalesara ke sadasya ke rUpa meM apane sArvajanika jIvana kA prArambha kiyA jo bAda meM adhyakSa banakara rhe| isa pada para rahate hue jalesara kA jIvana badala diyaa| Aja vaha vikasita nagara banA huA hai sArvajanika pustakAlaya, subhASa pArka, gAMdhI zikSA sadana ke antargata ema.jI.ema. iNTara kAlija Apake kIrtistambha haiN| briTiza zAsana kAla meM Apane sArvajanika kAryoM meM tatkAlIna adhikAriyoM kA pUrA sahayoga prApta kiyA / mAnanIya zrI candrabhAna jI gupta, zrI banArasIdAsa jI, zrI mohanalAla jI gautama, zrI lAlabahAdura jI zAstrI, paM. zrI kRSNadatta pAlIvAla Adi maMtrI ke rUpa meM jalesara pdhaare| rela - upamaMtrI sva. rohanalAla jI caturvedI ke nikaTa samparka meM rahakara TUMDalA-jalesara- eTA relave lAina nikalavAne meM Apane mahatvapUrNa bhUmikA adA kii| Apa varSoM maNDala kAMgresa kameTI jalesara ke adhyakSa rahe aura kitanI hI zAsakIya samitiyoM ke sadasya rahe / Apake jIvanakAla meM hI eka abhinandana grantha Apako bheMTa kiyA gayA / padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 104 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . ..' zrI premakumArajI . pitA zrI sunaharIlAla jI evaM Apake cAcAjI bAbU devIprasAda jI phirojAbAda ke nAmI sAmAjika kAryakartA the| sthAnIya pI.DI. jaina iNTara kAlija kI sthApanA evaM pragati meM donoM kA sakriya yogadAna rhaa| mAtuzrI jaumAlA kI kokha se premakumAra jI kA janma 6 agasta 1929 ko huA thaa| usa samaya parivAra kI Arthika va sAmAjika sthiti donoM acchI thiiN| pitAjI phirojAbAda tahasIla ke pramukha vakIla the| ataH loga unheM 'mukhtAra sAhaba' kahakara pukArate the| prArambhika zikSA phirojAbAda meM, bI.esasI. AgarA kAlija, AgarA se 1949 meM tathA svAdhyAyI rUpa se arthazAstra evaM samAjazAstra meM ema.e. kI upAdhiyAM grahaNa kii| vidhi kI upAdhi prApta karane ke bAvajUda dhArmika pravRtti hone ke kAraNa saMyamita jIvana ke paripAlanArtha adhyApana kArya ko pramukhatA dI aura pannAlAla digambara jaina iNTara kAlija meM saravisa prArambha kara vahIM se avakAza grahaNa kiyaa| Apa muMzI vaMzIdhara jaina dharmazAlA phirojAbAda, atizaya kSetra marasalagaMja (AgarA) evaM hakIma maujIrAma baMgAlIlAla jaina dhArmika TrasTa phirojAbAda ke TrasTI haiM tathA iNTara kAlija ke sdsy| padmAvatI saMdeza evaM padmAvatI puravAla jaina sAmAjika patrikAoM meM likhate A rahe haiM tathA phirojAbAda ke jaina melA meM ApakA sakriya yogadAna rahatA hai| Apake do putra va do putrI haiN| Apake jIvana para pUjya 108 zrI mallisAgara jI mahArAja kI sAdhanA evaM kaThina caryA kA prabhAva par3A aura bacapana se hI dhArmika pravRtti ko jIvana kA lakSya banA liyA thaa| sva. paMDita pannAlAlajI 'nyAya divAkara' / ApakA janma jArakhI (AgarA) meM huA thaa| jisa prakAra mizrI cAroM padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 105 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ora se mIThI hotI hai, isI prakAra ApakI pratibhA bhI cAhe pravacana ho, cAhe lekhana ho, cAhe pratiSThA vidhi ho aura cAhe anya samAjika viSaya ho, cahuM ora se Azcaryajanaka rUpa se camatkAriNI thii| Apane usa samaya saMskRta bhASA kA vipula jJAna arjana kiyA thA, jaba kAzI ke saMskRta vidvAna veda nindaka kahakara jainiyoM ke sAtha achUta jaisA vyavahAra karate the| unake pAda sparza se jamIna ko apavitra mAnakara gaMgAjala se zuddha karate the| inake vidyA arjana karane kI ghaTanA akalaMka deva ke itihAsa ko duharAtI hai| Apane aneka zAstrArthoM meM jaina zAsana kI vijaya patAkA phhraaii| ApakA kArya kSetra prAyaH sahAranapura sva. lAlA jambUprasAda jI ke yahAM rahA, paranta pratibhA kA dhanI, yaha sarasvatI putra vetana bhogI mRtyu kI taraha nahIM jiyaa| gurupada para hI alaMkRta rahe aura raIsa lAlA jI inake sAtha ziSya kI taraha hI vyavahAra kiyA karate the| pAMDitya kA mAthA unhoMne sadaiva unnata rkhaa| usa yuga ke ye vikhyAta pratiSThAcArya the, kAraNa saMskRta bhASA para inakA asAdharaNa adhikAra thA evaM vANI meM mizrI ghulI thii| Apane tatvArtha rAjavArtika kI hindI TIkA bhI likhI thii| Aja paMDita jI kA yaza pI.DI. jaina iNTara kAleja hai| zrI puSpendrakumAra kaundeya pichalI tIna pIr3hiyoM se samAja sevA meM samarpita rahane vAle parivAra meM zrI puSpendrakumAra kaundeya kA janma 9 maI 1941 ko huaa| Apake pitA zrI kezavadeva jI kA 78 varSa kI Ayu meM huaa| ApakI mAtAjI kA nAma sva. sukhadevI jI hai| san 1963 meM ApakA vivAha zrImatI kusamalatA jI (eTA) ke sAtha huaa| jinase Apake tIna putra evaM eka putrI prApta huii| ApakI sAmAjika sevAeM ullekhanIya haiN| haidarAbAda jaina samAja ke san 1988 se maMtrI pada para kArya kara rahe haiN| isake pUrva samAja ke upAdhyakSa bhI raha cuke haiN| haidarAbAda sampUrNa jaina samAja ke bhI Apa maMtrI haiN| zrI di. padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 106 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina TrasTa ke mainejiMga TrasTI haiN| haidarAbAda meM Ayojita paMcakalyANaka pratiSThA meM Apane ullekhanIya sahayoga diyaa| mahAsabhA ke Apa sadasya haiN| karmaTha samAja sevI haiN| Apake tIna putroM meM pravIna kumAra, anila kumAra evaM anUpa kumAra haiN| ApakI ekamAtra putrI anitA jaina kA AgarA meM vivAha ho cukA hai|" sva. paM. phUlacaMdajI nyAyatIrtha ApakA janma sakaraulI (eTA) meM evaM nidhana phirojAbAda meM huaa| vidyArthI jIvana se hI prakhara buddhi the| pIche se vyavasAya meM adhika ruci ho jAne se usa kSetra meM cale gye| paM. banavArIlAlajI jaina 'syAdvAdI' paM. zrI banavArI lAla jI kA janma martharA gAMva meM zrI sevatIlAla jI jaina ke parivAra meM 1904 meM huA thaa| Apa bAlyakAla se hI vilakSaNa pratibhA lie hue the| ApakI zikSA meM adhika cAha thI isalie Apa prArambhika zikSA prApta karane ke pazcAta murainA cale ge| yahAM para Apane saMskRta dharma sAhitya aura nyAya meM zAstrI taka zikSA prApta kii| taduparAMta Apane dillI vizvavidyAlaya se aMgrejI meM bI.e. pAsa kiyaa| zikSA samApti ke uparAMta Apane dillI meM jaina gajaTa patra ke mainejara kA padabhAra sNbhaalaa| samAjasevA kI Dagara para yaha ApakA pahalA kadama thaa| patra ke mAdhyama se Apane eka varSa taka bar3I yogyatApUrvaka samAja sevA kii| Apane 'bhAgIratha' nAmaka patra kA prakAzana bhI kiyaa| zikSA kSetra meM sevA karane kI jijJAsA ke phalasvarUpa lagabhaga 20 varSa taka Apane jaina saMskRta kamarziyala hAyara sekenDarI skUla dillI meM vidyArthiyoM ko pddh'aayaa| inase khuza hokara skUla kI prabandha samiti ne aneka bAra nakada aura prazasti patra dekara puraskRta kiyaa| itane samaya ke pazcAta Apa punaH sAhitya kI ora padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 107 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mur3e aura hindI ke dainika samAcAra patra 'navabhArata TAimsa' meM 15 varSa taka vyApAra saMpAdaka (kamarziyala cIpha saba-eDITara) ke pada para kArya kiyaa| san 1944 se 1965 taka 'vIra' patrikA kA saMpAdana kiyaa| paMDita jI sAhitya premI the| Apane vidyArthI jIvana meM hI jaina kAvyoM kI mahattA para zrI digambara jaina sabhA ke lakhanaU adhivezana meM bhAva sahita vyAkhyA karake sarvottama pAritoSika prApta kiyaa| sAhitya sarjana ke kSetra meM unakI saphala lekhanI dvArA 'mokSa zAstra kI TIkA', 'gur3iyA kA ghara', 'brahmagulAla carita' Adi aneka upayogI graMthoM kI racanA huI thI, jo Aja bhI atyadhika carcita haiN| Apa dillI kI padmAvatI puravAla digambara jaina paMcAyata ke pratiSThita maMtrI pada para 32 varSa taka rhe| Apake hI maMtritva kAla meM zrI padmAvatI puravAla digambara jaina maMdira' tathA 'padmAvatI puravAla digambara jaina dharmazAlA' kA nirmANa huaa| paMDita jI ne akhila bhAratavarSIya digambara jaina padmAvatI puravAta paMcAyata meM dillI kA pratinidhitva kiyA aura bAda meM upAdhyakSa pada grahaNa kiyaa| Apane apane kAryakAla meM daheja prathA unmUlana kI joradAra vakAlata kI jisake phalasvarUpa una dinoM lagabhaga 20 jor3oM ke sAdagI se vivAha sampanna hue| Apane akhila bhAratavarSIya digambara jaina pariSada dvArA tAmra patra kI prApti bhI kI, isake atirikta ve 'Ala iNDiyA vidvata pariSada' ke AnarerI vAisa presIDenTa bhI rhe| pUjya paMDita jI apane jIvanakAla meM anekoM jaina evaM jainetara saMsthAoM dvArA sammAnita kie gae, jisameM 'jaina milana iNTaranezanala saMsthA' ne vizeSa rUpa se sammAnita kiyaa| unake sammAna meM bolate hue dillI ke mukhya kAryakArI pArSada zrI jagapraveza candra ne unake jIvana ko anukaraNIya btaayaa| unake apane parivAra kI vaMzAvalI meM unake tInoM suputra unhIM ke padacinhoM para calate hue isa sAmAjika jagata meM kAryarata haiN| do putra laMdana padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 108 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( iMglaiMDa) meM sthAyI rUpa se raha rahe haiM tathA tIsare putra 'navabhArata TAimsa' dillI meM kAryarata haiN| inhoMne bhI apane parivAra ke baccoM meM ve hI saMskArita bIja DAle hue haiN| yaddhapi ApakA bhautika zarIra 5 navambara, 1988 ko paMca bhUtoM meM vilIna ho gayA lekina Apake vyaktitva aura kRtitva kI carcA Aja bhI hotI rahatI hai| hama paMDita jI ke prati apanI vinayAMjali arpita karate haiM / sva. paM. baMzIdharajI zAstrI ApakA janma beranI (eTA) meM huA, parantu kAryakSetra zolApura rahA / vahAM ApakA presa thaa| bar3e tIkSNa evaM zAstroM ke marmajJa the| kisI bhI zAstrIya vivAda meM Apake sAmane Tika sakanA hara kisI ke vaza kA nahIM thaa| Apake nAma ke Age zAstrI, kAvyatIrtha, upAdhi nahIM 'paMDita' lagAte the / Apane AtmAnuzAsana Adi aneka granthoM kI TIkA tathA aSTa sahastrI jaise kaThina grantha kA saMpAdana kiyA / zrI bhagavAnasvarUpajI, pUrva ceyaramaina, TUMDalA zrI bhagavAna svarUpa jI jaina TUMDalA TAuna eriyA kameTI ke 30 varSa taka ceyaramaina rahe / ataH 'ceyaramaina' inakA upanAma bana gyaa| prArambha meM TAuna eriyA kI sthiti gAMva jaisI thI, parantu anavarata prayAsoM se usakA vikAsa nagara ke DhaMga para huaa| pUre DhUMDalA meM pratyeka galI pakkI karAI gii| bijalI yojanA kA prArambha san 41 meM karAyA gayA aura peyajala yojanA san 60 meM pUrI kraaii| Apake samaya meM svacchatA ke kAraNa nagara meM macchara nahIM the| Apake kAraNa adhikArI aura karmacAriyoM meM bhraSTAcAra nahIM thA aura janatA kA hara kArya sucAru rUpa se suvidhApUrvaka hotA gyaa| jaina dharma pAlana kA Adarza TAuna eriyA meM prastuta kiyA aura bandara padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 109 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM pakar3ane diye aura na kuttoM ko mArane diyA gyaa| nagara meM zikSA ke vikAsa ke lie vidyA samvardhinI samiti kI sthApanA karAI aura usake varSoM adhyakSa rhe| usameM eka vizAla kamarA apanI ora se nirmANa karAyA tathA jUniyara hAI skUla kI sthApanA karAI jo Aja iNTara kAlija ke rUpa me phala-phUla rahA hai| kitanI hI dhArmika aura sAmAjika saMsthAoM se ApakA saMbaMdha rahA hai| Apa rASTronnati ke kAryoM meM sahayoga dete rahe / zrI bhagavatasvarUpajI 'bhagavata' ApakA janma pharihA (mainapurI) u.pra. meM saMvat 1967 ko zrI caube jI jaina ke ghara huA thaa| Apake pitA bUre batAse ke prasiddha vyApArI the tathA padmAvatI puravAla di. jaina samAja meM ApakA paryApta Adara thA / ApakA vivAha sakhAvatapura (AgarA) nivAsI lAlA kanIrAma kI suputrI zrImatI mahAdevI jI ke sAtha huA thA / mAtA ke svargavAsa ke pazcAt sArA bhAra pitAjI ke Upara A gayA / phalataH vyApArAdi meM Apako saMlagna honA pdd'aa| " saMvat 1986 meM phirojAbAda ke mele ke samaya zrI pUjya cAritra cakravartI AcArya zAMtisAgara jI mahArAja sasaMgha pharihA pdhaare| jinake satsamAgama se Apa meM dhArmika bhAvanA jAgI aura Apa apanI bhAvanAoM kA pragaTIkaraNa kavitA ke mAdhyama se karane lage jo prAyaH 'jaina gajaTa' aura 'khaNDelavAla jaina hitecchu' meM prakAzita hotI rahatI thiiN| jaba ApakI avasthA 19 varSa kI thIM, paM. jokhIrAma jI zAstrI kI preraNA se pharihA kI banda pAThazAlA punaH Arambha huI jahAM Apane apane vyApAra kAryoM ko calAte hue adhyayana aura Agama kA jJAna va zraddhAna prApta kiyaa| pArivArika saMtApa - ApakI choTI umra meM hI pitAjI kA dehAnta ho jAne padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 110 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se ghara ke sampUrNa kArya Apa evaM Apake choTe bhAI lakSmaNa svarUpa jI para A pdd'e| saMvat 1990 meM pharihA meM plega mahAmArI se Apako bar3A saMgharSa karanA pdd'aa| kucha samaya bAda Apake bhAI lakSmaNa svarUpa kA duHkhada viyoga, unake tIna putra evaM do putriyoM tathA svayaM ke 14 varSIya putra evaM 11 varSIya putrI kA alpakAla meM hI viyoga ke mahAna duHkha ko jhela hI nahIM pAye ki aMtima putra jo lagabhaga 4 varSa kA thA cala basA / isa prakAra apane sAmane kula dIpaka bujha jAne ke kAraNa Apane phirojAbAda jAne kA nizcaya kiyaa| parantu paMDita ratnendu jI jo Apake parama mitra (gurubhAI) ne kSetra kI sevA karane ke vrata aura saMkalpa kI preraNA dekara rokaa| nispRha tIrtha sevI-isa prakAra sAMsArika vipattiyoM ko jhelakara Apane jo bhI sevAeM marasalagaMja ko arpita kI ve smaraNIya rheNgii| Apa nirantara usakI sevA meM saMlagna rhe| san 1963 meM zrI RSabhanAtha bhagavAna kI vizAla padmAsana pratimA paMca kalyANaka melA dvArA pratiSThA karAkara kSetra para virAjamAna karane kA zreya Apako hI hai| ApakA jIvana atyanta dhArmika, muni tyAgiyoM ko AhAra dAna dene meM hamezA tatpara, vidvAnoM kA Adara evaM sAdharmI bhAiyoM se vAtsalya bhAva Apake nijI udAtta guNa haiN| sAhitya sevI-jahAM taka sAhitya sevA kA saMbaMdha hai Apane kaI prasiddha grantha likhe haiN| pramukha haiM-sukumAla mahAmuni carita (tIna bhAga), sukhAnanda manoramA carita (do bhAga), bhagavata lAvanI zataka saMgraha tathA bhagavAna pArzvanAtha pUjA Adi haiN| Apako zAMtivIra siddhAnta saMrakSiNI sabhA ne 'dharmabhUSaNa' kI upAdhi se vibhUSita kiyA tathA marasalagaMja ke vArSika mele ke avasara para ApakA abhinandana kara sammAnArtha 'abhinandana graMtha diyA jo unakI atulanIya sevAoM ke Age choTA hai| pAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 111 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. kavi bhagavatajI (etmAdapura) kavi bhagavata jI kA janma etmAdapura meM huA thaa| Apane bar3I alpa vaya pAI thii| parantu utane hI alpasamaya meM Apane jaina sAhityAkAza ko apanI sulalita racanAoM se AcchAdita kara diyaa| Apa bahumukhI pratibhA ke dhanI the| kahAnI, upanyAsa, kavitA evaM nATaka sAhitya prakAzita ho cukA hai| ApakI do racanAeM RSabha stuti evaM mahAvIra stuti zrI sonAgira siddha kSetra para parvatarAja ke mukhya maMdira naM. 57 candraprabhu jinAlaya kI vedI ke dAyeM tarapha parikramA meM zrI neminAtha kI vedI ke pIche likhI haiN| __ lokamaMca nAyaka sva. zrI bhAgacanda jaina jIvana kI zatakIya pArI ko mAtra 6 varSa se cUka jAne vAle lA. bhAgacanda jI nRtya, saMgIta, kalA, sAhitya aura raMgamaMca ke ananya premI the| sthAnIya esa.Ara.ke. kAlija aura dvArikAdhIza maMdira ke nirmAtA seTha kanhaiyAlAla goinkA bhI samAna abhiruciyoM ke vyakti the| nATya-saMgIta ke kAryakramoM meM milate julate donoM meM nikaTa kA saMparka ho gyaa| zanaiH-zanaiH lA. bhAgacaMda seThajI kI aMtaraMga mitra-maNDalI ke abhinna aMga bana gye| seThajI kI agaAI meM saMdhyA ko nityaprati hI saMgIta-gAyana kI goSThI jamatI jisameM unhIM jaisI samAna ruci aura vicAroM ke loga-paM. parasarAma, paM. vaidyamitra, zrI jugala kizora, zrI raghuvara dayAla kAnUnago, lAlA bhAgacaMda jaina aura mAsTara kizanalAla Adi bhajana, saMgIta gAyana kI saritA me gote lagAyA karate the| una dinoM nagara meM do nATaka-maNDalI sakriya thiiN| eka 'Ananda nATya-samiti' jisakI sthApanA zrI raghuvaradayAla gubarele, paM. zyAmalAla aura lAlA gurudayAla jaise rASTrIya vicAradhArA vAle logoM ne kI thii| padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 112 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarI 'satya dharma nATya samiti ke saMsthApaka seTha kanhaiyAlAla the| yaha dhArmika nATakoM kA maMcana karatI thii| lA. bhAgacanda donoM hI maNDaliyoM meM samAnarUpa se samAdRta the tathA donoM samitiyoM ke nATakoM meM bhAga lete the| seThajI likhita 'zrIkRSNa janma' aura paM. zyAmalAla racita 'raMga meM bhaMga' nATaka bar3e hI lokapriya hue| bhAgacaMda jI ne donoM meM hI pramukha bhUmikAeM nibAhI thiiN| jaina dharma meM ApakI dRr3ha AsthA thii| zAyada hI koI dhArmika Ayojana hogA jisameM ve sammilita na hote hoN| nagara hI nahIM apane sumadhura bhajana saMgIta se unhoMne kalakattA, mumbaI, jayapura, haTiyA, zrImahAvIrajI, sonAgiri jI mainapurI Adi kI saMgIta sabhAoM meM apanI kalA kI dhAka jamA dI thii| lA. bhAgacanda jI ne 18 julAI 1987 ko 94 varSa kI dIrghAyu meM aMtima zvAsa chodd'aa| vidyAvAridhi nyAyAlaMkAra paM. makkhanalAlajI zAstrI paMDita pravara makkhanalAla jI kA janma cAvalI grAma meM huaa| Apake pitA zrI vaidya totArAma jI the aura mAtA mevArAnI thiiN| Apa padmAvatI puravAla jAti ke bhUSaNa the va tilaka gotraja the| parivAra meM Apake chaha bhAI hue| zrI rAmalAlajI ne vivAha nahIM kiyA, vyApAra aura dharma sAdhana kiyaa| zrI miTThanalAlajI ruI ke vyApArI bne| paM. lAlArAma jI ne lagabhaga 100 granthoM kI TIkAyeM likhiiN| paMDita naMdalAla jI zAstrI to kAlAntara meM muni sudharmasAgara bana gaye the| paMDita jI ke choTe bhAI zrI lAlajI jauharI dharmAtmA evaM paMDita jI svayaM atIva dhArmika supratiSThita vyakti the| zikSA-apane gAMva meM chaThI kakSA uttIrNa karane ke bAda paMDita jI ne digambara jaina vidyAlaya, mathurA aura sahAranapura meM saMskRta kA adhyayana phyAktIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 113 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiyaa| vaidyaka par3hane ke vicAra se pIlIbhIta ke prasiddha lalitaharI vaidyaka vidyAlaya meM bhI praviSTa hue para jina darzana kA sAdhana nahIM dekha vidyAlaya chor3a Ae aura banArasa ke vidyAlaya meM nyAyatIrtha ke grantha pddh'e| morainA Akara paMDita pravara paMDita gopAladAsa jI varaiyA se ucca koTi ke zAstrIya dhArmika grantha par3he / kArya- jaba paMDita dhannAlAla jI aura khUbacanda jI ne atIva Agraha kiyA taba Apa kalakatte kI kapar3e kI dukAna chor3a morainA A gye| guruNA guru gopAladAsa jI varaiyA ke kIrtistambha jaise gopAla digambara jaina mahAvidyAlaya kA cAra yugoM taka akSuNNa rUpa se saMcAlana kara Apane sahI arthoM meM gurudakSiNA cukAI va samAja sevA kii| samAja meM AcAra-vicAravAna vidvAna ko janma aura jIvana dene kA zreya Apako hai / inameM DA. lAlabahAdura jI zAstrI, kuMjIlAla jI zAstrI, bhAgacanda jI zAstrI, zreyAMsa kumAra jI kAvyatIrtha, phUlacanda jI zAstrI, mallinAtha jI zAstrI, dharmacakravartI jI zAstrI Adi haiM / Apake chAtroM meM AcArya vimalasAgara jI muni pArzvasAgara jI, prabodhasAgara jI, bhaTTAraka devendrakIrti jI va lakSmIsena jI bhI haiN| jina para Apako garva aura gaurava rhaa| rainA vidyAlaya ke Apa pradhAnAcArya hI nahIM rahe balki usakI Arthika vyavasthA ke suyogya stambha rahe / kalakattA se sattara hajAra rupaye lAye to dehalI se bIsa hajAra laaye| gvAliyara se zikSA saMbhAga se milane vAlI 30 /- rupaye kI sahAyatA ko 100/- krvaayaa| mahArAjA gvAliyara se milakara bAraha bIghA jamIna saMsthA ko dilAI jisase 750/- rupaye mAsika kirAyA AtA rahA / saMsthA ke UparI bhAga meM Apane vardhamAna caityAlaya bnvaayaa| paMca parameSThiyoM kI bhI pratimAyeM bnvaaiiN| gurudeva gopAladAsa jI varaiyA kA zukla varNa kA sAr3he tIna phuTa UMcA padmAsana sTecU bhI Apane banavAyA / padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 114 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAja sAhitya sevA-Apake saMketa mAtra se sara seTha hukamacanda jI ne 1500/- kI sahAyatA 5000/- meM badala dii| Apa lagabhaga 16 varSa taka AnarerI majisTreTa bhI morainA meM rhe| aukApha kameTI meM bhI Apako rahane kA saubhAgya prApta huaa| Apane jina siddhAnta granthoM kI TIkAyeM likhIM unameM-rAjavArtika, paMcAdhyAyI, puruSArtha siddhayupAya nAma ullekhanIya hai| Apane aneka gaMbhIra ucca koTi ke vistRta TraikTa likhe jinameM siddhAnta sUtra samanvaya, siddhAnta virodha parihAra mukhya haiN| saiddhAntika virodha dUra karane hetu Apane jo TraikTa likhe unameM spazyAspardhya vicAra, carcAsAgara para zAstrI pramANa, jainadharma hindU dharma se bhinna hai, muni vihAra, kAnajI matakhaNDana, Aryabhrama nivAraNa Adi haiN| upAdhiyoM kI upalabdhi-dehalI aura ambAlA ke zAstrArthoM meM maukhika va likhita rUpa se Apane virodhiyoM ko niruttara kara diyA to 'bAdIbha kesarI' padavI milii| ApakA dehalI zAstrArtha mudrita bhI huaa| jaba Apa mahAsabhA para seDhavAla adhivezana meM sudhArakoM ne saMkaTa lA diyA taba vahAM ke logoM ne ApakI preraNA se sAmanA kiyaa| jaba Apa mahAsabhA ke pramukha patra 'jaina gajaTa' ke sahAyaka sampAdaka the taba bAlacandra rAmacandra koThArI ne Apa para isalie mukadamA calAyA ki Apane patra meM managaDhanta bAtoM kA pardAphAza kiyA thaa| nyAyAdhIza ne kesa ko khArija karate hue likhA thA-"ye dUradeza ke vidvAna apanI nisvArtha vRtti se dhArmika siddhAntoM kI rakSA evaM dharma se bhI eka bar3I sabhA kI rakSA ke lie itanA kaSTa uThA rahe haiN| apane siddhAnta se tilamAtra bhI nahIM haTa rahe haiN| dUsarI ora sudhAravAdI phariyAdI loga samaya ke sAtha daur3a rahe haiM jo siddhAnta se sudUra haiN|" mahAsabhA kI rakSA karane se Apake bhAI lAlArAma jI ko 'dharmaratna' aura paMDita jI ko 'dharmavIra' upAdhi milii| digambara jaina zAstrI pariSada ke paiThana (mahArASTra) ke adhivezana meM 'vidyAvAridhi upAdhi dI gii| jaina darzanAcArya parIkSA uttIrNa karane para guruvarya gopAladAsa baraiyA ne saMsthA kI 115 padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ora se 'nyAyAlaMkAra' upAdhi dii| kalakattA ke jaina samAja ne dazalakSaNa parva meM bulAyA aura zaMkA samAdhAna, zAstra pravacana se 'nyAya divAkara' kI upAdhi dii| sabhApatitva evaM sampAdana - digambara jaina zAstrI pariSada sivanI adhivezana meM Apa sabhApati rahe / digambara jaina siddhAnta saMrakSiNI ne pharihA meM Apako sabhApati banAkara sammAnita kiyA / 'jaina gajaTa' kA Apane bAraha varSa taka sampAdana kiyaa| kucha samaya ke lie Apane 'jaina gajaTa' ko ardha sAptAhika bhI kara diyA thaa| 'jaina darzana' pAkSika svataMtra patra punaH prakAzita kiyaa| bAda meM yahI patra siddhAnta saMrakSiNI sabhA kA mukha - patra bana gyaa| bhA. di. jaina mahAsabhA parIkSAlaya ke varSoM maMtrI rahe / Apake guNoM ko dekhakara aneka AcAryoM ne AzIrvAda diye| Apane AcArya zAMtisAgara saMgha ke saMkaTa rAjAkher3A meM kauzala pUrvaka dUra kara diyaa| apane jIvana ko jokhima meM DAlakara AkramakoM ko pakar3avA diyaa| kesa calA to aparAdhiyoM ko pAMca varSa jela va 100/- jurmAnA kiyA gayA / cAritra kI dazA meM pravRtti - Apane AcArya zrI zAMtisAgara mahArAja se dUsarI pratimA ke vrata liye va AcArya mahAvIra kIrti jI se tIsarI pratimA ke vrata liye| jainoM ke hAtha kA hI kueM kA jala lete the / isa jala lene ke prayatna meM eka bAra Apake prANoM para A bnii| Apa paMjAba mela car3hate samaya gire para nirApada rahe / Apa padmAvatI devI kA prasAda mAnate the / Apane apane lie kabhI kahIM se bheMTa nahIM lii| ApakI yaha nirlobhitA Apako Adarza vidvAna pramANita karatI thii| Apane aneka siddha kSetroM kI vandanA kI / AcArya zAMtisAgara jI ne apane saMlekhanA kAla meM bhI Apako AzIrvAda diyA- 'tuma apanA dharmasAdhana karate hue nirbhIkatA se dharmarakSA meM tatpara rahate ho, Agama para aTala zraddhA rakhate ho, ataH tumhArA samyagdarzana dRr3ha hai, tumhArA kalyANa hogA / ' padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 116 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMDita jI jahA~ devadarzana se guNoM kA vikAsa mAnate the, vahIM rAtri bhojana se pracchanna trasa jIva bhakSaNa doSa mAnate the| bhAvoM kI zuddhi ke lie dravya zuddhi bhI Avazyaka mAnate the| paMDita jI kI manokAmanA thI ki samAja meM dhArmika vAtAvaraNa, sadAcAra pAlana, dhArmika vAtsalya banA rhe| sabhI apanI AtmA kA hita kara skeN| paMDita jI adhyayanavRddha, anubhavavRddha aura jJAnavRddha the| bIsavIM zatI kI ucca vidvatparamparA meM jyeSTha, aneka vidvAnoM ke nirmAtA, nirbhIka vaktA, ArSa mArga ke samvAhaka, aneka granthoM ke praNetA, anuvAdaka, sampAdaka, sukavi, vratI paMDita makkhanalAla jI zAstrI nyAyAlaMkAra ko unhIM kI puNya smRtiyoM se saMjoyA-saMvArA gayA smRti grantha san 1993 meM taiyAra huaa| prakAzaka bhAratavarSIya di. jaina mhaasbhaa| Apa san 1979 meM ciranidrA meM lIna ho gye| paM. mathurAdAsajI zAstrI samAja ke mAnya vidvAnoM meM paMDita mathurAdAsa jI kA nAma Adara ke sAtha liyA jAtA hai| jaina sAhitya ke gahana adhyetA tathA ema.e. sAhityAcArya Adi laukika upAdhiyoM ke adhikArI vidvAna paMDita jI haiN| ApakA janma eTA uttara pradeza meM huaa| Apa dillI vidvata samiti ke maMtrI haiN| ApakA kArya kSetra gujarAnavAlA gurukula evaM mahAvIra jaina hAyara saikinDrI skUla, naI sar3aka dillI rhaa| Apane niSThA, lagana evaM apanI kuzala prazAsana kSamatA ke kAraNa samantabhadra vidyAlaya ko unnati ke zikhara para jAne kA mahAna kArya kiyaa| isa vidyAlaya ke AcArya pada para Apane vidyAlaya ke sAtha samAja sevA aura dharma prabhAvanA ke mahAna kArya kiye| 117 padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DA. madanalAlajI isaulI (eTA) . eTA jile ke grAmINa kSetroM meM DA. madanalAla jI kA bhArI prabhAva hai| Apa prArambhika jIvana se rASTrIya vicAroM ke rahe aura maMDala kAMgresa kameTI ke sadasya rhe| apane kSetra ke vikAsa aura nirmANa meM bharapUra yogadAna diyA aura dete rahe haiN| jalesara ke ema.jI.ema. kAlija ke upAdhyakSa rahate hue kAlija ke vikAsa meM vizeSa prayatnazIla rhe| 29 akTUbara 1999 ko ApakA dehAvasAna ho gyaa| sva. paMDita manoharalAlajI zAstrI ApakA janma pADhama (mainapurI) meM huaa| parantu kAryakSetra jhAlarApATana rhaa| gommaTasAra karmakANDa jaise mahAna granthoM kI hindI TIkA Apane kI, samayasAra Adi ucca AdhyAtmika granthoM kA sampAdana kiyaa| alpa vaya meM hI Apa svargavAsI ho gye| maMtra zAstra ke Apa vettA the| zrI mahAvIraprasAda jaina sarrApha, dehalI dillI ke samAja sevI zrI mahAvIra prasAda jaina sarrApha kA sAmAjika jIvana bahuta vyApaka aura sakriya rahA hai| inakA sevA kSetra kisI eka dizA meM baMdhakara nahIM rhaa| zikSA kSetra se lekara dhArmika, sAmAjika evaM rASTrasevA ke prazasanIya pramANa upalabdha haiN| Apa racanAtmaka evaM saMgaThanAtmaka sevAoM ke kAraNa jainoM ke hI nahIM ajainoM ke bhI apane the| Apa apanI sampradAya rahita niHsvArtha sevA ke kAraNa hI san 1937 se kAMgresa kameTI suIvAlAna maNDala, dillI ke saikreTarI aura adhyakSa jaise sammAnIya padoM para raha cuke haiN| Apane ina padoM para rahakara jo sevA kI hai, vaha sadaiva smaraNIya rhegii| padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 118 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSA ke kSetra meM bhI ApakI amUlya sevAeM rahI haiN| pI. DI. jaina iNTara kAleja, phirojAbAda kI prabaMdha samiti ke AjIvana sadasya the| usake upAdhyakSa pada para bhI rhe| Apa sonAgira meM padmAvatI puravAla paMcAyata maMdira naM. 5 kI prabandha samiti ke adhyakSa bhI rahe haiN| dillI meM padmAvatI puravAla paMcAyata ke prabhAvI vyaktitva rahe haiN| dillI meM padmAvatI puravAla di. jaina paMcAyata ke tatvAvadhAna meM eka mandira evaM dharmazAlA kA saMcAlana ho rahA hai| ina donoM ke nirmANa meM ApakA jo yogadAna rahA hai, Ane vAlI pIr3hiyAM sadiyoM taka yAda karatI raheMgI / paM. mANikacandrajI nyAyAcArya pUjya paMDita mANikacandra jI una zIrSastha vidvAnoM meM se eka the jinakA jIvana dharma aura saMskRti ke lie pUrI taraha samarpita thA / jinhoMne caudaha varSa ghora parizrama karake Der3ha lAkha zloka pramANa nitAnta kaThina ' zloka vArtika' kA hindI bhASya likhakara apanI utkRSTa vidvatA kA paricaya va pramANa diyaa| itanA hI nahIM Apane isake Adi aura anta meM bar3e kliSTa zabdoM dvArA gaMbhIra sAhitya ke pacAsoM saMskRta chandoM kA nirmANa kara grantha ke saMkSipta prameyoM kA darzAyA hai| zrI vidyAnaMda AcArya kRta aThAraha hajAra zloka pramANa isa grantha kI kisI ne isase pUrva TIkA nahIM kI thI / ApakA janma cAvalI jilA AgarA (u.pra.) meM vi.saM. 1943 mAgha zuklA paMcamI ko lAlA hetasiMha jI vaidya ke ghara mAtA zrI mallAbAI kI kokha se huaa| * gyAraha varSa kI avasthA meM apane grAma se caurAsI mathurA vidyAlaya meM adhyayana hetu gaye aura vahAM se banArasa prathama uttIrNa kara jayapura mahApAThazAlA padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 119 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se nyAyopAdhyAya evaM sAhitya parIkSA dii| saMvat 1964-66 taka syAdvAda vidyAlaya banArasa se madhyamA, AcArya va nyAyAcArya kI parIkSAeM uttIrNa kii| zradeya gopAladAsa varaiyA di. jaina siddhAnta vidyAlaya morainA meM siddhAnta kA gahana adhyayana kara gommaTasAra, trilokasAra aura paMcAdhyAyI Adi kA maMthana kiyaa| Arthika upArjana hetu Apane adhyApana ke atirikta anya ko saMsAdhana nahIM apnaayaa| vi.saM. 1958 se saM. 2018 taka lagabhaga 60 varSa taka Apane gopAladAsa varaiyA di. jaina siddhAnta vidyAlaya murainA meM, jambU vidyAlaya sahAranapura meM (24 varSa pradhAnAdhyApaka) tathA pannAlAla digambara jaina kAlija phirojAbAda meM dharmAdhyApaka pada para kArya kiyaa| Apane ukta donoM morainA aura sahAranapura vidyAlaya meM 400 praur3ha jaina vidvAna taiyAra kiye| 'vidyAdAnena varddhate' kI nIti meM AsthA rakhane vAle zraddheya paMDita jI ne apane chAtroM ko bar3e zrama se evaM niSThApUrvaka jaina siddhAnta ke UMce-UMce granthoM kA jJAna diyaa| pratidina bahmamuhUrta meM eka karavaTa se sokara uThanA aura eka mIla taka jAkara bhramaNa karanA apanI vArdhakya avasthA meM bhI niyamita rkhaa| ghUmate hue saMskRta zlokoM, strotoM kA manana karate jAnA ApakA svabhAva bana gayA thaa| ghUmakara lauTakara Ane para jApya, sAmAyika evaM dhyAna karanA nitya karma thaa| puruSArtha pUrvaka indriya-damana, AtmaramaNa, kaSAya vigraha evaM zubha bhAvanAyeM AnA Apake daihika tapa meM samagrIbhUta thaa| jinadarzana evaM pUjana ke anurAgI, muniyoM meM atizaya bhakti rakhane vAle, dUsare prANiyoM ke upakAra kI vAMchA liye Apa dUsarI pratimA ke dhArI eka cAritrazIla vyakti the| Apane dharmaphala siddhAnta, SadravyoM kI AkRtiyoM, jaina zAsana rahasya, darzana-digdarzana Adi pustakeM likhI haiN| padhAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 120 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apane chAtroM ko hI nahIM, katipaya muniyoM aura gRhasthoM ko pddh'aayaa| aneka prasiddha vidvAna Apake ziSya haiN| Apane kAzI meM vaiSNava vidvAnoM ke sAtha saMskRta bhASA meM hone vAle zAstrArthoM meM bhAga lekara jaina dharma kI prabhAvanA kii| dillI, bhivAnI, ajamera, naugAMva Adi jagahoM para AryasamAjiyoM ke sAtha zAstrArtha kara jina zAsana kA mahatva pragaTa kiyaa| dillI, ajamera, sujAnagar3ha, bambaI, jabalapura Adi nagaroM meM dazalakSaNa parva ke avasara para apane prabhAvI zAstra pravacana dvArA lAkhoM jaina bandhuoM ko jaina prameyoM kA jJAna kraayaa| jisake phalasvarUpa Apako nyAyabhUSaNa, nyAya divAkara, tarka ziromaNi, pravacana cakravartI, nyAyaratna Adi sammAnita padaviyAM prApta huiiN| ApakA maI 1968 meM phirojAbAda jaina mele ke avasara para eka sArvajanika bhavya abhinandana huA thA jo Apake prakhara bauddhika aura vidvatApUrNa vyaktitva kA pratIka thaa| Apa jayapura, banArasa aura kalakattA Adi vizvavidyAlayoM kI zAstrIya, AcArya evaM darzanAcArya Adi parIkSAoM ke parIkSaka rhe| 2 jUna 1968 ko phirojAbAda kI pratiSThita sAhityika saMsthA mAnasarovara sAhitya saMgama ne AdaraNIya paMDita jI kA sArvajanika sammAna karate hue unake sammAna meM prakAzita 'prazastikA' aura 'abhinandana patra' bheMTakara unheM 'nagara-gaurava' kI upAdhi se vibhUSita kiyaa| jinazAsana kI prabhAvanA Apake jIvana kA mukhya lakSya rhaa| Apane nizcaya aura vyavahAra nayoM ko pakar3akara zruta prabhAva ko sarvocca svIkAritA dii| ApakA kahanA rahA ki ekAnta kA kadAgraha vyavahAra abhISTa nahIM hai| zrI kundakundAcArya ke sabhI granthoM para aTala zraddhAna rhaa| jaina siddhAnta saMbaMdhI Apake saikar3oM lekha prakAzita hue| 8 navambara 1971 ko ApakA yaha zarIra paMca-tatvoM meM vilIna ho gyaa| 121 padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMDita ramezacandrajI zAstrI janma sthAna evaM tithi grAma kharikandha, po. ahArana, jilA AgarA, relave sTezana ahArana, san 1910 pitA: zrI jhaNDUlAla jI (di. jaina padmAvatI puravAla) zikSA : zrI gopAla di. jaina siddhAnta vidyAlaya morainA evaM jambU vidyAlaya sahAranapura se zAstrI evaM maiTrika parIkSA / sAmAjika sevA : zrI jinezvara digambara jaina vidyAlaya kucAmana siTI (rAja.) meM adhyApana kArya kiyaa| san 1931 se zrI zAMtinAtha di. jaina vidyAlaya sAMbharaleka (rAja.) meM pradhAna adhyApaka rhe| Apa ukta saMsthA ke saMsthApaka bhI the / eka pustakAlaya kI bhI vahIM sthApanA kI / ApakI dharmapatnI zrImatI bhUdevI zikSita mahilA thIM tathA vaha bhI sAMbharaleka meM pradhAnAdhyApikA rahIM / paM. rAmasvarUpajI zAstrI ApakA janma vi.saM. 1961 meM AgarA jilAntargata, tahasIla etmAdapura, po. ahArana, grAma jaTauA meM huA thaa| Apake pitA zrI jasarAma jI ruI ke kuzala vyApArI the / mAtA zrImatI sevatI devI jI Apako tIna varSa kI alpAyu meM chor3akara calI gaI thiiN| Apake bar3e bhAI sva. paM. kuMjabihArIlAla jI zAstrI acche kavi evaM vidhi vizeSajJa the / zikSA adhyayana hetu saMvat 1966 meM hastinApura gurukula gaye / usa samaya mahAtmA bhagavAnadIna the| jinakA vAtsalya Apako milaa| Age kI zikSA mahAvidyAlaya morainA evaM indaura meM huI aura dharma meM zAstrI tathA hAI skUla uttIrNa kiyA / sAmAjika sevA - apanA adhyayana samApta kara jIvikopArjana hetu Arona padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 122 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAgIra, sujAnagar3ha, kucAmana, AMkA (ToMka sTeTa) meM pradhAnAdhyApaka ke rUpa meM kArya kiyaa| isake bAda svataMtra vyavasAya kiyaa| jaina vidyAlaya giraDIha jilA hajArIbAga meM dharma evaM saMskRta ke adhyApaka rhe| Arambha se ApakI ruci pratiSThA karAne, saMskArAdi aura vidhAnAdi karAne kI rhii| isa kSetra meM kAphI lokapriyatA prApta kI / sAhitya ke prati ApakA lagAva kama nahIM rhaa| praznottara zataka (prathama bhAga ) evaM sarasa savaiyA ApakI svataMtra prakAzita racanAyeM haiN| isake alAvA jaina kriyA-kANDa pradIpa, dRSTAnta laharI, jaina vivAha - vidhi aura praznottara zataka (dvitIya bhAga) tathA lAvanI saMgraha ApakI aprakAzita kRtiyAM haiN| jaina paddhati se vivAha karAnA Apane rAjasthAna meM kaI sthAnoM para sarvaprathama prArambha kiyA / isa prakAra jIvana ke vividha kSetroM meM Apane kArya kiyA / 29 disambara 1983 ko phirojAbAda meM paMDitajI ne samAdhipUrvaka apane nazvara zarIra kA tyAga kiyaa| paMDita rAjakumArajI zAstrI, nibAI AyurvedAcArya paM. rAjakumAra jI zAstrI kA janma grAma sakaraulI (eTA) uttarapradeza meM huaa| Apake pitA zrI lAlA revatI prasAda jI aura mAtA zrImatI sarasvatI devI thiiN| Apa apane mAtA-pitA ke tIsare putra haiN| Apa prArambha se vinayazIla, sarala svabhAvI, medhAvI the| ApakI zikSA banArasa, ArA, ujjaina meM huI / Apane zAstrI, sAhityatIrtha aura AyurvedAcArya parIkSAyeM uttIrNa kIM / sAhitya aura samAja sevA- Apane kucha nATaka aura pustakeM likhI haiN| Apa saphala lekhaka aura prabhAvaka vaktA haiN| Apa mahAsabhA parIkSAlaya ke varSoM parIkSaka rahe / 'ahiMsA jaina buleTina' evaM 'ahiMsA vANI' mAsikI ke sampAdaka rhe| akhila vizva jaina mizana ke kArya ko bar3hAne ke lie padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 123 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMcAlaka banakara sarAhanIya kArya kiyaa| aneka saMsthAoM ke saMsthApaka sadasya va sahAyaka adhikArI, nivAI nagara kAMgresa ke mAnanIya adhyakSa haiM aura varSoM myUnispala borDa ke ceyaramaina rhe| Apane ahiMsA pariSad kI sthApanA kii| akhila vizva jaina mizana ke saMcAlaka sva. zrI kAmatA prasAda jI ke sAtha ahiMsA pracAra va prasAra meM sakriya rhe| zrI kAmatA prasAda jI aura lakhanaU ke DaoN. jyoti prasAda jI ke nidhana ke bAda mizana ke saMcAlaka kA kAma Apako sauMpA gyaa| inake mArga darzana meM mizana ke mAdhyama se jaina sAhitya videzoM meM kAphI bhejA gyaa| kAryakartAoM aura sahayogiyoM ke sAtha unakA kAphI sneha rahatA thaa| Apa nirdhana va asahAya logoM kI sevA meM hamezA agraNI rhe| isake lie Apane eka alaga TrasTa kI sthApanA kI, jo abhI bhI cala rahA hai Apake prathama putra hAsya kavi dvitIya putra DaoN. rameza canda jaina netra vizeSajJa, tRtIya putra DaoN. devendra kumAra jaina caturtha putra zrI vimala kumAra jaina evaM pAMcaveM putra DaoN. subhASa canda sabhI sevA bhAvI sampanna va paropakArI haiN| zAstrIjI kA svargavAsa ho gyaa| kavivara paM. ratnendujI kavivara paM. ratnendu jI kA janma vi.saM. 1972 meM phirojAbAda se uttara kI ora pharihA nAmaka grAma meM huA thaa| pitA zrI jokhIrAma sAtvika vRtti ke eka sadgRhastha the| 'honahAra biravAna ke hota cIkane pAta'-ralendu jI bacapana se hI sukumAra prakRti ke eka honahAra jIva the| dubale-patale zarIra, komala vANI aura sateja nayanoM se unakI pratibhA phUTa par3atI thii| bahuta thor3e samaya meM hI nirantara abhyAsa se kAvya kalA jyotiSa aura vaidyaka meM nipuNatA prApta kara lI thii| 20 varSa kI alpAvasthA meM hI be padyAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 124 124 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Asa-pAsa ke gAMvoM meM kAphI lokapriya ho gaye the| jainakula meM janme hone para bhI ve kevala usI samAja meM sImita hokara nahIM rhe| ve pragatizIla vicAradhArA ke vyakti the| jaina dharma se unheM prema thA lekina jAtivAda se unheM ghRNA thii| kavi kA kAryakSetra vistRta thaa| eka ora jahAM ve atizaya kSetra marasalagaMja ke sarvodayI vikAsa meM sadA agraNI rahe vahIM dUsarI ora Apa rAjanIti meM bhI sakriya the| ve sacce samAja sevI bhI the| haraeka kI musIbata meM sAMtvanA va dhairya kA sambala liye vaha sabase Age rhte| sahAnubhUti ke jubAI jamAkharca se unakI mahattA nahIM thii| ve sazarIra duHkhI janoM kI sevA ke lie unake dara para upasthita ho jAte the| pharihA ke dhanI aura nirdhana samAna rUpa se unakI salAha se lAbhAnvita hote rhe| bolI kI miThAsa aura vyavahAra kI saralatA ne sabako vaza meM kara lete the| yoM to ratnendujI kI kavitAyeM samaya-samaya para pratiSThita patrikAoM meM prakAzita hotI rahIM parantu unakA eka bar3A bhAga abhI aprakAzita hai| kAraNa nAma kA moha unheM thA hI nhiiN| Apane tIna-cAra khaNDa kAvya aura aneka lambI kavitAeM likhiiN| unakA hRdaya ati saMvedanazIla hai| ve deza ke zoSita aura dalitoM ke dukha darda aura utpIr3ana se Ahata haiN| kavi kI gahana sahAnubhUti unake prati bar3e vega se umar3I hai| 'paisevAlA', 'dIna', 'atRpta tANDava', 'sukha-duHkha', 'prema', 'dharma saMgIta', 'avAMchita saMdhyA Adi kavitAoM meM unhoMne trasta aura abhAvagrasta janamAnasa kI sajIva tasvIreM ubhArI haiN| 'Apta mImAMsA' yA 'devAgama stotra' nAmaka saMskRta kAvya kA savA sau chaMdoM meM hindI anuvAda bhI kiyA hai| 'Apta stambha' khaNDa kAvya unakI maulika racanA hai| do tIna varSa kI lambI bImArI ke bAda saMvat 2006 meM ve divaMgata ho gye| pAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 125 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. paM. raghunAthadAsajI Apa saranaU (eTA) nivAsI the| 'jaina gajaTa' patra ke naveM ( san 1916 se 1923) 7 varSoM taka sampAdaka rhe| mahAsabhA ke mAdhyama se samAja sevA meM agraNIya rUpa se Apane bhAga liyA / sva. paM. rAmaprasAdajI zAstrI ApakA janma jaTauA (po. ahArana, jilA AgarA) meM huA thA / parantu sevA kSetra ailaka pannAlAla di. jaina sarasvatI sadana, bambaI rahA / sva. paMDita jI utkRSTa vidvAna evaM gurubhakta the| kisI bhI zAstrI viSaya para sapramANa lekhana ApakA priya viSaya thaa| Apane aneka pustakeM likhiiN| vidvAnoM se sneha karate the evaM bar3e madhura vaktA the / paMDita lAlArAmajI zAstrI paM. lAlArAma jI zAstrI kA janma grAma cAvalI meM huA thaa| Apake pitA zrI totArAma jI padmAvatI puravAla samAja ke bhUSaNa the| Apa jaise dharmAtmA, nirapekSa, anubhava vaidya ke vaise hI svabhAva va sajjana va paropakArI the / pitA ke ye guNa vidvacchiromANI, dharmaratna sarasvatI divAkara suputra lAlArAma jI meM suvikasita hue| Apake choTe bhAiyoM meM paMDita zrI naMdalAla jI ( munizrI sudharmasAgarajI) aura paM. makkhanalAla jI zAstrI, morainA ke nAma vizeSatayA ullekhanIya haiN| jaise anya vidvAna yatra-tatra vidyAlayoM meM par3hAne ke liye prasiddha haiM, vaise hI zAstrI jI eka se adhika granthoM ke TIkAkAra ke rUpa meM prasiddha haiN| Apa dharma meM zAstrI aura saMskRta-hindI bhASA ke adhikArI vidvAna the / ApakI TIkAoM kI vizeSatA yaha rahI ki Apa jahAM grantha kA kaThina bhAga padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 126 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarala banA dete the vahAM antasthala kA rahasya bhI pAThaka ko bakhUbI samajhA dete haiN| mUlagrantha ke anurUpa Azaya rakhate haiN| grantha ke bAhara kI svayaM kI va anya kI koI svataMtra bAta ApakI TIkAoM meM nahIM hai| Apane AdipurANa, uttarapurANa, zAntipurANa, cAritrasAra, AcArasAra, jJAnAmRta sAra, praznottara zrAvakAcAra, jinazataka (samantabhadrakRta) subhauma carita sukti muktAvalI, tatvAnuzAna, bRhatsvayaMbhU strota, catuviMzati sandhAna, catuviMzati tIrthaMkara strota, sudharma zrAvakAcAra, Adi aneka granthoM kI TIkAyeM likhiiN| Apane kucha svataMtra pustakeM bhI likhI jaise bAlabodha, jaina dharma, kriyA maMjarI / muniyoM va tIrtha kSetroM kI pUjAeM bhI likhiiN| Apa digambara jaina mahAsabhA ke mukha patra 'jainagajaTa' ke sampAdaka rhe| mahAsabhA ke sahAyaka maMtrI bhI rhe| mahAsabhA ne Apako 'dharmaratna' kI upAdhi dii| zAstrI pariSada ke bhI Apa sabhApati va saMrakSaka rhe| di. jaina siddhAnta saMrakSiNI sabhA ke do adhivezanoM meM Apako sabhApati banAyA gayA thA aura 'sarasvatI divAkara' upAdhi dii| 4 janavarI 1962 ko 79 varSa Ayu meM ApakA phirojAbAda nagara meM svargavAsa ho gyaa| vidvad-bhUSaNa DA. lAlabahAdura zAstrI vyaktitva kI anantatA-bauddhika pratibhA, apratihata kavitva, prabhAvI vaktRtva aura zAlIna vyaktitva ke dhanI DA. lAlabahAdura zAstrI kA AMkhoM meM snehila aura apanApana, vANI meM mAdhurya aura jinake sAhacarya va aparimeya saMtoSa kI jhalaka eka sAtha dekhane ko milI hai| ApakA sthAna jaina samAja ke viziSTa vidvAnoM meM zIrSastha hai| jIvana kA prArambha aura vikAsa-DA. zAstrI kA janma lAlarU (paMjAba) meM eka samRddha parivAra meM huaa| pitAzrI rAmacarana lAla jI IsTa iMDiyA relave meM eka ucca padAdhikArI the| ApakA parivAra mUlataH jilA AgarA, 127 padyAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ etmAdapura, tahasIla ke gAMva pamArI se saMbaMdhita thaa| kramazaH 5 varSa aura 8 varSa kI avasthA meM mAtA-pitA kA viyoga sahanA pdd'aa| adhyayana va zikSA-ApakA adhyayana byAvara mahAvidyAlaya aura bAda meM gopAla di. jaina siddhAnta vidyAlaya, morainA meM huaa| Apa eka medhAvI chAtra rhe| san 1930 meM asahayoga Andolana ke samaya briTiza zAsana ke viruddha vidyAlaya ke chAtroM ko ukasAyA parantu tatkAlIna jilAdhIza kI riporTa se inakI gatividhiyoM para vidyAlaya meM niyaMtraNa rkhaa| adhyApana kArya-Apa varSoM sara seTha hukamacanda jI, indaura ke yahAM pArivArika adhyApaka rhe| ApakA satsaMga indaura meM sva. paM.devakInandana jI zAstrI, sva. paM. baMzIdhara jI nyAyAlaMkAra, sva. paM. khUbacanda jI zAstrI Adi jaise udbhaTa vidvAnoM se huaa| paraspara jaina darzana ke gUr3ha tatvoM ke rahasya kA jJAna prApta kiyaa| san 1963 meM seThajI kI pAramArthika saMsthAoM ke maMtrI rhe| punaH san 1966 se dehalI meM lAlabahAdura zAstrI kendrIya saMskRta vidyApITha meM (zikSA maMtrAlaya se saMbaMdhita) pravaktA niyukta hue| ApakI adhyApana paTutA ne zIghra hI Apako rIDara pada para padastha karake 'jaina darzana' kA vibhAgAdhyakSa banA diyaa| zaikSaNika yogyatA-aMgrejI sAhitya se bI.e., saMskRta meM ema.e. evaM sAhityAcArya karane ke bAda 1963 meM 'AcArya kundakunda aura unakA samayasAra' viSaya para zodha-prabandha likhakara AgarA vizvavidyAlaya se pIeca.DI. kI upAdhi grahaNa kii| isake alAvA saMskRta esosiyezana kI sarvocca upAdhi nyAyatIrtha evaM kAvyatIrtha prApta kii| samAja ke prakAza stambha-Aja adhyAtmaka ke kSetra meM nizcayanaya kI duhAI dekara jaina sAdhuoM aura sAdhviyoM ke prati heya dRSTi kA vAtAvaraNa kucha mumukSuoM dvArA paidA kiyA jAkara loka sammata dharma ko vyavahArika pRSTha bhUmi se kATakara mAtra anantajJAna caitanya svarUpa kahakara svayaM ko padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 128 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddha caitanya svarUpI evaM samyaktvI hone kI arhatA meM cAritra ke prati eka kRtrimatA kA bhAva or3ha liyaa| upAdAna meM jo hotA hai usako pratIkSA meM sAre nimitta puruSArthoM para pAnI phera baiThe haiN| aise adhyAtmaka ke ekAnta mithyAtva ke nirasana meM ApakA apUrva yogadAna rahatA thA aura Apane kundakunda svAmI ke ratnatraya saMbaMdhI mArga kI anekAnta aura samanvayamA dRSTi kI dizA samAja ko dii| cAritra aura saMyama, dAna, dayAzvarUpI dharma kA yathArUpa vyAkhyAna dekara eka sahI dizA prazasta kii| vyaktitva kI garimA-ApakI vaktRtva kalA itanI jAdUgarI prabhAvaka evaM AkarSaka rahI ki loga maMtramugdha jaina darzana ke gUr3ha tatvoM ko sarala bhAvoM se grahaNa kara lete the| vidvatApUrNa bhASaNoM se Apane samasta bhArata bhUmi para apanI viziSTA kI chApa aMkita kara dii| jisase samAja ne Apako 'vidvada bhUSaNa', 'vyAkhyAna vAcaspati', 'paMDita-ratna' Adi sammAnapUrNa padoM se vibhUSita kara abhinandana patra evaM rajata padaka bheMTa kiye| eka suyogya sampAdaka kI guNaktA-Apa aneka patroM ke sampAdaka rhe| san 1939 ke AsapAsa 'jaina saMdeza' ke sahAyaka sampAdaka evaM lagabhaga 15 varSa taka 'jaina gajaTa' (sAptAhika) ke pradhAna sampAdaka rhe| 1962 se Apa 'jaina darzana' (sAptAhika) ke pradhAna sampAdaka rhe| Apake sampAdakIya hAsiye se likhe jAne vAle vidvatApUrNa evaM tarkayukta lekhoM se vipakSI vicAroM vAle bhI lohA mAnate the| sampAdana kalA ke marmajJa lekhaka-mokSa mArga prakAzaka kA Aja kI hindI meM sundara sampAdana kara usakI mahatvapUrNa bhUmikA (prastAvanA) meM siddha kiyA hai ki paM. ToDaramala jI ne gommaTasAra Adi kI TIkA choTI Ayu meM nahIM apitu bar3I Ayu meM kii| saMskRta rAmacarita grantha kA hindI artha dekara vidvatApUrNa sampAdana kiyaa| AcArya vidyAnandi kRta Apta parIkSA kA bhI sampAdana kiyaa| isake alAvA kaI choTI-choTI kintu padyAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 129 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janasAdhAraNa kI upayogI pustakeM bhI likhiiN| jaise-mahAvIra darzana, mahAvIra vANI, mukti maMdira, satya aura tathya, beTI kI vidA, gharavAlA likhii| ye saba pustaka hindI kavitAyeM haiN| isI prakAra saMskRta kAvya para bhI ApakA asAdhAraNa adhikAra rhaa| Apane tatkAlIna rASTrapati zrI jAkira husaina ko eka samAroha meM eka saMskRta kavitA likhakara dii| sammAnIya padoM ke gauravadhArI-Apa bhA.di. jaina zAstrI pariSada ke adhyakSa rhe| bhA.di. jaina mahAsabhA va bhA.va. zAntivIra kAryakAriNI ke sadasya rhe| Apa padmAvatI puravAla di. jaina paMcAyata, dharmapurA, dillI ke adhyakSa rhe| Apa apane vidyApITha ke pravaktA pariSada ke adhyakSa bhI rhe| vyakti hI nahIM saMsthA the-ApakA jIvana itane kRtatvoM se saMpUrita rahA ki Apa vyakti se saMsthA bana gye| eka ora ApakI nirabhimAnitA parantu dUsarI ora svAbhimAnI garimA Apa meM parilakSita hotI thii| zAyada yahI kAraNa hai ki dhanika varga se ApakI jyAdA paTarI nahIM khaaii| phira bhI Apa kisI kI avajJA nahIM karate the aura na AzAvaza kisI kA guNagAna / eka nispRha vyakti kI sampuTatA se yukta rhe| lobha se kahIM jhukate nahIM dekhA gyaa| Apa bhArata ke vibhinna prAntoM meM vidvatApUrNa vyAkhyAna mAlAoM ke lie AmaMtrita kiye jAte rhe| parantu usameM ApakA koI Arthika lAbha yA yoga nahIM hotA thaa| vizuddha jainadharma kI sevA aura zuddha taya rUpa pracAra-prasAra rhaa| Apako abhinandana grantha kA samarpaNa san 1986 meM sujAnagar3ha meM paMcakalyANaka pratiSThA mahotsava para Ayojita zAstrI pariSada ke adhivezana meM vizAla janasamUha ke madhya kiyA gyaa| sonAgira siddhakSetra para parvatarAja ke mukhya maMdira naM. 57 candraprabhu jinAlaya kI vedI ke dAyI tarapha parikramA patha meM zrI naminAtha kI vedI ke UparI bhAga meM cAroM ora daza dharma para racanAeM likhI huI haiN| padyAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 130 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAphI samaya pUrva Apa svargavAsI ho cuke haiN| zrI DI. ke. jaina, indaura, zrI rAjeza, bahAdura evaM zrI jayasa jaina dillI meM Apake putra haiM / zrI rAjeza bahAdura jI deva zAstra guru ke lie samarpita haiN| janma pitAzrI bAbAzrI paM. zivamukharAyajI zAstrI Azvina kRSNa pratipadA saM. 1959 kutakapura (AgarA) lAlA kaMcalalAla jaina jamIMdAra lAlA hIrAlAla jI jArakhI vAle jinhoMne kutakapura meM jinAlaya banavAyA / zrImatI durgA devI mAtAzrI prArambhika zikSA - barahana (AgarA) meM, caurAsI mathurA ke pazcAt sara seTha svarUpacaMda hukamacaMda mahAvidyAlaya, indaura meM zAsakIya adhyayana kiyA / 131 kArya-adhyayana ke pazcAt 10 varSa taka zrI gopAladAsa varaiyA di. jaina siddhAnta vidyAlaya, morainA meM gRhapati kA gurutva pada sNbhaalaa| isa bIca 1930 meM parama pUjya AcArya zrI zAMtisAgara jI mahArAja ke saMgha para diddA nAma ke brAhmaNa aura usake sAthiyoM dvArA naMgI talavAroM kA upasarga AtA dekhakara dUra kiyA / upasarga rAjAkher3A (dhaulapura) meM huA thaa| zrI AcArya ke saMgha kA satsamAgama rhaa| Apa tIrtha vandanA premI aura vAtsalya guNa ke Agara the / gArhasthika dharma kA paripAlana hI ApakI dinacaryA rhii| morainA vidyAlaya ke gRhapati ke kArya se mukta hokara 36 varSa di. jaina paMcAyata pAThazAlA, mAroTha meM adhyApana kArya kiyaa| padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca lAkha rupaye se zrImaMta seTha maganalAla jI hIrAlAla jI pATanI rAyabahAdura dvArA sthApita pAramArthika TrasTa ke mainejara evaM sadasya manonIta hue| 1950 meM jodhapura reDiyo sTezana, Ala iMDiyA dehalI Adi reDiyo sTezanoM se dhArmika progrAma prasArita karavAne meM ApakA sakriya sahayoga rahA / svayaM bhI reDiyo sTezana jodhapura se bhASaNa diye / a.bhA. jaina janagaNanA samiti, bar3auta evaM pazuvadha nirodhaka samiti dehalI evaM eTA ke kAryoM meM sahayoga evaM sthAnIya jIva dayA pAlaka samiti ke sadasya / eka hiMsAtmaka vyApArI brAhmaNa zrI kaMvaralAla pArAzara ko apane prabhAvaka upadeza se isa vyApAra se tyAga karavAyA tathA paramArthika TrasTa dvArA jIva dayA bhavana kA nirmANa krvaayaa| sAmAjika kArya - apane prayAsoM se mAroTha meM hAyara sekenDrI skUla kI sthApanA zAsana ke saujanya se karavAI jo zrI RSabhacanda godhA uccatara mAdhyamika vidyAlaya ke nAma se hai| eka suputra zrI maNIndrakumAra aura 5 suputriyoM ke bIca eka bhare-pUre zikSita parivAra meM zAMti aura saMtoSa kA asIma rasa lete hue jIvana yApana kiyA / dharmapatnI sau. phUlamAlA devI bhI sarala evaM dhArmika pravRtti kI mahilA thIM / jaina patra-patrikAoM meM lekha evaM sAmAjika sudhAra, mAMsAhAra varjana saMbaMdhI lekha, preraka vicAra dete rahate the| ', DA. sumaticandajI jaina paM. mANikacaMdra jI nyAyAcArya ke agraja paM. narasiMha dAsa jI ke Atmaja DA. sumaticandra jI paM. hemacandra jI ajamera vAloM ke laghu bhrAtA haiM / Apa kuzala prazAsaka evaM mUrdhanya vidvAna haiM / 'jaina dharma AtmA kA sthAna' (Structure and Functions of Soil in Jainism ) viSaya para padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 182 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atyaMta khojapUrNa mahAprabaMdha likhakaraAgarA vizvavidyAlaya se pIeca.DI. kI upAdhi prApta kI hai| samAjasevI evaM kuzala pravaktA haiN| utkRSTa ciMtaka evaM gaMbhIra lekhaka haiN| dehalI meM zAsakIya vidyAlaya ke prAcArya rhe| jaina vizvabhAratI lADanUM (rAjasthAna) meM zodha adhikArI ke pada para rahakara adhyayana aura adhyApana kiyaa| sAhU zreyAMsa prasAda kI preraNA aura protsAhana se bhAratIya jJAnITha dillI meM 10 varSa taka zodha-adhikArI ke pada para kArya kiyaa| Apake zodha-prabandha kA prakAzana bhI pratiSThita prakAzana saMsthA dvArA 1978 meM huA jisakI jaina aura jainetara vidvAnoM bhUri-bhUri prazaMsA kii| zodha adhikArI ke rUpa meM Apake do darjana se Upara zodha-patra prakAzita hue| paM.daulatarAma kRta 'cha:DhAlA' nAmaka vikhyAta graMtha kA Apane vistRta TIkA sahita 1993 meM aMgrejI meM anuvAda kiyA hai jisakI bhUmikA javAharalAla neharU vizvavidyAlaya dillI ke kulapati DA. DI.esa. koThArI ne likhI hai| isake atirikta Apake dvArA likhita aura anuvAdita kaI graMtha prakAzana kI pratIkSA meM haiN| DA. sAhaba kI prArambhika zikSA gAMva ke prAimarI skUla se zurU huii| syAdvAda vidyAlaya, vArANasI meM saMskRta bhASA, vyAkaraNa evaM dharmazAstra kA adhyayana kiyaa| gavarnameNTa kAleja, ajamera se bI.e., seMTa joMsa kAleja, AgarA se ema.e. gaNita, AgarA vizvavidyAlaya se ema.e. darzana zAstra; rAjapUta kAleja AgarA se ela.TI. aura anta meM AgarA kAleja, AgarA ke darzana evaM manovijJAna vibhAgAdhyakSa DA. brajagopAla tivArI ke mArgadarzana meM AgarA vizvavidyAlaya se darzana viSaya meM pIeca.DI. kI upAdhi prApta kii| isI madhya kAvyatIrtha evaM digambara jaina nyAya madhyamA uttIrNa kii| digambara jaina pariSad parIkSA borDa, dillI se A.J.Ph., M.J.Ph. aura F.J.Ph. kI upAdhi parIkSAyeM aMgrejI mAdhyama se uttIrNa kii| bAda meM kaI varSoM taka Apa isI parIkSA borDa ke vibhinna korsI tathA zodha lekhoM ke parIkSaka bhI rhe| 133 padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AjIvikA arjana digambara jaina iNTara kAleja, AgarA meM gaNitAdhyApaka ke rUpa meM zurU huaa| u.pra. zAsana ke zikSA vibhAga meM bhI gaNitAdhyApaka rhe| yU.pI.esa.sI. dillI dvArA cune jAne para dillI prazAsaka ke zikSA vibhAga meM prAcArya pada se avakAza grahaNa kara aba riTAyarDa jIvana vyatIta kara rahe haiN| pa.pU. di. jaina paMcAyata dharmapurA dillI-6 ne ApakI upalabdhiyoM para avArDa yojanA ke aMtargata sammAna kiyA hai| paM. zrInivAsajI zAstrI ApakA janma ciraholI (AgarA) grAma meM huA thaa| bar3e sarala evaM miSTabhASI vidvAna the| kalakattA meM rahate the tathA baMgAla bihAra, ur3IsA di. jaina tIrtha kSetra kameTI kA kArya dekhate the| bar3e maMdirajI meM zAstra pravacana bhI karate the| Apane aneka paMcakalyANaka pratiSThAoM meM tarkatIrtha paM. jhammanalAla jI ke sAtha yogadAna kiyaa| isa kSetra meM vahI unake guru the| aura tarkatIrtha jI pratiSThA vidhi meM jitane prAmANika the usakA koI javAba nhiiN| paM. zrInivAsa jI ne aneka vedI evaM maMdira pratiSThAyeM kraaii| khaMDagiri siddha kSetra para zrI pArzvanAtha maMdira kI pratiSThA ke ve hI AcArya the| mitabhASI, prasannacitta evaM paraduHkha kAtara sajjana the| sva. zrI sunaharIlAla jaina, AgarA ApakA janma AgarA janapada ke grAma latIphapura meM zrAvaNa zuklA 10 zukravAra saMvat 1972 (15 agasta, 1915 I.) ko sampanna jamIMdAra parivAra meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI daulatarAma jaina tathA mAtA kA nAma zrImatI sevatI bAI jaina thaa| san 1935 meM ApakI mAtA zrImatI sevatI bAI kA nidhana ho gyaa| san 1936 meM himmatapura nivAsI seTha bAbUlAla jaina kI putrI chuTTo devI ke sAtha ApakA vivAha huaa| ApakI prArambhika zikSA grAma hiranagaU ke vidyAlaya meM huii| parantu padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa ___134 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhika samaya taka par3hAI bAtU nahIM rhii| ApakA sArvajanika jIvana pratyakSa rUpa se 1964 meM prArambha huaa| zrI paMcakalyANaka pratiSThA mahotsava para zrI bhAratavarSIya di. jaina saMrakSiNI sabhA kA marasalagaMja meM 69 vAM adhivezana huA, usake svAgatAdhyakSa ke rUpa meM Apa pahalI bAra pdhaare| taba se ApakA sArvajanika jIvana vividha kSetroM meM vibhinna rUpoM meM gatizIla rhaa| Apa samAja meM dhArmikatA ke pratIka, aura Adarza zikSA sevI ke rUpa meM susthApita hue| san 1982 meM zrI bhA. di. jaina mahAsabhA ne ApakI anupasthiti meM tathA anabhijJatA meM Apako apanA adhyakSa manonIta kiyaa| zrI mahAvIra graMtha akAdamI, jayapura kI saMcAlaka samiti ke Apa sammAnita sadasya niyukta kiye gye| sevAeMTrasTI zrI zAMtivIra saMsthAna, zAMtivIra nagara, zrImahAvIra jii| TrasTI zrImatI chuTTodavI jaina dAtavya TrasTa, aagraa| TrasTI RSabhanagara atizaya kSetra, marasalagaMja parama saMrakSaka-AcArya mahAvIra kIrti digambara jaina dharma pracAriNI sabhA, avAgar3ha (eTA) / saMrakSaka-AgarA di. jaina pariSada AgarA, zrI di. jaina atizaya kSetra tathA vidyAlaya, papaurA jI AgarA di. jaina zikSA samiti evaM ema.DI. jaina inTara kaalij,aagraa| zrI bAbUlAla jaina uccatara mAdhyamika vidyAlaya, aliigddh'| sarapaMca-avAgar3ha paMcAyata, avaagddh'| nirmANa sahayoga1. mahAvIra di. jaina iNTara kAlija, AgarA ke bhavana, pharza aadi| padyAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 135 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. zrI zaurIpura di. jaina baTezvara, AgarA meM praveza dvAra / 3. zrI di. jaina saMsthAna kesariyA jI, udayapura meM kakSa / 4. zrI di. jaina atizaya kSetra RSabhanagara, marasalagaMja meM daulata praveza dvAra Adi / 5. zrI di. jaina maMdira kacaurA bAjAra meM pharza / 6. zrI di. jaina rAjagirI meM pahAr3a kI sIr3hiyAM / 7. zrI di. jaina sammeda zikhara jI meM reliMga / 8. zrI di. jaina sonAgira jI meM maMdira kA jIrNoddhAra / 9. zrI di. jaina maMdira nasiyAM jI (pIra kalyANI) AgarA kA pharza / 10. zrI zAMtivIra nagara mahAvIra jI meM eka kakSa / Apake vyApArika saMsthAna 1. maisarsa daulatarAma sunharIlAla jaina belanagaMja AgarA / 2. maisarsa lokeza Ayarana iNDasTrIja, belanagaMja AgarA / 3. maisarsa eksepaMDenTa maiDala mainyU. (iMDiyA), belanagaMja AgarA / 4. maisarsa lokeza rabar3a iNDasTrIja, belanagaMja AgarA / 5. maisarsa lokeza selsa kAraporezana, kalakattA / 6. maisarsa lokeza maiTala kArporeTarsa (iMDiyA), haavdd'aa| jIva dayA ke kSetra meM upalabdhiyAM - bhArata sarakAra ke rakSA maMtrAlaya ne AgarA ke nikaTa hajaratapura gAMva meM eka vizAla kaTTIkhAnA (Slaughter house) kA nirmANa kraayaa| yojanA yaha thI ki yahAM gAyoM ko kATakara unakA mAMsa sukhAkara DibboM meM paika kiyA jAye aura senA ko saplAI kiyA jaaye| sarakAra ne karor3oM rupayA vyaya karake mazInarI phiTa karAI / padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 136 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sunaharIlAla isa hatyA kendra kI bAta sunakara cauNke| pazuoM kI rakSA ke lie unake dhavala netRtva meM nara-nAriyoM kI ToliyAM nikala pdd'ii| jeleM satyAgrahiyoM se bharane lgiiN| lAlA sunaharIlAla kabhI to dillI meM maMtriyoM se apanI mAMga ke manavAne ke lie memorenDama dete phirate the, kabhI satyAgrahiyoM ko bhojana pahuMcAte the, kabhI kArAgRha para kaidiyoM se bheMTa karate phira rahe the| kabhI julUsa ke Age jhaMDA uThAye cala rahe hote| AkhirakAra janatA kA balidAna aura saMgaThana raMga laayaa| bhArata sarakAra jhukI, hajaratapura kI mazIneM ukhar3I aura kaTTI khAne kA vizAla bhU-bhAga pazuoM kA cArAgAha bana gyaa| janatA ne lAlAjI ko badhAiyAM dIM, gale meM hAra DAle, jaya-jayakAra kiye| ApakI samarpita sevAoM ke prati kRtajJatA svarUpa 30 mArca 1983 ko siddhakSetra sonAgira meM bhaTTAraka cArukIrti jI mUbidrI ke dvArA abhinandana-patra Apako bheMTa kiyA gayA thaa| lAlAjI ne apane pUjya pitA kA vaibhava dekhA thA to unakI musIbateM bhI jhelI thiiN| pitA ke uttaradAyitvoM ko nibhAte hue unhoMne ve sabhI zramazIla kArya kiye jo peTa bharane aura parivAra pAlane hetu anivArya the| Apane parivAra kA mAtra bharaNa-poSaNa hI nahIM kiyA, balki pratyeka sadasya ko usako apane pairoM para khar3A bhI kiyaa| sva. paM. zivajIrAmajI pAThaka ApakA janma rArapaTTI (eTA) meM huA, parantu kAryakSetra rAMcI rhaa| bar3e spaSTa vaktA evaM vidhi vizeSajJa the|aapkii banAI huI 'SoDaza saMskAra vidhi' evaM pratiSThA-vidhi Adi kaI pustakeM haiN| 157 padmAvatIpurabAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. zyAmasundaralAlajI zAstrI Apake pitA zrI oMkAra prasAda jI jaina jamIMdAra the| kuzala vaidya hone ke nAte Apane jIvana bhara niHzulka auSadhi rogiyoM ko dii| janma sthAna evaM tithi zikSA jIvikopArjana parivAra meM pratibhA ke pRSTha grAma goMcha, DAkakhAnA phirojAbAda, u. pra. ASAr3ha vadI aSTamI san 1916 meM padmAvatI puravAla AmnAya meM saMskArita / zrI gopAla di. jaina siddhAnta mahAvidyAlaya morainA meM san 1935 meM zAstrI taka zikSA lii| vidvata varSa paM. makkhana lAla jI zAstrI nyAyAlaMkAra Apake zikSA guru / Apa AjIvana avivAhita rahe tathA Apake Arthika upArjana hetu prArambha se kapar3e kA vyApAra kiyA / do bhAI aura do bahineM / devazAstra guru kI bhakti evaM siddhAnta zAstroM kA acchA adhyayana rhaa| digambara jaina samAja bambaI, pAvAgar3ha, kuMthalagiri, bArAbaMkI, kalakattA aura phirojAbAda meM pravacana hetu jAte rahe tathA apanI pAMDitya prabhA se samAja ko prabhAvita kara 'siddhAnta - vijJa ziromaNi' tathA 'vANI bhUSaNa' upAdhiyAM tathA abhinandana patra prApta kiye| saMskRta, hindI gadya-padya donoM meM likhA / svataMtra racanAeM - AcArya vimalasAgara bhaktAmara strota, AcArya mahAvIra kIrti pUjana, SaTkarma samuccaya aura AcArya sudharmasAgara caritra haiM / bAlakezarI aura syAdvAda mArtaNDa patrikAoM ke saMpAdaka rhe| padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 138 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAjika kArya-Apa zrI pannAlAla digambara jaina iNTara kAlija evaM sthAnIya di. jaina melA mahotsava samiti ke maMtrI rahe tathA pramukha kAryakartA ke rUpa meM sthAnIya sabhI pramukha saMsthAoM meM mahatvapUrNa kArya kiyaa| jaina melA bhUmi satyAgraha kA netRtva kiyA aura isa saMdarbha meM 100 vyaktiyoM ke eka jatthe sahita jela yAtrA kii| bArAbaMkI pravacana karane hetu pahuMcane para inheM bhojaka samajhA gayA aura prathama rAtri eka paurI meM kaSTapUrvaka vyatIta karanI pdd'ii| dUsare dina vAstavikatA kI sthiti meM ApakA bar3A satkAra huaa| nidhana-25 maI 1999 dharmAlaMkAra paM. hemacandajI kaundeya AgarA antargata grAma cAvalI aneka vidvAnoM kI janmabhUmi rahI hai| yahAM paM. narasiMhadAsa zAstrI 'jaina dharma divAkara' eka acche pratiSThAcArya rahe haiN| paM. hemacandra jI Apa hI ke honahAra suputra haiM jinhoMne janasAdhAraNa ke bodha ke lie sAhitya nirmANa kI utkRSTa bhAvanA ko sAkAra rUpa diyaa| Apa munibhakta the| ApakA janma Asoja badI 6 saM. 1973 meM mAtA zrI zrImatI phUlamAlA devI kI kokha se huA thaa| prArambhika zikSA zrI di. jaina jambU vidyAlaya sahAranapura meM tathA zraddheya paM. kailAzacandra jI zAstrI ke ziSyatva meM syAdvAda mahAvidyAlaya banArasa meM huii| jaina darzana zAstrI, nyAyatIrtha, kAvyatIrtha upAdhi prApta kara AgarA vizvavidyAlaya se ema.e. aura paMjAba kI 'prabhAkara' parIkSA uttIrNa kii| __ adhyayana samApta kara jaina hAI skUla phirojAbAda chAvanI meM 1938-39 do varSa tathA rAjakIya TI. jaina hAyara saikenDrI skUla ajamera meM 32 varSa (1940-1972) taka zAsakIya sevA meM rahakara adhyApana kArya kiyaa| ajamera meM 35 varSa taka Apane payUSaNa parva para apanI gaMbhIra evaM rocaka pathAvatIpuravAla diyambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 139 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASaNa zailI dvArA jJAna prasAra aura svAdhyAya samvarddhana kA sarAhanIya kArya kiyaa| ApakI vidvatA se prabhAvita hokara giraDIha, jodhapura, sujAnagar3ha, kalakattA aura gohATI meM ApakA sAdara abhinandana kiyA gayA tathA sujAnagar3ha samAja ne Apako 'dharmAlaMkAra' kI sammAnita upAdhi pradAna kii| pramukha racanAeM-Astika kA namaskAra, bhakti mArga, vicitra pariNaya, bAhubalI vairAgya, samadarzI (hindI ekAMkI) Adi haiN| isake alAvA kucha dhArmika nibandha bhI likhe jo abhinandana granthoM meM yathAsamaya prakAzita hote rhe| __ Apako kriyA kANDoM kA vizeSa jJAna thA jo dharohara ke rUpa meM prApta huA thaa| Apane aneka vedI pratiSThAyeM sampanna kraayiiN| Apako maMtra zAstroM kA vizeSa jJAna thaa| san 1981 meM Apane AcArya zrI zivasAgarajI mahArAja kI preraNA se sahAranapura meM rAtri vidyAlaya kI sthApanA kI tathA usake maMtrI rhe| Apa zAstrI pariSada kI prabandhakAriNI ke sadasya tathA ajamera kI kaI sthAnIya saMsthAoM ke sadasya rhe| lAlA hunDIlAla jaina, muhammadI (AgarA) san 1947 meM deza kI AjAdI ke bAda navanirmANa ke lie kiye gaye racanAtmaka kAryoM meM ApakA pUrNa sahayoga rhaa| grAma sabhA muhammadI ke pradhAna padoM para rahate hue paMcAyata bhavana aura prAimarI pAThazAlA kA nirmANa kraayaa| TUMDalA-avAgar3ha roDa se apane gAMva taka sar3aka milAne kA prArambha Apake dvArA hI kiyA gyaa| Apake suputra zrI phUlacanda jI jaina apane kSetra meM mahatvapUrNa janasevI kAryakartA rahe haiM aura kSetra ke vikAsa meM sakriya bhAga liyA hai| pathAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. zrI hajArIlAla vakIla, phisejAbAda : phirojAbAda ke paM. jyotiprasAda ke yahAM 23 agasta 1912 ko jisa bAlaka ne janma liyA usakA nAma hajArIlAla rakhA gyaa| vilakSaNa pratibhA ke dhanI isa bAlaka ne alpa Ayu meM hI bI.e., ela.ela.bI. kI parIkSA pAsa kara vakAlata kA vyavasAya prArambha kiyaa| acchA yaza kmaayaa| para isase na to svayaM zrI hajArIlAlajI aura nA hI unake pitA zrI jyotiprasAdajI saMtuSTa the| paMDita jI kA svayaM kA vyaksAya bhI acchA thaa| ve zuddha aura acchI kamAI para vizvAsa karate the| zrI hajArIlAlajI apane pitAjI ke parama bhakta the| unakI bhakti kI tulanA mAtR-pitR bhakta zravaNakumAra se kI jAtI thii| pitAjI kI bhAvanAoM ke anukUla aura apanI saMtuSTi ke lie unhoMne vakAlata kI hI nhiiN| unhoMne pitAjI ke vyavasAya ko hI Age bar3hAne kA mana banAyA, para dhArmika bhAvanAoM se paripUrNa aura susaMskArita zrI hajArIlAlajI kA mana samAja sevA aura rASTra sevA kI ora bar3hA aura usa ora niraMtara Age bar3hate gye| racanAtmaka kAryakartAoM meM ApakA nAma bar3e Adara aura pramukhatA se liyA jAne lgaa| kucha kara dikhAne ke lie kRtasaMkalpa zrI hajArIlAla ne apane Apako pUrI taraha samAja aura rASTra ke lie samarpita kara diyaa| san 1939 se 1944 taka-phirojAbAda nagarapAlikA ke Apa sammAnita sadasya rhe| lagabhaga 8 sAla taka zikSA-ceyaramaina kA pada bhAra bhI apane kuzalatApUrvaka sambhAlA thaa| gAMdhI-sevA saMgha ke Apa saMyukta mantrI bhI raha cuke the| jilA niyojana samiti evaM bhraSTAcAra nirodha samiti ke sadasya raha kara Apane isa kSetra kI cira smaraNIya sevAeM kI haiN| zikSA pradhAna saMsthA 'pI.DI. jaina iNTara kAleja ke saMsthApakoM meM ApakA mahatavapUrNa sthAna hai| isa kAleja ke bhI Apa prabandhaka va adhyakSa rahe the| isa kAleja. kA mukhya dvAra Apane apane pitA jI kI puNya smRti meM nirmANa karavAyA 141 padmAvatIpuravAta digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| Apane apanA pustakAlaya bhI isa saMsthA ko dAna meM diyA hai| jIvana meM 'vyaktigata utthAna ke mahatva evaM usakI upayogitA ko dRSTi meM rakhate hue Apane 'pArakha - maNDala' kI sthApanA kii| yaha saMsthA bhI bahuta hI upayogI siddha huI / isake mAdhyama se anekoM vyaktiyoM ne Atmacintana kI dizA meM acchI pragati kI hai| eka rAjanaitika dala se jur3e hone para bhI Apa dalagata rAjanIti se sadaiva dUra rahate the| Apake jIvana se samAja kI mahatI sevA tathA prazaMsanIya kArya hue haiN| ApameM jitanI ucca zikSA thI utanI hI namratA bhI thii| Apa jisa kArya ko Arambha kara dete the usake sampUrNati taka pUrI lagana ke sAtha usameM juTe rahate the / abhimAna zUnya aura samAja ke agraNIya mahAnubhAvoM meM ApakA smaraNa kiyA jAtA hai / prasiddha sAhityakAra evaM patrakAra paM. banArasIdAsa caturvedI ke zabdoM meM 'unakA jIvana parizramazIlatA, AdarzavAditA, paropakAritA aura adamya utsAha ke lie udAharaNa ke rUpa meM peza kiyA jA sakatA hai|' isameM koI zaka nahIM ki Adhunika kAla meM hamAre nagara meM bhAI hajArIlAla jaina se bar3hakara dUsarA koI nagara sevaka dikhAI nahIM detA / isa zatAbdI ke chaThe dazaka ke pUrvAddha meM battIsa ekar3a ke vistRta evaM vizAla bhU. bhAga para taba lagabhaga bIsa lAkha rupayoM kI lAgata se u. pra. sarakAra dvArA nirmita- phirojAbAda kA suvizAla sarojinI nAyaDU smAraka cikitsAlaya bAbU hajArIlAla ke bahumUlya jIvana ke bezakImatI bIsa varSa kI satat sAdhanA evaM ghora parizrama kA hI suphala hai| suprasiddha patrakAra zrI ratana lAla baMsala ke anusAra- 'yaha aisA kaThina kArya thA jisameM bAbU hajArI lAla jaisA Atma vizvAsI vyakti hI saphala ho sakatA thA / nizcaya hI phirojAbAda meM koI aisA dUsarA vyakti nahIM thA, jo isa kArya ko siddha kara pAtA' / padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 142 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phirojAbAda ke eka bhU.pU. vidhAyaka zrI jagannAtha laharI ne bAbUjI ko apanI zraddhAMjali arpita karate hue likhA thA- 'jahAM taka hamArI jAnakArI aura vizvAsa hai hama yaha kaha sakate haiM ki agara bAbU hajArIlAla jaina ne itanA parizrama na kiyA hotA to yaha aspatAla yahAM kabhI bhI nirmita nahIM hotA / jisa dina (1 jUna 1945 ) se ve aspatAla kameTI ke avaitanika maMtrI cune gaye the usI dina se unhoMne apanI pUrI zakti isake nirmANa meM lagA dI aura mRtyuparyanta (10 julAI 1965 ) isI meM lage rhe| bhArata ke svAdhInatA AMdolana kI pramukha mahilA aura svataMtra bhArata meM uttara pradeza kI prathama rAjyapAla sarojanI nAyaDU se mile sahayoga ke pariNAmasvarUpa isa aspatAla kA nAma sarojinI nAyaDU hAspiTala rakhA gyaa| bhU. pU. adhyakSa nagara kAMgresa kameTI, phIrojAbAda, zrI rAmasvarUpa zarmA ne bAbUjI kI sevAoM kA smaraNa karate hue kahA thA- 'hameM unakI smRti ko sthAyI banAne tathA unake upakAroM ke prati kRtajJatA prakAzana svarUpa sthAnIya sarojanI nAyaDU smAraka cikitsAlaya meM unakI pratimA sthApita karanA caahie| jahAM ke kaNa-kaNa meM unakA zarIra lagA huA hai aura jo kevalamAtra unheM ke prayatnoM ke phalasvarUpa aisA sundara aura upayogI rUpa prApta kara sakA / ' niHsandeha phirojAbAda ke sarojinI nAyaDU smAraka cikitsAlaya ke nirmANa aura vikAsa ke lie bAbU hajArIlAla kI sevAeM advitIya haiM lekina unakI sevA kA zreya kevala aspatAla taka hI sImita nahIM thA / saca to yaha hai ki samAja sevA kA koI kSetra unakI sevAoM ke yogadAna se achUtA nahIM thaa| zrI tilaka vidyAlaya iNTara kAleja ke ve prathama prabandhaka the| zrI pI. DI. jaina iNTara kAleja ke pramukha saMsthApakoM meM se eka haiM tathA ve isake prabandhaka evaM adhyakSa bhI rhe| bahuta kama logoM ko vidita hogA nagara meM padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 143 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijJAna kI snAtakottara zikSA saMsthA zrI chadAmI lAla jaina mahAvidyAlaya kI sthApanA ke lie sva. seThajI ko prerita karane vAle bAbU hajArI lAra hiiye| ve karmaTha kAMgresI kAryakartA to the hI, kaI varSoM taka ve nagara kAMgresa kameTI ke adhyakSa bhI rhe| ' eka bAra sarakAra ne zrI kailAzacandra caturvedI evaM zrI girijAzaMka bhaTanAgara ke sAtha bAbU hajArI lAla jaina ko AnarerI majisTreTa kI baiMca manonIta kiyA thaa| bAbUjI ne sammAna kA yaha pada yaha kahakara asvIkA kara diyA ki isa nagara kI AbAdI kA eka bar3A hissA alpa saMkhyava (muslima) samudAya kA hai| ataH baiMca meM ukta samudAya ke pratinidhi ke rUpa meM eka muslima kA bhI manonayana honA caahie| kahane kI Avazyakata nahIM ki zAsana ne bAbUjI ke sujhAva aura tyAgapUrNa bhAvanA kI sarAhana karate hue baiMca meM unake sthAna para zrI AphatAba ahamada ko nAmita kiyA aise udAra, tyAgI aura nyAya priya the bAbU hajArIlAla jii| nagara pAlikA phirojAbAda dvArA bAbUjI ke nivAsa sthAna vAlI galI ka nAma 'hajArIlAla jaina mArga' rakha die jAne ke alAvA isa nagara meM sva bAbU hajArIlAla jaina kI smRti rakSA hetu kucha nahIM kiyaa| harSa kA viSara hai ki unake suputroM ne apane pUjya pitA kI kIrti rakSA hetu unakI eva Adama kada pratimA aspatAla ke mukhya praveza dvAra ke sammukha sthApita ka dI hai, jisakA anAvaraNa u.pra. ke tatkAlIna vana evaM jantu maMtrI zrI raghuba dayAla varmA ne 23 agasta 1998 ko kiyaa| zrI hajArIlAla rja padmAvatI-puravAla jAti ke prathama aitihAsika puruSa haiM, jinakA bura (sTecyU) kisI sArvajanika sarakArI saMsthAna meM sthApita hai| sarvartha prakAzacanda, umezacanda, satIzacanda, navInakumAra va suzIlakumAra ApavaM yogya evaM susaMskArita putra hai| inake dvitIya putra zrI umezacanda (mukhiyAjI pAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 14 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ne najaphagar3ha (dillI) ke dhArmika evaM sAmAjika kSetra meM yaza ke naye kIrtimAna sthApita kie haiN| inakA TAilsa kA vyavasAya to ucca stara para hai hii| zrI pI.DI. jaina iNTara kAleja, phirojAbAda isa vidyAlaya kI sthApanA mUlataH jaina darzana ke prakANDa paMDita zrI pannAlAla jI 'nyAyadivAkara' kI smRti ko akSuNNa rakhane ke lie unake janma sthAna jArakhI (AgarA) ke kucha utsAhI navayuvakoM ne 8 disambara 1927 ko kI thii| nAma zrI pannAlAla di. jaina vyApArika vidyAlaya rakhA gyaa| baccoM ko vyApAra kA prArambhika jJAna dekara nirdhana sAdharmI bhAiyoM kI Arthika sthiti sudhAra kara samAja ko samunnata banAnA isakA uddezya thaa| zrI chedIlAla bajAja, vidyAlaya prabaMdha samiti ke adhyakSa, zrI rAmasvarUpa 'bhAratIya' maMtrI tathA vizambhara dayAla koSAyakSa the| vastutaH zrI 'bhAratIya' hI vidyAlaya ke prANa the| unhIM ke sabala kaMdhoM para hI vidyAlaya kA pUrA bhAra thaa| aura ve bar3I kuzalatA se apane dAyitva kA nirvAha karate the| tIna-cAra varSa bhalI-bhAMti calakara antataH 1932 meM yaha vidyAlaya Arthika viSamatAoM ke kAraNa samApta ho gyaa| jisa prakAra zrI nyAya divAkara jI jArakhI grAma chor3akara sthAyI rUpa se phirojAbAda A base the vaise hI unakI punIta smRti meM jArakhI grAma meM ropA gayA vidyAlaya rUpI yaha viravA phirojAbAda ke kucha utsAhI logoM dvArA usa grAma se lAkara isa nagara meM 'TrAMsaplAMTa' kara diyA gyaa| inameM pramukha the sarvazrI lAlA jyoti prasAda, bAbU sunaharI lAla mukhtAra, pAMDe zrInivAsa, mAsTara santalAla, lAlA rAmazaraNa evaM lAlA dhanapAla eTA vaale| vidyAlaya ko lohiyAna galI sthita muMzI baMzIdhara kI dharmazAlA meM sthApita kiyA gayA aura isake samyak saMcAlana hetu pAMDe zrInivAsa isake adhyakSa aura lAlA rAmazaraNajI maMtrI cune ge| do dazaka taka vidyAlaya padyAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apara prAimarI stara taka isa dharmazAlA meM calatA rahA / yadyapi isake jIvana meM kaI bAra utAra-car3hAva Ae kintu utsAhI kAryakartAoM ne isakI jar3oM ko sUkhane nahIM diyaa| yahAM sva. paM. hariprasAda (nagalA sikaMdara) kA zraddhApUrNa smiraNa Avazyaka hai jinhoMne vidyAlaya ko prANapaNa se jIvita banAe rkhaa| daivayoga se 1950 meM vidyAlaya ko sthAnIya esa.Ara. ke. iNTara kAleja ke bhU.pU. adhyApaka paM. hAkima siMha upAdhyAya kA satyaparAmarza aura gatizIla sevAeM sahaja hI upalabdha ho gaIM aura 1950 kI julAI meM hI vidyAlaya apara prAimarI se jUniyara hAIskUla ho gyaa| sudRkSa pradhAnAdhyApaka, yogya aura anubhavI adhyApaka maNDala aura utsAhI kAryakartAoM kI lagane se tatkAlIna jilA vidyAlaya nirIkSaka itane prabhAvita hue ki unhoMne upAdhyAyajI aura kAryakartAoM ko svayaM hI 'hAyara saikaNDarI skUla' ke rUpa meM mAnyatA prApta karane hetu Avedana mAdhyamika zikSA pariSad ko bhejane ke lie prerita kiyaa| zikSA pariSad dvArA nirdhArita sabhI paristhitiyAM anukUla aura saMtoSajanaka pAyI jAne para adhikAriyoM ne 1951 meM julAI mAsa se kalA varga meM hAyara saikiNDarI skUla kI mAnyatA pradAna kara dii| hAyara saikiNDarI skUla kI mAnyatA prApta hote hI atirikta bhavana aura 'surakSita koSa' kI AvazyakatA pdd'ii| samasyA kaThina thI lekina 'jahAM cAha vahAM rAha' kI ukti ke anurUpa ina AvazyakatAoM kI ApUrti ho gii| surakSita koSa kI rAzi prabandha samiti ne Apasa meM candA kara jamA kara dii| sthAnIya zrI di. jaina padmAvatI puravAla phaNDa kameTI ne bAhubalI pArka aura nasiyA hetu kharIde vizAla bhU-khaNDa para vidyAlaya kameTI kI prArthanA para unheM navIna bhavana nirmANa kI anumati de dii| bhavana nirmANa hetu dhana kameTI ke utsAhI sadasyoM ne atyanta parizrama pUrvaka candA ekatra kara pAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 146 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ juttaayaa| alpa samaya meM hI drutagati se ATha navIna adhyayana kakSoM kA nirmANa hote hI vidyAlaya julAI 1951 meM koTalA roDa para nasiyA jI sthita navIna bhavana meM A gyaa| ina dinoM munIma jayantI prasAda jaina vidyAlaya prabandha samiti ke adhyakSa, bhAnu kumAra jaina lohiyA prabandhaka evaM maMtrI tathA paM. hAkima siMha upAdhyAya pradhAnAdhyApaka the| jina logoM ne dhUpa-garmI, varSA aura zIta kI binA paravAha kiye cande kI vipula rAzi ekatra kara bhavana nirmANa karA svapana sAkAra kiyA unameM pramukha the sarvazrI sva. pANDe zrInivAsa, bAbU sunaharIlAla mukhtAra, pANDe rAjana lAla, lAlA rAmazaraNa paMsArI, lAlA raghuvara dayAla, bAbU hajArIlAla, bAbU devI prasAda aura hakIma premacandra aadi| julAI 1952 meM vidyAlaya ko hAI skUla vijJAna aura vANijya varga meM bhI kakSAeM prArambha karane kI anumati mila gii| 1952 meM vidyAlaya kI prabandha samiti meM eka mahatvapUrNa parivartana huaa| paM. zyAma sundara lAla zAstrI ke rUpa meM ise eka suyogya aura samarpita maMtrI tathA bAbU hajArI lAla jaina jaisA kuzala aura lokapriya prabandhaka prApta huaa| julAI 1953 ke satra se vidyAlaya ko iNTara ArTsa meM kakSAeM saMcAlita karane kI anupati prApta ho gii| navIna kakSAoM kI mAnyatA ke sAtha-sAtha naye kamaroM, navIna sAja-sajjA tathA atirikta rakSita koSa kI AvazyakatA uTha khar3I huii| koSa kI pUrti adhyakSa, munIma zrI jayantI prasAda jaina dvArA Avazyaka rAzi jamA karA dene se pUrNa ho gii| kamaroM kI sajjA ke lie pAMca hajAra kA pharnIcara barelI se maMgAyA gyaa| bhavana nirmANa hetu bhUmi kI samasyA maMtrI paM. zyAma sundara lAla zAstrI ke anavarata prayAsoM grAma-sabhA muhammadapura gajamala pura ke saujanya aura sauhArda tathA jilAdhikAriyoM ke kRpApUrNa sahayoga se vidyAlaya bhavana se saTA huA 18 bisvA sarakArI baMjara bhUmi khaNDa paTTe para mila jAne se 147 padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hala ho gaI aura usameM turata-phurata cAra bar3e kamaroM kA nirmANa ho gayA / 1954 meM vidyAlaya ko vijJAna varga meM tathA 1956 meM iNTara kAmarsa kI mAnyatA prApta hone ke sAtha hAIskUla tathA iNTara donoM ke kalA vijJAna aura vANijya vargoM meM mAnyatA prApta kara eka pUrNAMga iNTara mIDieTa kAleja bana gayA / vikAsa ke isa stara taka pahuMcane ke uparAnta kAleja adhikAriyoM ne apanA dhyAna saMsthA ke bAhya aura AMtarika rUpa ko sajAne-saMvArane aura nikhArane kI ora kendrita kiyaa| jina Avazyaka AvazyakatAoM kI isa bIca upekSA ho gaI thI unakI pUrti kI gii| nae kamaroM kA nirmANa huA / hAI skUla aura iNTara kakSAoM ke liye pRthaka-pRthaka vijJAna kI prayogazAlAeM banI / TyUbavaila lagA, pradhAnAcArya tathA kAryAlayoM kA nirmANa atithi bhavana tathA navIna pustakAlaya bhavana tathA manorama bagIce kA le AuTa Adi vigata varSoM meM zanaiH-zanaiH hote rahe haiN| kAla acAnaka hI le jAegA, gAphila hokara rahanA kyA re // kAla. // chinahUM tokUM nAhiM bacAvaiM, to subhaTana kA rakhanA kyA re // kAla. // raMca saMvAda karana ke kAjai, narakana meM dukha bharanA kyA re // kAla. // kulajana pathikana ke kAjai, narakana meM dukha bharanA kyA re // kAla. // - dudhajana padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 148 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. Als 149 1... 1 'w 227 samAja-sevAbhAvI svataMtratA saMgrAma senAnI zrI jugamandaradAsa jaina ApakA janma san 1912 meM eTA, uttara pradeza meM huaa| teraha varSa kI alpAyu meM hI Apa naukarI ke lie kalakattA aaye| zikSA hone para bhI arthAbhAva se par3ha nahIM sake to Apane zAstra svAdhyAya aura jana samparka se zikSA lii| san 1930 ke svataMtratA saMgrAma hetu rAjanIti meM bhAga lene dehalI Aye / dillI jilA kAMgresa svayaM sevaka saMgha kaimpa, dariyAgaMja kA saMcAlana kiyA / krAntikArI pArTI meM sammilita hue / san 1938 ke antarprAntIya SaDyaMtra kesa meM deza ke anekAneka krAntikAriyoM ke sAtha Apako bhI giraphtAra kiyA gyaa| kaI saptAha ke lomaharSaka yaMtraNAoM ke bAvajUda bhI ve aDiga rahe / parivAra AzrayahIna thaa| unakI patnI TI. bI. kI bImArI se svargastha ho giiN| koI Thosa sabUta na milane se unheM chor3a diyA gayA / kintu pulisa kI giddha dRSTi una para lagI rhii| isake bAvajUda vaha krAntikAriyoM se sakriya saMbaMdha banAye rahe / dezabhakti kI bhAvanAyeM yaMtraNAoM meM aura bhI adhika nikhara AI thiiN| vahAM se baMgAla aaye| san 1934 ke bAda kalakattA ke kamyunisTa aura majadUra netA sva. abdula halIma kAmareDa, somanAtha laharI va saroja mukharjI Adi ke samparka meM unhoMne mArksavAdI kamyUnisTa siddhAntoM kA adhyayana kiyA tathA ve unake sAtha majadUra AMdolana meM bhAga lete rhe| padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ san 1937 se punaH vyApAra zurU kiyaa| 1940 meM patnI ke zoka ko zAnti se sahana kiyaa| san 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM krAntikArI netA aruNA Asapha alI, zrI jayaprakAza nArAyaNa aura DA. rAmamanohara lohiyA ko unake pharArI jIvana meM sahAyatA kI tathA apane ghara meM Azraya diyaa| sAthI jugamandira dAsa jaina ne sAdhanahInatA kI avasthA meM jIvana yAtrA prArambha kii| kintu unhoMne deza janatA aura samAja ko itanA diyA ki unakA jIvana sArthaka aura saphala bana gayA aura vaha sadaiva ke lie amara bana gye| san 1942 meM unhoMne dhAtu ke bartanoM kA nijI vyApAra zurU kiyaa| kalakattA ke liluA nAmaka sthAna para sTenalesa sTIla kA kArakhAnA sthApita kiyaa| yaha unake kaThoratama zrama, yogyatA, kAryakuzalatA, vinamratA aura ImAnadArI kA hI suphala thaa| san 1953 meM bAbU choTelAlajI kalakattA kI preraNA se samAja sevA kI dizA meM aaye| sarala svabhAva, kAryaniSTha hone ke kAraNa jugamandira dAsa jI aneka saMsthAoM ke janma aura jIvanadAtA rhe| sTenalesa sTIla ke bartanoM ke utpAdana kartA hokara Apane kAphI kIrti kmaaii| padmAvatI puravAla jaina DAyarekTarI kA prakAzana kara Apane apanI niSThA, vidvatA evaM karmaThatA kA paricaya diyaa| vyaktitva-saumya mukhamudrA vAle bAbUjI vidvAnoM ke anurAgI the| Apa padmAvatI puravAla samAja ke bhUSaNa le| padmaktI saMdeza ke janma aura jIvanadAtA Apa hI the| isa patra ne Apake viSaya meM vizeSAMka bhI nikAlA thA jisameM Apake pArivArika, sAmajika, dhArmika, rASTrIya kAryoM kA ullekha hai| bAbU devIprasAda jaina, phirojAbAda sva. bAbU devIprasAda jI janmajAta rASTrIya kAryakartA the| san 1930-31 papAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 150 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se lekara 42 taka ke pratyeka Andolana meM khelapAnI kAryakartAoM ke parivAroM kI sahAyatA karanA aura kAryakartAoM ko nikAlanA ApakA mahatvapUrNa kArya rhaa| phirojAbAda nagara kI kaI zikSA saMsthAoM kI sthApanA aura vikAsa meM pUrNa sahayoga diyaa| zrI candraprabhu di. jaina kanyA iNTara kAlija, zrI pI.DI. jaina iNTara kAlija, zrI kamalA neharU iNTara kAlija Apake sahayoga se vikasita hue| nagara kAMgresa kameTI ke vibhinna padoM para rahate hue saMgaThana ko majabUta kiyaa| nagara ke bhAratI-bhavana pustakAlaya ke maMtrI pada para rahakara usake dvArA rASTrIya vicAroM kA pracAra-prasAra kiyaa| 27 akTUbara 1979 ko unakA dehAvasAna jayapura meM jyeSTha putra zrI azoka kumAra jaina ke ghara huaa| zrI dhanavantasiMha jaina, phirojAbAda phirojAbAda nagara ke rASTrIya kAryakartAoM meM ApakA nAma sammAna ke sAtha liyA jAtA hai| pahale Apa 12 mArca 1941 ko vyaktigata satyAgraha meM giraphtAra kiye gaye aura eka varSa do mAha kArAgAra meM rhe| san 1942 ke 'karo yA maro' Andolana meM Apa prathama DikTeTara the| 9 agasta ke julUsa kA netRtva karate samaya aiMglo iNDiyana majisTreTa ne ina para pistaula tAna dii| isa para kAlija ke chAtroM ne sAmane Akara sInA khola diyA ki pahale hama para golI calAo, bAda meM hamAre DikTeTara ko maarnaa| aMta meM pulisa adhikAriyoM ke paira ukhar3a gye| 23 agasta 1942 ko bhASaNa dete hue giraphtAra kiye gaye aura 4 mAha kI sajA huii| sana 43 meM DAka baMgalA phUMkane ke aparAdha meM punaH giraphtAra hue aura DhAI varSa najara banda rhe| deza ke svataMtra hone ke pazcAt Apane AcArya vinobA bhAve ke bhU-dAna Andolana meM bhAga liyaa| 151 padyAvatIpuskhAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / bAbU dhanyakumAra jaina pUrva ceyaramaina, avAgar3ha Apake rAjanaitika jIvana kA prArambha san 1942 se huaa| Andolana kAla meM sahayoga pradAna karate hue 1947 meM jilA kAMgresa kameTI ke sadasya cune gye| san 1960 se lagAtAra blAka kAMgresa kameTI ke adhyakSa pada para rhe| isa samaya janatA inTara kAlija avAgar3ha ke prabandhaka aura san 64 se avAgar3ha TAuna eriyA ke ceyaramaina rhe| Apake rASTra prema ke kAraNa janatA aura zAsana donoM ne Apako aneka padoM para manonIta kiyaa| bhUmi prabandhaka samiti ke ceyaramaina, rIjanala kameTI udyoga maNDala, AgarA ke manonIta sadasya, jilA phUDa eDavAijarI kameTI ke ceyaramaina, 20 sUtrIya kAryakrama ke blAka adhyakSa, jilA harijana kalyANa samiti ke sadasya, bhArata sevaka samAja ke blAka adhyakSa, jilA nAgarika samiti ke sadasya, jilA kRSi udyoga pradarzanI ke sadasya, bhAratIya sAMskRtika milana kalA kendra, avAgar3ha ke adhyakSa padoM para rahate hue adhikAMza samaya jana-sevA meM hI vyatIta hotA hai| ApakI lagana aura sUjha-bUjha ke phalasvarUpa avAgar3ha nagara kSetra samiti ko pradeza kI sarvazreSTha samiti ghoSita karake puraskRta kiyA gyaa| janatA iNTara kAlija, ayAgar3ha ApakI rASTrIya sevAoM kA udAharaNa hai| avAgar3ha meM Apane eka vizAla aura bhavya mandira bhI banavAyA hai| ___ svataMtratA saMgrAma senAnI vaidya zrI pannAlAla jaina 'sarala' apane vidyArthI jIvana se hI deza sevA kI ora AkarSita hokara 'grAma sudhAra' nAmaka mAsika patrikA kA saMcAlana kiyaa| san 1939 meM bhAratIya pustakAlaya, nArakhI ke maMtrI banakara pUre blAka meM rASTrIyatA kA pracAra kiyaa| grAmya-gItoM kA saMkalana kiyaa| san 1942 meM maMDala kAMgresa kameTI ke maMtrI bne| agasta Andolana meM jela-yAtrA kii| taba se Aja padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 152 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taka pUrA jIvana jana sevA ke lie samarpita hai| tahasIla saplAI kameTI, prAntIya rakSakamaNDala tahasIla kameTI, koTalA blAka ke variSTha upAdhyakSa, grAma paMcAyata ke pradhAna, svabhAna sahakArI samiti ke adhyakSa tahasIla bAr3ha pIr3ita samiti ke maMtrI, jilA kAMgresa ke sadasya, tahasIla kAMgresa ke iMcArja, tahasIla vaidya sabhA ke adhyakSa, tahasIla 24 sUtrIya samiti ke saMyojaka Adi padoM para rahate hue phirojAbAda tahasIla kI janatA se ApakA nikaTa samparka rahA hai 1 dhArmika kSetra me bhI unakI sevAyeM kama nahIM thiiN| 1950 se jIvana paryanta ve zrI di. jaina atizaya kSetra, marasalagaMja ke maMtrI rhe| san 1999 meM ve a.bhA. padmAvatI puravAla mahAsabhA ke saMyukta maMtrI, 1940 meM padmAvatI sevAdala ke kaipTina, 1988 meM maMtrI kamalA neharU hAIskUla va sadasya uttarAMcala tIrthakSetra kameTI, mertth| 1991 meM sadasya prabandha samiti, zrI pI. DI. jaina kAleja, phirojaabaad| 1995 meM adhyakSa di. jaina uttarAMcala mahAsamiti, saMbhAga phirojAbAda tathA 1997 meM di. jaina mahAsamiti, uttarAMcala kI samanvaya samiti ke sadasya manonIta kiye gaye / jArakhI ke pradhAna rahate hue sirasA nadI para zramadAna se eka vizAla pula kA nirmANa 1954 meM karavAyA jisa para Aja pacopurA - nArakhI baratarA pakkI sar3aka kA nirmANa sArvajanika nirmANa vibhAga dvArA ho cukA hai| isI kSetra meM 14 puliyAM, paMcAyata bhavana, pIne ke 6 kueM, 27 mIla janamArgoM kA nirmANa Adi kArya kraaye| sirasA va seMgara nadiyoM kI bAr3ha ke samaya san 58, 60, 63 meM nAvoM meM ghUmakara janatA ke rAhata kAryoM kA saMcAlana kiyaa| AgarA se 'grAmya jIvana' sAptAhika patra kA 2 varSa taka saMcAlana va sampAdana kiyaa| 2 sitambara 98 ko unakA nidhana hone para unake pArthiva zarIra ko rASTrIya dhvaja meM lapeTakara rAjakIya sammAna ke sAtha aMtima vidAI dI gii| 153 padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hakIma mANikacanda jaina, phirojAbAda . 'hakIma munnIlAla ke putra mANika candra jaina kA janma 23 navambara 1915 ko huA thaa| phirojAbAda nagara ke samAja seviyoM meM ApakA agragaNya sthAna haiM Apa svataMtratA saMgrAma senAnI rahe aura jela yAtrA kii| samaya-samaya para rASTrIya kAryoM meM barAbara Arthika sahayoga pradAna karate rhe| phirojAbAda kI pramukha saMsthA pI.DI. jaina iNTara kAlija ke varSoM adhyakSa rhe| tahasIla vaidya sabhA ke mAnanIya sadasya the| jana sevA ke kAryoM meM ApakA sahayoga sahaja hI upalabdha hotA rahatA hai| 26 navambara 1965 ko ve apanA yazaH zarIra tyAgakara paralokavAsI ho gye| zrI rAmasvarUpa jaina khairagar3ha (mainapurI) grAma meM padmAvatI puravAla jAti meM utpanna svataMtratA senAnI evaM svargIya indirA gAMdhI dvArA san 1972 meM sammAnita zrI rAmasvarUpa jaina uttara pradeza ke svataMtratA senAniyoM meM viziSTa sthAna rakhate haiN| Apake pitAjI kA nAma zrI choTelAla tathA mAtA kA nAma zrImatI jayamAlA devI jaina hai| ApakA janma 11 akTUbara 1917 ko huaa| urdU-hindI miDila evaM sAhitya vizArada pAsa kiyaa| khetI evaM kapar3e kA vyavasAya karate haiN| san 1930 meM kevala 13 varSa kI Ayu meM hI rASTrIya Andolana se prabhAvita hue aura san 1932 meM miDila zikSA pAsa karake apanA pUrA jIvana rASTra ko samarpita kara diyaa| san 1932 se 1935 taka nazA-nivAraka samiti ke sekreTarI rhe| san 1942 meM bhArata chor3o Andolana meM 18 mAha kI jela yAtrA kI aura bar3I Arthika hAni uThAnI pdd'ii| san 1944 meM ApakA vivAha zrImatI kiraNa devI se ho gayA jinakA nidhana bahuta pahale ho gyaa| padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 154 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI rAmasvarUpa jaina bhAratIya .; sva. bhAratIya jI padmAvatI puravAla samAja ke prasiddha samAja sevI aura rASTrabhakta the| Apake bacapana se hI apanI pratibhA kA paricaya diyA thaa| jaba Apa caturtha zreNI ke vidyArthI the, usa samaya zrI raghuvaradayAla jI bhaTTa ke sAtha kAnapura jAte samaya eka nindanIya ghaTanA ghttii| usakI jAnakArI Apane pratApa meM bhejI thii| jise sva. gaNeza zaMkara vidyArthI ne apanI TippaNI ke sAtha prakAzita kiyA thaa| ApakA pUrA jIvana patrakAra ke rUpa meM rhaa| sAmAjika patroM meM 'padmAvatI saMdeza' lakhanaU mahAsabhA samAcAra, agravAla hitaiSI tathA devendra kA saMpAdana kiyA evaM vIra-bhArata, grAmya jIvana sAptAhika navabhArata, jaina mArtaNDa, mahAvIra, rASTrIya patroM kA sampAdana kiyaa| Apa prasiddha vaktA va lekhaka rhe| san 1942 meM 3 mAha AgarA senTrala jela meM najarabanda rhe| apane kSetra ke rAjanaitika kAryoM meM ApakA vizeSa yogadAna rhaa| Aja kA pI.DI. jaina iNTara kAlija prArambha meM jArakhI grAma meM hI sthApita huA thaa| jaba usakA saMcAlana bhAratIya jI dvArA hI hotA thaa| jaina samAja ke vuddhijIviyoM meM agragaNya sthAna thaa| lekhaka, patrakAra aura rASTrIya kAryakartA ke rUpa meM dUra-dUra taka prasiddha the| zrI rAjendrakumAra, avAgar3ha Apa kAMgresa ke karmaTha kAryakartA san 1937 se rahe haiN| bIsa varSa se blAka kameTI ke maMtrI haiN| jilA kAMgresa kameTI, jilA aparAdha nirodhaka samiti, bhArata sevaka samAja Adi ke sadasya rahe haiN| sthAnIya kaI zikSA saMsthAoM ke sadasya haiN| racanAtmaka kAryoM meM ApakA barAbara yogadAna rahatA 155 padyAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAlA zrInivAsa, kakarAvalI (eTA) sva. lAlAjI ne svataMtratA Andolana meM sakriya bhAga liyA aura san 32 va 42 meM jela yAtrAeM kiiN| aisI niHsvArtha vibhUtiyoM ke tyAga kI jitanI prazaMsA kI jAye utanI kama hai| zrI santakumAra jaina (gAMdhI) avAgar3ha svargIya saMtakumAra kA upanAma gAMdhI thaa| Apa san 1932 aura 42 ke AndolanoM meM jela gaye aura kurkI Adi meM bhArI Arthika hAni uThAnI pdd'ii| Apane rASTrIya AndolanoM meM bhArI kArya kiyA / zrI rAjakumAra jaina, phirojAbAda zrI dhanavanta siMha jaina ke laghu bhrAtA haiN| Apa bhI 1942 ke rASTrIya Andolana meM bhAgIdAra rahe aura 4 mAha 26 dina kI jela yAtrA kI / lAlA govindarAma poMDarI (eTA) sva. lAlA govindarAma jI san 1930 se lekara jIvana paryanta gAMdhIjI ke siddhAMtoM ke kaTTara anuyAyI rhe| san 1942 meM do bAra jela yAtrA kii| ApakA svargavAsa san 1972 meM huaa| taba taka barAbara rASTrIya kAryoM meM sahayoga dete rahe / padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 156 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . ... zrI brajakizora jaina prastuta itihAsa graMtha ke sampAdaka zrI brajakizora jaina a.bhA. di. jaina padmAvatI puravAla paMcAyata ke mukhapatra- padmAvatI puravAla patrikA' ke sampAdaka haiN| pUrva meM bhI paMcAyata dvArA prakAzita 'padmAvatI sandeza' mAsika kA DhAI-tIna varSa sampAdana kara cuke haiN| zrI pI.DI jaina kaoNleja, phirojAbAda meM 42 varSa kI dIrghakAlIna sevA ke uparAnta 30 jUna 1993 ko aMgrejI ke pravaktA pada se sevA nivRta hue haiN| apane viSaya ke yogya zikSaka hone ke sAtha-sAtha ve eka acche lekhaka, nipuNa anuvAdaka aura kuzala sampAdaka bhI haiN| suprasiddha patrakAra aura sAhityakAra zraddheya paM. banArasI dAsa caturvedI aura ratana lAla baMsala jaise khyAtilabdha logoM ke nikaTa samparka meM rahane kA unheM varSoM taka saubhAgya prApta rhaa| guNa grahaNa kI bhAvanA ke kAraNa unhoMne ina donoM kI sevA aura sAnnidhya meM rahakara bahuta kucha sIkhA aura smjhaa| lekhaka aura adhyayana meM to unakI abhiruci thI hI pratiSThita aura sthApita lekhakoM ke sajIva saMsarga ne isameM aura abhivRddhi kii| aMgrejI ke adhyApaka rhe| aMgrejI sAhitya meM snAtakottara upAdhi prApta kI lekina likhate adhikatara hindI meM hI haiN| hindI lekhana meM acchI gati hai, acchI likha lete haiN| dharmayuga, sAptAhika hindustAna, navanIta, Ajakala, jIvana sAhitya, saritA aura razmi jaisI rASTra starIya patrikAoM aura navabhArata TAimsa, amara ujAlA, aura dainika jAgaraNa jaise dainika patroM meM zatAdhika lekha, sphuTa nibandha, jIvana paricaya, rekhAcitra aura saMsmaraNa Adi prakAzita ho cuke haiN| kAleja patrikA 'amRta' ke prathama aMka se hI usase jur3e rahe haiN| aba taka prakAzita do darjana se adhika aMkoM meM se sarvAdhika aura sarvazreSTha aMkoM ke sampAdaka ve hI haiN| yoM to 'amRta' .ke sabhI aMka pahanIya, 157 padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMgrahaNIya aura mahatvapUrNa haiN| parantu / maI, 1971 meM prakAzita 'phirojAbAda janapada aMka' aura 1974 kA bhagavAna mahAvIra 2500vAM parinirvANa vizeSAMka' vizeSa carcita rhe| janapada aMka to phirojAbAda ke saMbaMdha meM zodhakartAoM ke lie eka amUlya saMdarbha graMtha hI bana gyaa| kaI pratiSThita samAcAra patra-patrikAoM meM isakI samIkSA prakAzita huii| isa kAraNa bhI isakI mAMga kaI varSoM taka banI rhii| brajakizora jI kA jIvana ekAMgI nahIM rhaa| ve sAmAjika vyakti haiM aura sAmAjika gatividhiyoM meM sadaiva sakriya sahayoga dete rahate haiM, bhagavAna mahAvIra 2500vAM nirvANotsava ke avasara para sthAnIya jaina saMgaThana dvArA prakAzita 'phirojAbAda janapada jaina DAirekTarI' tathA tIna-cAra anya smArikAoM ke sampAdana meM amUlya yogadAna diyaa| zrI hAkima siMha upAdhyAya abhinandana samAroha samiti, phirojAbAda dvArA zrI pI.DI. jaina kAleja ke saMsthApaka pradhAnAcArya paM. hAkima siMha upAdhyAya ko 1985 meM aneka sArvajanika abhinandana ke avasara para samarpita abhinandana graMtha 'jIvana saurabha' ke sampAdana meM do anya sahayogiyoM ke sAtha mahatvapUrNa bhUmikA nibhaaii| vRddhajana samiti janapada phirojAbAda dvArA SaSTama-vRddhajana-sammAna samAroha (1994) ke avasara para prakAzita smArikA 'vRddhajana sevA' kA sampAdana Apane hI kiyaa| hAla hI meM 17 disambara 2000 ko di. jaina mahAsamiti uttarAcaMla sambhAga phirojAbAda ke tatvAvadhAna meM sampanna pradezIya adhivezana ke avasara para zrI zaurIpura baTezavara di. jaina siddha kSetra kameTI dvArA prakAzita bAbU jaya kumAra jaina smRti graMtha 'preraNA' ke sampAdana kA mukhya kArya Apake dvArA hI kiyA gyaa| kamalA neharU candra kumArI jaina iNTara kAleja kI patrikA 'AzISa' ke prathamAMka kA sampAdana atithi-sampAdaka ke rUpa meM Apake hAthoM dvArA hI sampanna huaa| kAleja se avakAza grahaNa ke uparAnta bhI kAleja prabandhana ke Agraha para 'amRta' ke 25veM rajata jayantI aMka kA sampAdana bhI atithi-sampAdaka padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 158 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke rUpa meM kiyaa| 4& zrI di. jaina bAhubali saMgha ke maMtrI rhe| zikSaka hone ke kAraNa mAdhyamika zikSaka saMgha se abhinna rUpa se jur3e rhe| zikSaka Andolana meM satyAgraha karate hue tIna bAra jela yAtrAeM kiiN| 1964-65 meM nagara mAdhyamika zikSaka saMgha ke maMtrI rahe tathA pI. DI. jaina kaoNleja ikAI zAkhA ke bAra maMtrI rahe tathA adhyakSa rhe| vartamAna meM akhila bhAratIya di. jaina padmAvatI pu. paMcAyata ke sUcanA evaM prasAraNa maMtrI haiN| zrI di. jaina padmAvatI puravAla phaNDa kameTI phirojAbAda ke maMtrI phirojAbAda ke sabase prAcIna jinAlaya zrI di. jaina bar3A maMdira, bar3A muhallA ke 1985 se maMtrI tathA zrI ratnatraya di. jaina maMdira nasiyA jI, phirojAbAda kI prabandha samiti ke sadasya haiN| eka lambI avadhi se zrI araviMda susAiTI, pAMDicerI kI phirojAbAda zAkhA ke sadasya haiN| braja kizora siMha gotrIya padmAvatI puravAla haiN| inake pUrvaja saikar3oM varSa pUrva candavAra kA patana ho jAne para phirojAbAda Akara basa gae the I bAlyAvasthA meM hI mAM kA sAyA sira se uTha jAne ke kAraNa inake pitA zrI jambU prasAda jaina ko kabhI naukarI aura kabhI choTA-moTA vyavasAya karanA pdd'aa| bAlaka braja kizora kA janma 23 pharavarI 1933 ko mAtA zrImatI mahAdevI ke garbha se muhallA zekha latIpha sthita paitRka makAna meM huaa| prArambhika zikSA zrI pannAlAla di. jaina vidyAlaya, galI lohiyAna meM tathA jUniyara hAIskUla, hAIskUla, aura iNTara kI zikSA sthAnIya esa. Ara. ke. iNTara kaoNleja meM prApta kii| 1951 meM iNTara kAmarsa kI parIkSA uttIrNa karane para unake guru aura zrI pI. DI. jaina kAleja ke saMsthApaka pradhAnAcArya zrI hAkima siMha upAdhyAya ke anugraha aura satparAmarza se unake kAleja meM kAmarsa adhyApaka niyukta ho gye| bI.e. tathA ema.e. (aMgrejI sAhitya) kI parIkSAeM isI kAleja meM adhyApana karate hue svAdhyAyI rUpa se uttIrNa kii| ela.TI. parIkSA 1965 meM bI. Ara. kAleja, padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 159 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AgarA se pAsa kii| hindI sAhitya sammelana, prayAga kI madhyamA parIkSA uttIrNa kara 'vizArada' kI upAdhi tathA di. jaina pariSad parIkSA borDa, dillI khArA saMcAlita e.je.pI.eca. (aisoziyeTa oNpha jaina philaoNsaphI) kI DigrI prApta kii| lakhanaU ke liTaraisI hAUsa sthita skUla oNpha sozala rAiTiMga eNDa mAsa kamyUnikezana se Apane navasAkSaroM ke liye sAhitya lekhana aura patrakAritA kA prazikSaNa bhI prApta kiyaa| '1959 meM kucha mAha taka pradeza zAsana ke jela vibhAga meM sahAyaka jelara, seMTrala jela, barelI ke pada para kArya kiyA kintu kAryakSetra ruci ke anukUla na hone ke kAraNa pada tyAga kara punaH adhyApana kArya meM pravRta ho ge| jIvikopArjana zurU hone ke sAtha hI aThAraha varSa kI Ayu meM 7 julAI 1951 ko eTA jaina samAja meM 'camakarI vAloM ke nAma se prasiddha parivAra ke lAlA gurudayAla jaina kI suputrI zakuntalA devI ke sAtha ApakA vivAha ho gyaa| kAlAntara meM navanIta, manamohana aura AzISa tIna putra tathA saritA va kalpanA do putriyAM utpanna huI jinheM unhoMne snAtaka aura snAtakottara stara taka kI zikSA dilaaii| tInoM putroM aura donoM putriyoM ke suyogya parivAroM meM vivAha kara aura svayaM 30 jUna 1993 ko kaoNleja se sevAnivRta ho sukhI pArivArika jIvana vyatIta kara rahe the ki vidhAtA se unakA yaha sukha dekhA na gyaa| karma gati kI mahimA 11 navambara 1995 ko sahadharmiNI sAta mAha hRdaya roga se grasta raha kara sAtha chor3a giiN| mAnoM yaha AghAta paryApta nahIM thA so kara-kAla ne eka ke bAda eka do aura aise jabaradasta bajrapAta kie ki brajakizora jI mAnasika aura zArIrika rUpa se bilkula TUTa ge| 6 janavarI 1999 ko mAtra 12 ghaMTe kI bImArI meM unake yuvA jyeSTha putra navanIta jaina kA paTanA meM nidhana aura lagabhaga isI bhAMti 29 apraila 2000 ko choTe dAmAda zrI AzutoSa jaina kI eTA meM mRtyu aisI hRdaya vidAraka ghaTanAeM haiM jinheM jisane bhI sunA sunakara sanna raha gyaa| 68 varSIya bhAI brajakizora pustakoM aura samAcArapatra-patrikAoM padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 160 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura bela ke sahAre jIvana vyatIta kara rahe the ki eka jhaTakA apraila 2004 meM aura lagA jaba unake pote gaurava jaina putra sva. zrI navIna jaina kA eka rela durghaTanA meM 20 varSa kI umra meM svargavAsa ho gayA / hakIma premacanda jaina rAjanIti ke kSetra meM prArambha se hI samAjavAdI vicAradhArA ke anuyAyI urdU zeroM-zAyarI ke ananya premI, adbhuta jIvana ke dhanI hakIma premacandra jaina eka jiMdA dila iMsAna the jinakA phirojAbAda ke nAgarika jIvana meM eka viziSTa sthAna thA / ApakI upasthiti kisI bhI sabhA sammelana meM eka nayA joza tAjagI aura raunaka paidA kara detI thI / koTalA riyAsata ke mUla nivAsI hakIma bAbUrAya jaina ke suputra zrI premacandra jaina ne samAja sevA kI bhAvanA apane pitAjI se uttarAdhikAra se prApta kii| unake samAna ve bhI sthAnIya nagara pAlikA ke sabhAsad tathA jaina samAja kI vibhinna saMsthAoM ke prathama paMkti ke netA rhe| samAjavAdI evaM prajA samAjavAdI pArTI ke sthAnIya, jilA evaM pradezIya saMgaThana ke sadasya tathA uttaradAyitvapUrNa padoM ko zubhobhita karate rhe| apanI pArTI ke zIrSa netRtva bhU. pU. pradhAnamaMtrI zrI candra zekhara, bhU. pU. rela maMtrI madhu daMDavate, madhulimaye, trilokI siMha, braja rAja siMha Adi se unake vyaktigata sambandha the aura phirojAbAda padhArane para ye saba unheM ke nivAsa para Tikate the / zrI pI. DI. jaina iNTara kAleja prabaMdha samiti ke adhyakSa tathA prabaMdhaka padoM para kAphI lambI avadhi taka ArUr3ha rahe / zrI di. jaina padmAvatI puravAla paMcAyata evaM zrI padmAvatI puravAla phaNDa kameTI ke adhyakSa rhe| muMzI baMzIdhara jaina dharmazAlA TrasTa ke bhI ve adhyakSa the / hindU-muslima ekatA ke kaTTara samarthaka the tathA donoM hI varga ke logoM meM ApakA bar3A sammAna thA / Apa eka saphala aura yogya saMgaThanakarttA the| jarUratamanda logoM kI padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 161 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madada ko hamezA taiyAra rahate the| aneka vRddha mahilAoM aura puruSoM ko prayAsa karake Apane vRddhAvasthA peMzana svIkRta karAI thii| hakIma premacandra jI hRdaya roga ke marIja the| unheM apane jIvanakAla meM patnI tathA do-do yuvA putroM ke Akasmika aura asAmayika nidhana kI trAsada ghaTanAoM kA duHkha jhelanA pdd'aa| 17 maI 1997 ko Apane antima sAMsa lekara isa saMsAra se vidA lI / paM. sejamalajI jaina akodiyA maNDI jilA (zAjApura) ma. pra. madhura svabhAvI, khuzamijAja, dhArmika, kAryoM meM evaM gAyana meM laganazIlatA ke dhanI paM. sejamala jI kA janma lagabhaga san 1925 meM mAlavA prAMta kI zasya zyAmalA kAlI siMdha saritA ke taTa para grAma tiMgajapura meM huA / ye digambara jaina padmAvatI puravAloM ke jJAnAbAda kurarAbAda zahara meM grAma tiMgajapura (sunerA) meM 700 chakar3oM dvArA Akara ke kaI parivAra ke par3Ava (basane ) va nikAsI sthalI vAlA grAma hai| inake pitA zrI seTha ghAsIrAma the| Apake jyeSTha bhrAtA sva. zrI munnulAla jI sAhaba the| paitRka kRSi kirAnA vyavasAya ke sAtha deza va pradeza ke zreSTha nagara bar3anagara meM paM. viSNu kumAra jI vaidya evaM sage kAkA zrI sundara lAla jaina se dhArmika, sAmAjika zikSA paaii| Apako mahAupadezaka sva. zrI paM. kastUracaMda jI bhopAla kA AzIrvAda prApta hai| Apake bar3a nagara meM lagabhaga 20 varSoM taka mandira, pAThazAlA meM jaina dharma kI zikSA dI evaM prakSAla pUjana karate rhe| bar3anagara meM chAtrAvAsa, gurukula evaM auSadhAlaya hetu bhArata deza meM varSA bhramaNa kara pracAra-prasAra kiyA evaM saMsthAoM hetu dAna rAzi ekatrita kii| Apane zrI mahAvIrajI ke kRSNAbAI Azrama meM pAMca varSa taka pracAraka padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 162 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke pada para rahakara pUrNarUpeNa saMcAlana kiyaa| zrI digambara jaina atizaya kSetra jAmanera meM pAMca varSoM taka kSetra ke pracAra ke pada se jIrNoddhAra hetu dAna rAzi ekatrita krvaaii| Apane varSoM kAMca maMdira jI akodiyA grAma meM pracAraka ke rUpa meM pUrNarUpeNa yogadAna diyA / Apane zrI tIrtharAja zrI sammeda zikharajI kI 11 bAra yAtrAeM kI lagabhaga 51 paidala vaMdanAyeM kI aura sabhI tIrthoM kI yAtrAeM kara cuke haiN| vRddhAvasthA evaM asvasthatA hone para bhI tIrtha vaMdanA ke bhAva saMjoya rahate haiN| munizrI 108 zrI vivekasAgara jI ke saMgha sahita bar3anagara se sonAgira taka paidala sAtha-sAtha yAtrAeM kii| 108 zrI zAMtisAgara jI chANI bar3anagara se siddhavarakUTa taka ke bihAra meM sAtha rhe| AcArya vimalasAgara jI ke saMgha ko mahezvara se siddhavarakUTa taka paidala vihAra karAyA / pUjya mAtAjI 105 supArzvamatIjI aryikAjI ke 11 picchikA ke saMgha ko rAjasthAna ke ruNijA se bar3anagara taka paidala calakara sAtha aaye| 108 munizrI namIsAgara jI zrI nemIsAgara jI ke vihAra meM bar3anagara se dillI taka sAtha-sAtha paidala cle| Apako kaI saMsthAoM ke pramANa patra prApta haiN| apane jIvana ko sAdA sarala alpagrahi va alpa AraMbhI DhAla rakhA hai| saMtoM ke sAtha varSoM rahakara dharma evaM puNya arjita karanA Apake nirmala svabhAva meM nihita hai| sva. paM. nannUmalajI jaina, kAlApIpala maNDI (jilA zAjApura) mRdubhASI, madhura svabhAvI evaM milanasAra sva. paM. nannUmalajI jaina kA janma san 1901 meM gvAliyara rAjya ke zAjApura jile ke zujAlapura nagara ke pratiSThita parivAra meM zrI mAtIlAla jI jaina ke yahAM huA thA / bacapana meM hI pitA kA sAyA sira se uTha jAne ke kAraNa ApakA padmAvatIpusvAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 163 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAlana poSaNa mAmAjI AlamacaMda harakacaMdra di. jaina ke ghara para zujAlapura nagara meM huaa| Apa bacapana se hI vilakSaNa buddhi ke dhanI the| bacapana se hI ApakI ruci dhArmika graMthoM meM rhii| Apane jaina dharma ke cAroM anuyogoM kA adhyayana bacapana se hI kara liyA thaa| Apa prAtaH pUjana-prakSAla niyamita rUpa se karane ke sAtha rAtri meM zAstra pravacana karate rhe| tatvArtha sUtra, ratna kANDa zrAvakAcAra puruSArtha, sicchupAya, tathA prathamAnuyoga ke aneka graMthoM kA Apako acchA jJAna thaa| jaba Apa jIva ke bheda vijJAna kI dRSTi se bahirAtmA aMtara AtmA va paramAtmA para pravacana karate the to loga maMtra mugdha hokara sunate the| Apane kAlApIpala, mainA, tilAvada va indaura meM tIna siddha cakra-vidhAna krvaaye| kintu Apane isake lie koI rAzi svIkAra nahIM kii| Apane sva. zrI maganalAlajI siramaura ke sAtha kaI dhArmika ziviroM meM adhyayana kiyaa| zrI zikharajI, giranAra jI, zravaNabelagolA Adi sabhI tIrthoM kI kaI bAra yAtrAeM vandanAyeM kii| Apake jIvana kI sabase mahatvapUrNa bAta yaha rahI hai ki sAMsArika jIvana meM saba prakAra se samartha hote hue bhI Apa jIvana paryanta alpa AraMbhI alpa parigrahI rhe| Apa madhya pradezIya padmAvatI poravAla mahAsabhA ke jIvana paryanta upasaMrakSaka va bAda meM san 1986 se 1990 taka saMrakSaka pada para rhe| __ AdaraNIya nannUmala jI eka zreSTha paMDita aura vaktA the| sAmAjikatA, dhArmikatA, vaidikatA va rAjanaitikatA meM pUrNarUpeNa nipuNa the| Apa 1952 se 1957 taka kAlApIpala maNDI grAma paMcAyata ke sarapaMca va maNDI samiti ke ceyaramena rhe| ApakA bAda kA pacAsa varSa kA jIvana apane parivAra ke sAtha kAlApIpala maNDI meM biitaa| ApakA saMpUrNa jIvana Adarza banakara hameM va samAja ko preraNA detA rhegaa| anta samaya meM samasta parigrahoM kA tyAga kara dinAMka 30 janavarI 1990 ko devaloka sidhaare| padyAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 164 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMghAdhiSa nemidAsa tIrthezagotra / cauhAnavaMzI nareza rAjA rudrapratApa athavA pratAparudra (vi.saM. 1468-1510 ke madhya) thA jo ki candravAr3apaTThana (candravAra) kAlindI nadI ke taura para basI thii| yahIM para zrAvaka nemidAsa jo ki prasiddha jauharI the tathA jinhoMne candravAr3a meM eka vizAla evaM bhavya jinAlaya banAkara usameM vidrUma ratnoM evaM pASANa kI kaI sundara mUrtiyoM kA nirmANa karAkara vahAM pratiSThita karAI thiiN| sAhU nemidAsa padbhAvatI puravAla jAti ke the| inhIM ke Azrama meM raidhU ne 'puNNasavakahA' kA praNayana kiyA thaa| AzrayadAtA sAhU nemidAsa ke putra evaM bhatIje ko putra ratna prApta hone ke upalakSa meM sAhitya evaM sAhityakAroM kA jaisA sArvajanika sammAna kiyA gayA, usase candravADa paTThana ke samAja evaM rASTra kI sAhitya-rasikatA kA pUrNa paricaya milatA hai| ___ sAhU nemidAsa ke pUrvaja yoginIpura chor3akara kAlindI ke tIra para base hue candravADa nagara meM Akara basa ge| yaha vaMza sAhitya evaM jinavANI sevA ko apanA mahAna dharma evaM samAja sevA ko apanA punIta kartavya samajhatA rahA hai| sAhU nemidAsa apane samakAlIna rAjA rudrapratApa cauhAna dvArA sammAnita the tathA vyApaka kAryoM meM agrsr| usane hIrA, motI, vidrapa Adi kI kaI jina pratimAoM kA nirmANa karAkara tathA unakI pratiSThA karAkara 'tIrthezagotra' kA bandha kiyA thaa| puNya kAryoM se apanI aisI mahimA banAI thI ki usake sammukha pUrNamAsI ke candramA kI jyoti bhI malina hotI huI pratIta hotI thii| usane aneka jina bhavana bnvaae| budhajanoM ke lie vaha cintAmaNi ratna the| usane apane vyavahAra se zatruoM ko bhI mitra banA liyA thaa| sAhU nemidAsa ke pitA kA nAma tosau thA tathA vaMsa somavaMza ke nAma se prasiddha thaa| nemidAsa ke do patniyAM mIkhA evaM mANikI thii| inake choTe padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 165 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha bhAI ne giranAra kI yAtrA kii| nemidAsa ne gvAliyara meM bhI mUrtiyoM kA nirmANa evaM maMdira bnvaayaa| raidhU kA AzIrvAda unheM prApta thA ataH dhArmika evaM sAhityika kAryoM meM ve sadA inake sAtha rahate the| ___ raidhU ne kaI mahatvapUrNa sUcanAeM nemidAsa ke saMbaMdha meM dI haiN| inameM se do sUcanAeM bar3I rocaka haiN| prathama to yaha hai ki nemidAsa ke putra RvirAma ko usa samaya putra ratna kI prApti huI jaba ve svayaM nirmita jina-bimva-pratiSThA ke avasara para jina pratimA para tilaka lagA rahe the| ataH usI upalakSa meM sAhU ne apane usa navotpanna pote kA nAma 'tilaka' rakha diyA thaa| dUsarI manoraMjaka ghaTanA yaha hai ki sAhU nemidAsa ke dUsare bhAI sAdhAraNa ko jaba vIradAsa nAmaka dvitIya putraratna kI upalabdhi huI taba unhoMne prasannatA pUrvaka raidhU dvArA viracita 'puNNAsavuddhA' ko hAthI para pratiSThita karake bar3e hI samAroha ke sAtha nagara meM ghumAyA thaa| zramaNabhUSaNa zrI kunthadAsajI 'jimandhara caritra' kI racanA mahAkavi raidhU zrAvaka kunthadAsa padmAvatI puravAla ke nimitta likhA thaa| kunthadAsa mahAkavi raidhU kA ananya bhakta thaa| vaha yadyapi lakSAdhipati thA phira bhI usane bhautika sampatti ko sadA tuccha samajhA thaa| jina vANI ko vaha sadA sarvopari samajhatA rahA, isalie usane apane bAeM svarNa kuNDala na pahinakara 'kaumudI kathA prabandha' rUpI kuNDala aura mAthe para 'mahApurANa' rUpI mukuTa dhAraNa kiyA thaa| tAtparya zrI kunthadAsa ne 'kaumudI kathA prabandha' aura 'mahApurANa' mahAkavi raidhU se apane liye likhavAyA thaa| tatpazcAt usane 'jimandhara caritra' likhakara dAyAM kAna jo sUnA-sUnA thA, usake liye 'jimandhara caritra' rUpI kuNDala apane dAeM kAna meM dhAraNa kara apanA jIvana kRtArtha maanaa| usane kavi ko hara prakAra kA Azraya dekara usakI sAhitya-sAdhanA meM mahAna yogadAna diyA thaa| padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 166 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhU kunthadAsa bhI kama sAhitya-rasika na the| ve bar3e bhArI zrImanta the| unheM zekhara (mukuTa), ratnakuNDala Adi alaMkAra atyaMta priya the lekina svarNa nirmita alaMkAra nahIM, grantha rUpI alaMkAra / kavi svayaM unaka bAre meM kahatA hai 'sAhU kunthadAsa ke sira para samasta duHkhoM ke apaharaNa karane vAle mahApurANa rUpI mukuTa ko bAMdha diyaa| usake dAeM karNa meM suvarNasiddha samyagdarzana rUpI ratna se nivaddha tathA ravi maNDala kI prabhA ke samAna vistRta kaumudI-kakSA rUpI zreSTha kuNDala pahinA diyaa| solaha-bhAvanA rUpI maNiyoM se jar3ita jImandhara ke guNarUpI svarNa se ghaTita advitIya dUsarA karNa kuNDala usake bAeM karNa meM suzobhitakara diyaa|' jinandhara caritra 93/27/1-5 jIvana yoM hI jAtA hai| bAlapane meM jJAna na pAyo, kheli kheli sukha pAyA hai samaya nikalatA hai pratikSaNa hI, mUrakha mada meM soyA hai| dhUpa-cAMdanI jhilamila karatI, le AzAoM kA gherA hai| dhani cetana tU jAga Aja re mUrakha raina baserA hai| -cAnatarAya . 167 padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padmAvatIpuravAla samAja kA yogadAna (maMdira, mUrti, yaMtra nirmANa evaM vikAsa kArya) sampUrNa mAnava samAja jisase preraNA le, jisase kalyANa mArga prazasta ho, aisA yogadAna hI saccA yogadAna hai, vahI vaibhava hai, vahI vikAsa patha hai| vAstava meM samAja ke vaibhava kA Akalana isI se hotA hai ki usane mAnava samAja ke hita ke lie prANI mAtra ke sukha ke lie samAja ke logoM ke hita ke lie kina-kina AyatanoM ko banAyA, nirmANa kiyaa| yahI Ayatana vAstavika yogadAna va vaibhava ke pratIka haiN| maMdira nirmANa, mUrti evaM vedI pratiSThAyeM, yaMtra pratiSThApanA, patha nirmANa, dharmazAlAyeM Adi nirmANa kiye gaye, jinase dhArmika bhAvanA prasphuTita ho, dhArmikatA ke aMkura upaje-pallavita hoM, dharma kA pracAra-prasAra ho evaM sthAyitva mile| sAtha hI samAja ko preraNA bhI mile aura vaha aise kAryoM kI ora agrasara hove| 1. pArzvaprabhu bar3A maMdira nAgapura meM 'samyagdarzana yaMtra' "zake 1601 phAlguna sudI 11 zrImUlasaMdhe balAtkAragaNe bha. zrI pagramakIrti sadupadezAt zrIpadmAvatI pallIvAla jJAtau aDanAva kustAnI pAnasI mAryA maMganAI..." (bhaTTAraka sampradAya lekhAMka 207) vizAlakIrti ke dUsare ziSya padmakIrti hue| Apane yaha samyagdarzana yaMtra sthApita kiyaa| (noTa-padmAvatI pallIvAla nAma se koI jAti nahIM hai|) phatepura-anekAnta 11 pR. 408 evaM bhaTTArakaM sampradAya lekhAMka 595 padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 168 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : "saM. 1639 baisAkha vadi candravAsare zrI kASThAsaMgha ...... mAthura gacche puSkara maNe bha. zrI kamalakIrti devAH tatpar3e .... zrI zubhacandra devAH tatpaTTe bha. yAsena devAH tadAmnAye . ... . padmAvatI puravAlAnvaye sAva horm...||" . . . . . . . (kamalakIrti ke zubhacandra aura kumArasena do paTTa ziSya hue| harivaMza purANa se patA calatA hai ki bha. zubhandra kA maTha sonAgira meM thaa| unake ziSya yazaHsena ne saM. 1639 meM uparokta yaMtra sthApita kiyaa|) carcA sonAgira kI A gaI to prathamataH hI sonAgira siddhakSetra para padmAvatI puravAla samAja ke yogadAna kI carcA kreNge| sonAgira mAnyatA hai ki padmAvatI nagara meM AjIvikA ke sAdhana kama hone ke kAraNa samAja ne sarvaprathama AgarA kI ora prasthAna kiyaa| AgarA se hI uttara pradeza ke aneka nagaroM tathA grAmoM me vyApAra, vyavasAya hetu phaila gii| isa padmAvatI puravAla samAja kI adhikatara saMkhyA uttara pradeza meM vidyamAna hai| sonAgira siddhakSetra uttara pradeza kI sImA se lagA bundelakhaNDa kSetra meM sthita hai| vartamAna meM madhyapradeza ke datiyA jile meM avasthita hai| . sthiti-AgarA-bambaI mArga para sainTrala relave kA datiyA sTezana hai| datiyA ke uttara-pazcima meM 9 ki.mI kI dUrI para sonAgira parvata hai| jhAMsI-dehalI saiksana para sonAgira relave sTezana hai jahAM se sar3aka mArga se parvata 5 kilomITara hai| mahAtmya-vaise to yaha kSetra bhagavAna AdinAtha ke samaya se hI zramaNAMcala ke rUpa meM prasiddha rahA hai. parantu isakA mahatva va vaibhava usa samaya adhika bar3ha gayA jaba AThaveM tIrthaMkara bhagavAna candraprabhu kA samavazaraNa kaI bAra padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 169 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AyA aura unake samavazaraNa meM hI yodheya nareza ariMjaya ke rAjaputra naMgakumAra aura anaMgakumAra ne dIkSA lI aura ghora tapa karake isI parvatarAja se mokSa pada prApta kiyaa| naMga-anaMga, cintAgati, pUrNacandra, azoka sena, zrIdatta, svarNabhadra Adi muniyoM sahita yahAM se sAr3he pAMca koTi muni mukti pdhaare| isa kAraNa yaha kSetra nirvANa kSetra hai, siddha kSetra hai / " padmAvatIpuravAla samAja kA yogadAna- jisa samaya siddhakSetra sonAgira kameMTI ne kSetra kA prabandha liyA usa samaya parvatarAja ke maMdiroM kI vandanA ke lie jAne kA mArga bar3A kaMTakAkIrNa thaa| pairoM meM kaMkar3a evaM kAMTe cubhate the| yAtriyoM ko bar3I asuvidhA hotI thii| kameTI ne isa mArga ko sahI karAyA, mArbala cipsa lagavAye, kahIM sImenTa kA sugama rAstA bnaayaa| isa mArga meM yogadAna nimna prakAra hai - parvatarAja para jAne vAle rAjadvAra para mukhya geTa meM praveza karane para - 50 nambara pleTa - svargIya pUjya pitA zrI mathurAprasAda jI kI puNya smRti meM raghuvaMzI lAlajI padmAvatI puravAla piluA (eTA) nivAsI hAla TUMDalA (AgarA) ne banavAyA vI. saM. 2491 54 nambara kI pleTa - zrI digambara jaina siddhakSetra sonAgira kI rAjadvAra ke pharza kA yaha bhAga kalakattA nivAsI zrI jugamaMdiradAsa padmAvatI puravAla ne apane svargIya pitAzrI munnIlAla jI kI puNya smRti meM banavAyA vi. saM. 2491 Age calakara parvatarAja kI vandanA ke mArga meM maMdira naMbara 25 va 26 ke bIca sIr3hI - sva. lAlA bAbUlAla jI kI puNya smRti meM suputra zrI lA. caraNalAla kAlIcaraNa rAmasvarUpa jI padmAvatI puravAla TUDalA ne banavAI vi. saM. 2495 parvatarAja para maMdira naM. 58 ke sAmane cabUtarA para - yaha bhAga cakra cUrAmaNi paM. narasiMhadAsa jI cAvalI kI suputrI zAMtidevI dha.pa. kAlIcaraNa padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 170 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jArakhI vAle, TUMDalA caurAhA ne banavAyA vi.ni.saM. 2501 parvatarAja para maMdira naM. 69 va 70 ke bIca ke mArga meM-yaha bhAga zrI maganamala lAmamala jI padmAvatI puravAla zujAlapura siTI ne banavAyA vi. ni.saM. 2513 parvatarAja ke mukhya maMdira naM. 57 candraprabha jinAlaya ke garbhagraha ke bagala meM maMdira jI ke parikramA patha meM bhagavAna neminAtha kI vedI ke pIche dAyIM tarapha mahAvIra stuti racayitA sva. zrI bhagavata jaina etmAdapura (AgarA) jaya vIra kaho, jaya vIra kaho trizalAnaMdana ativIra kho|| hara sAMsa yahI jhanakAra utthe| dharatI nabha saba guMjAra utthe| premI kA prANa pukAra utthe| jayavIra kaho, jayavIra kho||1|| yaha duniyAM eka kahAnI hai| dariyA kA bahatA pAnI hai| basa do dina kI jiMdagAnI hai| jayavIra kaho, jayavIra kho||2|| narajIvana kA hai sAra yhii| sukha ke pakSa kA AdhAra yhii| basa lagAtAra tU tAra yahI jayavIra kaho, jayavIra kho||3|| yaha saMkaTa bhaMjana hArA hai| pAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 171 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaktoM ko sabase pyArA hai| "bhagavana' yaha nAma sahArA hai| jayavIra kaho, jayavIra kho||4|| zrImatI sau. premavatI dharmapatnI zrI nemIcanda jI 'siramaura' bAMsarisAla (AgarA) ne banavAI vI.ni.saM. 2499 uparokta kavitA ke bAyIM ora RSabha stuti hai zrI bhagavata jI kI hai tathA isake nIce sva. paM. jinezvaradAsa jI sarainA (eTA) kA neminAtha argha likhA huA hai| yahIM para bhagavAna neminAtha kI vedI ke sAmane dIvAra para evaM dAyI bAyIM ora paM. lAlabahAdura zAstrI kI racanA dazadharma para likhI huI haisAmanemukti patha zivasopAna muktipatha AkiMcana kSamAdi daza dharmoM ke brahmacarya pratyeka dharma para chanda dAyIM oramukti patha mukti patha mukti patha mukti patha nirlobhatA indriya nigraha Atma prakharatA nirmalatA (Atma saMyama) bAyIM oramukti patha mukti patha mukti patha mukti patha kSamA dharma nirabhimAnitA satyatA ina para chanda likhe hue haiN| parvatarAja ke maMdira naM. 19 neminAtha kI vedI ke nIce garbhagRha kA pharza-- 'svargavAsI pUjyamAtA batAso bAI jI ke smaraNArtha seTha maganalAlajI padyAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 172 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padmAvatI puravAla mAlika pharma AlamacaMda harakacaMda jI zujAlapura ne banavAyI / vI. saM. 2478 yaha uparokta kArya parvatarAja ke jinAlayoM kI vandanA kA hai| aba Apako le calate haiM pavartarAja ke parikramA patha para parikramA patha bhI pahale ThIka nahIM thaa| isa para IMToM kA eka phuTa UMcA kharaMjA lagavAyA gayA yogadAna - 1. parikramA kA 84 phuTa kA yaha bhAga zrImatI polArAnI dha. pa. zrI lAlA sonapAla jI padmAvatI puravAla eTA vAloM ne banavAyA vI.saM. 2489 2. 51 phuTa kA yaha bhAga zrImatI dharmapatnI zrI lAlA rAjakumAra jI jaina padmAvatI puravAla sImenTa eTA vAloM ne banavAyA vI. saM. 2489 3. parikramA kA yaha bhAga (95) daulatarAma sunaharI lAla jI padmAvatI puravAla, AgarA ne nirmANa karAyA vI. saM. 2473 4. parikramA kA yaha bhAga (209) bAbU rAjabahAdura suputra lAlA khUbacanda padmAvatI 'puravAla phirojAbAda ne nirmANa karAyA vI. saM. 2473 5. parikramA kA yaha bhAga (214) zrImatI kapUrI devI mAtezvarI muMzI kAmatA prasAda jI padmAvatI puravAla dhUliyAgaMja AgarA ne nirmANa karAyA vI. saM. 2473 6. parikramA kA yaha bhAga (247) motIlAla maujIlAla padmAvatI puravAla bar3A gAMva (eTA) ne nirmANa karAyA vI.saM. 2473 7. parikramA kA yaha bhAga (275) zrImatI manakA devI dha.pa. lAlA buddharAma jI padmAvatI puravAla sakaraulI (eTA) ne nirmANa karAyA vI. saM. 2473 8. parikramA kA yaha bhAga (276) zrImatI aMgUrI devI dha.pa. zrI muMzIlAla padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 173 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padyAvatI puravAla sakaraulI (eTA) ne nirmANa karAyA vI.saM. 2473 (noTa-jahAM spaSTa padmAvatI puravAla likhA hai unakA hI ullekha hai|) parvatarAja para samavazaraNa maMdira ke DhalAna para zrI 108 caityasAgara mahArAja kI preraNA se AcArya zrI 108 vimalasAgara mahArAja kI chatarI kA navanirmANa huA hai| aba parvatarAja kI talahaTI meM padmAvatI puravAla samAja kA yogadAnatalahaTI meM 26 jinAlaya haiN| inameM maMdira naM. 5 seTha hIrAlAla jI eTA vAloM kA (padmAvatI puravAla) hai| isakA prabaMdha di. jaina padmAvatI puravAla paMcAyata karatI hai| yaha maMdira zrI neminAtha jinAlaya nAma se prasiddha hai| vartamAna meM kameTI ke adhyakSa zrI choTelAla jI eDavokeTa jhAMsI haiM tathA maMtrI zrI rAmabAbU jaina, jArakhI vAle haiN| vivaraNa maMdira-talahaTI ke jinAlaya naM. 3 (kharauA samAja) evaM jinAlaya naM. 4 (gola zRMgAra) kI zrRMkhalA meM maMdira kramAMka 5 neminAtha jinAlaya padmAvatI puravAla samAja kA hai| yaha maMdira naM. 5 jamIna se 25 sIr3hiyAM Upara car3hane para eka vizAla cabUtare para banA hai| cabUtare ke bAda eka bAlizta UMcI sIr3hI jo lagabhaga 3 x 3 kI hai| isa para vidyAdevI dharmapatnI lAlA rAmabAbU jaina jArakhI vAle maMtrI zrI di. jaina padmAvatI puravAla naM. 5 saM. 2044 vi. kA pATiyA lagA hai| isa pATiye ke AjU-bAjU naubatakhAne bane haiN| san 1988 se 1991 ke kAla meM AcArya zrI vimalasAgara jI mahArAja saMgha sahita zrI sonAgiri jI meM virAjamAna rhe| isa kAla meM unakI preraNA se lagabhaga 300 varSa purAne isa maMdira kA jIrNoddhAra huaa| saba jagaha saMgamaramara kA kArya huaa| naubata khAnoM ke bIca meM maMdira jI kA praveza dvAra hai jisameM bahuta sundara evaM majabUta (kivAr3a) jor3I lagI hai| daravAje meM praveza karate hI eka padyAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 174 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAlAna AtA hai| dAlAna ke bAyIM tarapha eka kamarA banA hai jisameM Upara jAne kA rAstA hai| dAlAna ke bAda cauka hai| cauka ke dAyeM-bAyeM dAlana haiN| dAIM ora ke dAlAna meM AcArya zrI mahAvIra kIrti jI evaM AcArya zrI vimalasAgara jI mahArAja kI mArbala kI pratimAyeM haiM tathA unake bagala meM padmAvatI devI kI vedI hai jisameM do deviyAM zRMgAra sahita virAjamAna haiN| padmAvatI devI ke phaNa para bhagavAna pArzvanAtha virAjamAna haiM / cauka ke bAda phira eka dAlAna hai| isa dAlana meM dAyIM ora vedI mArbala kI 5 padmAsana pratimAyeM sapheda pASANa kI tathA do khaDgAsana pratimAeM sapheda pASANa kI virAjamAna haiN| mUlanAyaka zrI AdinAtha bhagavAna haiM vRSabha cinha hai / isa dAlAna ke bAyIM ora vedI meM sAta pratimAeM sapheda pASANa kI padmAsana virAjamAna haiN| mUlanAyaka zrI pArzvanAtha kI kRSNa varNa pASANa kI pratimA hai / isa dAlAna ke bAda garbha gRha meM eka vedI hai jisameM mUlanAyaka zrI neminAtha bhagavAna kI kRSNa varNa pASANa kI pratimA virAjamAna hai| 8 pratimAeM dhAtu kI padmAsana 2 siddha bhagavAna kI dhAtu kI tathA Age kI ora dhAtu meM utkIrNa caubIsI banI hai evaM bIca meM pArzvanAtha bhagavAna haiN| isI kI bagala meM dhAtu meM 6 pratimAyeM utkIrNa haiN| yaha vedI mUla vedI hai| isa mUla vedI kI parikramA meM bAeM eka vedI naMgakumAra mahArAja kI hai| yaha pratimA pASANa kI khaDgAsana hai evaM isameM dhAtu kI padmAsana 10 pratimAeM, 2 pratimAeM dhAtu kI khaDgAsana, caturmukhI dhAtu kI pratimAjI virAjamAna haiN| parikramA meM hI dAyIM ora kI vedI meM anaMgakumAra jI kI sapheda pASANa kI khaDgAsana pratimA tathA 14 pratimAeM dhAtu kI padmAsana virAjamAna haiN| isa vedI ke phrema ke Upara bhUtapUrva adhyakSa maMdira naM. 5 zrI phUlacanda kA padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 175 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATiyA lagA hai| maMdira zikharabanda hai| dharmazAlA-sonAgira siddhakSetra para talahaTI meM yAtriyoM ke lie 29 dharmazAlAeM va zAsakIya resTa hAusa hai| inameM padmAvatI puravAla maMdira naM. 5 kI dharmazAlA maMdira naM. 11 Amola vAlI dharmazAlA ke pIche do dharmazAlAeM Amane-sAmane haiN| ina donoM dharmazAlAoM evaM maMdira naM. 5 kA prabandha eka hI kameTI ke aMtargata hai| smaraNa rahe tIrtharAja sammedazikhara jI kI vandanA kA jo phala hotA hai vahI phala zrI sonAgira siddha kSetra kI tIna vandanA karane se hotA hai| carcA A gaI tIrtharAja sammeda zikhara jI kii| to Aiye Apako le calate haiM tIrtharAja zikharajI kI or| zrI sammedazikharajI sammedazikhara saMsAra ke saMpUrNa tIrthakSetroM meM sabase mahatvapUrNa tIrtha hai| isalie ise tIrtharAja kahA jAtA hai| sammedazikhara kI vaMdanA kA vAstavika phala yaha hai ki usakI eka bAra vandanA aura yAtrA karane se paramparA se saMsAra ke janma maraNa se chuTakArA mila jAtA hai| yahAM abhavya aura dUrAndUra bhavya ke bhAva vandanA karane ke ho hI nahIM skte| ise tIrtharAja kahane kA vizeSa kAraNa hai| zAstroM meM kathana hai ki sammedazikhara aura ayodhyA anAdi nidhana tIrtha haiN| ayodhyA meM sabhI tIrthaMkaroM kA janma hotA hai aura sammedazikhara meM sabhI tIrthaMkaroM kA nirvANa hotA hai| kintu isa hunDAsarpiNI kAla meM kAla-doSa se isa zAzvata niyama kA vyatikrama ho gyaa| ayodhyA meM kevala pAMca tIrthaMkaroM kA hI janma huA aura sammedazikhara se bIsa tIrthaMkaroM kA nirvANa huaa| isake atirikta asaMkhya muniyoM ne bhI yahAM se mukti prApta kii| padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 176 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstrIya mAnyatA hai ki jahAM se tIrthaMkaroM ne mukti prApta kI usa mAna para saudharmendra ne svastika banA diyA jisase usa sthAna kI pahacAna ho sake / yativara madanakIrti ne 'zAsana catustrizikA' nAmaka grantha meM yahAM taka likhA hai ki sammedazikhara para saudharmendra ne bIsa tIrthaMkaroM kI pratimAeM sthApita kIM / ve pratimAeM adbhuta thiiN| unakA prabhAmaNDala pratimAoM ke AkAra kA thaa| zraddhAlu bhavyajana hI ina pratimAoM kA darzana kara sakate the / anuzruti yaha bhI hai ki mahArAja zreNika bimbasAra ne sammedazikhara para bI maMdira banavAye the / isake pazcAt satrahavIM sadI meM mahArAja mAnasiMha ke maMtrI tathA prasiddha vyApArI godhA gotrIya rUpacandra khaNDelavAla ke putra nAnU ne bIsa tIrthaMkaroM ke maMdira bnvaae| nAnU ke banavAye hue ve hI maMdira yA ToMke aba taka vahAM vidyamAna haiN| maMtrivara nAnU ne ina maMdiroM (ToMkoM) meM caraNa virAjamAna kiye the| 28 tIrtharAja sammeda zikhara jI para padmAvatI puravAla samAja kA yogadAna 1. zrI sammedazikhara jI meM sthita terApaMthI koThI meM kamarA naM. 37 'sva. zrI maddAmala jI ke suputra sva. bAbU sUrajabhAna jI kI dharmapatnI bra. cintAmaNi bAI padmAvatI poravAla jaina, kalakattA ne banavAyA vIrAbda 2487' 2. zrI sunaharIlAla jI, AgarA ne reliMga lgvaaii| sammedazikhara jI terA paMthI koThI jinAlaya meMdhrauvya koSa 1. sujAlapura nivAsI (ma.pra.) sva. lAjamala jI maganamala jI padmAvatI poravAla kI smRti meM patnI zrImatI rezama putra atula kumAra, rAjakumAra, pautra aMzulakumAra siramaura dvArA dhruva phaMDa meM 5001/- bheMTa | 2. sva. pitA zrI nivAsa zAstrI sva. mAtAjI kI smRti meM zrI padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 177 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ basaMtakumAra ratanacaMda jaina kalakattA ne yaha pATiyA lgvaayaa| vi.saM. 2498 (jIva tU bhramata sadaiva akelA) vizva kA pahalA tIsa caubIsI maMdira-sampUrNa madhya loka ke dasoM karmabhUmi kSetroM (5 bharata va 5 erAvata kSetroM) meM vigata utsarpiNI va vartamAna avasarpiNI kAla me janme tathA Agata utsarpiNI kAla meM janmane vAle (isa prakAra tIsa kor3A-kor3I sAgara varSoM kI kAlAvadhi ke) tIsa caubIsI tIrthaMkaroM kA vizAla maMdira sva. AcArya zrI vimalasAgara ma. kI kalpanA kA prasUna hai jisakA nirmANa unhIM ke paTTadhara ziSya A. zrI bharatasAgara ma. ke sakriya mArgadarzana meM huA hai| ise vizva kA pahalA tIsa caubIsI maMdira ghoSita kiyA gayA hai| kAmadeva maMdira-vizva meM prathama bAra nirmita uparokta tIsa caubIsI maMdira ke parisara meM eka kAmadeva maMdira kA bhI nirmANa kiyA gayA hai jisakI pratiSThA zrI bIsa caubIsI maMdira ke sAtha kI gaI hai| isa kAmadeva maMdira ko bhI jaina samAja meM prathama bAra nirmita hone kA gaurava prApta hai|" vimala samAdhi maMdira-sAdhu maMdira-AcArya zrI vimalasAgara ma. ke samAdhi-sthala para AcArya zrI ke samAdhi maMdira kA bhI nirmANa kiyA gayA hai jisake eka kakSa meM AcArya zrI kA AzIrvAda kI mudrA yukta vAtsalyamayI pratimA tathA dUsare kakSa meM unake caraNa sthApita kiye gaye udayagiri-khaNDagiri vartamAna ur3IsA prAnta (pUrva kA kaliMga deza) kI rAjadhAnI bhuvanezvara ke nikaTa jaina tIrtha udygiri-khnnddgiri| pahale yaha parvata kumArI parvata nAma se prasiddha thA aura atyanta pavitra mAnA jAtA thaa| kumArI parvata ke khaNDa hone se do bhAga ho gaye-1. khaNDagiri (khaNDa hone se) 2. udayagiri (sUryodaya kI kiraNa par3ane se) khaNDagira parvata para jinAlaya hai tathA padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 178 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udayagira para guphaayeN| yahAM se kaliMga deza ke 500 munirAja mokSa gaye to nirvANa kSetra hai siddha kSetra hai| aba se 22 sau varSa pUrva ur3IsA meM eka pratApI rAjA khAravela huA thaa| usane pazcima, dakSiNa tathA uttara meM vijaya yAtrAyeM karake cakravartI rAjA kA pada prApta kiyA thaa| usane muktezvara ke nikaTa udayagIra kI eka vizAla prAkRtika guphA ke mukha evaM chata para 17 paMktiyoM kA eka lekha prAkRta bhASA tathA brAhmI lipi se khudavAyA thaa| yaha guphA sthAnIya bhASA meM 'hAthI guphA' ke nAma se prasiddha hai| zilAlekha meM kaliMgarAja khAravela ne apane 13 varSa ke rAjyakAla kA vRtAnta diyA hai| rAjA khAravela ne caturdika vijaya kI uparAnta apane 13veM rAjya varSa meM kumArI parvata para arahaMtoM kI pUjA ke lie kAya-niSidyA kA nirmANa karAyA tathA priyadarzI rAjA azoka ne jisa rIti se buddha-vacanoM ke saMrakSaNa ke lie bauddha zramaNoM kI tRtIya saMgIti bulAyI thI usI rIti se varSa 165 se vyacchinna hotI huI mahAvIra vANI ke saMrakSaNa ke lie eka zramaNa sammelana bulaayaa| isa sammelana meM sabhI dizAoM se Ae nirgrantha zramaNa, jJAnI, tapasvI, RSi tathA saMghoM ke nAyaka kumArI parvata para hAthI guphA vAle parvata zikhara para rAnI sidhulA kI nisiyA ke samIpa zilA para ekatra hue| zramaNa bhagavAna mahAvIra kI zAMtidAyI vANI ko unake pradhAna ziSyoM ne, jo unake 11 gaNoM athavA saMghoM ke nAyaka hone ke kAraNa gaNadhara kahalAte the, zabda rUpa dekara 12 aMgoM meM bAMTa diyA thA aura kyoMki ise zruta rUpa meM smRtivRddha rakhA gayA thA, isalie vaha 'dvAdazAMga zruta' kahalAtA thaa| isa sammelana meM isI dvAdazAMga zruta kA pATha huaa| hamAre deza kA nAma bhArata varSa thA, isakA prathama purAtAtvika pramANa khAravela ke isI zilAlekha se milatA hai| hamAre deza kA viMdhya parvata se uttara kA bhAga uttarApatha kahalAtA thA, isakA pramANa bhI isameM milatA hai| padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 179 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna kAla meM rAjakumAroM ko kina-kina viSayoM kI zikSA dI jAtI thI, isakA varNana isameM hai| khAravela ne kumArI parvata para nirvANa prApta arahaMtoM kI pUjA ke lie kAya-niSidhA banavAI thii| usI ke samIpa usakI rAnI sidhulA ne bhramaNazIla zramaNoM (tapasviyoM) ke nivAsa ke lie eka nisiyAM kA nirmANa karAyA thaa| zAyada ise hI abhilekha meM 'arahanta prAsAda' bhI kahA gayA hai| khAravela kI banavAyI kAya-niSidyA tathA sidhulA kI banavAI nisiyAM donoM aba surakSita nahIM hai| kintu donoM kI saMracanA stUpAkAra hotI thii| stUpa pUjya vyaktiyoM ke smAraka ke rUpa meM banAye jAte the aura unakI pUjA kI jAtI thii| mUrti pUjA pracalana hone se pahale stUpa pUjA pracalita thii|" isa tIrtha kSetra para khaNDagira parvata para pArzvanAtha maMdira meM zrI pArzvanAtha kI vedI pratiSThA meM 'zrI pArzvanAtha pratimA digambara jaina mUla saMghAmnAyAnusAreNa pratiSThApita, pratiSThAcArya lambukAMcaka zrImAna paNDita tarkatIrtha jhammanalAla, padmAvatI puravAla jAtIya zrI nivAsa zAstrI tathA paravAra nnhelaal| zubha mitI baizAkha sudi 3 guruvAra vi.saM. 2007 zrI vIra nirvANa 2476 di. 20/4/50 jisakA prabandha padmAvatI puravAla samAja karatI hai zrI digambara jaina atizaya kSetra marasalagaMja zrI digambara jaina atizaya kSetra RSabhanagara marasalagaMja uttara pradeza ke phirojAbAda nagara se 22 kilomITara dUra hai| yahAM aba jainoM kA koI ghara nahIM hai| pahale marasalagaMja meM jainoM kI acchI AbAdI thii| usa samaya nagara dhana-dhAnya se pUrNa thA aura yahAM eka choTA jaina maMdira banA huA thaa| padyAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 180 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavIM zatAbdI meM bAbA RSabhadAsa nAmaka eka kSullaka pdhaare| ye dakSiNa ke rahane vAle brAhmaNa the, kintu jaina dharma ke kaTTara anuyAyI the| ye maMtra-taMtra ke bhI acche jAnakAra the| unakI preraNA aura prayatna se usa choTe se maMdira ke sthAna para vartamAna vizAla maMdira kA nirmANa kiyA gayA aura bar3e samAroha pUrvaka usakI pratiSThA bhI unhIM bAbUjI dvArA kI gii| unhoMne svayaM kahIM se bhagavAna RSabhadeva kI eka manojJa aura sAtizaya pratimA lAkara mukhyavedI meM virAjamAna karAI / usa pratimA ke darzana ke lie dUra-dUra se loga Ane lge| dhIre-dhIre usa pratimA ke camatkAroM aura atizayoM kI cAroM ora carcA phailane lagI / isa prakAra marasalagaMja eka atizayakSetra ke rUpa meM prasiddha ho gayA / kSetra para kevala eka hI maMdira hai| mukhya vedI meM bhagavAna RSabhadeva kI zveta pASANa kI padmAsana pratimA hai| isakI pratiSThA vi. saM. 1545 meM huI / mUlanAyaka pratimA ke atirikta pAMca pASANa pratimAeM aura gyAraha dhAtu pratimAeM haiN| dhAtu pratimAoM meM eka caubIsI bhI hai| do vediyAM aura haiM bAyIM vedI meM mUlanAyaka zAMtinAtha bhagavAna ke atirikta ATha pASANa pratimAeM tathA vedI ke donoM ora pAMca phuTa avagAhanA vAlI do khar3agAsana pratimAeM haiN| dAyIM ora vedI meM bhagavAna neminAtha kI kRSNavarNa mUlanAyaka pratimA haiM tathA isake atirikta sAta pratimAeM aura haiM / ina arahanta pratimAoM ke alAvA AcArya sudharmasAgara jI AcArya mahAvIra kIrti jI aura AcArya vimalasAgara jI kI bhI pASANa pratimAeM dhyAna mudrA meM virAjamAna haiM / isa maMdira se saTA huA eka hAla hai jisameM khulI vedI meM bhagavAna RSabhadeva kI zveta pASANa kI sAta phuTa avagAhanAvAlI bhavya padmAsana pratimA hai| isakA bhAra 350 mana hai / padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 181 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna maMdira ke nIce bAbA RSabhadAsa kI dhyAna mudrA hai| yahAM prati tIsare varSa melA lagatA hai| mArga-yahAM pahuMcane ke lie samIpa kA relave sTezana phirojAbAda hai| yahAM se kSetra 22 ki.mI. dUra hai| pharihA koTalA-phirojAbAda roDa, TUNDalA-eTA roDa, pharihA-mainapurI roDa se basa dvArA pharihA pahuMcA jA sakatA hai| pharihA se yaha kSetra 4 phalAMga hai| samAja kA yogadAna-zrI bhagavata svarUpa jI bhagavata' ne apane jIvana kI sevAeM arpita kii| lAlA kezava deva jI isa kSetra kI kameTI ke adhyakSa rahe aura kameTI ke mAdhyama se vRkSAropaNa jaise rASTrIya kArya kiye| zrI jagarUpa sahAya jI ke tAU zrI banArasIdAsa jI ne kaI kamare bnvaaye| san 1963 meM RSabha bhagavAna kI vizAla pratimA paMca kalyANa melA karAkara kSetra para virAjamAna karAne kA zreya zrI bhagavata svarUpa jI 'bhagavata' ko hai| zrI sunaharIlAla jI AgarA ne praveza dvAra bnvaayaa| zrI premakumAra jI tathA sunaharIlAla jI kSetra kameTI ke TrasTI bhI rhe| zaurIpura-baTezvara zaurIpura uttara pradeza ke AgarA jile meM sthita hai| uttara relave kI AgarA-kAnapura lAina para zikohAbAda jaMkzana hai| yahAM se 25 ki.mI. dUra zaurIpura hai| AgarA se dakSiNa-pUrva kI ora bAha tahasIla meM 7 ki.mI. dUrI para baTezvara upanagara hai| yahAM 5 ki.mI. dUra yamunA nadI ke khAro meM phaile hue khaNDaharoM meM zaurIpura kSetra sthita hai| AgarA se baTezvara taka pakkI sar3aka hai aura basa sevA upalabdha hai| yaha kSetra mUlataH di. jaina tIrtha hai| padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 182 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina harivaMzapurANa tathA mahApurANa ke anusAra karmabhUmi ke prArambha kAla meM tIrthaMkara RSabhadeva ne apane rAjyakAla meM suvyavasthA kI dRSTi se 52 janapadoM kI sthApanA kI thii| unameM eka zUrasena janapada thaa| rAma ke choTe bhAI zatrughna mathurA ke rAjA the| unake pratApI putra zUrasena ke kAraNa yaha nAma aura bhI prasiddha ho gyaa| kRSNA sAhitya meM bhI 84 vanoM kA ullekha AyA hai| unameM eka agravana thA jo yamunA taTa para dUra taka phailA huA thaa| isameM eka ora mathurA nagarI thI aura dUsarI ora shauriipur| mahAbhArata kAla meM ina donoM para yaduvaMziyoM kA Adhipatya thaa| mathurA zrIkRSNa kI lIlAbhUmi tathA zaurIpura unake cacere bhAI jaina tIrthaMkara neminAtha kI janmabhUmi thii| mathurA aura zaurIpura donoM hI uttara bhArata ke pAvana siddhakSetra haiN| mahAkavi jinasena ke harivaMza purANa ke anusAra tIrthaMkara nemanAtha ke pUrvajoM meM rAjA yadu the| unake zUrasena nAmaka putra ne zauryapura athavA zUrasena deza kI sthApanA kI thii| jinasena dvArA varNita hI zauryapura Ajakala zaurIpura-baTezvara nAma se jAnA jAtA hai| zaurIpura meM tIrthaMkara neminAtha ke garbha aura janma kalyANaka hue| isake sAtha hI yaha nirvANa bhUmi hai, siddhakSetra hai| yahAM se muni dhanyakumAra aura anasakumAra mukti pada ko prApta hue| yahAM para bhagavAna RSabhadeva, pArzvanAtha va mahAvIra svAmI kA samavazaraNa AyA thaa| supratiSThita munirAja ko yahAM kevalajJAna prApta huA thaa| yama nAmaka antakula kevalI aura vimalasuta yahIM se mukta hue| yaha sthAna dAnI karNa kI janmabhUmi haiM prAcInatA ke smAraka ke rUpa meM digambara jaina maMdira zeSa haiN| isake 3 ki.mI. dUra para atizaya kSetra baTezvara hai| zrI sunaharIlAla jaina ne yahAM praveza dvAra bnvaayaa| 183 padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ giranArajI giranAra parvata suprasiddha tIthakSetra haiM yaha gujarAta rAjya ke saurASTra prAMta meM sthita hai| giranAra kSetra para jaina dharma ke bAisaveM tIrthaMkara ariSTanemi (neminAtha) ke tIna kalyANaka-dIkSA, kevalajJAna aura nirvANa hue the| yahAM para bhagavAna kI divya dhvani khirI thii| yahIM unakA dharmacakra pravartana huA thaa| ve yahAM aneka bAra padhAre aura unakI kalyANamayI dezanA se aneka bhavya jIvoM kA kalyANa huA aura nirvANa bhI huaa| inake atirikta yahAM se pradyumna kumAra, zambukumAra, aniruddha kumAra, varadattAdi, bahattara karor3a sAta sau muniyoM ne mukti prApta kii| ataH yaha kSetra vastutaH atyadhika pavitra bana gyaa| rAjulamatI ne bhI saMyama dhAraNa kara dIkSA lekara isI parvata para tapa kiyaa| par3heM isI pustaka meM AcArya zrI nirmalasAgarajI kA jIvana vRtt| rAjagRhI jaina dharma meM rAjagRhI nagarI kA eka viziSTa sthAna hai| vaha kalyANaka nagarI hai, nirvANa bhUmi hai aura bhagavAna mahAvIra ke dharma cakra pravartana kI bhUmi hai| dharma bhUmi hone ke sAtha-sAtha vaha yugoM taka rAjanIti kA kendra bhI rahI hai aura bhArata ke adhikAMza bhAga para usane prabhAvazAlI zAsana bhI kiyA hai| isalie isa nagarI ne itihAsa meM nirNAyaka bhUmikA adA kI hai| isa nagarI meM bhagavAna munisuvratanAtha ke garbha, janma, tapa aura kevalajJAna cAra kalyANaka hue the| isa nagara meM pAMca parvata haiN| isalie ise 'paMca pahAr3I' bhI kahA jAtA hai| ina pAMca parvatoM meM bebhAra, traTASigiri, vipulagiri aura balAhaka ye cAra parvata siddhakSetra rahe haiN| yahAM se aneka muniyoM ne nirvANa prApta kiyA hai padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 184 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaisA ki pUjyapAda ne saMskRta nirvANabhakti meM batAyA hai| rAjagRhI ko giribraja aura kuzAgrapura bhI kahate haiM yaha magadha kI rAjadhAnI thii| Ajakala rAjagRha rAjagIra nAma se eka sAdhAraNa kasbA hai| usakA mahatva tIrtha rUpa meM hai| jaina loga rAjagRha ke vipulAcala, ratnAgiri, udayagiri, zravaNagiri aura vaibhAragiri ko apanA tIrtha mAnate haiM / bauddha loga gRddhakUTa parvata ko apanA tIrtha mAnate haiM tathA sapRparNI guphA meM prathama bauddha saMgIti huI thI, aisA mAnA jAtA hai| yahAM sonabhaNDAra guphA, manicAramaTha, bimbasAra, bandIgRha, jarAsandha kA akhAr3A aura prAcIna kile ke avazeSa darzanIya hai| yahAM garma jala ke stotra haiM, jinakA jala svAsthyakara hai| " zrI sunaharI lAla jaina (AgarA) ne yahAM pahAr3a para sIr3hiyAM bnvaaiiN| zrI mahAvIrajI zrI digambara jaina atizaya kSetra mahAvIrajI, rAjasthAna ke savAI mAdhopura jile meM avasthita hai| pazcimI relave kI dillI - bambaI mukhya lAina para bharatapura aura gaMgApura relave sTezanoM ke bIca 'zrI mahAvIrajI ' nAma kA relave sTezana hai jahAM prAyaH sabhI rela gAr3iyAM ThaharatI haiN| relave sTezana se maMdira 6 ki.mI. dUra hai| maMdira taka Ane jAne hetu kSetra kI ora se basa sevA upalabdha hai / itihAsa - maMdira cAMdagAMva ke nikaTa hai| isa kSetra para bhagavAna mahAvIra kI jisa mUrti kI atizya kI khyAti prApta hai, bhUgarbha se usakI prApti ke saMbaMdha meM adabhuta kiMvadantI pracalita hai| kahA jAtA hai ki eka gvAle kI, jo jAti se camAra thA, gAya jaMgala se carakara jaba ghara lauTatI to usake stana ke dUdha se khAlI milte| eka dina gvAle ne jaba gAya kA pIchA kiyA to usako yaha dekhakara vismaya huA ki eka TIle para gAya khar3I hai aura padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 185 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isake stanoM se svataH dUdha jhara rahA hai| dUsare dina gAya ko usane usa TIle para jAne se rokanA cAhA para gAya rUkI nhiiN| dUdha kA jharanA vaha kaise roka sktaa| usake lie yaha anabUjha pahelI bana gii| aneka tAne-bAne bunate hue use usa sthAna ko khodane kA vicAra AyA aura phAvar3A lekara khodane lgaa| use AvAja sunAI. dI-'jarA sAvadhAnI se khoda' / AvAja sunakara vaha sAvadhAna ho gayA aura phAvar3A dhIre-dhIre calAne lgaa| tabhI phAvar3A kisI kaThora vastu se ttkraayaa| vaha dhIre-dhIre miTTI haTAne lgaa| miTTI haTAte-haTAte use mUrti kA sira dikhAI diyaa| sira dekhate hI usakA utsAha dugunA ho gyaa| vaha mUrti ke cAroM ora kI miTTI haTAne meM juTa gyaa| aba use mUrti dikhAI dene lgii| usane sAvadhAnI se mUrti bAhara nikAlakara rakhI aura khar3A hokara ekaTaka nihArane lgaa| Anandavibhora ho gayA, netra bhara gye| sahaja saralatA se plavita azrudhArA se sabhI kalmaSa virohita ho ge| bhUgarbha se bhagavAna prakaTa hue haiM yaha bAta cAroM ora phaila gii| dUra-dUra se darzanArthI khicakara Ane lge| melA juTane lgaa| isa manohArI pratimA ke atizayoM kI carcA sarvatra phailane lgii| basavA gAMva (jayapura) nivAsI digambara jaina khaNDelavAla zrI amaracanda bilAlA bhI darzanArtha aaye| bhagavAna ke darzanoM se bar3I zAnti anubhava huii| unakI bhAvanA huI ki jinAlaya banAkara bhagavAna ko virAjamAna kiyA jaaye| maMdira kA nirmANa huaa| bhagavAna kI isa manohArI pratimA ko usameM virAjamAna karane kA avasara AyA, para mUrti acala ho gii| apane sthAna se na haTa skii| tabhI usa gavAle kA sahayoga cAhA gayA aura pratimA samAroha pUrvaka zrI maMdirajI meM virAjamAna kara dI gii| atizayoM se AkarSita hokara aneka loga manokAmanAeM lekara Ane lgii| unakI manokAmanAeM pUrNa hone ke samAcAra paricita janoM taka padyAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 186 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahuMcate rhe| isa prakAra thor3e hI kAla meM cAMdanapura vAle mahAvIra ke atizaya kA yaza-saurabha cAroM dizAoM meM phaila gyaa| yAtriyoM kI saMkhyA nirantara bar3hatI gii| yAtriyoM kI suvidhA ke lie dharmapremI digambara jaina bandhuoM ne yahAM dharmazAlAeM banavAyI aura maMdira meM bhI dhIre-dhIre parivartana parivardhana hote rhe| yogadAna-yahIM zAntivIra nagara nadI ke dUsarI aura pUrvI kinAre para sthita hai| isakI sthApanA sva. AcArya zivasAgara jI kI prareNA se AcArya zAntisAgarajI aura AcArya vIrasAgarajI ke nAma para kI gaI hai| yahAM aTThAisa phITa UMcI zAMtinAtha svAmI kI vizAla mUrti ke atirikta 24 tIrthaMkaroM aura unake devatAoM kI mUrtiyAM virAjamAna hai| zAntivIra nagara meM zrI sunaharI lAla jaina (AgarA) ne eka kakSa kA nirmANa kraayaa| zrI RSabhadeva (kezariyA jI) zrI RSabhadeva jI tIrtha rAjasthAna pradeza ke udayapura jile meM udayapura zahara se 64 ki.mI. dUra kheravAr3A tahasIla meM kothala nAmaka choTI-sI nadI ke kinAre avasthita hai| grAma kA nAma dhuleba hai| yaha gAMva RSabhadeva mUlanAyaka pratimA ke prakaTa hone ke pazcAta basA hai, aisA lagatA hai| bhagavAna ke nAma para gAMva kA nAma zrI RSabhadeva tathA kezara car3hAne kI prathA ke kAraNa kezariyA jI pracalita hai| yahAM pahuMcane ke lie pazcimI relave ke udayapura relave sTezana para utaranA par3atA hai| vahAM se RSabhadeva jI taka pakkI sar3aka hai tathA niyamita basa sevA hai| zrI RSabhadeva (kezariyA jI) kSetra atizaya kSetra ke rUpa meM vikhyAta hai| yahAM kI mUlanAyaka pratimA bhagavAna RSabhadeva kI hai| pratimA zyAma varNa kI hone se bhIla loga ise kAlAjI aura kAriyA bAbA kahate haiN| kucha loga padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 187 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhUlevAthaNI yA 'kezariyAlAla' bhI kahate haiN| yaha pASANa nirmita padmAsana pratimA zyAma varNa sAr3he tIna phuTa avagAhanA vAlI hai| isa pratimA ke nAnAvidha camatkAroM kI kivadaMtiyAM janatA meM bahupracalita haiM isake camatkAroM se AkarSita hokara na kevala digambara jaina, apitu zvetAmbara jaina, hindU, mIna Adi sabhI loga yahAM Akara manautI manAte haiN| aneka loga yahAM kezara car3hAte haiM, jisase isa kSetra kA nAma 'kezariyAjI' par3a gayA hai| zrI sunaharI lAla jaina dvArA yahAM eka kakSa kA nirmANa karAyA gyaa| pratimAjI virAjamAna karAI1. bra. zrI aravinda kumAra jI ne nayA bAjAra lazkara (gvAliyara) maMdirajI meM bhagavAna pArzvanAtha kI prtimaajii| 2. DaoN. esa.ke. jaina ganeza kaoNlonI, nayA bAjAra vAloM ne zrI sonAgirajI ke talaharI ke maMdira naM. 5 meM pArzvanAtha jI kI pratimA jii| 3. AcArya zrI sudharmasAgarajI ke gRhastha bhAI paM. makkhanalAlA, lAlArAmajI Adi ne eka pratimA jI gajapaMthA meN| 4. unhoMne hI dharmapurA dillI maMdirajI meM 3 phITa avagAhanA kI aSTa bhrAtihArya yukta prtimaajii| bra. pAMDe zrI nivAsajI ne phIrojAbAda ke nasiyAjI ke maMdira meM zItalanAtha jI kI pratiSThA karAI tathA iMdaura, ujjaina, ratalAma ke maMdiroM meM pratiSThA kraaii| 6. zrI hIrAlAla jI jArakhI vAloM ne kutukapura meM jinAlaya bnvaayaa| 7. zrI bhagavatasvarUpa jI 'bhagavata' ne marasalagaMja meM pratibhAjI virAjamAna kraaii| padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 5. 188 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padyAvatIpuravAla-bahula grAma-nagaroM kA paricaya (40 varSa pUrva prApta jAnakArI ke anusAra) phirojAbAda __ bhAratavarSa kA eka pramukha pradeza-uttara pradeza evaM uttara pradeza kA eka prasiddha janapada phIrojAbAda cUr3iyoM ke lie prasiddha suhAganagara uttara bhArata kA pramukha jaina kendra haiN| yaha nagara digambara jaina saMta brahmagulAla (jIvana vRtta isI itihAsa) kI sAdhanA bhUmi hai| unake caraNa yahAM nasiyAjI meM virAjamAna hai| samAdhi samrAT AcArya zrI mahAvIrakIrtijI mahArAja kI janma bhUmi hone kA zreya isI nagara ko prApta hai| yahAM ke jaina vidvAnoM ne apane amUlya apadAna se jaina bhAratI ke bhaNDAra ko samRddha kiyA hai| phIrojAbAda meM bhagavAna candraprabha kI sphaTika mUrti candravAr3a nagara se yahAM lAI gaI hai| isakA vistRta vivaraNa AcArya zrI mahAvIrakIrti jI ke jIvana paricaya meM diyA gayA hai| ___ phIrojAbAda nagara kA nirmANa phIrojazAha tugalaka (1351-88 I.) ne kiyA hai| muhammada bina tugalaka (1325-1351 I.) kI mRtyu ke pazcAt usakA cacerA bhAI phIrojazAha tugalaka dillI kI gaddI para baitthaa| phIrojazAha ne candravAr3a tathA usake nikaTastha itikAnta aura rapUrI para adhikAra kara liyaa| phIrojazAha tugalaka ko nagaroM aura imArateM banAne kA bar3A zauka thaa| jaunapura, hisAra aura phIrojAbAda Adi nagaroM kA nirmANa usI ke dvArA kiyA gyaa| phIrojAbAda meM pallIvAla digambara jaina samAja ke khyAti prApti 189 padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udAramanA seTha chadAmIlAla kA jaina jagata meM prasiddha saMgamaramara kA digambara jaina maMdira hai| yahAM bhagavAna gommaTezvara bAhubalI kI 37 phuTa avagAhanA kI mUrti sthApita hai, jo uttara bhArata kI sabase bar3I mUrti hai| maMdira meM khulI huI vedI para zveta pASANa kI sAta phuTa UMcI bhagavAna mahAvIra kI padmAsana pratimA hai| isase ye mahAvIra jinAlaya ke nAma se jAnA jAtA hai| jaina myUjima banA hai| maMdira ke Age vizAla mAnastambha hai| prasiddha atizaya kSetra candravAr3a yahAM se 4 mIla dUra hai| isake alAvA RSabhanagara (marasalagaMja) rAjamala, pANDupura (pADhama) Adi bhI nikaTa hI hai / apane kAMca aura cUr3I udyoga ke kAraNa yaha nagara pUre vizva meM prasiddha hai| yahAM para tIna hajAra jaina parivAra rahate haiN| jisameM lagabhaga eka hajAra parivAra padmavatI puravAla digambara jaina samAja ke haiM jinakI janasaMkhyA pandraha hajAra se adhika hai| padmamAvatI puravAla samAja ke jinAlaya1. bar3A maMdira, kaTarA paThAnAna, phIrojAbAda 2. choTA maMdira, kaTarA paThAnAna, phIrojAbAda 3. jaina maMdira, ghera khokhala mohallA, phIrojAbAda 4. bAhubalI maMdira, naI bastI, phIrojAbAda 5. choTA maMdira, naI bastI, phIrojAbAda 6. dvArakI maMdira, jaina kaTarA, phIrojAbAda 7. zrI zItalanAtha digambara jaina maMdira, nasiyAjI, phIrojAbAda 8. nasiyAMjI meM hI zrI neminAtha maMdira 9. zrI di. jaina maMdira, gAMdhI nagara, phirojAbAda 10. zrI di. jaina maMdira, hanumAna gaMja, phirojAbAda phIrojAbAda ke padmAvatI puravAla samAja ke jaina maMdira padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 190 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. zrI nemInAtha jinAlaya, mahAvIra nagara, vedI 1 2. zrI mahAvIra jinAlaya, devanagara vedI 1 3. zrI pArzvanAtha jinAlaya devanagara vedI 4 4. zrI bAhubalI svAmI jinAlaya, naI bastI vedI 3 5. zrI vAsapUjya jinAlaya, naI bastI vedI 1 6. zrI mahAvIra jinAlaya kaTarA vedI 5 7. zrI neminAtha jinAlaya kaTarA vedI 1 8. zrI candrAprabhu jinAlaya, kaTarA vedI 1 9. zrI pArzvanAtha jinAlaya, sinemA caurAhA vedI 1 10. zrI pArzvanAtha jinAlaya baphakhAnA caurAhA vedI 1 11. zrI mahAvIra jinAlaya barphakhAnA caurAhA vedI 1 12. zrI pArzvanAtha jinAlaya, gAMdhInagara vedI 3 13. zrI pArzvanAtha jinAlaya jalesara roDa vedI 1 14. zrI mahAvIra jinAlaya, iMdirA kAlonI vedI 1 15. zrI zItalanAtha jinAlaya, nasiyA jI vedI 3 16. zrI neminAtha jinAlaya nasiyA jI vedI 1 17. zrI zAMtinAtha jinAlaya, vibhava nagara vedI 1 18. zrI pArzvanAtha jinAlaya, gaMja paM. sumaticandra vedI 1 19. zrI pArzvanAtha jinAlaya, galI leTiyAna vedI 2 20. zrI caubIsI jinAlaya galI lohiyAna navanirmita kAlonI vaibhavanagara meM jainiyoM kI paryApta saMkhyA hone ke kAraNa jina maMdira kI AvazyakazA thii| maMdira banA aura sundara bnaa| cAra phuTa kI avagAhanA kI zAMtinAtha kI manojJa pratimA AI jisakI 191 padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcakalyANaka pratiSThA 2 apraila 2000 se 15 apraila taka pUjya zrI 108 muni nirNayasAgara jI ke sasaMgha sAnnidhya meM evaM pratiSThAcArya paM. vimala kumAra saurayA ke nirdezana meM huI 123 padmAvatI puravAla samAja dvArA saMcAlita saMsthAeM 1. zrI pI. DI. jaina iNTara kAlija, phirojAbAda / 2. zizu bAla maMdira - yaha vidyAlaya pI. DI. jaina iNTara kAlija ke prAMgaNa meM hI saMcAlita hotA hai| 3. vimalasAgara jaina vidyAlaya, naI bastI, phirojAbAda 4. zrI vimalasAgara auSadhAlaya, naI bastI, phirojAbAda 5. zrI vimalasAgara auSadhAlaya, gAMdhInagara, phirojAbAda 6. padmAvatI puravAla phaMDa kameTI, phirojAbAda ( vidhavAoM, vidyArthiyoM kI sahAyatArtha) 7. zrI vaMzIdhara kI dharmazAlA, galI lohiyAna, sadara bAjAra, phirojAbAda jilA phirojAbAda ke grAma sthAna parivAra janasaMkhyA samAja ke viziSTa jinAlaya vivaraNa saMkhyA 10 1 20 10 2 5. pADhama 20 6. zikohAbAda (tahasIla) 200 auSadhAlaya padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 1. kosanA 2. pharihA 3. rAjA kA tAla 4. sirasAgaMja 100 200 100 10 100 1500 2 1 1 2 5 1 192 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 1000 dharmazAlA 7.TUMDalA 8. jArakhI . 9. mohamadAbAda 15 . 150 50 2 1 5 eTA yahAM para rahane vAle lagabhaga sabhI jaina parivAra padmAvatIpuravAla jAti ke haiM inakI janasaMkhyA lagabhaga 5,000 hai| eTA meM padmAvatI puravAla samAja ke jinAlaya1. paMcAyatI bar3A maMdira, purAnI chatrI 2. zrI neminAtha jinAlaya, ThaMDI sar3aka 3. zrI nasiyA jI, premanagara caityAlaya 1. bra. sumana kA caityAlaya 2. jAnakI maMdira 3. zItalanAtha 4. devasvarUpa maMdira padmAvatIpuravAla paMcAyata maratharA (eTA) 5. goTA vAloM kA caityAlaya 6. attAroM kA maMdira 7. jaina nagara basa sTenDa ke pAsa 8. majharAU vAloM kA yahAM samAja kI eka dharmazAlA jI.TI. roDa para hai| pahale isako zobhArAma jI kI dharmazAlA ke nAma se jAnA jAtA thii| pAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 198 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jilA eTA ke grAma sthAna 1. avAgar3ha 2. jalesara 3. vasundharA 4. phaphotU 5. rAjamala 6. vApasA 7. camakarI 8. piluA 9. jirasamI parivAra janasaMkhyA maMdira saMkhyA 200 200 5 2 2 3 1 5 800 5 1000 50 10 1 10 1 20 6 50 5 120 1 1 1 1 1 viziSTa vivaraNa zrI sunaharIlAla sarapaMca rahe yaha neminAtha di. jaina atizaya kSetra / padmAvatI puravAla samAja prabaMdha karatI hai / AgarA AgarA eka aitihAsika nagara hai| jaina sAhitya meM saMskRta meM argalAra aura prAkRta bhASA meM 'aggalapura' nAma milatA hai| hindI bhASI kaviyoM ne argalapura aura AgarA nAmoM kA vyavahAra kiyA hai| zilAlekhoM aura grantha prazastiyoM meM isakA nAma ugrasenapura bhI AtA hai| kintu sarvasAdhAraNa meM isakA nAma AgarA pracalita ho gayA hai| yahAM kI miTTI Agarayukta ( lavaNasAra vAlI) hotI hai| isalie isakA nAma AgarA par3a gyaa| padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 194 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AgarA ke kalaikTara mi. nevila ne AgarA gajeTiyara (san 1905) meM likhA hai-AgarA se iTAvA taka kA pradeza yamunA, cambala aura kvArI nadI ke trikoNa me basA huA kSetra pUrNatayA ahiMsaka haiM isa kSetra meM koI zikAra nahIM khelatA, na mAMsa khAtA hai| isase jaina va vaiSNava prabhAva pragaTa hotA hai| mugalakAla se pUrva aura usa kAla meM bhI isa nagara meM zAsana aura prajA para jainoM kA bar3A prabhAva rhaa| paM. bhagavatI dAsa ne 'argalapura jinavandanA' meM 48 jina maMdiroM kA varNana hai| isameM zAhajahAM bAdazAha ke kAla me AgarA ke jaina maMdiroM, maMdira nirmAtAoM, pramukha vidvAnoM aura viduSI striyoM kA varNana hai| unhoMne jina 48 maMdiroM ke darzana kiye the unameM eka padmAvatI puravAla maMdira bhI hai| yaha maMdira kahAM para thA isakI jAnakArI prApta nahIM ho sakI hai| parantu isa samaya eka maMdira padmAvatI puravAla samAja kA dhUliyAgaMja AgarA meM hai| isase eka bAta spaSTa hai ki mugala kAla meM bhI isa samAja kI saMkhyA AgarA meM acchI thii| vartamAna meM bhI samAja ke lagabhaga 100 ghara haiM tathA janasaMkhyA lagabhaga eka hajAra hogii| jilA AgarA ke grAmasthAna parivAra janasaMkhyA maMdira viziSTa vivaraNa 1. puragavA 3 30 1 2. barahana 20 3. sarAya jayarAma 10 4. etmAdapura 200 1600 dharmazAlA va skUla saMkhyA 200 100 iTAvAuttara pradeza kI eka nagarI iTAvA hai| yamunA nadI ke kinAre para basA padyAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 195 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiM yahAM tathA isake Asa pAsa samaya-samaya para tyAgI-vratI muniyoM kA darzana samAgama Agamana banA hI rahatA hai| jahAM tyAgI-vratI muniyoM kA darzana ho bhalA usake puNya baMdha kA varNana kaise kiyA jA sakatA hai| kavi ke zabdoM meM ve guru caraNa jahAM par3eM, jaga meM tIratha soy| yahAM para padmAvatI puravAla samAja ke 2 ghara haiM tathA janasaMkhyA 20 hogI eka jinAlaya hai| jilA iTAvAsthAna parivAra janasaMkhyA maMdira viziSTa saMkhyA vivaraNa 1. isaulI 2 20 1 ahicchatra ahicchatra uttara pradeza ke barelI jile kI AMvalA tahasIla meM sthita hai alIgar3ha se barelI lAina para AMvalA sTezana hai| AMvalA sTezana se ahicchatra dvArA 18 ki.mI. hai| isakA posTa Aphisa rAmanagara hai| ahicchatra Ajakala rAmanagara kA eka bhAga hai| isako prAcIna kAla meM saMkhyAvatI nagarI kahA jAtA thaa| yahAM para bhagavAna pArzvanAtha kA kevalajJAna utpanna huA thaa| indroM aura devoM ne Akara bhagavAna ke jJAna kalyANaka kI pUjA kI thii| saMvara nAmaka deva ne pArzvanAtha ke Upara upasarga kiyA taba nAgendra dvArA bhagavAna ke Upara chatra lagAyA gayA thA, isa kAraNa isa sthAna kA nAma saMkhyAvatI ke sthAna para ahicchatra ho gyaa| sAtha hI bhagavAna ke kevalajJAna kalyANaka kI bhUmi hone ke kAraNa yaha pavitra tIrthakSetra ho gyaa| ahicchatra meM vartamAna maMdira ke pahale isa maMdira ke sthAna para padmAvatI padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 196 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puravAla paMcAyata kI ora se lA. hIrAlAla jI sarrApha eTA tathA paM. campAlAla jI peMThataM nivAsI kA banavAyA huA maMdira thaa| bAda meM usake sthAna para samasta digambara samAja kI ora se yaha maMdira banAyA gyaa| dehalI-dillI dillI yA dehalI bhArata kI rAjadhAnI hai| sAhitya meM isakA sarvaprathama ullekha indraprastha ke rUpa meM mahAbhArata kAla meM milatA hai| bAda meM samaya-samaya para isake nAmoM me parivartana hotA rhaa| isalie sAhitya meM isake kaI nAma milate haiM jaise-DhillI, DhillikA, yoginIpura, joiNIpura, jahAnAbAda, dillI, dehlii| apabhraMza meM dillI aura joiNIpura ye do nAma milate haiN| dillI kI sthApanA ke saMbaMdha meM vi.saM. 1388 kA zilAlekha hai, jo dillI myUjiyama meM vidyamAna hai| usameM likhA hai 'dezoGasti hariyAnAkhyo pRthivyAM svrgsnnibhH| DhillikAkhyA purI tatra tomarerasti nirmitaa|| isameM batAyA hai ki hariyAnA deza meM dillikA nagarI ko tomaroM ne bsaayaa| DhillikA (dillI) hariyANA kI rAjadhAnI thii| itihAsakAroM ke matAnusAra isa nagarI kI sthApanA anaMgapAla prathama ne kii| isakA rAjyAbhiSeka san 736 meM huA thaa| isake bAda dvitIya anaMgapAla dillI meM aayaa| usakA rAjyAbhiSeka san 1051 meM huaa| isake sau varSa bAda anaMgapAla (tRtIya) huaa| isakI puSTi kavivara budha zrIdhara dvArA racita pArzvanAtha carita (racanA kAla saM. 1189) se hotI hai| vi.saM. 1207 ke lagabhaga cAhamAna vaMzI (cauhana) rAjA AnA ke putra vigraharAja (bIsaladeva catutha) ne anaMgapAla ko ukhAr3a pheMkA aura dillI ko chInakara ajamera kA sUbA banA diyaa| pAvatIpurabAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 197 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - isake bAda to dillI para adhikAra ke lie saMgharSa hote rhe| aura isa para cauhAna, gulAma, khilajI, tugalaka aura mugalavaMzoM ne tathA aMgrejoM ne ATha zatAbdI taka rAjya kiyaa| yaha dillI hI nahIM deza ke itihAsa meM aMdhakArapUrNa yuga kahalAtA hai| jisameM kalA, sAhitya aura saMskRti kA koI ullekhanIya vikAsa nahIM ho paayaa| navasRjana kI bAta jAne deM, isa kAla meM kalA aura saMskRti ko bhISaNa kSati phuNcii| isa kAla meM maMdiroM aura mUrtiyoM kA bhayaMkara vinAza kiyA gyaa| vinAza ke cakra se jaina maMdira bhI na baca paaye| kalA kI vinAzalIlA ke isa kAla meM kitane jaina maMdiroM aura mUrtiyoM kA vidhvaMsa huA yaha jAnane kA prAmANika sAdhana nahIM hai| vartamAna meM jahAM cAroM ora vikAsa kI gatividhiyAM bar3ha rahI haiM vahIM dillI bhI kalA, sAhitya, saMskRti Adi ke vikAsa meM agrasara hai| yahAM aneka dhArmika gatividhiyoM evaM saMskRti samAroha kAphI utsAha evaM umaMga ke sAtha bAhulyatA meM ho rahe haiN| yahAM para padmAvatI puravAla samAja ke lagabhaga 1000 ghara haiM tathA janasaMkhyA lagabhaga 6,000 hogii| yahAM dharmapurA dillI-6 meM samAja kA eka zikharabanda mandira aura dharmazAlA hai| eka 3 maMjilI dharmazAlA gAMdhI nagara dillI-31 meM bhI hai| kor3A jahAnAbAda (phatepura) parivAra 10 janasaMkhyA 100 jinAlaya 1 bAMdA (u.pra.) parivAra saMkhyA 5 janasaMkhyA 50 jinAlaya 1 kalakattA sva. dhanyakumAra ke pUrvaja phaphotU ke rahane vAle the| inake bAbA zAha dhanapatarAma vyApAra ke lie kalakattA gaye aura vahIM uttarapAr3A meM basa gye| uttarapAr3A kA digambara jaina maMdira lAlA dhanapatarAya jI ne banavAyA thaa| padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 198 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padmAvatIpuravAla janasaMkhyA para eka dRSTi yadyapi prAmANika evaM ekatrita saMkalana sAdhana upalabdha nahIM haiM phira bhinna-bhinna sAkSyoM ke AdhAra para vicAra kiyA jA rahA hai| isase pahale jahAM maMdiroM kA vivaraNa hai vahAM para parivAra saMkhyA evaM janasaMkhyA likhI gaI hai| aba usase Age digambara jaina DAyarekTarI san 1914 meM isa jAti kI AbAdI 11591 darzAyI gaI hai| bhinna-bhinna prAntoM meM DAyarekTarI ke AMkar3e isa prakAra haiM - (Jain Community A Social survey vilas A : Saugave) pR. 119 uttara pradeza 124, 125, 127, 128, 130 8744 2297 353 146 12 30 9 rAjapUtAnA mAlavA paMjAba senTrala prAvinsa (ma.pra.) bambaI baMgAla-bihAra madrAsa - maisUra 11591 zrI rAmezvaradayAla gupta, haridvAra ne 'vaizya samAja kA itihAsa' likhakara prakAzita dvitIya saMskaraNa 1990 meM karAyA hai| isake adhyAya 28 / 7 para nimna prakAra likhA hai " digambara jaina padmAvatI poravAla ( AbAdI 50,000) sthAna eTA, alIgaMja, braja kSetra / zrI puSpendra jaina 13 / 60 havelI gaMgAdhara nahara mohallA ajamera kA posTa kArDa dinAMka 21/3/2000 ke anusAra- ajamera, byAvara, kizanagar3ha padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 199 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (rAjasthAna) meM 11 ghara haiM janasaMkhyA 70 hai| ajamera meM 8 ghara, byAvara meM 2 ghara evaM kizanagar3ha 1 ghr| . lekhaka evaM sampAdaka-DA. kastUracanda kAsalIvAla-'jaina samAja kA vRhada itihAsa' prakAzana varSa agasta 1992 ke anusAra san 1986 meM mAlavA kI janasaMkhyA 443 giraDIha 2 parivAra hajArIbAga 3 parivAra rAMcI 5 parivAra pUrvAMcala gohATI 650 ghara meM agravAla, paravAra, padmAvatI puravAla imphAla 3 ghara Andhra pradeza haidarAbAda 4 ghara san 2000 meM lazkara gvAliyara murAra 28 ghara janasaMkhyA 150 AmnAya gotra tathA vaivAhika rIti rivAja pUjyapAda devanandi mUlasaMghAntargata nandisaMgha ke pradhAna AcArya prabhAcandra mUlasaMgha dezIyagaNa pustaka gaccha brahmagulAla bhaTTAraka jagabhUSaNa ke ziSya AcArya sudharmasAgara jI AcArya zAMtisAgara (dakSiNa) guru the| AcArya zrI mahAvIrakIrti jI AcAryakalpa candrasAgara jI, AcAryazrI vIrasAgara jI, AcArya zrI AdisAgara jI dIkSA guru padmAvatIpurayAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 200 Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI vimalasAgara jI dIkSA guru AcArya zrI mahAvIra kIrti jI AcArya zrI sanmatisAgara jI dIkSA guru-AcArya zrI vimalasAgara jI AcArya zrI pArzvasAgara jI dIkSA guru-AcArya zrI vimalasAgara jI AcArya zrI nirmalasAgara jI dIkSA guru-AcArya zrI vimalasAgara jI upAdhyAya zrI ajitasAgara jI AcArya zrI zAMtisAgara jI kI paramparA meM munizrI ajitasAgara jI dIkSA guru AcArya zrI zivasAgara jI munizrI anantasAgara jI dIkSA guru - AcArya zrI vimalasAgara jI bhaTTArakoM ko apanA guru mAnate the / kavivara raidhU anekAnta jUna 1969 pR. 28 meM paM. paramAnanda zAstrI likhate haiM"padmAvatI puravAla sabhI digambara jaina AmnAya ke poSaka haiM aura Agama paMtha ke prabala samarthaka haiM / paravAra jaina samAja kA itihAsa pR. 548 para siddhAntAcArya paM. phUlacanda jI siddhAnta zAstrI likhate haiM "padmAvatI poravAla : yaha jAti pratyeka prAnta meM teraha paMthI digambara jaina dharmAvalambI hai / tathA u.pra. ma.pra. aura mahArASTra meM adhikatara pAI jAtI hai / " DA. rAmezvaradayAla gupta - vaizya samAja kA itihAsa meM pR. adhyAya 28/7 para likhate haiM 'ba - digambara jaina padmAvatI poravAla ( puravAla ) - yaha zAkhA pUrI taraha terahapaMthI dharmAvalambI hai / isake pramukha gotroM meM pAMDe, keDiyA, pAdamI, ajamerA yA siramora Adi haiN|" isa jAti meM anya jAtiyoM kI taraha dassA bIsA kA bheda thA / Apasa meM roTI-beTI kA vyavahAra nahIM thaa| vartamAna meM kucha loga isa baMdhana ko padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 201 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svIkAra nahIM karate phira bhI Ama taura para ise acchA nahIM mAnA jaataa| yaha jAti digambara jaina AmnAya vAlI hai| motra kviAra-gotra zabda anAdi hai| ATha karmoM meM bhI gotra nAma kA karma hai| ise Agama meM jIvavipAkI kahA gayA hai| isa para se yaha artha phalita kiyA hai ki paramparA se Aye hue AcAra kA nAma gotra hai| ucca AcAra kI ucca gotra saMjJA hai aura nIca AcAra kI nIca gotra saMjJA / AgamAnusAra koI nIca gotrI manuSya ho aura vaha ucca AcAra vAloM kI saMgati karake apane jIvana ko badala de to vaha munidharma ko svIkAra karate samaya ucca gotrI ho jAtA hai| lekina ucca gotrI AcAra kI dRSTi se kitanA bhI gira jAya phira bhI vaha zakti kI apekSA paryAya meM ucca gotrI hI banA rahatA hai| gotra karma kA yaha saiddhAMtika artha hai| isakA eka sAmAjika rUpa bhI hai| kisI bhI samAja ke nirmANa meM isakA vizeSa dhyAna rakhA jAtA hai| kahA jAtA hai ki jaina samAja meM jitanI bhI upajAtiyAM banI haiM ve saba unhIM kuTumboM ko lekara banI haiM, jo AcAra kI dRSTi se loka prasiddha rahe haiN| isakA kAraNa hai jaina aacaar| kyoMki koI bhI kuTumba jainAcAra kI dIkSA meM dIkSita ho aura vaha hIna AcAra vAlA ho, yaha nahIM ho sktaa| zabda kalpadruma meM gotra kA artha hai ki vaha jisase pUrvajoM kA jJAna ho| laukika gotra bane jinakA AdhAra AkhyAnoM ke pUrvajoM ke upanAma ke AdhAra pr| gotroM kI mAnyatA nimna AdhAra para hai1. kisI vyakti ke vaMza kA vistAra hone para usI ke nAma para gotra 2. pravajana kA pUrva nivAsa sthAna-khaMDelA se khaMDelavAla 3. kisI prabhAvI mahApuruSa kI kIrti amara rakhane ke lie padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 202 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. kisI vyApAra vyavasAya ke nAma pr| gotra bheda vivAha ke samaya kitane gotroM para vicAra kiyA jAya isa para AdhArita the| anekAnta jUna 1969 meM paM. paramAnanda zAstrI ne likhA thA ki padmAvatI puravAla samAja meM 33 gotra haiN| hamane padmAvatI puravAla samAja ke logoM se carcA kI to ve gotra zabda sunakara Azcaryacakita hue| ve gotra zabda ko hI bhUla gaye haiN| unakA kahanA hai ki hamAre gotra nahIM hote| patra vyavahAra se mAlUma karane kA prayatna kiyA to anabhijJatA hI ke samAcAra mile| isa bAta kI puSTi bhI usa samaya huI jaba zrI narendraprakAza jI jaina kA lekha padmAvatI puravAla patrikA navambara 1999 meM 'gauravAspada padmAvatI puravAla samAja' pddh'aa| pRSTha 5 pairA 3- . "prAcIna sAhitya meM isa jAti ke siMha aura dhAra do gotroM kI carcA milatI hai| isa sadI ke pUrvArdha meM siramora, pANya aura siMghaI gotra pracalana meM the| aba itanI jAnakArI bhI Ama logoM ko nahIM hai| hAM, paramparA se gRhasthAcArya kA dAyitva adyAvadhi nibhAte rahane se pANDe gotra kA astitva Aja bhI yathAvata hai|" lekina anya strotoM se isa prakAra jAnakArI prApta huI1. puravAra jaina samAja kA itihAsa-pR. 550 'u.pra. meM jo gotra pracalita haiM unake nAma-1. siramaura, 2. pAMDe, 3. siMghaI, 4. kor3iyA, 5. kar3asariyA, 6. sindha, 7. dhAra, 8. paaddh'mii|' 2. vaizya samudAya kA itihAsa-adhyAya 28/7'inake pramukha gotroM meM 1. pAMDe, 2. ker3iyA, 3. pAdamI, 4. ajamerA yA zrImora Adi haiN| pratiSThAcArya paM. kanhaiyAlAla jI apane gotra 'nAre' se hI 'nArejI nAma 203 padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se prasiddha the| sva. narasiMhadAsa jI 'narasiMhadAsa kaundeya' nAma se jAne jAte the| isa prakAra apracalita hone para bhjJI nimna gotroM kI jAnakArI milI 1. siMha, 2. uttama, 3. sarAvagI, 4. seTha, 5. nAre, 6. tilaka, 7. dhAra, 8. siramaura (zrImora yA ajamerA), 9. pAMDe, 10. kaundeya, 11. caudharI, 12. ker3iyA, 13. pAr3hamI, 14. kar3esariyA, 15 siMgha, 16. siMghaI kyoMki samAja ke loga gotroM ke bAre meM anabhijJa haiM isalie abhI gotra nirmANa ke bAre meM kucha nahIM likhA jA skaa| parantu gotra 'siramaura, pANDe, siMghaI' ke bAre meM kucha saMketa milA hai isI itihAsa meM 'puravAla samAja utpatti kI kiMvadantiyoM meM use uddhRta kara rahe haiN| "inhIM niSkAsita logoM ne kanyA ke nAma para padmAvatI nagarI basAI aura svayaM padmAvatI puravAla kahane lge| unhoMne apanI sAmAjika vyavasthA kA navInIkaraNa kiyaa| apane pradhAna ko 'siramaura' paMDita jo purohita kA kArya karatA thA vaha 'pAMDe' aura prabaMdhaka ko 'siMghaI' zabdoM se saMbodhita kiyaa|" padmAvatIpuravAla samAja kI mAnyatAeM evaM vaivAhika rItirivAja padmAvatI puravAla apane ko somavaMzIya kSatrI mAnate haiN| bheda-padmAvatI puravAla samAja do bhAgoM meM baMTI huI hai-dassA aura bIsA / dhArmika maMca para ye donoM eka, kintu sAmAjika maMca para alg-alg| Apasa meM roTI-beTI vyavahAra saMbaMdha nhiiN| vartamAna meM isa baMdhana meM zithilatA A gaI hai| dharma-sampUrNa jAti avicchinna rUpa se zuddha digambara jaina AmnAya ko mAnatI hai| lekina bIsa paMtha evaM teraha paMtha bheda se isameM donoM mAnyatAeM vAle haiN| padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 204 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAjika sthiti-samAja kI sadasyatA kA AdhAra janma hotA hai| pitR pradhAna parivAra pAe jAte haiN| saMyukta parivAra meM vizvAsa hai / dAyA bhAga meM putrI ko sammilita nahIM krte| striyoM kI dazA sAmAnya hai tathA svayaM ko parAzritA mAnatI hai / dainika pUjA pATha, cauke kI zuddhatA evaM khAnapAna meM tyAga kI bhAvanA vizeSa rahatI hai| loga adhikAMza meM devadarzana ke bAda hI dina meM bhojana kA kArya sampanna karate haiM / yaha jAti pUrNa zAkAhArI hai| vivAha rIti rivAja yaha loga antaH samUha vivAha paddhati meM vizvAsa karate haiN| eka bAra kie hue antarjAtIya vivAha se utpanna saMtAna ko padmAvatIpuravAla jAti meM sammilita nahIM ho sktii| jAti mAM se calatI hai| vivAha nimnalikhita sopAna meM sampanna hotA hai vara kI khoja- yaha vivAha kI prastuti hai / vara kanyA se 4 varSa bar3A honA acchA samajhA jAtA hai / kanyA aura vara meM bAraha varSa se adhika aMtara nimna stara kA mAnA jAtA hai / vAgdAna - vara ke pitA dvArA diyA gayA zAdI kA vacana vAgdAna kahA jAtA hai| vaMza, gotra, parivAra meM pAyA jAne vAlA doSa athavA vara kA kor3hI, pAgala, aparAdhI athavA kanyA ke durAcAriNI pAe jAne para yaha vacana bhaMga kiyA jA sakatA hai| goda bharanA - goda eka sneha yukta AtmIyatA prakaTa karane kI rasma thI jo madhyayugIna dena hai| isameM adhikatama bheMTa ikkIsa rupaye kI nirdhArita thii| Aja yaha surasA kA muMha banI huI hai| isa jAti kA vikRta rUpa jina kAraNoM se huA, unameM goda kI rasma sarvopari hai| isI goda ne daheja ko janma dekara Aja isa jAti ke astitva para prazna cinha lagA diyA hai| isake pazcAta aneka choTe-choTe sopAna pUrNa kiye jAte haiN| ina sabake lie nAI, naukara, pANDe, maMdira, mAlI kI bheMTeM evaM vara pakSa ke gharavAloM padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 205 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko bheToM ke lie dakSiNA nirdhArita hai| 17, 31, 51 rupayoM kI sImAeM thiiN| aba ekamuzta rAzi kA pracalana hai| nAma utaravAnA-vara ke vaMza ke pUre nAma kanyA pakSa dvArA maMgAne kA rivAja hai| saMbhavatayA isakA yaha kAraNa pratIta hotA hai ki vara pakSa kI pArivArika dazA ke saMbaMdha meM jJAna kanyA pakSa ko ho jAtA hai| pIta patrikA-lagna se pahale pIlI ciTThI vivAha kI prathama sUcanA ke rUpa meM bhejI jAtI hai| lagna bhejanA-lagna meM jAtIya paMcoM ke samakSa cAra Ane, ATha Ane yA phira eka rupayA vivAha kA stara nirdhArita karane ke uddezya se kanyA pakSa ke yahAM bhejA jAtA hai| yahIM se samasta kArya prArambha ho jAte haiN| bArAta kA jAnA-dUlhA gAje bAje ke sAtha maMdira meM darzana karane ke bAda pANigrahaNa tithi se eka dina pUrva kanyA pakSa ke yahAM jAtA hai| prAcIna kAla meM vara pakSa svayaM bArAtiyoM ko kaccA khAnA khilAtA thaa| ise 'rUkha roTI' kahate the| lekina Ajakala yaha prathA banda hai| dUlhA kA kanyA pakSa ke daravAje para pahuMcanA bArAta kA car3hanA kahA jAtA hai| yahAM kanyA pakSa se bartana, dUlhe ke kapar3e evaM 51/- rupaye se adhika rupayA na dene kA rivAja hai| Aja bhautika cakAcauMdha evaM pradarzana kI bhAvanA ne isakA rUpa vikRta kara diyA hai| dUlhe kA pahanAvA 'jAmA' (kSatriya pozAka), phaiMTAkaTArI kA bAMdhanA, bArAta kA kanyA pakSa ke ghara pahuMcane kI vidhi 'car3hAI karanA', tIra calAnA Adi kriyAeM hotI haiN| devadarzana-vara pakSa sarvaprathama devadarzana ke lie jAtA hai aura maMdira meM yathAzakti (vivAha ke sAra dekhakara) dAna kI ghoSaNA karatA hai| pahale binA devadarzana kie kanyA pakSa kA samasta khAnapAna varjita thaa| padyAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 206 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sajana milApa-dopahara ko donoM pakSa Apasa meM bar3e sneha aura Adara ke sAtha eka dUsare kA paricaya dete hue gale milate haiN| isI zubha lagna meM vivAha hone kI lagna chAMTI jAtI hai| vivAha-zubha lagna meM pANDe mahodaya ke dvArA pUjana ke bAda sapta padI kA kArya hotA hai| isI samaya vara aura kanyA donoM ko sAta-sAta vacana dilAye jAte haiM jinheM svIkAra kara lene ke bAda hI kanyA bAeM aMga AtI hai| lagna saMskAra cAra bAMsoM para eka sapheda cAdara bAMdhakara use Ama ke pattoM se Dhake maNDapa ke nIce karAyA jAtA hai| pahale vivAha brAhmaNoM dvArA karAyA jAtA thA para aba jaina pANDe hI vivAha karAte haiN| isa prakAra sampUrNa vivAha Age hone vAle kAryakramoM ke saMketoM se pUrNa hotA hai| vartamAna sthiti yoM to deza kAla ke dvArA Ae parivartanoM kA prabhAva pratyeka jAti para par3atA hai aura par3A bhI hai phira bhI padmAvatI puravAla apanI mUla bAtoM ko abhI taka nahIM bhulA pAe haiN| dakSiNI bhArata uttarI bhArata se kaI bAtoM meM bhinna hai| yaha bhinnatA dakSiNa ke nAgapura bhAga meM base hue lagabhaga sAta sau padmAvatI puravAla parivAroM para bhI lAgU hotA hai| cauke kI maryAdA prAyaH TUTa cukI hai| bhakSya padArthoM kI bhI utanI maryAdA aba nahIM rhii| vivAhAdi kArya 8 ghaMToM meM hI hote the ve bhI aba samApta hone lage haiN| dhIre-dhIre aba rAtri bhojana bhI prAyaH cAlU hotA jA rahA hai| vyavasAya meM bhI yaha jAti anya logoM ke sAtha cala rahI hai| uttarI bhArata meM bhI yaha bAteM dhIre-dhIre ghusa rahI haiN| jahAM dakSiNa bhArata kI padmAvatI puravAla samAja vaivAhika kAryoM, khAna-pAna evaM kriyA kANDoM meM zithila hai, vahIM uttarI bhArata ke padmAvatI puravAla apanI kaTTaratA para Aja bhI adhikAMza meM dRr3ha dikhAI pAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 207 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ par3ate haiN| navIna pIr3hI avazya hI mUladhArA se kaTatI jA rahI hai| daheja aura pradarzana kI bhAvanA ne isa sadRr3ha kile meM dasara DAla dI hai| paisoM ke lAlaca meM dUsarI jAtiyoM meM vivAha hone lage haiN| vividha saMsthAoM kI sthApanA evaM sthApanA meM sahAyaka padmAvatI puravAlabra. gorIlAla jI zAstrI dvArA1. 'padmAvatI puravAla' patra prakAzana 2. zAstrIya pariSada kI sthApanA 3. jaina siddhAnta patra 4. 'padmAvatI saMdeza' a. zrIlAla kAvyatIrtha1. jaina siddhAnta prakAzinI saMsthA 2. 'vinoda' mAsika patra 3. TehU grAma meM pArzvanAtha di. jaina saMskRta vidyAlaya zrI ajitakIrya jI1. TehU meM saMskRta vidyAlaya hAIskUla paM. ajitakumAra jI zAstrI1. jaina pramAdarza mAsikI ke saMpAdaka 2. khaNDelavAla jaina hitecchu (binA nAma ke saMpAdana kiyA) 3. mahAvIra ke zreya mArga papAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 208 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagarUpa sahAya jI1. 'padmAvatI saMdeza' ke prakAzana, sthApana meM sahayoga ke sAtha sahAyaka saMpAdaka rhe| prAcArya narendra prakAza jI1. AcArya vimalasAgara jaina vidyAlaya 2. sampAdana 1. padmAvatI saMdeza 2. amRta 3. jaina saMskRti 4. yuga parivartana zrI bhagavatasvarUpa jI1. hAIskUla kI sthApanA kI jo aba kAlija ke rUpa meM zrI anUpacanda jaina eDavokeTa1. mAsika vidhi-patrikA kA sampAdana paMDita kaMcanalAla jI1. di. jaina sanmArga samiti 2. mahilA maMDala 3. pI.DI. jaina vidyAlaya kI jArakhI grAma meM sthApanA meM shyog| paM. kuMjIlAla jI1. hastalikhita patrikA 'candrikA' kA sampAdana 2. 'mArtaNDa' tathA 'bAlakezarI' kA prakAzana 3. 'jaina gajaTa' (sampAdana) 209 pathAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. banavArI lAla jI syAvAdI1. 'navabhArata TAimsa' meM vyApAra saMpAdaka 2. 'vIra' ke saMpAdaka zrI rAjakumAra jI zAstrI1. 'ahiMsA vANI' ke saMpAdaka 2. "grAma sudhAra' patrikA kA saMpAdana zrI pannAlAla jaina sarala1. 'grAmya jIvana' sAptAhika paM. lAla bahAdura jI zAstrI1. 'jaina saMdeza' ke saMpAdaka 2. 'jaina darzana' (sAptAhika) zrI zivamukharAya zAstrI1. mAroTha meM hAIskUla kI sthApanA 2. zrI RSabhacaMda jaina godhA uccatara mAdhyamika vidyAlaya zrI dhanapatarAya jaina 1. kalakattA ke uttarapAr3A meM jina maMdira bnvaayaa| zrI jugamaMdira dAsa jaina1. padmAvatI puravAla jaina DAyarekTarI kA kalakattA se prakAzana kraayaa| 2. 'padmAvatI saMdeza' kA prakAzana paM. hemacandra jI kaundeya 1. sahAranapura meM rAtri vidyAlaya kI sthApanA papAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 210 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI rAmasvarUpa jaina bhAratIya 1. padyAvatI saMdeza ke saMpAdaka 2. lakhanaU mahAsabhA samAcAra 3. agravAla hitaiSI 4. devendra 5. vIra bhArata 6. grAmya jIvana sAptAhikI 7. navabhArata 8. jaina mArtaNDa 9. mahAvIra uparokta sabhI kA sampAdana pramukha jaina patra 'jaina gajaTa' ( jo 100 varSa se prakAzita hai / ) ke padmAvatI puravAla sampAdaka paM. ajitakumAra jI zAstrI paM. lAlArAma jI zAstrI (sAptAhikI) paM. raghunAtha prasAda jI zrI dhanyakumAra jaina paM. makkhanalAla jI 'nyAyAlaMkAra' paM. lAla bahAdura jI zAstrI paM. kunjIlAla jI zAstrI paM. zyAmasundara lAla jI zAstrI prAcArya narendra prakAza jaina ( vartamAna sampAdaka) 211 padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grAma paMcAyata evaM TAUna eriyA meM padAdhikArI1. grAma paMcAyata ke pradhAna-pAMDe kaMcanalAla 2. grAma paMcAyata ke pradhAna-zrI dhanyakumAra jaina, avAgar3ha 3. avAgar3ha grAma paMcAyata ke sarapaMca-zrI sunaharIlAla jaina 4. grAma sabhA muhamadI ke pradhAna-zrI hunDIlAla jaina 5. TAuna eriyA ke ceyaramaina-zrI dhanyakumAra jaina 6. TAuna eriyA ke ceyaramaina-zrI bhagavAna svarUpa jaina nagarapAlikAoM meM1. nagarapAlikA adhyakSa-rAyabahAdura nemIcaMda jI 2. nagarapAlikA (nivAi) ceyaramaina-paM. rAjakumAra jI zAstrI gvAliyara rAjya meM aukApha kameTI ke sadasya sva. paM. makkhanalAla jI zAstrI morenA meM AnarerI majisTreTa sva. paM. makkhanalAla jI zAstrI AMkheM eka bAlaka bhIkha mAMga rahA thaa| vaha andhA thaa| kisI ne kahA- 'tuma paisA kyoM mAMgate ho, AMkheM mAMga lo'| bAlaka ne kahA-jisake pAsa jo hai vahI mAMgatA huuN| logoM ke pAsa paisA to hai, para AMkheM nahIM haiN| tIrthaMkara kA eka vizeSaNa hai-'cakkhudayANaM' arthAt ckssudaataa| dRSTikoNa kA badalanA hI AMkha vAlA honA hai| AvazyakatA hai ki hama bhI isa vAstavikatA ko smjheN| -jaina gajaTa, 26 mArca, 2001 padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 212 Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArgazaSTa - eka jharokhA dillI padmAvatIpuravAla paMcAyata kA 213 padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TANANAS Wan Wan Wan IANANAS Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI padmAvatIpurakhAla digambara jaina paMcAyata (paMjI.), . masjida khajUra, dharmapurA, dillI-6 prastuti-pratApa jaina satIza jaina (guDDU bhAI) maMtrI paMcAyata padmAvatIpuravAla digambara jaina paMcAyata dharmapurA, dillI-6, dillI pradeza meM rahane vAle padmAvatIpuravAla jAti ke pratyeka vyakti kI sAmAjika dRSTi se jananI hai| samaya kI AvazyakatA aura badalate saMdarbho meM navagaThita saMsthAoM aura dillI ke dUra darAja kSetroM meM rahane vAle parivAroM kI bhI paMcAyata saMrakSikA hai| hameM isa bAta ke lie saMkalpabaddha honA cAhie ki paMcAyata kI garimA kI rakSA karate hue padmAvatIpuravAla jAti ke utthAna ke lie kArya kareM tAki padmAvatIpuravAla jAti evaM paMcAyata kA gaurava surakSita raha ske| san 1880 se 1910/11 taka uttara pradeza ke vibhinna gAMvoM, kasboM aura zaharoM se padmAvatIpuravAla jAti ke kaI parivAra dillI meM Akara digambara jaina maMdiroM ke AsapAsa basa gye| ina logoM kA Apasa meM samparka to rahatA thA para koI saMgaThana nahIM thaa| san 1911 meM jArja paMcama ke rAja darabAra ke bAda dillI meM rahane vAle pa.pu. jAti ke logoM ne apanA alaga jAtIya saMgaThana, apanI eka dharmazAlA aura maMdira banAne kI AvazyakatA anubhava kii| purAnI kahAvata hai ki AvazyakatA AviSkAra kI jananI hai| isa prakAra dillI meM pa.pu. jAti ke saMgaThana/paMcAyata kI nIMva pdd'ii| 215 pAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAtIya saMgaThana kI bhAvanAoM ke bIjAropaNa ko ciMtana-manana aura sahayoga kI havA, pAnI aura khAda milane para usameM aMkura nikalanA aura usakA phalIbhUta honA svAbhAvika pariNati hai / yahI huA dillI kI padmAvatIpuravAla paMcAyata ke sAtha | 1924-25 taka ukta saMgaThana ne masjida khajUra dharmapurA meM apane liye eka makAna kI vyavasthA kara lii| usake upayoga (dharmazAlA bane yA maMdira) ko lekara saMgaThana meM matabheda ho ge| eka pakSa ke kucha logoM ne makAna meM saphedI karAke saphAI karAyI aura makAna meM pahale se hI bane almArI numA Ale meM jina pratibimba lAkara virAjamAna kara diye 1 pariNAma svarUpa bikharAva aura vivAda sImA se Age bar3hA para nimitta kAraNa juTane aura kAlalabdhi Ane para samAja punaH ekajuTa hone lagA / 1935-36 taka kaI aura parivAra yahAM Akara basa gye| isase jAti kI zakti evaM kArya kSetra aura adhika bar3hA / pariNAmasvarUpa paMcAyata meM 1938-39 meM asthAyI maMdira kA jIrNoddhAra karake sthAyI maMdira banAne kA paMcAyata ne saMkalpa kara liyaa| lagabhaga tIna-cAra varSa meM jIrNoddhAra kA kArya pUrA huaa| tatpazcAta 1942-43 meM vedI pratiSThA mahotsava bar3e utsAha aura umaMga ke sAtha manAyA gyaa| isa prakAra Atma kalyANa kI jyoti jalAne vAle maMdira jI aura bAda meM tatkAlIna paristhitiyoM meM jAtIya gaurava kI anubhUti karAne vAlI paMcAyatI dharmazAlA kA nirmANa huA / paMcAyata kA vidhAna banAkara use paMjIkRta kraayaa| bhArata ke vibhinna aMcaloM se padmAvatI puravAla jAti ke parivAroM ke dillI Akara basane vAle mahApuruSoM ke jIvana kI yaha sarvazreSTha upalabdhi rhii| eka vizeSa bAta aura ki ina logoM ne apanI gauravagAthA likhane ke liye kahIM pramANa nahIM chodd'e| unakA itihAsa athavA kIrti stambha to maMdirajI aura dharmazAlA hI hai| bAda meM vibhinna adhyakSoM ke netRtva meM banI naI kAryakAriNiyoM ne apane jAtIya gaurava kI rakSA karake padmAvatIpuravAla padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 216 Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAti kI satat sevA kI, Ao hama bhI una preraka prasaMgoM ko doharAeM 'agasta 2004, meM vartamAna kAryakAriNI ke cunAva se pUrva 2001 meM hue cunAva meM kAryakAriNI ke lie zrI padamacanda jaina darIbAM kalA, adhyakSa zrI atula jaina, maMtrI aura zrI zuklacanda jaina caudharI nirvAcita hue the| isa kAryakAriNI ke kAryakAla meM hI lagabhaga 60 varSa pUrva nirmita padmAvatIpuravAla digambara jaina paMcAyatI maMdira dharmapurA dillI ke jIrNoddhAra kA aitihAsika evaM ati maMgalakArI kArya sampanna huaa| pracAra aura prasAra se dUra rahane vAle hama apane una purakhoM ke jIvana caritra ko upalabdha jAnakAriyoM ke AdhAra para tathyoM ke ekIkaraNa ke rUpa meM svIkAra kreN| kahIM truTi lage to kSamA kreN| hamArA eka mAtra uddezya unake prati kRtajJatA vyakta karanA hai| sAtha hI hama unnatazIla samAja kI kalpanA kareM aura usI ke anurUpa saMgaThita hokara samarpaNa se kArya kareM tabhI pragati saMbhava hai, kevala baiThe-baiThe eka dUsare kI AlocanA karane se kucha nahIM hogaa| vartamAna kAryakAriNI sarvazrI ramezacanda jaina kAgajI adhyakSa, padamacanda jaina-(eksa AphIsiyo ceyaramaina), devasena jaina-upAdhyakSa, satIza jaina (guDDa bhAI)-maMtrI, atula jaina-koSAdhyakSa, saMtoSacanda jaina kAgajI-maMdira prabaMdhaka, anila kumAra jaina-dharmazAlA prabandhaka, manoja jaina-sahamaMtrI, zuklacaMda jaina-caudharI, pramodakumAra jaina-lekhA nirIkSaka, sadasya-sarvazrI rAkeza jaina, anilakumAra jaina, lalita jaina, paMkaja jaina, pratApa jaina, suzIlakumAra jaina, jaina prakAza jaina, Ananda jaina, vijayakumAra jaina, bAdala jaina, mukeza jaina, vRjamohana jaina, pavana jaina, jitendra jain| 217 padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvaMta samAja apane itihAsa ke mahApuruSoM arthAta pUrvajoM meM acchI aura preraNAdAyI bAteM khoja kara unheM rekhAMkita karatA hai aura vikRta samAja unake durbala pakSa ko / Ao hama saba milakara una mahApuruSoM kI isa upalabdhi ko namana kara apane dhArmika aura sAmAjika uttaradAyitva ke prati adhika jAgarUka aura niSThAvAna banane kA saMkalpa kreN| sva. zrI jamanAdAsa cUhAlAla, dillI geTa san 1880 ke AsapAsa eTA jile meM pair3ata janapada ke pramukha jamIMdAra zrI bihArIlAla jaina ke do putra zrI jamanAdAsa aura cUhAlAla dillI Aye aura mugalakAlIna zrI digambara jaina maMdira dillI geTa ke pAsa rahane lge| yahAM para donoM bhAiyoM ne anAja kI Ar3ata aura bhune cane kA vyavasAya kiyaa| prabhu kRpA se vyavasAya meM acchI Aya hone para inhoMne maMdirajI ke sAmane phUTA gaDDhe meM eka kaccA makAna kharIda liyaa| isake bAda tirAhe bairAma khAM meM sone-cAMdI kA kAma kiyaa| surakSA kI dRSTi se apane kacce makAna kI pakkI havelI banavA hI rahe the ki unake ghara DAkA par3a gyaa| mAla kI rakSA meM cUhelAla ko kAphI coTa aaii| samucita upacAra ke bAda bhI ve svastha nahIM ho sake aura 1940 meM unakA svargavAsa ho gyaa| zrI cUhelAla ke koI saMtAna nahIM thI / Zorte zrI jamanAdAsajI zrI cUhelAlajI ke bar3e bhAI the| ve kuzala vyavasAyI, dUradRSTi aura dhArmika pravRtti ke vyakti the| sana 1911 meM dillI meM rahane vAle padmAvatI puravAla jAti ke logoM ko saMgaThita karane meM ApakA bar3A yogadAna thA / saMgaThana ko Age bar3hAne aura ApasI vivAda nibaTAne meM unakI bhUmikA paMca jaisI rahatI thii| padmAvatI puravAla jAti dvArA sthApita asthAyI maMdira ko sthAyI banAne aura samAja ko punargaThita karane meM padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 218 Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ApakI bhI pramukha bhUmikA rhii| maMdira jI kA nirmANa pUrNatA kI ora thA, sAtha hI vedI pratiSThA mahotsava kI yojanA bana rahI thI isI bIca 1941 meM zrI jamanAdAsajI kA svargavAsa ho gyaa| zrI jamanAdAsajI ke do putra zrI rAjakizora evaM zrI jagatakizora hue| zrI jagatakizora jI kI patnI apane pitAjI ke yahAM avAgar3ha gaIM thIM vahIM unakA svargavAsa ho gyaa| unake bacce apanI mAM ke svargavAsa ke bAda nAnI ke pAsa hI rhe| zrI jagatakizora jI kA dillI meM 1976 meM svargavAsa ho gyaa| pArivArika vivAda ke kAraNa zrI rAjakizora jI 1950 meM apanA ghara chor3akara ajJAtavAsa ke liye cale gye| ghara chor3akara jAne ke 9 varSa bAda unakI dUsarI putrI ku. mitrA kI jaba zAdI ho rahI thI, usa samaya zrI rAjakizora jI ghara vApasa A gye| parivAra aura samAja meM khuzI chA gii| para isa khuzI ke Ane se lagabhaga 15 dina pUrva unakI cAcI kA svargavAsa ho gyaa| zrI rAjakizora jI kI anupasthiti meM unakI mAM aura cAcI ne kuzalatApUrvaka ghara saMbhAlA thaa| __ zrI rAjakizora jI ke sarvazrI mitrasena, devasena, narendrakumAra aura zrI surendrakumAra cAra putra hue| zrI rAjakizora jI kA 1982 meM svargavAsa ho gyaa| zrI mitrasena kA bhI 1999 meM svargavAsa ho gyaa| unake do putra haiN| zrI devasaina ke tIna aura zrI narendrakumAra ke eka putra hai| zrI surendrakumAra niHsaMtAna haiN| zrI devasena jI vartamAna meM TeMTa kA vyavasAya karate haiN| pichale lagabhaga 5 varSa se ve padmAvatI puravAla paMcAyata ke upAdhyakSa haiN| rAjanIti meM kAMgresa ke sakriya kAryakartA aura maMDala meM padAdhikArI haiN| zrI narendrakumAra jaina davAiyoM kA thoka vyApAra karate haiN| dhArmika aura sAmAjika kAryoM meM unakI ruci hai| sabhI dharmika aura sAmAjika kAryoM meM apanA yogadAna dete haiN| 219 padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. zrI banArasIdAsajI bartana vAle eTA jile ke rAmagar3ha grAma ke zrI ThAkuradAsa jI ke do putra zrI gulajArIlAlajI aura zrI banArasIdAsajI vyavasAya kI talAza meM dillI aaye| yahAM Akara unhoMne anAja aura halavAI kI dukAna kii| gAMva meM mAM ke svargavAsa ke bAda unake choTe bhAI zrI bAbUlAlajI bhI dillI A gye| tInoM bhAiyoM kI zAdiyAM yahIM para huii| dillI Ane para bAbUlAla jI ne sI.pI.DablyU.DI. meM ThekedArI aura senA meM mAla saplAI karane kA kAma zurU kiyaa| prathama vizvayuddha ke daurAna aneka yuvAoM ko unhoMne senA meM bhartI kraayaa| yuddha samApti para vAyasarAya hinda ne inakI sevAoM se prasanna hokara eka prazasti patra unheM pradAna kiyaa| 'iMDiyA geTa' para likhita nAmoM meM inakA bhI nAma likhA huA hai aisA batAyA jAtA hai| zrI bAbUlAla jI kI patnI ema.e. pAsa thiiN| vaha eka kanyA vidyAlaya kI pradhAna adhyApikA thiiN.| inake koI putra nahIM thA, kevala putriyAM hI thiiN| unhoMne una putriyoM ko bhI ucca zikSA dilaaii| 1937 meM bAbUlAla jI kI . patnI kA svargavAsa ho gyaa| zrI bAbUlAla jI 1942 ke svAdhInatA AMdolana se jur3a gye| 1955 meM zrI bAbUlAla jI kA svargavAsa ho gyaa| zrI banArasIdAsa jI ke bar3e bhAI zrI gulajArIlAlajI dhArmika pravRtti ke samAja sevI the| inake koI saMtAna nahIM thii| zrI gulajArIlAlajI ne zrI banArasIdAsa jI ke baccoM ko hI apanA baccA maanaa| patnI ke svargavAsa ke bAda unhoMne punarvivAha na karake pahale brahmacarya vrata aura bAda meM 7 pratimAeM dhAraNa kara liiN| 1950 meM unakA svargavAsa ho gyaa| ___ zrI banArasIdAsa jI ne cAMdanI cauka meM sunaharI masjida ke pAsa bartanoM kI dukAna kii| vyavasAya meM unhoMne acchI pragati kI aura kaI makAna khriide| san 1923 meM dharmapurA masjida khajUra meM eka bahuta bar3A makAna khriidaa| unake uttarAdhikArI usI makAna meM usI samaya se rahate cale A rahe haiN| padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 220 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dillI meM rahane vAle padmAvatI puravAla jAti ke logoM meM eka jAtIya saMgaThana banAne kA jo bhAva 1911 meM banA, use mUrtarUpa dene meM anya pramukha logoM ke sAtha-sAtha zrI banArasIdAsa jI kI bhI aham bhUmikA rhii| paMcAyata meM unakI paMca jaisI sthiti rhii| 1935 meM zrI banArasIdAsa jI kA svargavAsa ho gyaa| ___ zrI banArasIdAsa ke zrI padmacanda jI aura zukalacanda jI do putra haiN| zrI padamacanda jI ke tIna putra haiN| inameM eka putra zrI manoja paMcAyata kI vartamAna kAryakAriNI meM sahamaMtrI haiN| zrI zukalacanda jI svayaM pichale lagabhaga 20 varSoM se paMcAyata ke caudharI haiN| unake ikalaute putra zrI anila jaina kAphI samaya se dharmazAlA kA prabaMdhaka ke rUpa meM kArya dekha rahe haiN| lagabhaga pUrA parivAra pratidina bhagavAna kA abhiSeka aura pUjana pATha karatA hai| sabhI dhArmika AyojanoM meM gaharI ruci lete haiN| maMdirajI ke sAmane hI nivAsa aura vyavasAya hone ke kAraNa paMcAyata ke kArya niSpAdana meM isa parivAra kA bar3A yogadAna hai| sva. zrI vRndAvanadAsa jaina san 1888 ke AsapAsa eTA jile ke gAMva hoccI meM rahane vAle dharmaniSTha zrI cunnIlAla jI ke 12 varSIya putra zrI vRndAvanadAsa jI dillI meM Akara jaina parivAroM ke gar3ha dharmapurA meM rahe aura yahIM unhoMne paMsArI kI dukAna se apanI rojI-roTI kI vyavasthA kii| yathAsamaya unakA vivAha huA aura kaI saMtAnoM kI bAla mRtyu ke pazcAt unheM kramazaH tIna putroM ke sukha kI anubhUti huii| ____1911 meM padmAvatI puravAla paMcAyata kI sthApanA kI prArambhika bhUmikA se apane jIvana ke aMta samaya taka ve pUrI taraha sakriya (jur3e) rhe| dhArmika bhAvanA se ota-prota, svabhAva se vinamra aura milanasAra zrI padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 221 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRndAvanadAsajI ne kSetra meM apanI acchI dhAka jmaaii| 1924-25 meM paMcAyata ke lie eka makAna kI vyavasthA ho jAne ke bAda usake upayoga ko lekara uThe vivAda se unakA mana bar3A khinna rahA / asthAyI rUpa se usameM maMdira bana jAne ke bAda unake mana meM usa mandira jI ko sthAyI aura bhavya rUpa meM dekhane kI tIvra AkAMkSA rahI, para 1937 meM hI svargavAsa ho jAne ke kAraNa unakI vaha icchA pUrI nahIM ho skii| bAda meM unake parivArajanoM ne paMcAyata aura maMdirajI ko pUrA sahayoga de kara apane uttaradAyitva kA nirvAha kiyA / zrI vRndAvanadAsa jI ke bar3e putra zrI phakIracanda jI milanasAra, khuzamijAja aura sAmAjika vyakti the| ve paMcAyata ke saha-saciva the / yakAyaka hRdaya gati ruka jAne se 1955 meM unakA svargavAsa ho gyaa| usa samaya unake tInoM putra bahuta choTe the| ghara kI ekajuTatA ne parivAra kI zAna ko banAye rkhaa| unake bar3e putra zrI ramezacanda jI ne parivAra ke sAtha-sAtha paMcAyata kI jimmedArI bhI saphalatApUrvaka nibhaaii| lagabhaga 12 varSa taka ve dharmazAlA ke prabandhaka rhe| isI bIca zrI phakIracanda jI ke dUsare putra zrI surezacanda jI kI eka durghaTanA meM 1973 meM mRtyu ho gaI / unakA putra rAjeza jaina utsAhI lar3akA hai| lagabhaga 11 varSa bAda 1984 meM zrI ramezacanda jI ke ikalaute putra rAjIva jaina kA eka durghaTanA meM svargavAsa ho gyaa| pUrA parivAra zoka meM DUba gyaa| para dharma meM AsthA rakhane vAlA vipadAoM se zIghra ubhara jAtA hai| samaya ke sAtha-sAtha parivArajana saMbhale / vaise vaha abhAva kabhI bhara nahIM skaa| 29-8-94 ko paMcAyata ne zrI rameza jI ko sarvasammati se apanA adhyakSa cunaa| paMcAyata ne zrI rameza candajI ko agasta 2004 meM punaH adhyakSa cunaa| pichale kAryakAla meM aneka upalabdhiyAM rhiiN| zrI phakIracanda jI ke tRtIya putra zrI nareza canda jaina kAgaja ke khyAtiprApta vyApArI haiN| ve khare aura spaSTavAdI hone ke kAraNa saMsthAoM meM padoM se dUra rahate haiM para sabhI AyojanoM meM yathocita apanA yogadAna dete haiN| padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 222 Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vRndAvanadAsa jI ke dUsare putra zrI mahAvIra prasAda jI ne apane puztainI kArya ko Age bar3hAte hue rAzana kI dukAna kslii| kAphI samaya taka ve paMcAyata ke koSAdhyakSa rhe| unake ikalaute putra zrI AzU jaina kuMcA mahAjanI meM cAMdI kA vyavasAya karate haiN| 2001 meM zrI mahAvIra prasAda jI kA svargavAsa ho gyaa| zrI Azu jaina sAmAjika gatividhiyoM kI ora sakriya ho rahe haiN| zrI vRndAvanadAsa jI ke tRtIya putra zrI vimala kizora jI pitAjI dvArA sthApita dukAna para rhe| apanI mehanata aura milanasAritA se kAma ko Age bar3hAyA sAtha hI apane tInoM putroM ko kapar3e ke vyApAra kI ora prerita kiyaa| kapar3e vyApAra meM Aja unakI acchI sAkha hai| zrI vimalakizora jI aneka dhArmika aura sAmAjika saMsthAoM se jur3e hue haiN| paMcAyata ke kAryoM meM unakA yogadAna niraMtara banA rahatA hai| unake putra zrI esa. kAnta jaina, padmAvatI puravAla paMcAyata kI pichalI kAryakAriNI meM sadasya bhI rahe haiN| pUrA parivAra dhArmika aura khuzahAla hai| sva. paMDita banavArI lAla jaina syAdvAdI eTA jile meM maratharA janapada ke zrI sevatI lAla jaina 'siramora' parivAra ke putra zrI banavArIlAla jI vilakSaNa pratibhA ke dhanI the| gAMva maratharA se zikSA ke lie murainA gye| 1918-19 meM vahAM se dillI Akara unhoMne dillI vizvavidyAlaya se iMgaliza meM snAtaka kI parIkSA uttIrNa karate hI dillI se prakAzita hone vAle patra 'jaina gajaTa' meM mainejara ke pada para kArya karanA zurU kara diyaa| dharma aura jAti ke prati unheM bar3A lagAva thaa| dharmapurA kI bhUta vAlI galI meM ve rahate the| unakI yogyatA se prabhAvita hokara kUcA seTha ke jaina kAmarziyala skUla meM adhyApaka ke pada para unakI niyukti tatkAlIna prabaMdha samiti ne kii| vahAM unhoMne lagabhaga 20 varSa adhyApana kA kArya kiyaa| paJcAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 223 Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ punargaThita padmAvatIpuravAla digambara jaina paMcAyata ke prathama maMtrI cune gye| lagabhaga 32 varSoM taka isa pada para rahakara unhoMne paMcAyata kI sevA kii| unake isa kAryakAla meM hI maMdirajI kA jIrNoddhAra aura vedI pratiSThA sAtha hI dharmazAlA ke nirmANa kI bhUmikA bnii| saMvidhAna banA aura paMcAyata paMjIkRta karAne ke prayAsa hue| kAmarziyala skUla kUcA seTha meM adhyApaka rahate hue hI unakI niyukti 'navabhArata TAimsa' meM vyApAra sampAdaka ke rUpa meM huii| vahAM lagabhaga 15 varSa unhoMne sevA kii| vahAM se sevA nivRtti ke pUrva unhoMne 'brahmagulAla muni' nAmaka zodha graMtha likhakara DAkTara kI padavI prApta kii| isa pustaka ke mAdhyama se unhoMne padmAvatI puravAla jAti kI atulanIya sevA kii| 5 navambara 1988 ko unakA svargavAsa ho gyaa| iMjIniyara devendrakumAra jaina (iMgalaiMDa) kamalakumAra jaina, ( iMgalaiMDa) aura jagadIzacandra jaina Apake tIna yogya putra haiN| jagadIzacanda jaina (navabhArata TAimsa) sAhityika, sAmAjika aura dhArmika gatividhiyoM meM bhAga lete aura sahayoga dete hai / pUrA parivAra zikSita aura milanasAra hai| sva. zrI amRtalAlajI rogana vAle putra AgarA jile ke nagalA svarUpa ke eka yuvaka zrI amRtalAla jI zrI phUlacanda 'jI ne 1910-11 ke Asa-pAsa dillI Akara rojagAra kA sAdhana juttaayaa| tatpazcAt jArakhI ke eka saMbhrAta parivAra kI kanyA se ApakA vivAha ho gyaa| kaI varSoM ke bAda eka bAlaka ke janma ke sAtha parivAra meM khuzahAlI aaii| isa honahAra bAlaka kA nAma mahAvIra prasAda rakhA gyaa| zrI mahAvIra prasAda jI jaba 8-9 varSa ke hI the tabhI unakI mAM yAnI zrI amRtalAla jI kI patnI kA svargavAsa ho gyaa| zrI amRta lAla padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 224 Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jI ne zrI mahAvIra prasAda jI ko mAM aura bApa donoM kA pyAra diyaa| punarvivAha nahIM kiyaa| zrI mahAvIraprasAda jI kI prAimarI zikSA pUrI hote hI unheM mathurA ke gurukula meM par3hane ke lie bheja diyaa| zikSA prApta kara vApasa Ane ke bAda bhI unhoMne aura zikSA prApta kii| sAtha hI pitAjI ke sAtha usa kArya ko Age bddh'aayaa| 1949 meM zrI mahAvIra prasAda jI kA camakarI ke eka pratiSThita parivAra kI kanyA ke sAtha vivAha ho gyaa| thor3e hI dinoM meM parivAra meM eka phUla khilaa| yaha thI usa parivAra kI khuziyoM kI shuruaat| zrI mahAvIraprasAda jI apane kSetra meM aura zrI amRtalAla jI apane kSetra meM niraMtara jAgaruka aura sakriya rhe| dillI meM padmAvatI puravAla digambara jaina paMcAyata ke gaThana, maMdira ke nirmANa, jIrNoddhAra aura vedI pratiSThA mahotsava taka zrI amRtalAlajI pUrI taraha sakriya rhe| 1981 meM zrI amRtalAlajI kA svargavAsa ho gyaa| unake putra zrI mahAvIraprasAda jI paMcAyata ke koSAdhyakSa aura bAda meM adhyakSa nirvAcita hue| unake netRtva meM banI kAryakAriNI ke kArya kAla meM dillI kI padmAvatIpuravAla jAti meM pArasparika sahayoga aura samAva kA vAtAvaraNa bnaa| zrI mahAvIraprasAda jI ke putra zrI rAjendrakumAra paMcAyata kI pichalI kAryakAriNI meM aura dUsare putra zrI pavanakumAra vartamAna kAryakAriNI ke sadasya haiN| parivAra meM sampannatA, ekatA aura dharma ke prati samarpaNa hai| sva. zrI muMzIlAla jaina kAgajI AgarA jile ke khairagar3ha janapada ke zrI muMzIlAla jI 1917-18 meM dillI aaye| dharmapurA meM apanA nivAsa banAkara cAvar3I bAjAra meM kAgaja kA kAma zurU kiyaa| 1924 meM zrI sukhanandalAla jI kI kanyA se inakA pAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa . 225 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha huaa| kucha samaya bAda isa parivAra meM eka bAlaka kA janma haa| padmAvatI puravAla paMcAyata ke asthAyI maMdira ko sthAyI aura bhavya banAne meM unakA paryApta yogadAna rhaa| zrI banArasIdAsa jI ke svargavAsa ke pazcAta paMcAyata kA sArA kAma zrI muMzIlAla jI kI dekha rekha meM hI hotA thaa| 1942-43 meM maMdirajI kI vedI pratiSThA mahotsava bar3I zAna aura utsAha se manAyA gyaa| paMcAyata kA vidhAna banA aura paMjIkaraNa huaa| (1948 meM hue cunAva meM Apa paMcAyata ke adhyakSa cune gaye aura mRtyu hone taka (1951) usake adhyakSa rhe| zrI muMzIlAla jI svabhAva se vinamra, milanasAra aura dhArmika pravRtti ke vyakti the| kAgaja ke kuzala vyApArI ke rUpa meM bAjAra meM ApakI sAkha thii| zrI muMzIlAla jI ke sAtha unake prathama aura dvitIya putra zrI prakAzacanda jaina aura zrI sumeracanda jaina bhI isI dukAna para baiThate the| zrI muMzI lAla jI kA 1951 meM svargavAsa huaa| unake tIsare putra zrI saMtoSacanda jI ne bhI yahI vyavasAya apnaayaa| bAda meM sadara bAjAra meM eka dukAna aura lI gii| zrI sumeracanda jI pUre parivAra kI kuzalatApUrvaka dekhabhAla karate aura parivAra ko Age bar3hAte rahe haiN| zrI prakAzacanda jI kA 1984 meM svargavAsa ho gyaa| vikAsa jaina unakA putra hai| zrI muMzI lAla jI ke dUsare putra zrI sumeracanda jI paMcAyata ke koSAdhyakSa rahe haiN| inake 4 putra haiN| inameM se zrI rAkeza jaina paMcAyata kI pichalI kAryakAriNI meM sadasya rahe haiN| zrI muMzIlAla jI ke tIsare putra zrI saMtoSacanda jI vartamAna meM kAgaja kI purAnI dukAna para hI baiThate haiN| maMdira jI meM nitaprati abhiSeka aura pUjana karate haiN| zrI saMtoSacaMda jI isase pahale bhI kAphI samaya taka maMdira jI ke prabaMdhaka rahe haiN| vartamAna kAryakAriNI meM bhI maMdira prabaMdhaka haiN| Apa svabhAva se vinamra aura milanasAra haiN| Apake pAMca putra haiN| padyAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 226 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. zrI zrIlAla bijalI vAle putra paM. kaMcanalAlajI AgarA jile ke Alampura janapada ke paM. kaMcanalAlajI ke jyeSTha putra zrI zrIlAla jI 1906 ke AsapAsa dillI aaye| cA~danI cauka dillI meM bijalI kI dukAna para unhoMne kAma kiyaa| jIvana nirvAha kI samucita vyavasthA hone se unhoMne apane pitAjI ko saparivAra dillI bulA liyaa| paM. kaMcanalAla jI ucca koTi ke zikSaka aura jaina Agama ke acche vidvAna the| dharmapurA meM usa samaya rahane vAle adhikAMza baccoM ko unhoMne bhautika aura AdhyAtmika zikSA dii| ve Atma vizvAsI aura utsAhI vyakti the| padmAvatI puravAla paMcAyata ke gaThana se lekara apane jIvana ke aMtima samaya 1929-30 taka paM. kaMcanalAla jI usase niraMtara jur3e rhe| zrI zrIlAla jI dRr3ha saMkalpI, anuzAsana priya aura kuzala vyApArI the| ve paMcAyata kI kAryakAriNI ke sadasya, koSAdhyakSa, aura adhyakSa bhI rhe| unake do putra zrI jaina prakAza aura zrI amara kumAra haiN| donoM hI bijalI kA sAmAna banAte aura becate haiN| zrI amarakumAra jI dhArmika aura sAmAjika kAryakartA the| lagabhaga tIna varSa pUrva unakA svargavAsa ho gyaa| zrI amarakumAra jI ke do putra sarvazrI ajaya jaina aura saMjaya jaina haiN| zrIlAla jI ke bar3e putra zrI jaina prakAza utsAhI aura dharmaniSTha haiN| vartamAna meM ve paMcAyata kI kAryakAriNI ke sadasya haiN| Apake do putra haiN| paMDita jI ke dUsare putra zrI zrIcanda jI ne dillI meM Akara kapar3e ke prasiddha vyApArI sarvazrI muMzIlAla ajita prasAda jaina kI koThI meM kAma kiyA aura jIvana paryanta (1968) taka vahIM kArya karate rhe| zrI zrIcanda jI ke sarvazrI prabhAzacanda, vIrendra kumAra aura devendra kumAra putra haiN| sarvazrI prabhAzacanda jI prAiveTa ThekedAra ke yahAM kAma karate the| 1985 meM inakA svargavAsa ho gyaa| sarvazrI satIzakumAra, pradIpakumAra aura aruNakumAra inake tIna putra haiN| tInoM hI putra zikSA prApta haiN| zrI zrIcandajI ke dUsare padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 227 Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ putra zrI vIrendrakumAra bhArata sarakAra ke e. jI. sI. Ara. vibhAga meM kAryarata the| zrI vIrendra jI prabhAvazAlI vyaktitva ke dhanI the| 1972 meM paMcAyata dvArA prakAzita janagaNanA DAirekTrI ke sampAdaka maMDala meM ve sadasya the / bAda meM vaha paMcAyata ke koSAdhyakSa bhI rhe| sevA nivRtta ke bAda 1996 meM unakA svargavAsa ho gyaa| zrI Aloka jaina unake putra haiN| zrI zrIcanda jI ke tRtIya putra zrI devendra kumAra bhI dhArmika, sAmAjika aura rAjanaitika kAryakartA the| zrI devendra kumAra baiMka meM sarvisa karate the / 1991 meM unakA svargavAsa ho gyaa| unakA eka putra hai| paMDita jI ke tIsare putra zrI premacanda ne dharmapurA meM phAila kA kAma kiyA / jIvana paryanta (1995) taka vaha vahIM kArya karate rhe| unake nidhana ke bAda unake do putroM kA svargavAsa ho gyaa| zrI premacanda jI sarala svabhAvI aura milanasAra the| vartamAna meM suzIla aura dIpaka Adi unake putra hai / pUrA parivAra dhArmika aura milanasAra hai| sva. zrI chadAmIlAla manoharalAla jaina AgarA jile ke ahArana janapada ke yuvaka zrI chadAmIlAla dillI meM pahale se hI raha rahe apane eka riztedAra zrI hubbalAla jI ke pAsa 1905 meM aaye| yahAM unhoMne eka bhojanAlaya kholaa| acche bhojana ke lie khyAtiprApta karane para unhoMne kevala parAMThe banAne kA hI kAma cAlU rkhaa| isI bIca unhoMne apane choTe bhAI zrI manoharalAla jI ko dillI bulA liyaa| donoM bhAiyoM kA vivAha yahIM huaa| dukAna ke pAsa unhoMne apanA nivAsa rkhaa| parivAra dharmika bhAvanAoM se otaprota hai| bacce saMskArita haiN| padmAvatI puravAla digambara jaina paMcAyatI maMdira dharmapurA kI vedI pratiSThA mahotsava para saudharma indra kI bolI bhI isI parivAra ne lI thI / padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 228 Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI chadAmIlAla aura zrI manoharalAla jI donoM bhAiyoM kA svargavAsa ho cukA hai| zrI chadAmIlAla ke putra haiM- sarvazrI ramezacanda, mahezacanda, surezakumAra, dineza kumAra, mukeza kumAra aura zrI manoharalAla jI ke putra haiM-- zrI pradIpa kumAra, zrI rAkeza kumAra aura zrI rAjeza kumaar| paMcAyata ke prati pUre parivAra kI niSThA hai sAtha hI parivAra meM khuzahAlI hai| adhika zikSita hone ke kAraNa sva. manoharalAla jI ke putroM ne adhika pragati kI hai| sva. manoharalAla jI ke putra zrI rAjeza kumAra paMcAyata kI pichalI kAryakAriNI ke sadasya rahe haiN| vartamAna meM bhI sabhI kAryoM meM ve sahayoga dete aura dilAte haiN| paM. manIrAmajI evaM paM. gorelAlajI siddhAntazAstrI eTA jile meM beranI janapada ke zrI manIrAmajI aura siddhAntazAstrI .. gorelAla jI 1911 me dillI aaye| zrI manIrAma jI ke netroM meM jyoti honA na honA barAbara thA, para unameM saMkalpa zakti aura jJAna pipAsA adbhuta thii| unake choTe bhAI zrI gore lAlajI zAstrI ne dharma kA unheM acchA jJAna kraayaa| bAda meM manIrAma jI paM. manIrAma jI ho gaye aura dhArA pravAha pravacana karane lge| siddhAnta zAstrI paM. gorIlAla jI kI vidvatA kI carcA saba ora hotI thii| paM. gorIlAla jI avivAhita the| paM. gorIlAla jI kA 1941 meM aura paM. manIrAma jI kA 1944 meM svargavAsa ho gyaa| zrI manIrAma jI ke tIna putra the| bar3e putra zrI jinavaradAsa jI bar3e sarala svabhAvI aura dharmAtmA the| unakI ginatI acche vidvAnoM meM kI jAtI thii| para ve grahasthAcArya ke rUpa meM adhika lokapriya the| pahAr3I dhIraja ke eka maMdira jI se dhArmika anuSThAna kI taiyArI karate samaya hRdayagati rukane se unakA 1961 meM svargavAsa ho gyaa| zrI jinavaradAsa jI ke bar3e putra zrI 229 padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kamalakumAra jI 1941-42 meM dillI ke azAnta vAtAvaraNa se zAMti pAne apanI riztedArI meM mahArAjapura gAMva apane parivAra ke sAtha cale gye| thor3e samaya bAda 1948 meM haije kI bImArI meM unakA vahIM para svargavAsa ho gyaa| unake ikalaute putra zrI ataracanda jaina apanI mAM aura bahana ke sAtha vahIM rhe| zikSA pUrI karake vivAha uparAnta pUre parivAra ke sAtha vaha dillI Aye aura gAMdhInagara ko apanA nivAsa aura kAryakSetra bnaayaa| gAMdhInagara kI padamAvatI puravAla samAja ke ve caudharI haiN| paM. jinavaradAsa jI ke dUsare putra zrI bhUpendra kumAra jI bhI dillI se gAMdhI nagara cale gye| ve grahasthAcArya ke kArya ke sAtha kapar3e kA vyavasAya bhI karate haiN| zrI manIrAma jI ke dUsare putra zrI nannUmala jI avivAhita the| tIsare putra zrIlAla jI ke koI putra nahIM thaa| zrI nannUmala jI aura zrIlAla jI dharmapurA meM pustakoM kI dukAna karate the| unakA varddhamAna priMTiMga praisa bhI thaa| zrI nannUmala jI meM kArya karane kA adbhuta utsAha thaa| apanI bAta kahakara dUsare ko prabhAvita karane kI bhI unameM kSamatA thI para zarIra se apAhija the| itanA hone para bhI unheM dharma, saMgaThana aura loka vyavahAra kA acchA jJAna thaa| unakI satat preraNA se yuvakoM ko paMcAyata ke kAma karane kI ruci banI rahatI thii| bhagavAna AdinAtha ke nirvANa mahotsava para maMdirajI meM laDDU car3hAne aura bAda meM ratha yAtrA ke mAdhyama se dharma prabhAvanA kA nirNaya karAke kArya rUpa meM pariNata karane meM unakA bhI yogadAna rhaa| zrI nannUmala jI 1965 aura zrI zrIlAla jI kA 1964 ko svargavAsa ho gyaa| AcArya zrI sanmatisAgarajI mahArAja kA jaba gAMdhInagara dillI-31 meM varSA yoga huA, usa samaya zrI ataracanda jI vahAM kI samAja ke caudharI the| AcArya zrI kI preraNA aura AzIrvAda se zrI padmAvatIpuravAla digambara jaina paMcAyata dharmapurA dillI-6 aura zrI padmAvatIpuravAla samAja padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 230 Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAhadarA kSetra gAMdhInagara, ne eka juTa hokara gAMdhInagara meM padmAvatIpuravAla jAti kI dharmazAlA kA nirmANa kraayaa| padmAvatIpuravAla jAti ke lie ye gaurava ke kSaNa the| zrI padmAvatIpuravAla digambara jaina paMcAyata dharmapurA dillI-6 aura usake adhyakSa zrI ramezacanda jaina kAgajI ke sAtha-sAtha samasta paMcAyata ke isa anukaraNIya kArya ke lie sabhI ne sarAhanA kii| paM. zrI mathurAdAsajI eTA jile ke beranI janapada ke honahAra vyaktitva paMDita mathurAdAsa jI putra zrI rAmalAla jI mathurA caurAsI, murainA aura banArasa vizvavidyAlaya meM zikSA prApta karane ke bAda zAMtiniketana meM adhyApana kArya karake gujarAMvAlA (lAhaura) sthiti jaina gurukula ke adhiSThAtA ke rUpa meM khyAti arjita karane ke bAda 1933-34 meM dillI aaye| unakI kSamatAoM se prabhAvita hokara tatkAlIna jaina samAja meM agraNIya zrI rAjendrakumAra jaina ne unheM bhArata baiMka meM niyukta kara liyaa| AMzika rUpa se ve dariyAgaMja ke samaMtabhadra saMskRta vidyAlaya meM bhI adhyApana kA kArya karate the| parivAra ke pAlana poSaNa ke sAtha-sAtha ve zAstra sabhAoM ke mAdhyama se jinavANI mAM kA pracAra aura prasAra bhI karate the| dillI kI padmAvatI puravAla digambara jaina paMcAyata ke ve 1951 se 1963 taka adhyakSa rhe| kaI akhila bhAratIya saMsthAoM ke ucca padAdhikArI bhI rhe| ve bar3e sarala svabhAvI, svAbhimAnI aura mitabhASI the| lagabhaga 90 varSa kI umra meM unakA svargavAsa ho gyaa| unake putra zrI abhayakumAra jaina vartamAna meM mADala TAuna raha rahe haiN| vaidya zrI dvArikA daasjii| paM. mathurAdAsajI ke hI bar3e bhAI vaidya zrI dvArikA dAsa jI lagabhaga 1933-34 meM dillI aaye| unake putra sarvazrI mahAvIraprasAda, pArasadAsa 291 padmAvatIpurabAla digambara jaina jAti kA udbhava aura bikAsa Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura nemIcanda zikSArata the| vaidya jI bar3e saralasvabhAvI aura dharmAtmA the| baccoM kI ucca zikSA kI ora unakA vizeSa dhyAna thaa| Ayurvedika Adi paddhatiyoM se upacAra karane meM ve siddhahasta the| dillI Ane para dillI kI paMcAyata kI sabhI gatividhiyoM se ve jur3e rhe| kAphI samaya pUrva unakA svargavAsa ho cukA hai| inake eka putra zrI pArasadAsa jaina gulamohara pArka, dillI meM rahate haiN| sva. zrI mahAvIraprasAda sarrApha/motIlAla sarrApha eTA jile ke beranI janapada ke zrI nainasukhadAsa jI apane parivAra ke sAtha 1920-21 meM dillI aaye| cAMdanI cauka meM unhoMne parAThoM aura khAnepIne kI sAmAna kI dukAna kii| kisI aparicita mitra kI salAha aura vizvAsa para unhoMne 1925-26 meM tirAhA bairAmakhAM dariyAgaMja meM sarrAphe kA kAma kiyaa| inake donoM putra sarvazrI mahAvIraprasAdajI aura zrI motIlAlajI isa eka dukAna para baiThate the| bAda meM donoM putroM kA vivAha ho gyaa| zrI mahAvIra prasAdajI ko unhoMne alaga dukAna karA dii| purAnI dukAna para zrI motIlAlajI baitthe| zrI mahAvIra prasAda jI, dhArmika aura udAra pravRtti ke vyakti the| nita-prati abhiSeka aura pUjana kA unakA niyama thaa| ve padmAvatI-puravAla jAti ke mahatvapUrNa vyakti the| apane samaya kI sabhI sthAnIya aura akhila bhAratIya stara kI saMsthAoM meM ve ucca padAdhikArI the| dillI paMcAyata ke ve adhyakSa, koSAdhyakSa, maMdira prabaMdhaka Adi padoM para kaI bAra rhe| 1989 meM unakA svargavAsa ho gyaa| sarvazrI sukhabIra prasAda, svarAja jaina aura nirmala kumAra jaina putra haiN| unake dvitIya putra zrI svarAja jaina paMcAyata kI pichalI kAryakAriNI meM koSAdhyakSa rahe haiN| zrI motIlAla jI, sarala svabhAvI aura khare AdamI the| apane pitAzrI padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 232 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura bar3e bhAI zrI mahAvIra prasAdajI kI AjJA kA hamezA pAlana karate the| mele dazahare meM iSTa-mitroM evaM parivAra ke sabhI sadasyoM ke sAtha jAkara khAnA pInA aura Ananda lenA unakA svabhAva thaa| apane aura parAe kA ve bheda nahIM karate the| zrI javAharalAla aura zrI candrazekhara unake do putra haiN| zrI caMdrazekhara jI paMcAyata ke 5-6 varSa kAryakAriNI ke sadasya aura bAda meM 4 varSa saha-saciva rahe haiN| zrI javAharalAla jI aura unake putra bhI aba paMcAyata kI gatividhiyoM se nikaTa se jur3e haiM aura sahayoga dete haiN| pUrA parivAra dhArmika aura milanasAra hai| sva. zrI nemIcanda DAlacanda jaina jalebI vAle AgarA jile ke grAma harrA kI gar3hI ke lAlA phUlacanda jI apane parivAra ke sAtha 1922-23 meM dillI aaye| yahAM apane do putroM ke sAtha unhoMne khAne-pIne ke khomace lagAne kA kAma kiyaa| tIsare putra zrI aTalacanda jI ghara, bAjAra aura parivAra ke kAmakAja dekhate the| cauthe aura pAMcaveM putra kramazaH sarvazrI motIrAma aura gulajArIlAla ku~cA seTha ke jaina skUla meM par3hate the| usa samaya inakA nivAsa bhI masjida khajUra dharmapurA meM thaa| 1929 meM lAlA phUlacaMda jI kA svargavAsa ho gyaa| kAma se paryApta Aya hone para inhoMne kucha jAyadAda khriidii| kAma ko aura adhika gati dii| 1940 meM unhoMne darIbe kI dukAneM kirAye para lI aura jalebI kI dukAna kii| bAda meM una dukAnoM ko kharIdA bhii| khAne pIne kI cIjeM aura hoTala Adi ke rUpa meM vyApAra bar3hatA gyaa| jaise-jaise parivAra kI sadasya saMkhyA bar3hI vyavasAya meM bhI vividhatA aaii| isI bIca zrI motIrAma jI aura zrI gulajArIlAla jI bhI vyApAra meM A gye| 1958 meM zrI DAlacanda jI kA aura zrI nemIcanda jI kA 1971 meM svargavAsa ho gyaa| zrI nemIcanda ke bar3e putra zrI jJAnacanda kA 1980 meM 238 padmAvatIpurabAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svargavAsa ho gyaa| unake sarvazrI nagInacanda, pravInakumAra, sunIlakamAra Adi putra haiN| zrI nemIcanda jI ke dUsare. putra zrI kailAzacanda jaina (rAjA) haiN| inake eka putra kA kucha dina pahale svargavAsa ho gayA hai| eka putra hI unakI AzAoM kA kendra hai| zrI DAlacanda jI ke bar3e putra zrI satIzacanda jI kA 1963 meM svargavAsa ho gyaa| unake putra kA nAma zrI anIza (Azu) hai| zrI DAlacanda jI ke dUsare putra zrI devendrakumAra jaina ke prAraMbhika jIvana meM samAjasevA kI lagana rahI hai| zrI DAlacanda jI ke tIsare putra zrI rAjendrakumAra jI kA 1984 meM svargavAsa ho gyaa| inake sumita aura punIta putra haiN| zrI DAlacandajI ke cauthe putra zrI vIrendra kumAra haiN| zrI vIrendra jI aura unake putra galI khajAMcI ke caityAlaya meM nita prati bhagavAna kA abhiSeka aura pUjana karate haiN| inaka pAMcave putra DA. pramodakumAra jaina haiN| DaoN. pramoda apane vyavasAya ke prati ImAnadAra, samarpita aura khyAti prApta zalya cikitsaka (sarjana) haiN| unake mAnavIya vyavahAra aura udAra samAja sevA ke lie kaI saMsthAoM ne unako sammAnita kiyA hai| padmAvatI puravAla digambara jaina paMcAyata ne bhI do bAra phikkI sabhAgAra meM inako sammAnita kara prasannatA anubhava kI hai| zrI aTalacanda jI kA 1974 meM svargavAsa ho gayA / sarvazrI padamacanda aura aruNakumAra inake do putra haiN| zrI padamacanda jI padmAvatI puravAla paMcAyata ke adhyakSa rahe haiN| inake kAryakAla meM lagabhaga 60 varSa pUrva nirmita maMdirajI kA prathama jIrNoddhAra huA hai| zrI motIrAmajI kA 1976 meM svargavAsa huaa| sarvazrI prakAzacanda aura ramezacanda, mukezacanda aura mahendrakumAra inake putra haiN| zrI prakAzacanda jI paMcAyata ke lagabhaga 10 varSa taka kAryakAriNI ke sadasya rahe haiN| zrI gulajArIlAla jI kA 1995 meM svargavAsa huaa| apane vyavasAya ko padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 234 Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Age bar3hAne ke sAtha-sAtha apane jIvanakAla meM unhoMne yathAsambhava dAna dekara kaI jagahoM para nirmANa kArya karAye / 1 padmAvatI puravAla digambara jaina paMcAyata ke ve lagabhaga 10-12 varSa upAdhyakSa rhe| gurubhakta zrI gulajArIlAla jI muni zrI vidyAnandajI mahArAja ke parama bhakta the / kundakunda bhAratI ke maMdira meM bhagavAna bharata kI mUrti ApakI ora se hI virAjamAna kI gaI hai| zrI gulajArIlAla jI ke bar3e putra zrI basaMtalAla jI kA 1994 meM svargavAsa ho gayA / sarvazrI rAjeza, brijeza aura svadeza zrI basaMtalAla jI ke tIna putra haiN| zrI gulajArIlAla jI ke dUsare putra zrI prabhAcanda jI kA 1983 meM aura unake yuvA putra zrI prANeza kA 1994 meM svargavAsa ho gyaa| inake tIsare beTe DaoN. munIndrakumAra jI kA 1990 meM svargavAsa huaa| zrI prathameza jaina unake putra haiN| inake cauthe putra zrI surendra bAbU haiN| ye bar3e utsAhI, samarpita aura niSThAvAna kAryakartA haiN| 1972 meM padmAvatIpuravAla di. jaina paMcAyata dvArA prakAzita DAyarekTrI ke sampAdaka maMDala ke ve sadasya rahe / ve aneka sthAnIya aura akhila bhAratIya saMsthAoM se jur3e hue haiN| padmAvatIpuravAla paMcAyata ke lie ve hamezA samarpita haiN| zrI gulajArIlAla jI ke pAMcaveM putra kA nAma zrI ravIndra kumAra jaina hai / padmAvatIpuravAla digambara jaina paMcAyatI maMdira aura dharmazAlA ke nirmANa meM isa pUre parivAra kA paryApta Arthika yogadAna rahA hai| isa parivAra kI mahilAeM bar3I dhArmika aura kriyAvAna haiN| sAmAjika sukha-dukha* athavA dhArmika anuSThAnoM meM eka sAtha jAne para parivAra kI ekatA aura milanasAritA kA acchA prabhAva par3atA thaa| aba sabhI alaga-alaga aura dUra-dUra rahate haiN| purAnI havelI sUnI ho gaI hai| zrI digambara jaina lAla maMdira aura padmAvatI puravAla paMcAyatI maMdira ke prati sabhI kA lagAva hai| parivAra kI pratyeka ikAI kA lagabhaga svataMtra aura alaga vyavasAya va AvAsa hai / 235 padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. zrI maTarUmala jaina (zrImAnajI) zrI maTarUmala jI putra zrI lAlArAma jI kA zrI nemIcaMda aura DAlacaMda jI kI bahana ke sAtha vivAha huaa| isa parivAra kI dekharekha meM hI ve apanA vyavasAya karate the| bAda meM unhoMne purAne dariyAgaMja meM eka makAna kharIdA unakA pUrA parivAra usI makAna meM unake sAtha rhaa| yaha makAna kharIdane se pUrva yahIM para unhoMne janarala marcenTsa kI eka dukAna kara lI thii| isa kSetra meM unhoMne kucha aura dukAneM bhI lii| zrI maTarUmala jI dhArmika pravRti ke vyakti aura zudrajala ke tyAgI the| padmAvatI-puravAla paMcAyata se unako lagAva thaa| 1975 meM unakA svargavAsa ho gyaa| sarvazrI kizorIlAla, mahAvIraprasAda, candraprakAza aura ajitakumAra inake putra haiN| zrI kizorIlAlajI kA 2004 meM svargavAsa ho gyaa| sarvazrI rAkezakumAra, dinezakumAra, saMjayakumAra inake putra haiN| zrI maTarUmala jI ke dvitIya putra zrI mahAvIra prasAdajI kA mArca 2005 meM svargavAsa ho gyaa| sarvazrI rAjIva, saMjIva, azoka aura rAjeza inake putra haiN| zrI candraprakAza kA 1998 meM svargavAsa ho gyaa| inakA koI putra nahIM hai| zrI ajitakumAra jI ke tIna putra haiN| sva. zrI mahAvIraprasAda jaina kacaharI vAle AgarA jile ke phariyA janapada ke zrI muMzIlAla jI 1910 ke AsapAsa dillI aaye| tatkAlIna kacaharI meM unhoMne halavAI kI dukAna kii| 1918 meM unakA vivAha huA aura 1920 meM eka putra ne janma liyA jisakA nAma mahAvIraprasAda rakhA gyaa| zrI mahAvIra prasAdajI usI vyavasAya meM juTa gaye aura kAma ko Age bddh'aayaa| zrI muMzIlAla jI padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 286 Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhArmika pravRtti ke vyakti the| paMcAyatI maMdira ke nirmANa meM unakA bhI yogadAna rhaa| usI maMdirajI meM ve abhiSeka aura pUjana pATha bhI karate the| 1956 meM unakA svargavAsa ho gyaa| zrI mahAvIra prasAda jI bhI apane isI paMcAyatI maMdira meM pUjA pATha karate the| 1993 me unakA svargavAsa ho gyaa| sarvazrI azoka kumAra, nirmalakumAra, rAkeza kumAra, mukezakumAra aura ajaya kumAra inake putra haiN| zrI mukeza kumAra paMcAyata kI vartamAna kAryakAriNI ke sadasya haiM aura apane isa paMcAyatI maMdira meM niyamita rUpa se bhagavAna kA abhiSeka aura pUjana pATha karate haiN| parivAra meM ekatA aura dhArmikatA hai| sva. zrI sundarasiMhajI eTA jile ke ur3esara janapada ke dharmaniSTha zrI mahIpAla jI apane parivAra ke sAtha 1930-31 meM dillI aae| chattA pratApasiMha meM apanA nivAsa bnaayaa| prApta sUcanAoM ke anusAra unhoMne miThAI banAne aura becane kA kAma kiyaa| bAda meM unake ikalaute putra sundarasiMha apanI zikSA pUrI karake sarakArI sevA meM A gye| zrI sundarasiMhajI honahAra, utsAhI mRdubhASI aura kartavyaniSTha the| padmAvatI puravAla paMcAyata ke prati unakA samarpaNa thaa| vibhinna kAryakAloM ko milAkara lagabhaga 25 varSa taka ve paMcAyata ke maMtrI rhe| sAhityika aura rAjanaitika gatividhiyoM ke prati bhI unakA rujhAna rahatA thaa| kaI saMsthAoM ke ucca padoM para rahakara unhoMne janasAdhAraNa kI sevA kii| 2003 ko unakA svargavAsa ho gyaa| zrI lalitakumAra, rAkeza kumAra, saMjaya kumAra va rAjIva kumAra unake putra haiN| zrI lalitakumAra pichalI kAryakAriNI meM dharmazAlA prabaMdhaka aura vartamAna kAryakAriNI ke sadasya haiN| 237 papAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. lAlA candUlAla/khemacanda jaina . eTA jile ke beranI janapada ke zrI lAlArAma aura zrI baMgAlImala do bhAI apane parivAra ke sAtha 1926-27 meM dillI aaye| yahAM Akara cAvar3I bAjAra meM sarvazrI lAlArAma baMgAlImala ke nAma se kAgaja kI dukAna kii| zrI lAlArAma jI ke putra kA nAma zrI bAbUrAma aura zrI baMgAlIlAla jI ke putra zrI khemacanda aura zrI rAmacandra the| zrI bAbUrAma jI ke putra kA nAma zrI candUlAla thaa| jaba yaha parivAra dillI AyA usa samaya paMcAyata prArambhika sthiti meM thii| sabhI bhAiyoM meM pArivArika prema to thA hI, sAtha hI paMcAyata ke prati bhI gaharA lagAva thaa| maMdirajI ke nirmANa aura vikAsa meM bhI zrI khemacanda jI aura zrI candUlAla jI kA paryApta yogadAna hai| zrI candUlAla jI hara samaya kArya karane ke lie taiyAra rahate the| zrI candUlAlajI paMcAyata ke pahale caudharI the| 1984 meM unakA svargavAsa ho gyaa| ve phAileM banavAne kA kAma karate the| unake putra zrI surendra kumAra jaina bhI usI kAma ko karate haiN| zrI khemacanda jI ke bar3e putra zrI premacanda kA 1993 meM aura unake putra zrI saMjaya jaina kA 1996 meM nidhana ho gyaa| zrI premacanda jI ke choTe putra kA nAma ajaya hai| zrI khemacaMda jI bar3e sarala svabhAvI aura dhArmika pravRtti ke zrAvaka the| zrI khemacanda jI ke dUsare putra zrI satIzacanda jI ne apane vyavasAya ko kAphI Age bddh'aayaa| vaha bhI milanasAra, vinamra aura spaSTavAdI haiN| inameM sevAbhAva bhI hai| zrI khemacanda ke tIsare putra zrI ramezacanda jI hai| zrI khemacanda jI paMcAyata ke viziSTa padoM para rhe| 1983 meM unakA svargavAsa ho gyaa| zrI rAmacandajI bhI paMcAyata se jur3e rhe| inake koI putra nahIM hai| 1997 meM inakA svargavAsa ho gyaa| padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 238 Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. zrI nemIcandajI relave vAle AgarA jile ke himmatapura gAMva ke dharmaniSTha zrI bAbUlAla jI ke putra zrI nemIcanda 1993 meM dillI aaye| dillI Akara unhoMne pustakoM kA vyavasAya kiyaa| bAda meM unhoMne purAnI dillI, naI dillI aura aneka pramukha relave sTezanoM para kitAboM ke sTAla le lie| prathama patnI ke svargavAsa ke bAda dvitIya patnI se zrI nemIcandajI ko zrI anila kumAra aura zrI vinoda kumAra do putra mile jo apane puztainI kAma ko Age bar3hA rahe haiN| zrI nemIcanda jI kA 1986 meM svargavAsa ho gyaa| zrI nemIcanda jI ne padmAvatI puravAla paMcAyata ke vibhinna padoM para rahakara samAja kI sevA kI hai| inake bar3e putra zrI anila kumAra jI kA 2004 meM svargavAsa ho gyaa| sarvazrI navIna kumAra, pravIna kumAra, ajaya kumAra aura pavana kumAra jaina unake putra haiN| zrI anila jI saMkocI svabhAva ke acche iMsAna the / inake putra milanasAra aura sabhI ke prati sadbhAvanA rakhane vAle haiN| sabhI AyojanoM meM apanA yogadAna dete haiN| zrI nemicanda jI ke dUsare putra zrI vinodakumAra jI apanI dhArmika pravRtti ke lie khyAti prApta haiN| dUradRSTi aura vinamratA Apa meM kUTakUTa kara bharI huI hai| sabhI AyojanoM meM upasthiti aura Arthika yogadAna unakA niraMtara milatA hai| pada koI nahIM te para kAma binA pada ke bhI bahuta karate haiN| inake bar3e putra zrI paMkaja jaina paMcAyata kI kAryakAriNI ke pichale 6 varSa se sadasya haiM aura choTe putra zrI manoja jaina, sabhI AyojanoM kI saMyojaka samiti ke sadasya athavA saMyojaka rahate haiM / pUrA parivAra vinamra, dhArmika aura kartavyaniSTha hai / sva. zrI rAma svarUpa kAlIcaraNa jaina, dillI geTa san 1930 ke AsapAsa eTA jile ke khyAti prApta janapada ciraulI cAvalI se zrI chedIlAla jI saparivAra dillI Akara dillI geTa rahane lge| padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 239 Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI madana gopAla jI aura rAmasvarUpa jI Apake do putra haiN| zrI rAmasvarUpa jI kI klAtha mArkeTa, phatehapurI para bijalI ke sAmAna kI dukAna thii| 1952 meM zrI rAmasvarUpajI kA nidhana ho gyaa| rAma svarUpa jI ke sarvazrI lAlacanda, salekacanda harIcanda, jagadIzacanda aura ramezacanda putra haiN| zrI lAlacandajI kA 1966 meM aura zrI salekacandajI kA 21 apraila 05 ko svargavAsa ho gyaa| zrI lAlacanda jI ke sarvazrI surezacanda, suzIlavanda, kailAzacanda, subhASacanda aura sunIlacaMda putra haiN| zrI surezacanda naI dillI kameTI meM adhikArI the| ve dillI paMcAyata ke upAdhyakSa bhI rahe haiN| zrI sureza canda jI samajhadAra aura gaMbhIra vyakti the| 1999 meM unakA svargavAsa ho gyaa| asIma jaina unakA eka honahAra putra hai| zrI lAlacanda jI ke sabase choTe putra zrI sunIla jaina eka nezanalAijDa baiMka kI paTanA (bihAra) zAkhA meM kAryarata the| baiMka jAte samaya kisI ne golI mAra kara unakI hatyA kara dii| __ zrI kAlIcaraNa jI apane pitA zrI madanalAla jI ke ikalaute putra the| ye kapar3e kA vyavasAya karate the| zrI kAlIcaraNajI kA 1966 meM svargavAsa ho gyaa| Apa kAphI samaya taka paMcAyata kI kAryakAriNI se jur3e rahe haiN| zrI kAlIcaraNa spaSTavAdI svabhAva se vinamra aura dhArmika pravRtti ke iMsAna the| sarvazrI mohanalAla, candrakumAra, indrakumAra aura azoka kumAra unake putra haiN| pUre parivAra meM dhArmika bhAvanAeM haiN| samAja ke sAtha sabhI kA AnA-jAnA aura samparka rahatA hai| sva. zrI hukamacanda jaina caudharI eTA jile ke ur3esara janapada ke zrI setIlAla jI apane parivAra ke sAtha 1914 meM dillI Akara dillI geTa rahane lge| yahAM para unhoMne paracUna kI dukAna kii| zrI hukumacanda jI bar3e honahAra, samAja aura padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 240 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivAra ke prati samarpita aura niSThAvAna the| krodha to unako AtA hI nahIM thaa| kaThina se kaThina samasyA kA samAdhAna samajhA-bujhAkara kara lenA unake lie bar3A sarala aura priya kArya thaa| ve padmAvatI puravAla paMcAyata ke lagabhaga 30 varSa caudharI rhe| sarvazrI javAharalAla, cunnI lAla, devakumAra aura rozanalAla Apake bhAI haiN| zrI javAharalAlajI avivAhita the| kAphI samaya pahale unakA svargavAsa ho gyaa| zrI cunnIlAla jI ke koI putra nahIM hai| aba unakA bhI svargavAsa ho cukA hai| zrI cunnIlAla jI kA bhI svargavAsa ho cukA hai| zrI devakumAra jI rAurakelA meM kArya karate haiN| apanI dukAna jAte samaya 1984 ke daMgoM meM zrI rozanalAla jI kI kisI daMgAI kI golI lagane se mRtyu ho gyii| zrI pavana jaina Adi unake putra haiN| zrI hukumacaMda jI kA 1982 meM nidhana ho gyaa| unake nidhana ke bAda parivAra kI yazakIrti kI hAni huI hai| zrI padmAvatIpuravAla paMcAyata ke saMgaThana meM bhI zithilatA AI hai| sva. zrI nemIcanda jaina dAlaseva vAle eTA jile ke ur3esara janapada se zrI nemIcanda jI putra zrI pyArelAla jI 1914 meM dillI aaye| dharmapurA kI bhUtavAlI galI meM Apane apanA nivAsa rakhA aura vahIM se namakIna dAla sevoM kA thoka vyApAra karate the| zrI surezacanda jI Apake ikalaute putra the| zrI surezacanda jI ko zrI hukamacanda jaina ke svargavAsa ke bAda paMcAyata kA caudharI banAyA thaa| Apa bar3e sarala aura milanasAra vyakti the| 1984 meM ApakA svargavAsa ho gyaa| putra zrI surezacaMda kI asamaya meM mRtyu se duHkhI zrI nemIcanda jI bholAnAtha nagara apane makAna meM cale gye| vahAM unakA 1986 meM svargavAsa ho gyaa| zrI surezacanda jI ke bar3e putra zrI pramodakumAra kA 1984 meM svargavAsa ho gyaa| zrI vinoda kumAra Adi unake putra haiN| padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 241 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . sva. zrI bholAnAthajI eTA jile kI rArapaTTI janapada ke lAlA ajudhyAprasAda jI ke yuvA putra zrI bholAnAtha jI apanI patnI aura bhAiyoM ke sAtha 1929-30 meM dillI Aye aura parAThe vAlI galI meM parAThoM kI dukAna kii| padmAvatI puravAla jAti aura baccoM kI zikSA kI ora unakA vizeSa dhyAna thaa| dillI kI paMcAyata ke kaI padoM para ve rahe / paMcAyata meM unakA pUrA rutavA thaa| 1955-56 ke phirojAbAda mele meM gaThita akhila bhAratIya padmAvatI puravAla paMcAyata ke padAdhikAriyoM meM the| dillI kI paMcAyata ke maMtrI ke rUpa meM dillI meM rahane vAle padmAvatI puravAla jAti ke parivAroM kI janagaNanA karAkara 1972 meM use prakAzita kraayaa| yaha paMcAyata kA prathama prakAzana thaa| ve spaSTavAdI aura dRr3ha nizcayI vyakti the| zrI bholAnAthajI ke bar3e bhAI zrI gayA prasAdajI avivAhita the| ve jIvana paryanta bholA nAtha jI ke sAtha rhe| inake choTe bhAI zrI gayA prasAdajI bhI inake sAtha dillI Aye the| 1950 ke AsapAsa unakA nidhana ho gyaa| zrI vIrendrakumAra, zrI mahezacanda aura zrI ravi kumAra inake putra haiN| __1982 meM zrI bholAnAtha jI kI patnI kA svargavAsa ho gyaa| ataH kUcA seTha kA purAnA makAna chor3akara ve apane choTe putra zrI surendrakumAra ke pAsa cale gye| 1986 meM zrI bholAnAtha jI kA svargavAsa ho gyaa| zrI surendra kumAra jI kA bhI 31-5-95 ko svargavAsa ho gyaa| zrI surendra kumAra jI 6-7 varSa paMcAyata ke ADITara rhe| ve spaSTavAdI aura svAbhimAnI vyakti hone para bhI saMtulana banAkara calate the| unake do putra zrI sunIla jaina aura anila jaina haiN| zrI surendra kumArajI bhArata sarakAra kI sevA meM kAryarata the| zrI bholAnAtha jI ke bar3e putra zrI dharmendrakumAra jaina bhArata sarakAra se adhikArI ke rUpa meM sevA nivRtta hue the| mArca 2003 meM unakA bhI padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 242 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svargavAsa ho gyaa| sarvazrI azoka kumAra, subhASacanda, pramoda kumAra aura pravIna kumAra inake putra haiN| zrI azoka kumAra kA lambI bImArI ke bAda pharavarI 2005 meM svargavAsa ho gyaa| __ zrI bholAnAthajI kI ullekhanIya sevAoM kA smaraNa karate hue hama unake uttarAdhikAriyoM se bhI adhika sahayoga kI AkAMkSA karate haiN| sva. lAlA zrI pAtIrAma jaina eTA jile meM khaMjara ke burja' janapada se lAlA bihArIlAla jI ke utsAhI putra zrI pAtIrAma jI apane parivAra aura bhAiyoM ke sAtha 1910-11 ke AsapAsa dillI aaye| dharmapurA meM apanA nivAsa aura paracUna kI dukAna se rojI roTI kA sAdhana juttaayaa| bhAI dhanIrAmajI aura bhAI zrI gajAdhara lAla jI inake sAtha the| lAlA pAtIrAmajI, dhArmika, milanasAra aura dhuni ke dhunI vyakti the| zrI padmAvatIpuravAla paMcAyata dillI kA saMgaThana jaba AkAra le rahA thA, usa samaya se lekara 1974-75 taka ve paMcAyata ke sAtha niraMtara jur3e rhe| ve yuvAoM ko kucha na kucha kAma karane kI preraNA dete rahate the| ___1924-25 meM padmAvatI puravAla paMcAyata ke lie makAna kI vyavasthA hone para usake upayoga ko lekara uThe vivAda ke ve kendra meM rhe| asthAyI maMdira kA jIrNoddhAra aura usakI vedI pratiSThA mahotsava taka ApakA bar3A yogadAna rhaa| bAda meM bhI jIvana ke aMtima prahara taka unheM lagana lagI rhii| 1985 meM unakA svargavAsa ho gyaa| __ zrI trilokacaMda jI unake ikalaute putra haiN| bAda meM lAlA pAtIrAma jI ne apanI pharma zrI trilokacanda jI ke putra narendrakumAra (choTelAla) kA nAma rakhakara pAtIrAma narendrakumAra ke nAma se usako sauMpa dii| zrI choTelAla jI unakI smRti meM kucha na kucha karate rahate haiN| 243 padyAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. zrI munnIlAla halavAI eTA jile meM ur3esara janapada ke lAlA bainIrAma jI ke honahAra putra zrI munnIlAla jI 1916 meM dillI aaye| dillI meM pahale se hI raha rahe apane cacere bhAI zrI nemicanda jI ke yahAM jo dharmapurA kI bhUtavAlI galI meM rahate the, rhe| zrI nemIcanda jI vahIM se namakIna dAlaseva kA thoka vyApAra karate the / yuvA zrI munnI lAla jI ne vaha saba kucha siikhaa| sAtha hI dillI vAsiyoM ke khAne-pIne kI vastuoM ko bhI banAnA aura banavAnA sIkha liyaa| pratibhAvAna zrI munnI lAla jI kI khyAti samAja meM phailI aura uttara pradeza ke jArakhI janapada ke eka pratiSThita parivAra kI kanyA ke sAtha 1933 meM unakA vivAha ho gyaa| isa naye uttaradAyitva ke nirvAha ke lie Atura zrI munnIlAla jI ne eka dukAna dariyAgaMja kI mukhya roDa para lI / usa para miSThAna bhaMDAra Adi cAlU kara diyaa| kucha sthAnoM para unhoMne kaiMTIna bhI calAI / prabhu kRpA aura bar3hate Atma vizvAsa se unhoMne 1936 meM eka makAna kUcA paramAnaMda meM (dukAna ke pAsa) kirAye para liyA / jIvana kI aMtima sAMsa lete samaya arthAta 12 janavarI 1978 taka vaha vahIM rhe| zrI munnIlAla jI, adhika par3he likhe nahIM the para AdamI ko parakhane aura apanI bAta samajhAne kI unameM adbhuta kSamatA thii| ve mehanatI, spaSTavAdI, dharmAtmA aura milanasAra vyakti the / apane baccoM ko unhoMne zikSita kiyaa| kAphI samaya taka ve padmAvatI puravAla digambara jaina paMcAyata ke upAdhyakSa rahe / Apake bar3e putra kA nAma zrI suzIla kumAra hai| vaha lagabhaga 8 varSa pUrva dillI prazAsana kI DipheMsa risarca leboreTrI se rAjapatrita adhikArI ke pada se sevA nivRtta hue haiN| Apake putroM meM se eka putra zrI bAdala jaina paMcAyata kI vartamAna kAryakAriNI ke sadasya haiN| padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 244 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI munnIlAla jI ke dUsare putra zrI satIzacanda (guDDU bhAI ) pichale lagabhaga 20-25 varSa se samAja sevA ke lie samarpita haiN| pahale vaha paMcAyata ke saha maMtrI aura bAda meM maMtrI rahe haiN| vartamAna meM bhI vaha maMtrI haiN| unhoMne kharAda kI mazIna lagAkara apanA vyApAra zurU kiyaa| choTe stara se majhole stara taka kharAda kI mazIna para kAma karane vAloM meM unakA nAma kAphI pramukhatA se liyA jAtA hai| mehanata, ImAnadArI, spaSTavAditA aura milanasAritA unake vizeSa guNa haiN| inake kAryakAla meM kaI nAmI upalabdhiyAM rahI haiM / sva. zrI nannUmala manoharalAla jaina dUdha vAle evaM sva. paM. bhAgacanda jaina 1 eTA jile meM khyAti prApta saranaU vIrapura janapada ke zrI nannUmala aura manoharalAla donoM bhAI 1911 ke AsapAsa dillI aaye| donoM hI avivAhita the| dharmapurA meM unhoMne dUdha kA kAma kiyaa| padmAvatI puravAla jaina paMcAyata kI sthApanA se lekara aMta samaya taka use sahayoga karate rhe| dillI Ane ke thor3e varSa bAda unhoMne apanI riztedArI meM se zrI bhAgacanda nAmaka eka bAlaka ko goda le liyaa| use zikSA ke liye murainA bhejA zikSA prApta kara vApasa Ane para zrI bhAgacanda jI ko paracUna kI dukAna karA dii| zAstrIya jJAna ke kAraNa vaha yuvA bAda meM paMDita bhAgacanda jaina zAstrI ke nAma se vikhyAta hue| vaha maMdiroM meM zAstra sabhA karate the / eka dina unakI zAstra sabhA meM senTrala baiMka ke eka adhikArI Aye hue the / unake pravacana se ve prabhAvita hue| kAmakAja kI sthiti ko samajhakara unhoMne unheM senTrala baiMka meM sarvisa ke lie AmaMtrita kiyaa| zrI bhAgacandra jI unake parivArajanoM ne yaha svIkAra kara liyaa| baiMka meM unhoMne acchI khyAti prApta kI / idhara ve padmAvatI puravAla paMcAyata se bhI jur3e rahe / jIvana ke 60 varSa pUrNa karane para baiMka se sevA nivRta ho gaye / kharAba padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 245 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAsthya ke kAraNa bAda meM vaha sakriya nahIM raha ske| ve dhArmika pravRtti ke milanasAra aura vinrama vyakti the| 2004 meM unakA svargavAsa ho gyaa| sarvazrI anila kumAra, sunIla kumAra, pradIpakumAra, mukeza kumAra aura AzISa jaina Apake putra haiN| baccoM meM bhI dhArmika saMskAra haiN| sva. zrI zItalaprasAda jaina halavAI eTA jile meM jauMdharI janapada ke zrI muMzIlAla jI 1935 ke AsapAsa dillI aae| yahAM Akara unhoMne halavAI kA kAma kiyaa| zrI muMzIlAla jI ke do putra eka zrI abhinandana kumAra jo eTA goda cale gaye dUsare zrI zItalaprasAda jI unake sAtha dillI unake vyavasAya ke sAtha jur3e rhe| zrI muMzIlAla jI aura zrI zItala prasAda jI donoM kA svargavAsa ho cukA hai| __ zrI zItalaprasAdajI usI vyavasAya se jur3e rhe| sAdA jIvana ucca vicAra unakA Adarza thaa| sarva zrI AdIzvara kumAra, AnandakumAra aura anila kumAra unake tIna putra hai| zrI AdIzvara kumAra zItala prasAda jI ke sAtha kArya karate rhe| 1999 meM zrI AdIzvara kumAra kA svargavAsa ho gyaa| zrI AdIzvara kumAra jI ke putra zrI atula jaina paMcAyata ke pichalI kAryakAriNI meM maMtrI aura vartamAna meM koSAdhyakSa haiN| parivAra meM khuzahAlI aura saMgaThana hai| sva. zrI zrIlAla jaina biTAbrena lagabhaga 100 varSa pUrva eTA jilA ke curatharA gAMva ke zrI bholAnAtha jI aura zrI munnIlAla jI do bhAI dillI aae| galI parAThe vAlI meM dukAna kii| zrI bholAnAtha jI avivAhita the| zrI munnI lAlajI ke sarvazrI anUpacanda, rAjakumAra, zrIlAla, jayakumAra aura omaprakAza lar3ake the| anUpacandajI vyApAra karate the| 1958 meM unakA svargavAsa ho gyaa| unake padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 246 Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIna putra sarvazrI hIrAlAla, vinodakumAra aura subodha kumAra hai| tInoM kA vyApAra ThIka hai| pichale 7-8 varSa se hIrAlAlajI sAmAjika aura dhArmika kAryoM meM gaharI ruci le rahe haiN| zrI subodhakumAra jI bhI isa ora sakriya hone kA prayAsa kara rahe haiN| zrI rAjakumArajI govA cale gye| vahIM vyApAra kiyaa| 2002 meM unakA svargavAsa ho gyaa| zrI zrIlAlajI 'biTAbrena' nAmaka cUrNa kI goliyAM aura kaI aneka vastuoM ke utpAdanakartA aura vyApArI rhe| ve milanasAra aura dharmaniSTha the| padmAvatI puravAla paMcAyata ke prArambha se hI jur3a gye| pariNAmasvarUpa paMcAyata ke aneka padoM para rahakara unhoMne samAja kI sevA kii| inake nAma se hI pUre parivAra kI pahacAna thii| kAphI samaya pUrva ve svargavAsI ho ge| sarvazrI surendrakumAra, vIrendra kumAra, jinendra kumAra aura brijamohana inake putra haiN| zrI jinendra kumAra kA bhI 1999 meM hRdaya gati rukane se svargavAsa ho gyaa| unakA eka putra hai| zrI zrIlAla jI biTAbrena ke svargavAsa ke bAda parivAra Thahara-sA gyaa| aba zrI bRjamohana unake sabase choTe putra sakriya hue hai| vartamAna meM vaha paMcAyata kI kAryakAriNI kA sadasya bhI hai| zrI jayakumAra jI prAiveTa dukAna para naukarI karate the| ve bhI dhArmika aura sAmAjika pravRtti ke the| sarva zrI vijayakumAra, madanalAla aura vinodakumAra unake tIna putra haiN| tInoM putroM kA reDImeDa gArameMTsa aura haoNjarI kA gAMdhInagara meM kAma hai| dhArmika AyojanoM meM bhAga lete aura sahayoga dete haiN| zrI oma prakAzajI bhI prAiveTa dukAna para kAma karate the| 1984 meM unakA svargavAsa ho gyaa| sarvazrI jJAnacanda, dilIpakumAra aura rAjakumAra inake putra haiN| tInoM hI reDImeDa gArameMTsa aura haoNjarI kA kAma gAMdhInagara meM karate haiN| zrI jJAnacandajI vizeSa rUpa se sakriya aura milanasAra haiN| isa pUre parivAra meM prasannatA aura khuzahAlI hai| paprAktIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 247 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . . sva. zrI bhAgacandajI/dAnacandajI cazme vAle alIgar3ha nivAsI zrI dhannAlAla rizte meM lagane vAle apane bhAI zrI puttUlAla jI jo mUla rUpa se ur3esara ke the aura dillI meM raha rahe the, unakI preraNA para apane parivAra ke sAtha 1932-33 meM dillI aaye| yahAM Akara unhoMne zrI puttUlAla jI ke sAtha hI kAma kiyaa| zrI dhannAlAla jI kI patnI dUsare putra (dAnacanda) ko janma ke thor3e samaya bAda svarga sidhAra gii| zrI dhannAlAla jI ke bar3e putra zrI bhAgacaMda aura choTe putra zrI dAnacanda jI va zrI dhannAlAla jI kI dekhabhAla aura pAlana poSaNa rizte meM lagane vAlI unakI vidhavA bahana zrImatI camelI devI ne kii| bhAgacanda ne binA pUrI par3hAI ke hI choTA moTA vyavasAya karanA zurU kara diyaa| 42-43 meM unakA vivAha ho gyaa| zrI dAnacanda jI ne zikSA pUrI karane ke bAda adhyApaka ke rUpa meM AjIvikA prArambha kii| isI bIca zrI bhAgacanda jI ne cAMdanI cauka meM cazme banAne vAlI eka dukAna para naukarI kara lii| 1954 meM unhoMne naukarI chor3akara cazme banAne kA apanA hI kAma prArambha kara diyaa| idhara zrI dAnacanda jI bhI skUla ke bAda apanA sArA samaya bhAI ke sAtha kAma meM lagAne lge| pariNAmasvarUpa vyApAra kAphI Age bddh'aa| isI bIca zrI dAnacanda jI kA vivAha ho gyaa| zrI dAnacanda jI karttavya parAyaNa aura zAlIna vyakti the| 1987 meM eka durghaTanA me unakA svargavAsa ho gyaa| unake putra zrI anila jaina jo zAhadarA meM rahate aura tAra banAne kA vahIM kAma karate haiN| zrI bhAgacanda jI zArIrika rUpa se zithila hone para bhI bar3e mehanatI aura khare svabhAva ke AdamI the| maMdira jI meM nitaprati jinendradeva kA prakSAlana aura pUjana karate the| cazme banAne kA vyavasAya karane vAloM ke bIca unakI acchI dhAka thii| kAphI samaya taka ve paMcAyatI maMdira ke prabaMdhaka aura koSAdhyakSa rhe| unake bar3e putra zrI vIrendra kumAra jI vivAha padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 248 Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke pazcAt ghara meM jagaha kI kamI ke kAraNa zivAjI pArka, zAhadarA rahane lage aura vahIM para unhoMne bijalI ke tAra banAne kA kAma kiyaa| bAkI tInoM putra cazme ke apane puztainI kAma ko karate haiN| zrI ajayakumAra jI jaina ne dharmapurA meM alaga makAna aura dukAna kara lii| purAne makAna aura dukAna para unake choTe putra sarvazrI harizcandra aura zrI vijayakumAra haiN| 2003 meM zrI bhAgacanda jI kA svargavAsa ho gyaa| 2004 meM zrI bhAgacanda jI ke dUsare putra zrI ajayakumAra kA bhI svargavAsa ho gyaa| unake kArya ko unake putra Aditya jaina Adi karate haiN| zrI vijaya kumAra jI pratidina maMdira jI jAte haiN| pichalI kAryakAriNI meM vaha maMdira prabaMdhaka rahe haiN| pUre parivAra meM saMgaThana, sampannatA aura dharmika AsthA hai| sva. paMDita guNadharalAlajI eTA jile ke ur3esara janapada ke guNadhara nAmaka eka par3he likhe yuvaka 1925-26 meM dillI aaye| yahAM Akara svataMtra zikSaka ke rUpa meM unhoMne baccoM ko bhautika aura dhArmika zikSA dii| Aya kA samucita sAdhana ho jAne para yathAsamaya vivAha huaa| ve dhArmika pravRtti ke sarala svabhAvI vyakti the| paMcAyata ke prati bhI unakA lagAva thaa| 1959 meM unakA svargavAsa ho gyaa| paM. guNadharalAla jI ke bar3e putra zrI jaya prakAza jI relave borDa se 1990 meM sevAnivRtta hue aura 2000 meM unakA svargavAsa ho gyaa| zrI jayaprakAzajI. ke sarvazrI satyendra kumAra aura acala kumAra putra haiN| paMDitajI ke dUsare putra zrI vIrendra kumAra avivAhita the aura vaha kisI sAdhu saMgha meM cale gye| unake tRtIya putra zrI jitendra kumAra ne giriDIha meM jAkara eka skUla sthApita kiyA aura vahAM zikSaka ke rUpa meM aura bAda meM svataMtra patrakAra ke rUpa meM kAma kiyaa| 1988 meM unakA svargavAsa ho gyaa| unake putra padmAvatIpuskhAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 249 Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvazrI AkAza, amala aura akhileza haiN| paMDitajI ke caturtha putra zrI surendra kumAra dillI ke Ayakara vibhAga meM ucca pada para sevArata haiN| paMcAyata kI pichalI kAryakAriNI meM ve saha maMtrI the| sva. zrI kiror3Imala omaprakAza jaina, sabjImaMDI 19vIM zatAbdI ke aMtima dazaka 1890 meM eTA jile ke phaphotU janapada ke zrI darabArIlAla jI dillI aaye| sabjI maMDI barpha ke kArakhAne meM phaphotU ke hI rahane vAle zrI yoganArAyaNa zarmA vahAM kArya karate the| unhoMne hI zrI darabArIlAla jI ko eka makAna kirAye para dilA diyA, jo bAda meM unhone kharIda liyaa| zrI darabArI lAla jI ke do putra haiN| zrI kiror3Imala jI aura zrI omaprakAza jii| prArambha meM zrI darabArIlAla jI ne koI vizeSa kAma nahIM kiyA para unake putra zrI kiror3Imala jI ne maMDI meM Ar3ata kA kAma kiyaa| zrI omaprakAza jI ko nezanala greDaleja baiMka meM sarvisa mila gii| padmAvatI puravAla paMcAyata ke prati unakA lagAva thaa| donoM hI bhAI milanasAra dhArmika pravRtti ke the| zrI kiror3Imala jI ke sarvazrI sumataprakAza, ajitaprakAza, dhanakumAra, sudhIra kumAra, aura zrI surendrakumAra putra haiN| zrI oma prakAza jI ke sarvazrI AdIza kumAra vinaya kumAra aura rAkeza kumAra putra haiN| dono parivAroM ke sadasyoM ke pAsa apane nijI nivAsa haiM aura ucca koTi kA vyavasAya hai| parivAra meM khuzahAlI aura sampannatA hai| sva. zrI indrapAla jaina cUr3IvAle/zrI mahendrakumAra jaina dillI geTa eTA jile meM hoccI janapada ke zrI zrInivAsa jI ke do putra zrI padyAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 250 250 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indrapAla aura zrI mahendrakumAra 1940-41 meM dillI aaye| zrI indrapAlajI ne cUr3I kA kAma kiyA aura zrI mahendrakumAra jI ne choTe-choTe eka do kAma karane ke bAda kapar3e kA kAma kiyaa| isI bIca dillI geTa nivAsI zrI setIlAla jI kI putrI se unakA vivAha ho gyaa| - zrI.indrapAla jI utsAhI kAryakartA rahe haiN| paMcAyata kI kAryakAriNI ke dhArmika AyojanoM meM bhI bhAga lete the| 1989 meM unakA svargavAsa ho gayA hai| sarvazrI kamala jaina aura saMjaya jaina unake do putra haiN| zrI mahendra kumAra jI dillI geTa bar3e sarala aura suhRdaya vyakti haiN| dhArmika AyojanoM meM pUrI taraha bhAga lete haiM aura bhajana Adi bolate haiN| paMcAyata ke prati unake mana meM gaharA lagAva hai| 2003 meM paMcAyata ne phikkI sabhAgAra meM unheM sammAnita bhI kiyaa| inake putra zrI rAkeza jaina kA nAma paMcAyata ke acche kAryakartAoM kI sUcI meM hai| ve lagabhaga pichale 15 varSa se kAryakAriNI ke sadasya aura AyojanoM ke saMyojaka athavA saha saMyojaka rahate haiN| sva. zrI jayantI prasAda jaina goTevAle eTA jile ke punahare janapada ke zrI jayantIprasAdajI 1942-43 meM dillI Aye aura kinArIbAjAra meM eka prAiveTa dukAna para kAma zurU kiyaa| apane saumya vyaktitva aura vinamra svabhAva se vahAM unhoMne apane lie mahatvapUrNa jagaha banA lii| sevA-bhAvI zrI jayantIprasAda jI ko pada kI AkAMkSA nahIM rahI, phira bhI padmAvatI puravAla paMcAyata se niraMtara jur3e rhe| kAphI samaya pUrva unakA svargavAsa ho cukA hai| zrI jinendrakumAra jI aura vijaya kumAra jI Adi unake putra haiN| zrI vijaya kumAra jI paMcAyata kI pichalI kAryakAriNI meM koSAdhyakSa aura vartamAna meM kAryakAriNI ke sadasya haiN| 251 padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. zrI harIzacanda jaina bacapana meM mAM bApa kI mRtyu ke kAraNa nAnI kI goda meM pale zrI harIzcaMda jI ahArana se yahAM Akara dillI meM raha rahe sva. zrI vRndAvanadAsajI ke parivAra ke sAtha, jo unake riztedAra the, sAtha rhe| bAda meM vaha dillI ke banakara hI raha gye| yahAM unhoMne bistAgIrI kI dukAna kI / ve anuzAsana priya aura khare vyakti the| paMcAyata ke sabhI AyojanoM meM bhAga te the / rathotsava Adi kI boliyAM bolane meM siddhahasta the| lagabhaga 15 varSa pUrva unakA svargavAsa ho gayA / zrI harIzacanda jI ke koI putra nahIM thA ataH unhoMne apane riztedAra kI eka kanyA rInA ko goda lekara usake hAtha pIle kara diye / zrI harIzacanda jI kI dharma patnI zrImatI zAMtidevI ke svargavAsa ke bAda unake dAmAda aura putrI ne zrI harIzacaMda aura zrImatI zAMti devI kI smRti meM kAphI kucha dAna dekara vibhinna sthAnoM para nirmANa kArya karAye haiM / sva. zrI choTelAla jaina dillI geTa / gAMdhI nagara AgarA jile ke pAnI gAMva devA ke zrI bAbU rAma jI kA honahAra bAlaka choTelAla choTI umra meM hI zikSA prApta karane 1934-35 meM dillI AyA / jaina skUla dariyAgaMja meM 10 vIM kakSA pAsa karane ke bAda paMjAba vizvavidyAlaya se hindI prabhAkara kI parIkSA pAsa kara 1948 meM posTa Aphisa meM sarvisa krlii| sarakArI naukarI ke mAdhyama se rojI-roTI kA sAdhana ho jAne para zrI choTe lAla jI kA eTA ke prasiddha parivAra kI kanyA se vivAha kara diyA gayA / bacapana se hI abhAva grasta jIvana ke AdI zrI choTelAlajI abhimAna aura pradarzana se dUra rahakara apanI jimmedAriyoM ko nivAhane ke lie kRta padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 252 Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkalpa rhe| sahayoga aura sadbhAva ke apane vizeSa guNoM ke kAraNa vaha lokapriya the| dharma ke prati niSThA aura samarpaNa unakA lakSya thaa| dillI kI paMcAyata kI zrI choTelAla jI para nigAha par3I para apanA liyaa| lagabhaga 15-20 varSa taka vaha paMcAyata kI kAryakAriNI se jur3e rhe| 1985 meM unakA svargavAsa ho gyaa| sarvazrI azoka kumAra, AnandakumAra aura pramodakumAra jaina Adi unake yogya putra hai| parivAra kA saMgaThana, pArasparika prema aura sahayoga anukaraNIya hai| prabhu kRpA se khuzahAla hai aura udAratA pUrvaka dAna bhI dete hai| sva. zrI sanatakumAra jaina, morI geTa eTA jile ke sakaraulI janapada ke zrI sanata kumAra 1925-26 ke Asa-pAsa dillI aaye| yahAM Akara vyavasAya kiyaa| donoM putroM ko zikSA dilaayii| bAda meM ve senTrala baiMka meM sarvisa karane lge| inake bar3e putra zrI nemakumAra kA 1976 meM svargavAsa ho gyaa| zrI surendra kumAra unake ikalaute putra haiN| zrI nemakumAra jI sarala svabhAvI aura kartavyaniSTha vyakti the| paMcAyata meM kAphI samaya taka ve lekhA nirIkSaka rhe| zrI sanatakumAra jI kA 1978 meM svargavAsa ho gyaa| zrI sanatakumAra jI ke dUsare putra zrI narendra kumArajI 1993 meM baiMka se sevAnivRtta hue| zrI narendra kumAra jI paMcAyata ke kAphI samaya taka lekhA nirIkSaka rahe haiN| AcArya zrI sanmatisAgara mahArAja jI kA jaba gAMdhInagara dillI-31 meM varSAyoga huA usa samaya zrI narendra kumAra jI vahAM kI samAja ke adhyakSa the| AcArya zrI kI preraNA aura AzIrvAda se dillI kI padmAvatI puravAla digambara jaina paMcAyata aura padmAvatI puravAla digambara jaina samAja zAhadarA padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 258 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSetra ne eka juTa hokara gAMdhI nagara meM padmAvatIpuravAla jAti kI dharmazAla kA nirmANa kraayaa| dillI kI padmAvatI puravAla jAti ke lie ye svarNima kSaNa gaurava aura samarpaNa ke the| samasta padmAvatIpuravAla digambara jaina paMcAyata, dharmapurA, dillI-6 ke isa anUThe prayAsa aura yogadAna kI sabhI ne sarAhanA kI / sva. zrI devasena, padmasena, indrasena AgarA jile ke jArakhI janapada ke zrI motIlAla jI ke tIna putra sarvazrI devasena, padamasena aura indra sena 1925-26 ke AsapAsa dillI Aye aura yahAM Akara phaloM ke rasa, pAna aura sAr3iyoM kI dukAna kI / zrI devasena jI kA vivAha nahIM huaa| zrI indrasena jI kA koI putra nahIM hai / padmasena jI kA eka putra hai| ukta tInoM bhAiyoM kA svargavAsa ho cukA hai| sva. zrI kAlIcaraNa jI, galI guliyAna AgarA jile jArakhI janapada ke sva. amRtalAlajI ke putra zrI kAlIcaraNa bAlya avasthA meM hI dillI meM raha rahe apane tAU ke pAsa 1929-30 me A gye| jIvanayApana kI vyavasthA hone para yathAsamaya unakA vivAha ho gyaa| kaI saMtAnoM kI mRtyu ke bAda zrI rAmabAbU nAmaka bAlaka se unhe putra kA sukha milaa| zrI kAlIcaraNa jI saralasvabhAvI aura dharmaniSTha the / kAphI samaya pUrva unakA svargavAsa ho cukA hai| zrI rAmabAbU jaina, zrI ravi kumAra jaina evaM zrI nIraja jaina Adi unake putra haiM / sva. zrI candrasena jaina eTA jile ke punahare janapada ke zrI candrasaina jaina putra zrI bhagavAnadAsa padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 254 Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1941-42 meM dillI Aye aura zrI bholAnAthajI ke pAsa kUcA seTha meM rhe| bAda meM unakI baiMka meM sarvisa laga gaI aura kUcA laTU zAha meM rahane lge| zrI candrasena sarala svabhAvI aura vinamra the| baccoM kI ucca zikSA para unakA dhyAna kendrita thaa| 1978 meM baiMka se sevA nivRtta hue aura 1985 meM unakA svargavAsa ho gyaa| baccoM kI zikSA para unakA dhyAna kendrita thaa|| sarvazrI pradIpa kumAra, prabhAta kumAra aura prasannakumAra unake putra haiN| pUrA parivAra zikSita hai| mAsTara zrI candrapAla jaina punahare ke zrI candrasena jaina ke choTe bhAI zrI candrapAla jI ne dillI Akara 1942 meM dillI vizvavidyAlaya se ema.e., bI.eDa. aura bAda meM himAcala se ema.e. iMgaliza meM pAsa kiyaa| 1953 meM hIrAlAla jaina hA. sai. skUla se apanI jIvana yAtrA prArambha kii| 1992 meM sevA nivRta hone se pUrva kaI skUloM meM unhoMne adhyApana kA kAma kiyaa| sarvazrI suzIlakumAra aura zrI sudhIra kumAra Apake do putra haiN| __ zrI candrapAla jI kI dhArmika, sAmAjika aura sAMskRtika sabhI kSetroM meM rujhAna hai| ve khare svabhAva ke haiN| padmAvatI puravAla digambara jaina paMcAyata kI kAryakAriNI ke sadasya, upAdhyakSa aura adhyakSa rahe haiN| viSama paristhitiyoM meM cunAva adhikArI kI sarAhanIya bhUmikA kA nirvAha karate haiN| sva. zrI lakSmIcanda jaina, timArapura eTA jile ke maratharA janapada ke jamIMdAra parivAra ke zrI lakSmIcanda jI putra zrI hajArIlAla jI paM. banavArIlAla syAdvAdI kI preraNA para 1930 ke padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 255 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AsapAsa dillI aaye| zikSA pUrI karate hI uttara relave meM unakI naukarI laga gii| sAdA jIvana ucca vicAra unake jIvana kA Adarza thaa| ve sarala svabhAvI aura dharmAtmA the| 1977 meM 54 varSa kI avasthA meM unakA svargavAsa ho gyaa| ve paMcAyata ke acche kAryakartA the| sarvazrI ramezacanda, mahezacanda, dinezakumAra, nirmala kumAra aura pavana kumAra unake putra haiN| sabhI putra zikSita haiN| sabake apane nivAsa haiN| parivAra meM khuzahAlI hai| zrI lakSmIcaMda jI ke dUsare putra zrI mahezacanda kA 44 varSa kI umra meM 1995 meM hRdaya gati ruka jAne se svargavAsa ho gyaa| sarvazrI amita aura aMkita inake do putra haiN| zrI indranArAyaNa jaina, grIna pArka eTA jile ke maratharA janapada ke sva. zrI sunaharIlAla jI ke putra zrI indranArAyaNa jI paM. banavArIlAla syAdvAdI kI preraNA para dillI aaye| bAda meM unakI vidhavA mAM bhI A gaI aura skUla meM adhyApikA laga giiN| zikSA pUrI karate hI zrI indranArAyaNa jI kI senTrala baiMka meM sarvisa laga gii| thor3e samaya bAda unakA vivAha ho gyaa| banArasI bhavana, masjida khajUra meM unakA nivAsa thA aura vahAM sabhI ora maMdirajI hone ke kAraNa dhArmika saMskAra unameM bharapUra the| paMcAyata ke utsAhI kAryakartA the| lagabhaga 15 varSa pUrva ve baiMka sevA se nivRta hue| isase kAphI varSa pUrva unhoMne apanA nivAsa grIna pArka kI apanI koThI meM kara liyA thaa| grIna pArka pahuMcane ke bAda vahAM kI samAja ne unake dhArmika vicAra aura AcaraNa ko dekhate hue ucita sammAna diyaa| Aja bhI ve vahAM ke pramukha vyakti haiN| zrI indranArAyaNajI deva zAstra aura guru ke prati apAra zraddhA rakhate haiN| padmAvatIpurayAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 256 Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. zrI premasAgara jaina . eTA jile ke maratharA janapada ke jamIMdAra zrI haramukharAya jaina 'siramora' parivAra ke jyeSTha putra zrI premasAgara jI 1944 meM zikSA grahaNa karane ke lie dillI aaye| zikSA prApta karane ke bAda gAMdhIvAdI prakAzana saMsthA 'sastA sAhitya maMDala' meM hindI TAipisTa ke rUpa meM kArya karane lge| yahAM hindI ke aneka variSTha lekhakoM, kaviyoM aura rAjanetAoM se unakA samparka huaa| ina logoM kI preraNA para unhoMne paMjAba vizvavidyAlaya se bI.e. kI parIkSA uttIrNa kara rAjya sabhA meM sevArata ho gye| bAda meM unhoMne apane choTe bhAI zrI satIza jaina aura zrI pratApa jaina ko bhI dillI bulA liyaa| isake kucha varSoM bAda pUrA parivAra hI dillI A gyaa| zrI rAhula jaina inake ikalaute putra haiN| bavAsIra kA upacAra karAne ke lie narsiMga homa meM dAkhila hue| agale dina subaha zrI premasAgara jI kA vahIM para hRdaya gati ruka jAne se svargavAsa ho gyaa| zrI premasAgara jI sarala svabhAvI, milanasAra, dUsaroM ke kAma Ane vAle vyakti the| padmAvatI puravAla digambara jaina paMcAyata ke kArya ko niyamita aura vyavasthita karAne meM unakA bar3A yogadAna rahA hai| lAlA pAtIrAma jI, zrI nemIcanda jI relave vAle, zrI harI canda vistAgI dillI, caudharI hukamacanda jI aura mahAvIra prasAda jI rogana vAloM ke ve parama mitra the| buddhimAnI jaba koI dUsarA krodha kare to svayaM zAnta bane rho| kisI ke gande vastroM ko dekhakara koI apane svaccha vastroM para dhUla nahIM ddaaltaa| dUsarA jaba hamArI ora aMgAre pheMke to usake sAmane se haTa jAne meM hI buddhimAnI hai| padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa - - - 257 Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI padmAvatIpuravAla digambara jaina samAja, zAhadarA kSetra (paM.) raghubarapurA, gAMdhInagara, dillI zrI padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti samasta bhArata varSa meM dhArmika, sAmAjika evaM AdhyAtmika kSetra meM unnatizIla hai tathA sampUrNa dimbara jaina jAti meM apanI anUThI pahicAna banAye hue haiN| cauthI sadI ke parama pUjya AcArya zrI 'pUjyabAda' evaM bIsavI sadI ke pa.pU.A. 108, zrI mahAvIra kIrti evaM pa.pU.A. 108 zrI vimala sAgara jI mahArAja Adi ne isI jAti ko gauravAnvita kiyA hai| vartamAna meM mahAna tapasvI pa.pU. AcArya 108 zrI sanmatisAgarajI mahArAja, giranAra gaurava AcAryazrI nirmalasAgarajI mahArAja aura AcAryazrI nirbhayasAgarajI mahArAja ne isI jAti ke dhArmika parivAroM meM janma liyaa| padmavAtIpuravAla jAti meM dhArmika kaTTaratA ke sAtha-sAtha acche zrAvaka ke guNa, AtmavizvAsa evaM jainatva kI bhAvanA pratyeka parivAra meM vidyamAna hai| vigata lagabhaga 90 varSa se padmAvatIpuravAla digambara jaina paMcAyata dharmapurA dillI-6 isa jAti ko saMgaThita tathA unnatizIla banAne ke lie pUrNa rupeNa samarpita hai| vigata lagabhaga cAra dazakoM meM jamunApAra, gAMdhInagara, zAhadarA Adi kSetroM meM padmAvatIpuravAla jAti ke bhAI bahinoM kI saMkhyA meM kAphI vRddhi huI hai, jo samAja kI pragati evaM jAtIya bhAIyoM kA pArasparika bhrAtRtva bhAva kA pratiphala hai| isa sadbhAva ko kAyama rakhane ke lie tathA jAti ke utthAna evaM saMgaThana ko majabUta karane ke lie kSetrIya saMgaThana kI padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 258 Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvazyakatA mahasUsa kI jAne lgii| ataH isa kArya ko mUrtarUpa dene ke lie sabhI ne eka nayA saMgaThana zAhadarA kSetra hetu gaThita karane kI rAya prakaTa kii| bAda meM yaha saMgaThana pa.pu.di. jaina samAja zAhadarA kSetra (raji) gAMdhI nagara dillI ke nAma se jUna 1986 meM paMjIkRta karAyA gyaa| paMjIkaraNa ke bAda isa saMsthAna ne kaI paramparAgata kAryakrama Ayojita kiye| __ agasta 1990 meM padmAvatI puravAla di. jaina pacAyata dharmapurA dillI-5 kI kAryakAriNI ke cunAva meM zrI mahAvIra prasAda jI rogana vAle adhyakSa, zrI prathameza jaina maMtrI aura zrI zukalacanda jaina caudharI nirvAcita hue| natra nirvAcita kAryakAriNI aura pUrI paMcAyata kI yaha bhAvanA aura prayAsa huA ki padmAvatI puravAla di. jaina paMcAyata dharmapurA, dillI aura padmAvatI puravAla di. jaina samAja gAMdhInagara dvArA kSamAvANI parva alaga-alaga na manAkara eka jagaha hI manAye jaae| usa samaya gAMdhInagara jaina samAja ke adhyakSa zrI ataracanda jaina, maMtrI zrI azoka kumAra jaina rIvA vAle, aura caudharI zrI pramoda kumAra jaina mAmA bijalI vAle the| donoM saMsthAoM ke niraMtara prayatnazIla rahane para yaha saphalatA agasta 1992 meM milii| pariNAmasvarUpa 1992 kI kSamAvANI parva aura AcArya zrI vimala sAgarajI mahArAja kI janma jayantI saMyukta rUpa se prathama bAra e-vAne-gAliba hAla, rAuja evenyU meM manAI gii| zrI satIza jaina (guDDU bhAI) isa samAroha ke saMyojaka the| nirNaya yaha huA thA ki donoM saMsthAeM saMyukta rUpa se eka bAra paMcAyata kI icchAanusAra usake nirdezita sthAna para aura agalI varSa gAMdhI nagara kI samAja kI icchAnusAra usake nirdezita sthAna para manAyI jaay| tadnusAra 1993, kA kSamAvANI raghuvarapurA gAMdhInagara meM saMyukta rUpa se manAyA gyaa| agasta 1994 meM paMcAyata ke cunAva hue| usameM zrI ramezacanda jaina kAgajI, adhyakSa, zrI satIza jaina (guDDU bhAI) maMtrI aura zrI zukalacanda 259 pAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina caudharI nirvAcita hue| dillI kI paMcAyata aura gAMdhI nagara kI samAja ke saMyukta nirNaya ke anusAra 1994 kA kSamAvANI parva saMyukta rUpa se paMcAyata kI icchAnusAra phikkI sabhAgAra meM manAyA gyaa| 26 janavarI 1995 kI gAMdhI nagara kI jaina samAja kA cunAva huaa| usameM zrI narendrakumAra jaina kRSNAnagara, adhyakSa, zrI mahezacanda jaina (avAgar3ha vAle) maMtrI aura zrI ataracanda jaina (caudharI) nirvAcita hue| jamunApAra meM sAdharmI parivAroM kI bar3hatI saMkhyA ko dekhate hue dillI meM rahane vAle padamAvatI puravAla jAti ke pratyeka vyakti ke mana meM yaha bhAvanA thI ki gAMdhInagara kSetra meM padmAvatIpuravAla jAti kI eka dharmazAlA honI caahie| isI saMdarbha meM 1972 meM zrI pa.pu.di. jaina paMcAyata dharmapurA dillI-6 kI Ama sabhA meM pUrNa sahamati se prastAva pAsa bhI kiyA gyaa| para kucha paristhitiyoM ke kAraNa yaha kArya usa samaya sampanna nahIM ho paayaa| parama saubhAgya se julAI 1995 meM pa.pU.A. 108 zrI sanmatisAgarajI mahArAja kA sasaMgha cAturmAsa gAMdhI nagara kSetra meM huaa| usa samaya kucha sAmAjika vyavadhAna evaM cAturmAsika parezAniyoM ke kAraNa padmAvatIpuravAla jAti kI dharmazAlA kI AvazyakatA mahasUsa kI jAne lgii| usI samaya samasta kAryAriNI ne AcArya zrI se AzIrvAda prApta kara isa kArya ko pUrNa karane kA nizcaya kiyA tathA usI samaya samasta dillI samAja ke prabuddha vyaktiyoM se vicAra vimarza kara zrI pa.pu.di. jaina paMcAyata raji. dharmapurA dillI-6 evaM zrI pa.pu. di. jaina samAja zAhadarA kSetra raji. gAMdhI nagara ke sadasyoM kI eka sabhA dinAMka 3 sitambara 95 kA bulAI gaI, jisameM yaha prastAva pUrNa sahamati evaM utsAha ke sAtha pArita huA ki dharmazAlA avazya bananI cAhie tathA sabhI ne pUrNa rUpa se Arthika evaM anya sabhI prakAra ke sahayoga kA AzvAsana bhI diyaa| pU. mahArAjajI ke pAvana sAnidhya aura donoM saMsthAoM saMyukta tatvAvadhAna meM zrI vinoda kumAra jaina relave vAloM kI adhyakSatA meM 1995 kA kSamAvANI padmAva peparavAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 260 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parva gAMdhInagara meM manAyA gyaa| kAryakrama kA jhaMDArohaNa zrI pArasadAsa anilakumAra jaina gulamohara pArka ne kiyaa| isa Ayojana kI pUrva saMndhyA para dharmazAlA ke lie nizcita kiye gaye makAna kI kharIda kA vyAnA de diyA gyaa| samAroha meM isakI vidhivata ghoSaNA kI gii| 1 julAI 1996 ko dharmazAlA kI jagaha kI rajisTrI zrI pa.pu. di. jaina samAja zAhadarA kSetra raji. ke nAma karAdI gii| isake uparAMta muni zrI 108 aruNa sAgarajI mahArAja evaM muni zrI 108 pulakasAgara jI mahArAja ke pAvana sAnnidhya evaM dillI kI padmAvatI puravAla digambara jaina jAti ke apAra zraddhAluoM kI upasthiti meM zAMti vidhAna evaM NamokAra maMtra pATha sampanna huaa| usI samaya dharmazAlA meM zuddhi ke sAtha praveza kara maMgala kalaza kI dinAMka 12/7/96 ko sthApanA kI gii| isa anUThe kArya meM pa. pu. di. jaina jAti ne jo sahayoga de kara Arthika udAratA aura pArasparika ekatA kA paricaya diyA hai, usake lie sabhI badhAI ke pAtra haiM / isa prakAra zrI padmavAtIpuravAla digambara jaina dharmazAlA kA lokArpaNa karake janasAdharaNa ke upayoga ke lie khola dI gaI / kucha samaya bAda dharmazAlA meM nirmANa kArya prArambha ho gayA jo lagabhaga Der3ha varSa kI alpa avadhi meM hI pUrNataH kI ora pahuMca gyaa| gAMdhInagara meM dharmazAlA ke nirmANa ke saMkalpa ko mUrtarUpa dene meM padmAvatIpuravAla digambara jaina paMcAyata, dharmapurA dillI - 6, usake adhyakSa zrI ramezacanda jaina kAgajI aura zrI vinodakumAra jaina relave vAloM ke sAtha-sAtha zrI padmAvatIpuravAla digambara jaina samAja zAhadarA kSetra gAMdhInagara ke adhyakSa zrI narendra kumAra jaina, maMtrI zrI mahezacanda jaina, caudharI zrI ataracanda jaina, zrI suganacanda jaina imphAla vAle, zrI navIna jaina rohiNI, zrI sumataprakAza jaina avAgar3ha vAloM Adi kA ullekhanIya yogadAna rhaa| sarvAdhika yogadAna rahA donoM saMsthAoM ke ekajuTa samasta padAdhikAriyoM, sadasyoM aura kAryakartAoM se prabhAvita udAra dAnadAtAoM kA, jinhoMne khule padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 261 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dila aura pUrNa vizvAsa ke sAtha dAna dekara padmAvatIpuravAla jAti ko Age bar3hAne kA mArga prazasta kiyaa| dharmazAlA kI bhUmikA banane se lekara dharmazAlA kA nirmANa kArya pUrNatA kI ora pahuMcane taka pU. AcArya zrI sanmatisAgarajI mahArAja kA bharapUra AzIrvAda prApta rahA hai| dillI paMcAyata aura gAMdhInagara kI samAja pUjya AcAryazrI kI caraNa vandanA karatI hai / zrI padmAvatIpuravAla digambara jaina samAja zAhadarA kSetra (paMjI.) gAMdhInagara ke 26-1-98 ko hue trivArSika cunAva meM nirvAcita hue pramukha padAdhikArI isa prakAra haiN| zrI ataracandra jaina (caudharI), DaoN. vijaya kumAra jaina (adhyakSa), zrI sumita prakAza jaina (variSTha upAdhyakSa), zrI mahezacanda jaina (upAdhyakSa) zrI puSpendra kumAra jaina (maMtrI), zrI jagadIzaprasAda jaina (upamaMtrI) zrI haribAbU jaina (koSAdhyakSa), zrI navIna jaina rohiNI ( pracAramaMtrI), zrI indraratana jaina (dharmazAlA prabandhaka), zrI esa. pI. jaina (lekhA nirIkSaka) / vartamAna meM yahI kAryakAriNI kArya kara rahI hai / mUrti kahA~ sikandara kI rAjadhAnI meM eka sundara bagIcA thaa| usameM prAcIna aura vartamAna parAkramI puruSoM kI mUrtiyAM khar3I kI gaI thii| eka bAra sikandara kI rAjadhAnI dekhane koI videzI atithi AyA / sikandara use apanA zAhI bagIcA dikhAne ke lie apane sAtha le gyaa| vahAM rakhI huI mUrtiyoM ko dekha kara atithi ko kAphI kautUhala huA / usane sikandara se pUchA- 'ye kinakI mUrtiyAM haiM?' sikandara ne unake bAre meM btaayaa| sArI mUrtiyAM dekhane ke bAda atithi ne kahA - 'mahArAja ! Apa kI mUrti kahIM bhI dikhAI nahIM dI ?" sikandara ne jabAva diyA- 'merI mUrti yahAM rakhI jAe aura agalI pIr3hI yaha prazna kare ki ye mUrti kisakI hai isakI apekSA mujhe yaha adhika acchA lagegA ki merI mUrti rakhI hI na jAe aura loga pUcheM ki sikandara kI mUrti kyoM nahIM hai?' padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 262 Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pragatizIla padmAvatIpuravAla digambara jaina saMgaThana' (paM.) prastuti-satIza jaina (guDDU bhAI) maMtrI, pragatizIla pa.pu.di. jaina saMgaThana Aja hama saMkaTa kI dahalIja para khar3e haiN| agara abhI se pUrI taiyArI nahIM kI to sthiti bhayAvaha ho sakatI hai| vartamAna jitanA ciMtanIya hai, bhaviSya utanA hI aspaSTa hai| Age bar3hane meM bahuta-sI vyavahArika ulajhaneM haiN| ataH hameM vartamAna kI samIkSA karate samaya bhaviSya dRSTA bhI bananA hogaa| yahAM yaha spaSTa karanA jarUrI hai ki padmAvatIpuravAla jAti kI kisI bhI sthAnIya athavA akhila bhAratIya saMsthA ke svataMtra astitva meM pratyakSa / athavA parokSa rUpa se hastakSepa karanA isa saMgaThana kA uddezya nahIM hai| padmAvatIpuravAla jAti kA pratyeka vyakti, unakA saMgaThana aura unakA sAmUhika netRtva hamArI jAtIya pragati kA AdhAra hai| isalie hamArI yaha bhAvanA aura kAmanA hai ki hamArI sabhI jAtIya saMsthAeM susaMgaThita, suvyavasthita aura ekajuTa hoN| isake lie hamArA vinamra sujhAva yaha hai ki sthAnIya saMsthAeM/saMgaThana apane apane kSetra meM rahane vAle padmAvatI puravAla jAti ke pramukha vidvAnoM, zreSThiyoM, ucca zikSA prApta yuvaka yuvatiyoM aura kAryakartAoM ke sAtha-sAtha sAmAnya zrAvaka zrAvikAoM ke nAma pate aura phona nambara saMkalita karake apane saMgaThanoM ko upayogI aura majabUta pAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 263 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bnaaeN| yaha eka saccAI hai ki Aja ke vyasta jIvana meM vyaktigata samparka (niyamita baiThakeM) bahuta nahIM ho paatii| binA samparka ke ekajuTatA aura vicAradhArA athavA AyojanoM meM eka rasatA bhI nahIM A paatii| phona athavA patrAcAra se samparka phira bhI ho jAtA hai| ataH isa samparka ke mAdha yama se bhI saMgaThana ko majabUtI aura kriyAzIlatA prApta ho sakatI hai| isa * saMdarbha meM hamAre yogya koI sevA ho to pAThaka hameM sUcita kara sakate haiN| pArasparika sahayoga aura sadbhAva ke vAtAvaraNa meM padmAvatIpuravAla jAti ke utthAna ke lie soca vicAra kara kiye gaye saMkalpa kalpavRkSa ke samAna ho sakate haiN| ataH uparokta sabhI binduoM ko dhyAna meM rakhate hue lagabhaga tIna varSa pUrva nimna uddezyoM kI prApti ke lie 'pragatizIla padmAvatIpuravAla digambara jaina saMgaThana' kI sthApanA kI gaI :1. jAtIya gaurava kI rakSA aura bhAvI pIr3hI ke bhaviSya nirmANa meM sahAyaka banane ke lie kucha sthAyI mahatva ke racanAtmaka kArya krnaa| 2. ucca zikSA prApta karane vAle medhAvI chAtra-chAtrAoM ko chAtra-vRtti ___ athavA protsAhana puraskAra denaa| 3. vidhavAoM, paritikta mahilAoM, pichar3e evaM pIr3ita vRddhoM evaM una para AzritoM ke pAlana poSaNa meM gopanIya AdhAra para Arthika sahAyatA denA athavA anya mAdhyamoM se svAvalambI banAne kA prayAsa krnaa| 4. ucca zikSA prApta aura kAryarata yuvAoM aura yuvatiyoM ke mAdhyama se ucca zikSA prApta yuvaka yuvatiyoM ko samucita sthAna para sarvisa dilAne athavA ucca zikSA ke lie mArga darzana hetu apanI niSThApUrNa sevAeM samarpita krnaa| 5. anya koI janakalyANakArI kArya jo adhika grAhya aura upayogI ho| padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 264 Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apa aura ApakA saMgaThana padmAvatIpuravAla jAti kI mahatvapUrNa ikAI hai| ataH ApakA vyaktigata, saMsthAgata aura sAmUhika sahayoga aura mArgadarzana apekSita hai| pragatizIla padmAvatIpuravAla digambara jaina saMgaThana vartamAna kAryakAriNI zrI ramezacanda jaina kAgajI, (adhyakSa), zrI padamacanda jaina (caiyaramena saM. samiti), zrI surendra bAbU jaina, (upAdhyakSa), zrI pratApa jaina, mahAmaMtrI, zrI satIza jaina (guDDU bhAI) maMtrI, zrI svarAja jaina, (koSAdhyakSa), zrI anila kumAra jaina (lekhA nirIkSaka), zrI e.pI. jaina, sadasya, zrI . Ananda kumAra jaina, sadasya, zrI esa. kAnta jaina, sadasya, zrI saMjIva jaina, sdsy| - pozAka eka sAdhu ne gAMdhI jI se kahA-'mahAtmAjI maiM Apake Azrama meM raha kara jIvana bitAnA cAhatA huuN| mere jIvana kA upayoga rASTra hita meM ho to merA ahobhAgya hogaa|' gAMdhIjI ne kahA-'Apako gerue vastroM kA tyAga karanA hogaa|' sAdhu ne kahA-'mahAtmAjI aisA kaise ho sakatA hai| maiM to saMnyAsI huuN|' gAMdhIjI bole-'Apa apane saMnyAsa ko nahIM chodd'eN| gerue vastra dekhakara hamAre dezavAsI pUjA arcanA zurU kara dete haiN| ina vastroM ke kAraNa loga Apase sevA lenA svIkAra nahIM kreNge| jo satu sevA ke kAma meM bAdhA DAle use chor3a denA caahie| phira saMnyAsa to mAnasika vastu hai| pozAka ke chor3ane se saMnyAsa nahIM chuutttaa|' sAdhu ne gerue vastra tatkAla tyAga die aura Azrama meM rahane lgaa| 265 padmAvatIpuravAla vigambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika graMtha kA lokArpaNa samAroha prastuti- caMdana jaina, saMyojaka jaina jAtiyoM ke prasiddha itihAsavettA zrI rAmajIta jaina eDavokeTa, gvAliyara dvArA racita, prAcArya zrI narendra prakAza jaina aura zrI bRjakizora jaina dvArA saMpAdita 'pragatizIla padmAvatIpuravAla digambara jaina saMgaThana' (paM.) dvArA prakAzita graMtha 'padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa' kA lokArpaNa samAroha ravivAra 19 jUna, prAtaH 8. 15 hindI bhavana, rAuja evenyU, naI dillI - 2 para DaoN. ramezacanda jaina, nibAI ( rAjasthAna) kI adhyakSatA meM Ayojita samAroha meM graMtha kA lokArpaNa suprasiddha samAjasevI zrI AnandaprakAza jaina, AgarA ne kiyaa| akhila bhAratIya stara ke isa bhavya aura etihAsika samAroha meM dillI, rAjasthAna, gujarAta, indaura, sihora, sujAlapura, bhopAla, jhAMsI, eTA, etmAdapura, phirojAbAda, AgarA, TUNDalA Adi aneka sthAnoM ke saikar3oM variSTha samAja seviyoM evaM pratinidhiyoM ne bhAga liyA / udAra aura variSTha samAja sevI zrI vinodakumAra jaina, naI sar3aka, dillI ne svAgatAdhyakSa ke rUpa meM maMcAsIna sabhI atithiyoM kA svAgata kiyA / samAroha ke prArambha meM bAla kalAkAroM ke bhajanoM ke bAda zrImatI pramilA jaina dvArA prastuta maMgala gAna 'vIra vandanA karUM maiM terI, tere hI guNa pAne ko, tU hI hai sarvajJa jagata meM saccA mArga batAne ko ' ke pazcAt dillI ke prasiddha vidvAna zrI azoka jaina ne maMgalAcaraNa kiyaa| jhaMDArohaNa jaina padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 266 Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAja meM agraNIya aura prasiddha samAja sevI zrI cakreza jaina bijalI vAle, suprasiddha samAja sevI zrI zrIkamala jaina eDavokeTa bhopAla, zrI vinayakumAra jaina 'annA' etmAdapura aura zrI ramezacanda jaina kAgajI ne kiyaa| dIpa prajjvalana prAcArya zrI narendraprakAza jaina, zrI rAmajIta jaina eDavokeTa, zrI pArasadAsa jaina evaM zrI vinoda kumAra jaina ne kiyaa| sAtha meM rahIM zrI saMtakumAra jaina baiMkarsa TUNDalA vAloM kI putrI zrImatI mamatA jain| paramapUjya AcArya 108 zrI mahAvIra kIrtijI mahArAja, AcArya zrI vimalasAgarajI mahArAja, AcArya zrI ajitasAgarajI mahArAja, AcArya zrI sanmatisAgarajI mahArAja, AcArya zrI nirmalasAgarajI mahArAja, AcArya zrI nirbhaya sAgarajI mahArAja ke sAmUhika citra se bane pratIka cinha kA anAvaraNa samAroha ke mukhya atithi zrI jainendrakumAra jaina, (tahasIladAra) khurjA tahasIla ne kiyaa| samAroha ke mukhya vaktA ke rUpa meM prasiddha samAja sevI zrI AdIza jaina (bhopAla) ne apane udgAra vyakta karate hue kahA ki dhArmika AyojanoM kA apanA mahatva hotA hai, para usakI anAvazyaka sAja-sajjA para jo rAzi vyaya hotI hai, usakA upayoga yadi anya janakalyANakArI kAryoM para kareM to Ayojana adhika phaladAyI aura prabhAvI ho sakate haiN| isa avasara para pa.pu. di. jaina paMcAyata AgarA ke adhyakSa zrI sI.pI.jaina, bhopAla ke prasiddha adhivaktA zrI zrIkamala jaina evaM jayapura se padhAre prasiddha samAjasevI zrI rAjendrapAla jaina ne bhI apane udgAra vyakta kiye| zrI cakreza jaina bijalI vAle ne apane udgAra vyakta karate hue kahA ki janamAnasa meM deva-zAstra aura guru ke prati zraddhA kI alakha jagAne aura dharmaprabhAvanA meM padmAvatIpuravAla jAti ke pUjya sAdhusaMtoM, vidvAnoM evaM kAryakartAoM kA ullekhanIya yogadAna hai| graMtha ke lekhaka zrI rAmajIta jaina eDavokeTa ne kahA ki itihAsa kI padyAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 267 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAnakArI ke binA hamArA jIvana adhUrA hai| prAcArya zrI narendraprakAza jaina ne kahA ki atIta ke avalokana kA nAma itihAsa hai aura atIta kI chAyA se vartamAna prabhAvita hotA hai| itihAsa kA dhanAtmaka pakSa ( plasa pAiMTa) yaha hai ki use par3hakara sakArAtmaka dizA meM kadama uThAe jA sakate haiN| unhoMne yaha bhI kahA ki Aja ke vaijJAnika aura pratiyogI yuga meM hama saMgaThita hokara racanAtmaka kAryoM ke mAdhyama se jAtIya gaurava / astitva kI rakSA kara sakate haiN| yaha samAja aura rASTra sevA meM hamArA bahumUlya avadAna hogaa| kAryakrama ke prArambha meM saMgaThana ke maMtrI zrI satIza jaina (guDDUbhAI) ne saMgaThana kI gatividhiyoM, aura usakI bhAvI yojanAoM aura usake uddezyoM para prakAza ddaalaa| saMgaThana ke mahAmaMtrI maMca saMcAlaka zrI pratApa jaina ne pa. pu. di. jaina paMcAyata, dillI ke caudharI zrI zulkacaMda jaina evaM unake sAthiyoM pa. pu. di. jaina samAja zAhadarA kSetra, gAMdhI nagara ke caudharI zrI ataracaMda jaina, adhyakSa zrI DA. vijayakumAra jaina, evaM unake sAthiyoM ke sAtha-sAtha bholAnAthanagara jaina samAja ke adhyakSa zrI rAjabahAdura jaina, jaina samAja rohiNI saikTara-8 ke adhyakSa zrI navIna jaina aura yamunA vihAra ke samAjasevI zrI umezacanda jaina kI upasthiti para prasannatA vyakti kI / pragatizIla padmAvatIpuravAla digambara jaina saMgaThana kI saMsthApaka samiti ke caiaramena zrI padamacanda jaina darIbAM, saMgaThana ke upAdhyakSa zrI surendrabAbU jaina, koSAdhyakSa zrI svarAja jaina, lekhA nirIkSaka zrI anilakumAra jaina (gulamohara pArka) kAryakAriNI ke sadasya sarva zrI e. pI. jaina prIta vihAra, zrI Ananda jaina gAMdhI nagara, zrI esa. kAnta jaina greTara kailAza pArTa-2, zrI saMjIva jaina DipTIgaMja ne samAroha meM padhAre atithiyoM evaM viziSTa sahayogiyoM ko pratIka cinha bheMTa kara sammAnita kiyaa| pa. pu. di. jaina mahAsaMgha indaura ke adhyakSa zrI hemacanda jaina ke sahayoga kI muktakaMTha se padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 268 Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazaMsA kI gii| sAtha hI unheM sammAnita bhI kiyA gyaa| isa avasara para : bAhara se padhAre sabhI pratinidhiyoM meM kucha ullekhanIya nAma isa prakAra haiM-sarvazrI surezacanda jaina eDavokeTa, TUNDalA, saMjaya jaina; pI.Ara.o. phirojAbAda zrI rAjendrapAla jaina jayapura, zrI choTelAla jaina jhAMsI zrI pradIpa jaina (patrakAra) eTA, Adi ko pratIka cinha bheMTa kara sammAnita kiyA gyaa| bhajanoM ke mAdhyama se dharma prabhAvanA aura rasa parivartana karane vAlI bahanoM zrImatI indrANI jaina, zrImatI mamatA jaina, zrImatI pramilA jaina ko bhI isa avasara para sammAnita kiyA gyaa| bAla kalAkAra tanamaya jaina aura taruNa jaina ko AzIrvAda dete hue unake ujjavala bhaviSya kI kAmanA 'kI gii| / saMgaThana ke adhyakSa zrI ramezacanda jaina kAgajI ne sabhI atithiyoM kA AbhAra vyakta karate hue bhaviSya meM bhI sahayoga banAye rakhane kA anurodha kiyaa| graMtha lekhaka 83 varSIya zrI rAmajIta jaina eDavokeTa, gvAliyara aura prAcArya zrI narendraprakAza jaina ke prati AbhAra vyakta karate hue zrI rameza candajI bahuta bhAvuka ho gye| asvasthatA ke kAraNa na A sake zrI brajakizora jaina ke prati bhI unhoMne AbhAra vyakta kiye| sAtha hI padmAvatIpuravAla digambara jaina paMcAyata dharmapurA dillI-6 aura padmAvatI puravAla di. jaina samAja zAhadarA kSetra gAMdhInagara ke sabhI padAdhikAriyoM evaM sadasyoM ke sAtha-sAtha anya saMsthAoM ke padAdhikAriyoM evaM sadasyoM kA bhI AbhAra vyakta kiyaa| pratyakSa aura parokSa rUpa se sahAyaka sabhI mahAnubhAvoM aura bahanoM ke sAtha-sAtha kAryakrama ke saMyojaka zrI candana jaina, saMyojaka samiti ke sadasyoM aura unake sAthiyoM ko bhI dhanyavAda dete hue unake ujjvala bhaviSya kI kAmanA kii| AcArya zrI vimalasAgarajI mahArAja ke jayaghoSa ke sAtha kAryakrama pUrNa huaa| padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 269 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Di Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Re-tra CARRIER maMgalagAna prastuta karate hue zrImatI pramilA jain| jaina baja ke nIce kI kojana, zrI ramezacanda jaina, zrI vinaya kumAra jaina 'ammAjI, patmAdapura aura baiThe hue hai zrI ataravaMda jaina, zrI sI.pI. jaina amata mAgasa, zrI zrIkamala jaina bhopAla, zrI narezacandra jaina kAgajI aura zrI mAyAkA jaina aagraa| Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sad / F dIpa prajjvalana karate hue prAcArya zrI narendraprakAza jI, unake Age haiM zrI vinoda kumAra jaina, pIche khar3e hue hai zrI rAmajIta jaina eDavokeTa aura sAmane kI ora zrI surendra bAbU upAdhyakSa, zrI pArasa dAsa jaina evaM zrImatI mamatA jain| R x Manohar sabhAgAra meM baiThe hue sarvazrI rAjabahAdura, umezacanda, pArasadAsa, satIza jaina, rAjendra pAla jaina, Ananda prakAza, sI.pI. jaina pIche haiM zrImatI evaM zrI hIrAlAla jaina jAlI vaale| Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI AdinAthAya namaH prapika padakamAekA himma ta ApakA hArdika svAgata karatA hai maMcAsIna zrI AdIza jaina bhopAla, DaoN. rameza caMda jaina nivAI, zrI ramezacanda, zrI rAmajIta jaina, prAcArya zrI narendraprakAzajI, DaoN. vijaya kumAra jaina, zrI padamacanda jain| PARAN ter E paramapUjya AcAryazrI mahAvIra kIrtijI, zrI vimalasAgarajI, zrI ajItasAgarajI, zrI sanmatisAgarajI, zrI nirmalasAgarajI aura zrI nirbhayasAgarajI mahArAja ke saMyukta citra kA anAvaraNa karake mukhya atithi zrI je.ke. jaina, prAcArya narendraprakAzajI ko citra bheMTa karate hue| Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grantha ke lekhaka zrI rAmajIta jaina eDavokeTa gvAliyara ko zAla samarpita karate hue zrI ramezacaMda jena kAgajI (adhyakSa) aura zrI padamacanda jena (ceyaramena sasthApaka smiti)| grantha ke sapAdaka prAcArya zrI narendraprakAzajI ko zAla samarpita karate hue zrI pArasadAsajI aura unake sAtha he zrI mahAvIra prasAdajI rogana vaale| Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grantha ke lekhaka zrI rAmajIta jaina eva sampAdaka zrI narendraprakAza jI ke madhya prabandha sapAdaka zrI pratApa jaina kA abhivAdana karate hue zrI padamacanda jaina driibaa| karakapurabAla vikAra jaina samAna dAhaka svAgata karatAha Rabita macAsIna DaoN ramezacada jaina nivAI, zrI ramezacada, zrI narezacada, zrI hemacanda adhyakSa indaura, zrI vimala kizorajI aura zrI mhaaviirprsaadjii| Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ H OPARAHs sabhAdhyakSa DaoN. ramezacaMda jaina nivAI (rAja.) ko pratIka cinha bheMTa karate hue saMyojaka samiti ke sadasya zrI upendra jain| mukhya atithi zrI jainendra kumAra jaina (tahasIladAra khurjA) ko pratIka cinha bheMTa karate hue zrI satIza jaina (aakaashvaannii)| Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukhya vaktA zrI AdIza jaina bhopAla ko sammAnita karate hue kAryakAriNI ke sadasya zrI saMjIva jaina ddipttiigNj| Aage AHAN ES viziSTa atithi zrI vinaya kumAra annA jI, etmAdapura ko pratIka cinha bheMTa karate hue pragatizIla pa.pu.di. jaina saMgaThana ke maMtrI zrI satIza jaina (guDDU bhaaii)| Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sI. pI. jaina adhyakSa pa.pu. di. jaina samAja AgarA kA sammAna karate hue Ayojana ke saMyojaka zrI caMdana jaina / sabhAgAra meM baiThe hue haiM zrI choTelAla jaina jhAMsI, surezacaMda jaina eDavokeTa TUNDalA, pIche baiThI haiM zrImatI suzIlA jaina, sneha jaina, mRdulA jaina aura vimaleza jaina / barAbara meM haiM zrI pradIpa jaina / Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cala - 11M 26 grantha kA lokArpaNa karate hue zrI AnandaprakAza jaina aagraa| unake eka ora khar3e haiM zrI anila kumAra jaina (lekhA nirIkSaka), zrI svarAja jaina (koSAdhyakSa), zrI saMjIva jaina, dUsarI ora khar3e haiM kAryakAriNI ke sadasya zrI Ananda jain| " A zrI Ananda prakAza jaina ke sAtha haiM zrI rameza canda, satIza jaina, saMjIva jaina, aura dUsarI ora hai. zrI anila kumAra, zrI vinoda kumAra, zrI surendra bAbU aura zrI Ananda kumAra jain| . Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI umezacaMda jaina (mukhiyAjI) aura zrI mahAvIra prasAda jI kA sammAna karane ke lie Age bar3hate hue kAryakAriNI ke sadasya zrI esa kAnta jena greTara kailAza pArTa-2 1 saMgaThana ke pramukha kAryakarttA zrI pramoda jaina gAMdhI nagara kA svAgata karate hue zrI e. pI. jaina prItavihAra sadasya kAryakAriNI / Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMdira prabandhaka zrI saMtoSacanda jaina kAgajI aura zrI zuklacanda jaina caudharI ko maMdirajI ke lie pratIka cinha bheTa karate hue prAcArya zrI narendraprakAza jI / prasiddha sAmAjika kAryakarttA zrI avanI jaina AgarA kA sammAna karate hue " udAra samAja sevI zrI kamala kAnta jaina greTara kailAza pArTa Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmazAlA prabandhaka zrI anila kumAra jaina ko dharmazAlA ke lie pratIka cinha bheMTa karate hue udAra samAjasevI zrI narezacaMda jaina kAgajI prItavihAra / sabhAgAra meM baiThe haiM samAjasevI zrI sajaya jaina (pI Ara.o.) phirojAbAda, zrI padamacaMda dharmapurA, zrI surendra kumAra jaina dharmapurA, zrI mahezacanda jaina, zrI harIbAbU jaina, zrI sumataprakAza jaina (sabhI gAMdhI nagara), agalI paMkti meM haiM zrI saMjaya jaina, zrI aMkura jaina, zrI sunIla jaina, (sabhI dillI geTa) Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAgA vividhA (sampAdaka maNDala dvArA saMgRhIta) 271 padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #309 -------------------------------------------------------------------------- Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI padmAvatI puravAla di. jaina, phirojAbAda, prastuti :- paMDita umezacaMda jaina phirojAbAda nagara kI bhArata meM hI nahIM apitu vizva ke hara hisse meM kAMca ke utpAda ke lie apanI eka viziSTa pahacAna hai| jaina jagata meM yaha 1008 zrI candraprabhu bhagavAna kI sphaTikaratna kI atizayakArI pratimA jo yamunA nadI se prApta huI thI ke kAraNa bhI jAnA jAtA hai| yaha nagara parama pUjya AcArya 108 zrI mahAvIra kIrti mahArAja ke janma sthAna ke kAraNa bhI jaina jagata meM apanI pahacAna rakhatA hai| isa nagara ne kaI saMyama sAdhaka zramaNoM ko diyA hai| jaina darzana ke aneka dhuraMdhara vidvAnoM kA yaha kArya kSetra rahA hai| inameM pramukha nAma hai, zraddheya paM. mANikacandra kondeya, paM. pannAlAla nyAyAcArya paM. rAjendra kumAra, paM. zyAma sundara lAla zAstrI, paM. kuMjIlAla zAstrI, vartamAna meM prAcArya narendra prakAza Adi aneka aise nAma haiM jinake subhASita kRtitva aura vyaktitva se pUre deza kA jaina samAja bhalibhAMti paricita hai| yaha bhI eka sukhada saMyoga hI hai ki yaha AcArya mahAvIra kIrti mahArAja tathA yaha sabhI jinavANI ke varadaputra vidvAna padmAvatI puravAla jAti ke nararatna the yA haiM / AjAdI se pUrva isa nagara kA taba itanA vistAra nahIM huA thaa| kintu usa samaya bhI nagara kI jaina samAja meM isa jAti (padmAvatI puravAla) kI padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 273 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanI sampUrNa pahacAna thii| phirojAbAda nagara kAMca ke utpAda ke kAraNa uttara bhArata meM eka pramukha vyAvasAyika kendra thaa| yaha bhI eka saMyoga hI hai ki phirojAbAda aura usake AsapAsa ke karIba 80-100 kilomITara kI paradhi meM base grAma dehAtoM meM svataMtratA pUrva jaina AvAdI meM padmAvatI puravAla jAti kA hI bAhulya thaa| inhIM grAma dehAtoM se Akara isa jAti ke loga phirojAbAda ko apanA karmakSetra banA kara yahAM sthAI taura para basa gaye haiN| Aja nagara meM jaina samAja kI AbAdI meM padamAvatI puravAla jAti kI bahulatA haiM AjAdI se pUrva isa jAti ke logoM kA adhikAMza bhAga usa samaya ke AgarA, eTA, mainapurI janapadoM ke dhura dehAtoM meM rahate hue bhI apanI vidvatA ke kAraNa pUre deza ke jaina samAja meM jAnA pahAnA jAtA hai| jaina gajaTa meM prakAzita 'AgarA maNDala ke jaina ratna' Alekha meM isa pUre maNDala ke prAcIna itihAsa para eka sAmAnya dRSTi DAlane kA prayAsa isa lekhaka ne kiyA thaa| ukta lekha bhI isa grantha meM prakAzita hai| kintu isa kSetra yA isa jAti ke prAcIna itihAsa ko pUrNatA pradAna nahIM krtaa| isa viSaya para Age aura sArthaka prayAsa karane kI mahatI AvazyakatA hai| phirojAbAda nagara meM bIsavIM sadI ke tIsare-cauthe dazaka meM padmAvatI puravAla samAja kA sAmAjika saMgaThana DhAMcA apanA rUpa grahaNa kara cukA thaa| usa samaya samAja kI apanI vidhivata paMcAyata aura usakI gatividhiyAM sAmAjika saMracanA ko eka majabUta AdhAra pradAna kara cuke the| yaha samaya aisA thA jaba grAma dehAtoM se isa jAti ke loga nagaroM meM Akara apane vyavasAya Adi kI sthAI vyavasthA ke sAdhana khojane lage the| samAja ke dUra dRSTA logoM ko lagA ki samAja ke Arthika dRSTi se kamajora varga ke lie eka aisI vyavasthA banAI jAnI cAhie jisase logoM ko vyavasAya Adi ke lie Arthika AdhAra bana ske| isa avadhAraNA ko mUrtirUpa dene ke lie padmAvatI puravAla paMcAyata ne 'padmAvatI puravAla phaNDa kameTI'. ke nAma se eka Arthika AdhAravAlI saMsthA kI sthApanA kii| phaNDa kameTI padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 274 Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ne prArambha ke kucha varSoM taka apanI eka baiMka kI sthApanA karake usakA saMcAlana kiyaa| isa saMsthA kA mUla lakSya samAja ke logoM ko vyApArika kArya hetu dhana kI vyavasthA karanA, vidhavA aura asahAya mahilAoM ko Arthika sahAyatA karanA, kamajora va sAdhanahIna chAtroM ko par3hane ke lie chAtravRtti ke rUpa meM dhana kI vyavasthA karanA thaa| vyavasAyika dhana kI vApasI kucha nyUnatama byAja ke sAtha sAla ke eka nizcita dina karanA anivArya hotA thaa| kamovesa Aja bhI yaha saMsthA apane sImita sAdhanoM ke sAtha kucha asahAya mahilAoM kI sahAyatA karate hue jIvanta hai| ina sAmAjika gatividhiyoM ko mUrtarUpa dene ke sUtradhAroM meM se kucha pramukha nAma haiM bAbU jyoti prasAda, zrI khUbacandra, zrI haramukharAya, bAbU hajArIlAla, eDavokeTa, bAbU sunaharI lAla mukhtAra, mAsTara saMtalAla, zrI raghuvaradayAla goTevAle, lAlA rAmazaraNa lAla, pANDe zrInivAsa, paM. zyAmasundara lAla zAstrI, hakIma premacandra Adi kitane hI aise nAma haiM jo usa samaya ke saMgaThana purodhA puruSa ke rUpa meM Aja bhI yAda kie jAte haiN| svataMtratA ke bAda Asa-pAsa ke dehAta grAmoM se tejI ke sAtha bar3I saMkhyA meM isa jAti ke logoM kA nagara meM sthAI rUpa se rahane ke lie AnA prArambha ho gyaa| bar3hatI bhIr3a ne logoM ko prAyaH eka dUsare se thor3A dUra kiyA, kAraNa thA sabhI ke sAmane apane kAma dhandhe ko jamAne kI smsyaa| isa samasyA ke calate sAmAjika kriyA kalApoM meM ThaharAva sA Ane lgaa| san 1984 meM eka bAra logoM ne prayAsa karake paMcAyata kA punaH gaThana kiyA zrI sunaharI lAla isolI vAloM ko adhyakSa tathA zrI devendra kumAra eDavokeTa ko usakA maMtrI banAyA gayA, kintu satyArtha yaha hai ki paMcAyata kI gatividhiyAM phira bhI mRtaprAya hI rahIM aura vaha apanI pUrva garimA ko prApta nahIM kara skii| isa bIca meM paMcAyata bhale hI gatizIla nahIM rahI ho kintu nagara meM pacAyatIpuravAla digambara jaina jAti kA udabhava aura vikAsa '275 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padmAvatI puravAla jAti kI bar3hatI janasaMkhyA ne nagara meM apanI pahacAna hara kSetra meM bddh'aaii| isa bar3I pahacAna kI pramANikatA hai nagara ke karIba 36 digambara jaina mandiroM meM karIba Adhe mandira isI jAti ke dvArA nirmita karAe gae haiN| isako isa krama se vidhivata samajhA jA sakatA hai| 1. zrI ratnatraya di. jaina mandira naziyAjI koTalA roDa (zrI pI.DI. jaina inTara kaoNleja parisara) 2. zrI di. jaina mandira jalesara roDa (vibhava nagara) 3. zrI digambara jaina mandira vibhava nagara 4. zrI di. jaina mandira (ummaragar3ha) gAMdhInagara, 5. zrI di. jaina mandira kaTarA 6. zrI di. jaina mandira kaTarA (zrI dvArikA prasAda dvArA nirmita) 7. zrI di. jaina maMdira kaTarA 8. zrI bAhubalI di. jaina mandira naI vastI 9. bhagavAna bAsapUjya di. jaina. mandira naI vastI 10. bhagavAna zrI pArzvanAtha caubIsI di. jaina mandira galI lohiyAna sadara bAjAra, 11. zrI di. jaina mandira hanumAna gaMja, 12. zrI di. jaina maMdira karavalA 13. zrI di. jaina mandira devanagara 14. zrI di. jaina caityAlaya mandira muhallA gaMja, 15. zrI di. jaina mandira indrAnagara, 16. zrI di. jaina mandira kher3A (navanirmata) 17. zrI di. jaina mandira mahAvIra nagara ga.ja. 18. zrI di. jaina mandira rIkaeNvAlA naziyA parisara koTalA roDa, 19. zrI pArzvanAtha di. jaina mandira senTrala caurAhA ina mandiroM meM Asa-pAsa ke grAmoM ke mandiroM kI kitanI hI prAcIna aura bhavya mUrtiyAM bhI virAjamAna hai| zrI pannAlAla di. jaina mAdhyamika vidyAlaya jo nagara kA hI nahIM pradeza ke mAdhyamika vidyAlayoM meM apanA eka viziSTa sthAna rakhatA hai, padmAvatI puravAla samAja ke prakhyAta vidvAna paM. pannAlAla nyAya divAkara ke nAma se sthApita haiM eka vyaktigata jUniyara hAIskUla zrI ema.DI. jaina jUniyara vidyAlaya ke nAma se hai jisakI saMcAlikA zrImatI AzA jaina haiN| munzI vaMzIdhara padmAvatI puravAla di. jaina dharmazAlA galI lohiyAna pAvatIpuravola digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 276 Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nagara, kI prAcIna dharmazAlAoM meM se eka hai| gAMdhI nagara di. jaina mandira ke sAtha hI eka navanirmita dharmazAlA isI jAti kI hai / ,, 7 phirojAbAda janapada ke pramukha nagara va kasbo meM zikohAbAda, TUNDalA, pharihA Adi meM pmAvatI pusvAla jAti kA bAhulya hai| grAma dehAtoM meM aba yaha jAti bahuta sImita mAtrA meM hI raha gaI hai| janapada ke kitane hI grAma abhI bhI aise haiM jahAM prAcIna kalAtmaka di. jaina mandira haiN| jArakhI, pAr3hama, Adi gAMva aise haiM jahAM ke loga prAya bar3e nagaroM meM palAyana kara gaye haiN| vahAM bahuta kama gine-cune parivAra hI nivAsa karate haiN| kintu vahAM aba bhI purAtana bhavya mandira haiN| AgarA, eTA aura phirojAbAda yaha tIna janapada aise haiM jinaka grAmoM meM padmAvatI puravAla bandhu nivAsa karate the / dozabhara meM uttara pradeza ke padmAvatI puravAla jahAM bhI Aja raha rahe haiM unakI jar3e' inhIM grAmoM se jur3I huI haiM / yahAM mujhe yaha kahane meM koI saMkoca nahIM ho rahA hai ki pUre deza meM di. jaina samAja meM padmAvatI puravAla jAti ne pUrva aura vartamAna meM aneka uccakoTi ke vidvAna, samAja sevI, lekhaka, vaktA die haiN| itanA hone para bhI isa jAti kA koI prAcIna itihAsa vidhivata upalabdha nahIM hai| kyA yaha hamArI sAmAjika cetanA kA abhAva nahIM hai| dera hI sahI durasta Ae ke kathana ke anusAra hama aba saceta hue yaha bhI acchA saMketa haiM abhI kucha samaya pUrva khaNDelavAla di. jaina samAja meM apane pUre deza meM nivAsa kara rahe samAja kI prAntavAra DAyarekTarI prakAzita karAke samAja kI dezabhara meM eka pahacAna bhaviSya ke lie surakSita kI hai| padmAvatI puravAla samAja ke isa uttara pradeza ke kSetra se hI bAhara jAkara base jAtiya bandhuoM kI eka acchI khAsI saMkhyA hai dillI, jayapura, ajamera, indaura, kolakattA, mumbaI Adi nagaroM meM jAtiya samAja kI acchI saMkhyA hai| hamArI akhila bhAratavarSIya padmAvatI puravAla paMcAyata kA yaha prathama dAyitva hai ki vaha padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 277 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUre deza meM phaile apane samAja kI pahacAna cinhita kre| prathama caraNa meM yaha kArya isa kSetra ke jur3e parivAroM se prAraMbha ho aura bAda meM yaha mAlavA va mahArASTra ke samAja se bhI judd'e| hama atIta ke pRSThoM ko surakSita to nahIM rakha sake, agara prayAsa karake vartamAna ko saheja kara surakSita rakhane meM bhI saphala ho sakeM to hama bhaviSya ke sAtha nyAya kara skeNge| mahAkavi raidhU se lekara muni brahmagulAla taka jAne kitanI anamola nidhiyAM hamArI- hamAre khajAne meM thI jinheM Aja kI pIr3hI bhUla rahI hai| yaha bhUla pIr3hI kI bhI nahIM hai jAnane kA sAdhana unake pAsa nahIM hai| isa jAti ke vartamAna ko pUrI taraha se jAnane ke lie hameM aura jyAdA prayAsa karanA pdd'egaa| aura isa dAyitva kA nirvAha hama sabhI ko karanA bhI caahie| naitika AcaraNa AcaraNa yadi naitikatA se otaprota hogA to vyakti sukhI aura nirAkula jIvana jI skegaa| naitika AcaraNa kA artha hai mana ko pavitra aura svastha bnaanaa| mana kI pavitratA yA apavitratA nirbhara hai acche yA bure vicAroM pr| mana ke vicAra hI AcaraNa kI AdhArazilA hai| __ AcaraNa kI pavitratA yA apavitratA donoM hI saMkrAmaka hotI haiN| dUsare bhI usase prabhAvita hue binA nahIM rhte| jisa prakAra pavana ke sAtha uThane vAlI eka choTI sI cinagArI pUre gAMva ko jalAkara bhasma kara detI hai, usI prakAra AcAraNa kI apavitratA bhI koThe para baiThI gaNikA ke samAna rAstA calate huoM ko bharamAtI aura bhaTakAtI rahatI haiM isa bhaTakAva se vyakti ko usakA naitika AcaraNa hI bacA sakatA , hai| -nihAlacandra jaina padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 278 Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI di. jaina padmAvatI puravAla phaMDa kameTI phirojAbAda (u. pra.) zrI di. jaina padmAvatI puravAla phaNDa kameTI, sthAnIya padmAvatI puravAla jaina samAja kI lagabhaga sattara sAla purAnI hitakAriNI rajisTarDa saMsthA hai| isakI sthApanA ravivAra 31 disambara, 1933 ko sthAnIya padmAvatI puravAla paMcAyata dvArA pradatta cAra hajAra pAMca sau tIsa rupaye paune pAMca AnA ke mUladhana se prArambha huyI thii| sabhA ke saMyojaka sva. bAbU hajArI lAla jaina the| unake anusAra phaNDa kameTI kI sthApanA kA mukhya uddezya samAja dvArA ekatrita dhanarAzi ko suvyavasthita rUpa se surakSita rakhanA aura usakA ucita prabandha karanA thaa| prathama kAryakAriNI kA sarvasammata cunAva nimna prakAra huA-lAlA jyoti prasAda, sabhApati; hakIma bAbU rAma, upasabhApati; bAbU sunaharI lAla 'mukhtAra', maMtrI; lAlA rAmazaraNa jaina, upamaMtrI; lAlA haramukharAya, koSAdhyakSa / anya sadasya the-sarvazrI lAlA khUba candra, munIma jayaMtIprasAda, pANDe zrInivAsa, lAlA bhAgacandra, bAbU candrabhAna 'mukhtAra' aura bAbU hajArIlAla jain| phaNDa eNDa kameTI kA trisUtrIya uddezya thA1. padmAvatI-puravAla samAja ko hara prakAra se samunnata aura saMgaThita krnaa| 2. phaNDa kI rAzi ko sthAyI rUpa se bar3hAnA aura hara prakAra surakSita rkhnaa| 3. svajAtIya asahAya vidhavAoM tathA nirdhana vidyArthiyoM ko sahAyatA denaa| 279 padmAvatIpuravAla digambara jaina Ati kA udbhava aura vikAsa Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsthA lagabhaga 70 varSa kI avadhi meM yathAzakti aura yathA saMbhava ina tInoM uddezya kI prApti tathA unheM kAryarUpa meM paraNita karane ko prayatnazIla rahI hai| sarva prathama jaina melA bhUmi ke nikaTa jamIna kharIdI jisa para kAlakrama se bAhubali pArka, zItalanAtha jinAlaya aura pannAlAla digambara jaina iNTara kAleja kI sthApanA huii| lagabhaga sAr3he cAra hajAra kI prArambhika dhana rAzi, sahAyatA Adi ke kartavyoM kA nirvahana, Avazyaka kharcoM kA bhugatAna tathA byAja para uThI rakama baTTe khAte meM sahana karate hue bhI Aja 2 lAkha 30 hajAra se Upara phaNDa kameTI ke baiMka evaM posTa Aphisa ke khAtoM meM jamA hai| vartamAna meM 18 chAtra/chAtrAoM tathA vidhavAoM ko karIba bAraha sau ru. prati mAha sahAyatA dI jA rahI hai| Atmanirbhara banAne kI dRSTi se pAMca mahilAoM ko eka-eka silAI mazIna bheMTa kI gaI hai| do chAtrAoM ko parIkSA zulka bhugatAna hetu tIna sau tathA ATha sau solaha kula (1116/- ru.) kI ekamuzta sahAyatA dI gii| Apako yaha jAnakara prasannatA hogI ki vigata varSoM meM samAja ke kaI chAtroM ne phaNDa kameTI se Arthika sahayoga prApta kara meDikala, injIniyariMga, cATarDa ekAuNTensI, zikSaka prazikSaNa tathA snAtaka evaM snAtakottara stara kI parIkSAyeM uttIrNa kara apanA jIvana saphala banAyA hai| inameM se kaI yuvAoM ne samartha aura Atmanirbhara ho jAne para chAtrAvasthA meM prApta dhanarAzi svecchA se sadhanyavAda phaNDa kameTI ko vApasa bhI kI hai| __yaha saca hai ki vigata kAla kI apekSA sahAyatA prApta karane vAloM kI saMkhyA aura sahAyatArtha pradatta rAzi meM samayAnukUla vRddhi huI hai tathApi vartamAna mahaMgAI ko dekheM to pacAsa-sau rupayA pratimAha kI sahAyatA kA kAI vizeSa mahatva nahIM hai| padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 280 Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAja kI yuvA pIr3hI aura phaNDa kameTI ke yuvA utsAhI kAryakartAoM ko kameTI kI vartamAna sthiti aura pragati kI gati para santoSa nahIM hai| ve cAhate haiM ki isakA sthAI phaNDa jyAdA se jyAdA bar3he aura sahAyatArtha dI jAne vAlI rAzi meM bhI vakta ke hisAba se bar3hotarI kara samAja ke nirbala, asahAya aura jarUratamaMda varga kI ucita aura paryApta sahAyatA kI jAye / yuvAvarga kI yaha becainI aura asantoSa kI bhAvanA samAja ke lie zubha saMketa aura jAgarUkatA kA pratIka mAnA jAnA caahie| isake lie Avazyaka hai ki adhika se adhika loga isake AjIvana aura vArSika sadasya bane / sAdhana-sampanna loga vArSika / mAsika sahAyatA athavA ikamuzta rAzi pradAna kara caMcalA lakSmI kA paropakAra meM sadupayoga kara dharmalAbha utthaayeN| zAdI-vivAha tathA janma-divasa Adi ke zubha avasaroM para dharmArtha dAna ke samaya phaNDa kameTI ke lie bhI samucita rAzi avazya nikAleM/nikalavAne meM sahayoga kreN| isa prakAra Apa samAja ko samRddha samunnata aura zikSita banAkara samAja sevA kA zreya pA sakate haiN| 281 saMyama kA mahatva jaise jala ke binA kuMe kA, sugaMdha ke binA puSpa kA, aura mUrti ke binA mandira kA koI mahatva nahIM hai, usI prakAra saMyama sadAcAra ke binA mAnava jIvana nirarthaka hai| ye mAnava zarIra eka aise ratha ke samAna hai, jisameM indriyarUpI pAMca ghor3e jute hue haiN| mana usakA sArathI hai| yadi vaha saMyamita aura saMtulita haiM to ratha ko sahI mArga para le jAegA, anyathA viSayAsakta citta to hamezA kumArgagAmI hI hotA hai| - dainika bhAskara, lalitapura : 4-9-95 padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ummaragar3ha riyAsata kI prAcInatA se jur3A gAMdhInagara phirojAbAda kA jaina maMdira zrI digambara jaina AmanAya ke 35 jaina maMdiroM kI zrRMkhalA meM nagara ke mohallA gAMdhI nagara meM sthiti digambara jaina maMdira ummaragar3ha riyAsata kI prAcInatA se jur3A huA bhavya maMdira hai| jaisA ki lagabhaga chaH dazaka se jaina baMdhu phirojAbAda, AgarA, eTA, mainapurI janapada ke grAmINa AMcaloM se apane vyAvasAyika va baccoM kI zaikSika yogyatA kA stara UMcA karane heta phirojAbAda nagara meM Akara basa ge| nagara kA gAMdhI nagara meM sthApita jinAlaya 'zrI digambara jaina maMdira ummaragar3ha' ke nAma se jAnA jAtA hai| yahAM lagabhaga 250 parivAra gAMdhInagara harInagara, Aryanagara jalesararoDa, zrInagara evaM gopAla nagara Adi mohalloM se prati dina pUjA arcanA, abhiSeka hetu maMdira jI meM Ate haiN| prAcInatA kI dRSTi se vartamAna ummaragar3ha blaoNka jalesara jilA eTA ke aMtargata AtA hai| tIna var3I riyAsatoM ummaragar3ha, koTalA, avAgaDha meM bar3I riyAsata thii| lagabhaga 5 zataka pUrva yahAM eka sau pacAsa parivAra the inakI 52 sarrAphA kI dukAneM thiiN| ummaragar3ha samRddha evaM vaibhavazAlI riyAsata thI jahAM eka prAcIna jaina maMdira thaa| ummaragar3ha meM kile ke bhagnAvazeSa Aja bhI maujUda haiN| ummaragar3ha meM 500 varSa se purAnA maMdira UMce para Aja bhI apane svarUpa meM vidyamAna hai jisameM Aja bhI eka prAcIna pArzva prabhu kI pratimA jI virAjamAna hai| maMdirajI kI majabUta zikhara prAcInatA kI chaThA padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 282 Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA ehasAsa karAtI hai| maMdira ke meTa Thosa pItala ke bane hue haiN| ummaragar3ha ke pramukha jaina gharAnoM meM mahAmahA pitAmaha sarvazrI dilasukharAmajI, totArAmajI, ajudhyA prasAda jI, Alama candra jI, munnI lAla jI, pyArelAla jI, bAbU lAla jI, banArasIdAsa jI, huNDIlAla jI, muMzIlAlajI, bauharelAlanI, sAhUlAla jI, lakSmaNa prasAda jI Adi the| lagabhaga 7-8 dazaka pUrva se pUrvaja isaulI (eTA) meM basa ge| ummaragar3ha ke jaina baMdhu yahAM gAMdhInagara, muhallA dulI, muhallA gaMja, naI bastI, jaina kaTarA meM vyAvasAyika evaM zaikSika dRSTikoNa se Akara basa ge| san 1955 meM ummaragar3ha jaina paMcAyata meM jaina maMdira hetu jamIna kharIdakara nirmANa prAraMbha kiyA gayA tathA 1960 meM maMdira pUrNa banakara taiyAra hone para ummaragar3ha se pratimAjI lAkara pratiSThA va zuddhi karake vediyoM meM sthApita kii| dhIre-dhIre maMdira jI kA vikAsa kArya jArI rhaa| do maMjilA maMdira jI meM 3 vedI tathA vediyoM ke cAroM ora nakkAzI evaM kAMca kA anUThA kArya kiyA gayA hai| bIca kI veda meM mUlanAyaka pratimA zveta pASADha bhagavAna pArzvanAtha jI kI hai jo padamAsana avasthA meM hai| aSTa dhAtu kI bhagavAna vAsapUjya jI kI pratimA bhI sthApita hai / anya maMdirajI meM 31 pratimAeM prAcIna evaM vartamAna meM pratiSThita kI gaI mUrtiyAM haiN| ye mUrtiyAM tInoM vedI para sthApita haiN| maMdirajI meM ummaragar3ha ke alAvA dauhI, pacavAna, kuragamAM, isaulI grAma ke maMdiroM kI mUrtiyAM bhI sthApita haiN| ina grAmoM ke mUla nivAsI evaM vartamAna ke gAMdhI nagara nivAsI isI maMdira meM abhiSeka, pUjana pATha ko nizadina Ate haiN| maMdira jI prabaMdhana hetu eka paMjIkRta TrasTa bhI haiN| jisameM 5, TrasTI ummaragar3ha isaulI parivAra se tathA 5 TrasTI sthAnIya muhallA se evaM eka saMyojaka haiN| TrasTa ke aMtargata anya saMsthAeM bhI haiN| 1. zrI digambara jaina maMdira ummaragar3ha, gAMdhI nagara: 2. pUjana vidhi; 3. zrI pArzvanAtha bartana bhaNDAra; 4. jaina dharmazAlA aadi| jaina dharmazAlA maMdira jI ke ThIka sAmane haiM tathA do maMjilI banakara taiyAra hai| gAMdhInagara ke lie padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 283 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atyadhika upayogI dharmazAlA hai| yahAM para dhArmika kAryakrama jaise siddhacakra vidhAna, NamokAra maMtra vidhAna, bhaktAmara pATha Adi hote rahate haiN| pardUSaNa parva para jaladhArA kA kAryakrama bhI prativarSa manAyA jAtA hai| vartamAna meM TrasTa kameTI adhyakSa zrI sunaharI lAla jI jaina haiN| subhASacanda jaina, jaya prakAza jaina, surezacandra jaina, mahezacandra jaina kAryakAriNI sadasya haiN| maMdira jI kI zikhara banAne kI yojanA cala rahI hai| jo zIghra hI kAryAnvita hone ko hai| eTA nagara ke jina maMdira aura itihAsa digambara jaina padamAvatI puravAla (bar3A mandira) eTA u.pra. mauhallA sarAvajJAna, purAnI vastI meM lagabhaga 250 varSa purAnA sthita hai, batAyA jAtA hai ki yaha maMdira zrI mohana lAla jI jaina sarrApha ne apanI dhana-sampatti se banavAkara padmAvatI puravAla jaina samAja ko sauMpa diyA thA, taba se Aja taka aneka bAra samaya-samaya para maMdira kI kAryakAriNI samiti dvArA jIrNodvAra hotA rahA hai| batAyA jAtA hai ki bar3e maMdira jI ke bhUbhAga (guphA) meM lAlA zrI pAla jI sarrApha kisI amUlya mUrti ke darzana evaM pUjA-pATha ekAnta meM akele hI kiyA karate the, jisako vaha apane uttarAdhikAriyoM ko avagata nahIM karA pAye, isako DhUMr3hane kA kaI bAra prayAsa kiyA gayA, kintu saphalatA nahIM milI, jise DhUMr3hane kA samaya-samaya para prayAsa kiyA gayA hai, aura Age bhI kiyA jaavegaa| isa samaya purAnI bastI eTA meM 13 jaina ghara sarrApha logoM ke the, 7 ghara sat bhaiyyA logoM ke the jinameM eka zrI zInA rAma jI jaina bajAja the, 20 ghara purAne bAjAra meM the, jo ki vartamAna meM bhI use usI nAma se jAnA jAtA hai, inameM anya padamAvatI-puravAla samAja ke ghara the| padyAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 284 Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa samaya vivAha zAdI ke avasara para gItoM meM bulAve kA calana ina sabhI 40 gharoM meM thA, jise Aja bhI cAlIsoM ke gItoM ke nAma se bulAvA diyA jAtA hai| .. .. bar3e jaina mandira ke hI bhAga meM atithi bhavana jisameM muniyoM aura sAdhugaNa ke rukane kI acchI vyavasthA hai, isase pUrva isa bhavana meM prAimarI pAThazAlA calatI thI jo aba neminAtha jinAlaya ThaNDI sar3aka eTA para varSa 1985 meM sthApita ho gayI hai, aba yaha pAThazAlA hAIskUla stara taka lar3akiyoM kA zikSA kendra hai| isI meM neminAtha jinAlaya sthita hai jisameM 1008 bhagavAna neminAtha kI khaDgAsana (kAlI) pratimA sthApita hai tathA eka mAna stambha bhI banA huA hai| isakI vyavasthA bhI paMcAyatI jaina bar3A maMdira ke dvArA sampanna hotI hai| isI paMcAyatI mandira kI dekha-rekha meM mau. sarAvajJAna meM hI eka homyo-auSadhAlaya bhI saMcAlita hai| isI samAja kI vyavasthA ke antargata digambara jaina atithi bhavana (jaina dharmazAlA) jI.TI. roDa eTA para sthita hai| bar3A jaina maMdira meM sabase purAnI 1008 bhagavAna pArzvanAthe kI pratimA jI purAne kakSa meM Aja bhI sthita hai| isake alAvA bhI kaI vedI haiN| purAne samaya meM zrI jhabbU lAla jI jaina sarrApha tathA zobhArAma jI bajAja tathA anya 20-25 loga nitya prati pUjA pATha kiyA karate the| Aja bhI acchI saMkhyA meM loga prAtaHkAla pUjA-prakSAla karate haiN| tatkAlIna samaya meM inhIM kucha logoM ke prayAsa se yahAM melA nikalane kI zuruAta kI gaI yaha bAta bhI lagabhaga eka zatAbdI purAnI hogii| usa samaya ghaNTAghara para maNDapa banAkara eka dina ke mele kA Ayojana hotA thA, pratimAjI eka peThI meM rakhakara paNDAla sthala para le jAyI jAtI thii| vartamAna meM ghaNTAghara cauka para varSa meM 2 bAra mele kA Ayojana zrI mahAvIra jayaMtI evaM paryuSaNa parva ke uparAnta kramazaH tIna-dina va do dina kA Ayojana hotA hai| jisameM pAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 285 Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhinna prakAra ke Ayojana, sAMskRtika kAryakrama sampanna hote haiM, majhavIra jayaMtI ke avasara para honahAra bAlaka-bAlikAoM ko puruskAra Adi se sammAnita kiyA jAtA hai| melA ke avasara para bAhara se Ane vAle yAtriyoM ko rukane khAne-pIne kI vyavasthA jaina samAja dvArA atithi-bhavana, jI.TI. roDa, eTA para hotI hai| vartamAna meM mele kI zobhAyAtrA bar3e bhavya tarIke se gAje-bAje ke sAtha sambhava hotI thii| ina saba kAryakramoM kI surakSA vyavasthA hetu yahAM para eka di. jaina. vIra maNDala hai, jisakI kI sthApanA sva. zrI lakSmIzaMkara jI atAra dvArA AjAdI se pUrva meM kI gayI thii| isa maNDala kI apanI eka vizeSa khyAti hai jise samaya-samaya para par3osI janapadoM meM melA kAryakrama Adi ke avasara para surakSA vyavasthA kI jimmedArI soMpI jAtI rahI hai, jise isa maNDala dvArA bakhUbI sampanna kiyA jAtA rahA hai| samaya-samaya para yahAM AcArya zrI zAntisAgara jI mahArAja, AcArya zrI mahAvIra kIrti mahArAja, AcArya zrI vimalasAgara jI mahArAja, AcArya zrI nirmalasAgara jI mahArAja, AcArya zrI sanmatisAgara jI mahArAja (phaphotU) evaM AcArya zrI kalyANasAgara jI mahArAja evaM aneka sAdhu evaM sAdhvIgaNa sasaMgha padhAra kara cAturmAsa kara cuke haiM, vartamAna meM 105 vizuddhamatI mAtAjI sasaMgha virAjamAna haiN| isI janapada evaM isI padmAvatI puravAla samAja se AcArya vimalasAgara evaM AcArya sanmatisAgara jI (phaphotU vAle) haiM, jinakI apanI vizva khyAti rahI hai| kSullaka gaNeza prasAda jI varNI kA bhI kaI bAra isa eTA nagara meM pravAsa ho cukA hai| unhIM kI preraNA para san 1951-52 meM seTha bhUdaradAsa bhAmaNDala dAsa tathA samagra jaina samAja (padmAvatI puravAla) ke sahayoga se eka zaikSika saMsthAna joki varNI jaina iNTara kAleja ke nAma se Aja bhI padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 286 Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMcAlita hai, tathA isI ke eka bhAga meM naziyA jI sthApita hai| isakI sthApanA bhI sAtha-sAtha huI hai| mukhya vedI para.1008 ciMtAmaNi pArzvanAtha kI bhavya mUrti sthApita hai anya do vediyAM aura haiN| vartamAna meM ise bar3A bhavya rUpa pradAna karane kI yojanA hai isI yojanA meM mAnastambha banakara taiyAra hai| tathA mAM padmAvatI tathA dharaNendra kA mandira sthApita ho cukA hai, sAmane eka choTA pArka hai kAphI mAtrA meM loga prAtaH kAla evaM sAyaM kAla mandira ke darzanArtha Ate haiN| isa nagara meM anya jaina maMdira evaM caityAlaya haiM jinakA vivaraNa nimna hai isakI sthApanA bhI padmAvatI puravAla jaina samAja dvArA kI gaI hai 1. jI.TI. roDa sthita jaina kampAuNDa meM eka prAcIna caityAlaya zrI zAntinAtha di. jaina goTAvAlA ke nAma se jAnA jAtA hai| isakI sthApanA varSa 1899 meM lAlA zrI pAlajI jaina goTe vAloM dvArA kI gayI, isa caityAlaya kA jIrNodvAra varSa 1987 meM lAla mahendra dAsa jaina goTA vAloM ke dvArA sampanna karAyI gyii| mandira jI meM mUla vedI para 1008 bhagavAna zAntinAtha jI kI pratimA sthApita hai| yaha caityAlaya prathama tala para sthita 2. ThaNDI sar3aka eTA para saiyada vAlI galI meM prathama tala para zrI pArzvanAtha caityAlaya kI sthApanA varSa 1970 meM zrI deva svarUpa jI jaina maratharA vAloM ke dvArA kI gayI, mUla vedI para 1008 bhagavAna pArzvanAtha jI kI pratimA jI sthApita hai| 3. ThaNDI sar3aka eTA para hI AdinAtha di. jaina caityAlaya kA sthApanA varSa 1981-82 meM thA sAhUkAra jI jaina majharAU vAloM dvArA kI gayI, mandirajI kI mUla vedI para 1008 bhagavAna AdinAtha jI kI pratimA sthApita hai| isI kakSa ke eka kone meM mAM padmAvatI kI mUrti sthApita hai| maMdira jI meM sthApita bhagavAna AdinAtha evaM pArzvanAtha kI mUrtiyAM kAphI 287 padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna hai jo ki majharAU grAma se yahAM lAkara sthApita kI gayI haiN| 4. lAlA moradhvaja sarrApha maMdira mehatA pArka vartamAna meM tIrthaMkara mahAvIra pArka ke nikaTa sthita hai isakI sthApanA lagabhaga varSa 1958 meM lAlA moradhvaja ajita prasAda jI sarrApha dvArA kI gayI thI, yaha maMdira dvitIya tala para sthita hai, isameM bhagavAna mahAvIra kI caturmukhI pratimA jI sthApita hai| maMdira jI kI sthApanA ke samaya eka melA paMca kalyANaka sainika par3Ava eTA meM sampanna huA thaa| jise purAnI pIr3hI ke loga Aja bhI yAda karate haiN| isa maMdira kI sthApanA meM eka rocaka kahAnI hai lAlAjI isa jagaha para eka minI sinemA hAla sthApita karanA cAhate the aura usI ke nakze ke anurUpa isakI nIMva bharavA dI gyii| isa sinemA hAla kA virodha isI ke sAmane sthita Arya samAja maMdira kI kAryakAriNI ke dvArA kiye jAne se sinemA hAla ruka gayA, ghara-parivAra kI maMtraNA evaM dAdI mAM zrImatI nemIvAI kI preraNA se ise maMdira kA rUpa mila gyaa| 5. zrI zItalanAtha di. jaina maMdira kailAzagaMja kI sthApanA varSa 1983-84 meM lAlA indraratana jI sarrApha evaM adepur3A vaidya yatIndra nAtha jaina unake anuja zrI vijendra nAtha jI jaina dvArA kI gayI, yaha mandira dvitIya tala para sthita hai| isakI mUla vedI para 1008 bhagavAna zItala nAtha kI mUrti sthApita hai| 6. zrI RSabha caityAlaya bAMsa maMDI eTA kI sthApanA lagabhaga varSa 1935-36 meM zrI daravArI lAla jI jaina attara tathA zrI mahIpAla jaina attara ke dvArA kI gayI thii| yaha caityAlaya prathama tala para sthita hai isakI mUla vedI para 1008 bhagavAna AdinAtha jI kI pratimA jI sthApita hai| 7. zrI zAntinAtha caityAlaya vairUnagaMja, galI jiTolI lAla ghaNTAghara eTA kI sthApanA lagabhaga varSa 1935 meM lAlA jAnakI prasAda jI jaina dvArA kI gayI thI, tadoparAnta isakA jIrNodvAra inake suputra evaM pautra lAlA padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 288 Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjendra prasAda jI jaina evaM ratana prasAda jI jaina dvArA karavAyA gyaa| mUlavedI para 1008 bhagavAna zantinAtha jI kI pratimA vidyamAna hai / isa eTA nagara meM jainiyoM kI saMkhyA meM adhikAMza padmAvatI pusvAla jaina hI haiM, bAkI kucha anya jaina samAja ke loga haiM jinakI saMkhyA nagaNya sI hI hai / vartamAna meM yahAM para 500 se jyAdA ghara haiM lagabhaga jinakI AvAdI 3000-4000 ke Asa-pAsa hogii| yahAM zrI umezacaMda jaina adhyakSa aura zrI pradIpa jaina (guDDU) maMtrI haiM / etmAdapura (AgarA) AgarA tathA phirojAbAda ke madhya nezanala hAIve naM. 2 para eka aitihAsika kasbA sthita hai| mugala bAdazAha zAhajahAM ke eka sAle etmAdaulA ne apanI chAvanI ke rUpa meM ise sthApita kiyA thaa| samaya aura paristhiti ke anusAra chAvanI haTI aura kasbA bana gyaa| isa sthAna ke AsapAsa ke gAMvoM ke vibhinna jAtiyoM aura dharmoM ke loga yahAM Akara basane lage / padmAvatI puravAla jAti ke loga jo adhikAMzataH choTe-choTe gAMvoM meM hI rahate the| yahAM para kucha loga vahAM se Akara rahane lge| rahane vAloM kI saMkhyA bar3hane se vyavasAya bddh'aa| kSetra kA vikAsa huA aura tahasIla ke rUpa meM mAnyatA milii| padmAvatI puravAla digambara jaina jAti ke yahAM lagabhaga 100 parivAra rahate haiN| yahAM kA prAcIna paMcAyatI maMdira lagabhaga 300 varSa purAnA hai| sAdhanoM ke juTane ke sAtha-sAtha maMdirajI meM jIrNoddhAra aura nava-nirmANa ke kArya bhI hote rhe| 1953, 1965 aura 1970 meM yahAM vizAla dhArmika Ayojana hue| isa prAcIna zikharabaMda maMdirajI meM 5 bediyAM haiN| padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 289 Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isake atirikta yahAM para digambara jaina neminAtha maMdira hai| yaha bhI zikharabaMda maMdira hai| 1988 meM maMdirajI meM kAMca kA kAma ho jAne se isakA bhavya rUpa sAmane AyA hai| ataH ise kAMca vAlA maMdirajI bhI kahate haiN| yahAM para ciraulI gAMva ke parivArajanoM kA bhI eka mandira hai, jisakI sthApanA 1986 meM huii| nezanala hAIve para jaina bagIcI meM pUjya AcArya zrI vimalasAgarajI mahArAja kI preraNA se sthAnIya samAja ne 1984-85 meM eka maMdira yahAM banAne kA saMkalpa kiyaa| bagIcI ke eka hisse meM bAda meM AcAryazrI ke saMghastha sAdhu kI samAdhi bnii| AcArya zrI vimalasAgara jI mahArAja ke eka ziSya ke hI sAnidhya meM yahAM paMcakalyANaka, pratiSThA mahotsava huaa| yahAM para eka paMcAyatI dharmazAlA hai| jaina jUniyara hAI skUla hai, digambara jaina prAcIna pAThazAlA Adi saMsthAeM sthAnIya nivAsiyoM kI sevA meM samarpita hai| sva. kavi zrI bhagavatasvarUpa kI janma sthalI hone ke kAraNa sAhityika jagata meM etmAdapura ko bar3I khyAti milI hai| vartamAna meM yahAM lagabhaga 80 parivAra rahate haiN| zrI rAmabAbU jaina yahAM ke adhyakSa haiN| avAgar3ha (eTA, u.pra.) eTA TUMDalA mArga para avAgar3ha eka prAcIna riyAsata hai jisakA astitva mugala zAsana aura briTiza zAsana meM bhI thaa| padmAvatI puravAla jAti ke lagabhaga 500 varSa pUrva hue gaurava puruSa muni zrI brahmagulAla kA jIvana caritra ke raciyatA kavi chatrapati kA janma bhI yahIM huA thaa| vartamAna meM padmAvatIpuravAla jAti ke lagabhaga 125 parivAra yahAM rahate haiN| kAphI parivAra yahAM se bAhara bhI jA cuke haiN| jaina jAtiyoM meM se aura kisI jAti athavA gautra ke parivAra yahAM nahIM rhte| padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 290 Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yahAM kA bar3A paMcAyatI maMdira lagabhaga 450 varSa purAnA hai| yahAM virAjamAna mUrtiyoM ke darzana karane se camatkArika puNya phala milatA hai| maMdirajI ke bAhara eka vizAla mAnastambha bhI hai| isI maMdirajI ke barAbara meM AcArya zrI mahAvIra kIrti jI mahArAja ke parama ziSya kSullakamaNi zrI zItalasAgarajI mahArAja ne apane guru kI smRti meM digambara jaina dharma pracAriNIsabhA kI lagabhaga 35-40 varSa pUrva sthApanA kI thii| isa saMsthAna dvArA nirmita vizAla bhavana ke eka bar3e hAla meM aura Upara kI maMjila meM bhI jina prativimba virAjamAna hai| yaha saMsthA asahAya bahanoM ko Arthika sahAyatA bhI detI hai| avAgar3ha meM zrI pArzvanAtha digambara jaina aTArI maMdira bhI hai| isake alAvA yahAM para lagabhaga 30 varSa pUrva avAgar3ha TAuna eriyA kameTI ke tatkAlIna ceyaramaina zrI dhanyakumAra jaina ne niziyAMjI meM eka bhavya mandira kA nirmANa karAyA hai| maMdirajI ko aura adhika bhavyatA pradAna karane ke lie yahAM nirmANa kArya niraMtara calatA rahatA hai| avAgar3ha kI padmAvatI puravAla paMcAyata/samAja bar3I dhArmika aura saMgaThita rahI hai| pariNAma svarUpa AcArya zrI zAMtisAgarajI, mahAvIra kIrti jI mahArAja evaM zrI vimalasAgarajI mahArAja Adi evaM aneka munirAja va AryikA mAtAoM ke yahAM padArpaNa se yahAM kI dharatI upakRta huI hai| vartamAna prabandhakAriNI samiti nimna prakAra hai adhyakSa zrI mahAvIra prasAda jaina, upAdhyakSa-zrI zravaNakumAra jaina sivana', mahAmaMtrI-zrI pramodakumAra jaina bajAja, maMtrI-zrI harSakumAra jaina, koSAdhyakSa-zrI sudhIra jaina kaimisTa, lekhAnirIkSaka zrI anila kumAra jaina eDavokeTa, sadasyagaNa- sarvazrI gulAbacandra jaina, paM. padamacandra jaina, subhASacandra jaina, pavanakumAra jaina (sarAnI), harezakumAra jaina / 291 padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AgarA prApta sUcanAoM ke anusAra kahA jA sakatA hai ki AgarA meM 1920 ke lagabhaga padmAvatI puravAla jAti ke sarvazrI amRtalAla, mUla nivAsI bAMsa risAla (khaMdaulI) kA Agamana huaa| isI parivAra ke bAbU hajArIlAla vakIla, bhISpacanda, rAja mahendra jaina vakIla Adi aaye| isI samaya eka aura parivAra zrI dhanapatirAya kA nAI kI maMDI meM aayaa| avAgar3ha se sarvazrI kampiladAsa, banArasIdAsa, mathurAdAsa, amRtalAla pyArelAla, sarAya jairAma (barahana) se zrI munnIlAla Adi ke AgarA Agamana kI jAnakArI milatI hai| padmAvatI puravAla jaina samAja kI AgarA meM jina mahAnubhAvoM ne apane tana, mana aura dhana se yathAzakti sevA kI hai, unameM sarvazrI bhISmacanda, bAbU hajArIlAla, vakIla (1964) samAja ke maMtrI the| muMzI geMdAlAla jI, zrI kAmatA prasAdajI, seTha zrI sunaharIlAlajI, zrI pUranacandajI, zrI Ananda svarUpajI, zrI narezacanda jaina eDavokeTa, mAsTara hajArIlAla, zrI munnIlAla, zrI zAMtiprasAda Ar3hatI, zrI zAMtakumAra evaM zrI jayaMtI prasAda pramukha rUpa se rahe haiN| 25-5-82 ko zrI padmAvatI puravAla digambara jaina maMdira ke liye pArzvapurI dhUliyAgaMja, AgarA meM eka bhUkhaMDa kharIdane ke bAda eka TIna zeDa meM jina prativimba virAjamAna karAkara asthAyI maMdirajI kA rUpa de diyA gyaa| thor3e samaya bAda AcArya zrI dezabhUSaNajI mahArAja, AcArya zrI vimalasAgara jI mahArAja kA isa maMdira meM Agamana huaa| mArca 1983 meM AgarA meM hue paMcakalyANaka mahotsava meM pArzvanAtha bhagavAna kI bhavya pratimA kI prANa pratiSThA karAkara yahAM virAjamAna kiyA gyaa| Aja yaha maMdira bhavya rUpa meM hamAre sAmane hai| isa maMdirajI ke eka hAla meM naMdIzvara dvIpa kI racanA se maMdirajI ko adhika bhavyatA prApta ho gaI hai| seTha zrI sunaharI lAla (daulatarAma sunaharIlAla, belanagaMja, AgarA) ne pacAyatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 992 Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AgarA kI digambara jaina samAja meM vizeSa khyAti arjita kii| vaha mUla rUpa se latIpura, hiranagAMva (phirojAbAda) ke nivAsI the tathA 1930 ke lagabhaga AgarA Ae / Apane AgarA digambara jaina samAja kI sarvocca saMsthAeM, zrI digambara jaina zikSA samiti, evaM digambara jaina pariSada ke kaI varSoM taka adhyakSa ke rUpa meM sevA kii| vartamAna zrRMkhalA meM zrI jayantI prasAda jI ne akhila bhAratIya stara para mahAmaMtrI ke rUpa meM samAja kI sevA kii| AgarA meM eka caityAlaya zrI surendrakumAra jaina bI-36, TrAMsa yamunA meM nArakhI vAloM kA hai| eka zrI candraprabhu caityAlaya devanagara bAI pAsa para bhagavAna TAkIja se sikandarA sAiDa meM sIdhe hAtha kI ora galI meM hai| yaha caityAlaya zrI vijayacanda jaina evaM unakI dharmapatnI zrImatI jinendraprabhA ke vizeSa prayAsoM se banA hai| isake bAda sItAnagara meM eka maMdira neminAtha udyAna se Age sakhAvatapuriyA parivAra vAloM kA bhI hai| yaha maMdira bhI acchA banA hai| isakA prayAsa zrI chuTTanabAbU evaM javAharalAla sakhAktapuriyA kA hai| eka caityAlaya gAMdhInagara AgarA meM hai| vartamAna meM AgarA kI padmAvatI puravAla samAja ke adhyakSa zrI candraprakAza jaina, upAdhyakSa zrI kailAzacanda, mahAmaMtrI zrI satyendra jaina, saMgaThana maMtrI zrI chUTTanabAbU, pracAra maMtrI zrI zAMta kumAra aura lekhA nirIkSaka zrI zyAmabAbU ke sAtha-sAtha lagabhaga 15 anya mahAnubhAva kAryakAriNI ke sadasya haiN| samAja saMgaThita aura kriyAzIla hai| AgarA kI digambara jaina samAja meM padmAvatI puravAla samAja kA astitva nA ke barAbara thA, para Aja vaha gauravapUrNa sthAna prApta kara cukI hai| yaha prasannatA kI bAta hai| padmAvatapuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TUNDalA janapada * TUNDalA (jilA-phirojAbAda) uttara madhya relave kA eka pramukha sTezana hai| yahAM sAta jinAlaya haiM jinameM prAcInatama zrI 1008 AdinAtha di. jaina padmAvatI puravAla paMcAyatI mandira hai jo zahara ke madhya meM sthita hai| anya chaH jinAlayoM meM eka jinAlaya sva. lAlA zrI bhakvAna svarUpa ceyaramaina ke parivAra dvArA nirmita karAyA gayA hai jo zahara meM hI sthita hai| eka anya jinAlaya TUNDalI grAma meM sthita hai| zeSa cAra jinAlaya TUNDalA catuSpada para sthita haiN| isameM se eka jinAlaya prathama deva zrI 1008 RSabhanAtha di. jaina mandira hai jisakA nirmANa sva. lAlA seThalAla jaina dvArA karAyA gayA hai| yaha jinAlaya TUNDalA relave sTezana mukhya mArga para TUNDalA basa sTaiNDa se mAtra 100 mITara kI dUrI para sthita hai| isa jinAlaya meM anya jinendra pratimAoM ke alAvA prathama deva zrI 1008 AdinAtha jinendra deva kI ati manojJa evaM manohArI pratimA virAjamAna hai| ukta pratimA kI prANa-pratiSThA rASTrasaMta parama pUjya 108 AcArya zrI vidyAnanda jI mahArAja ke sAnnidhya meM san 1965 meM sampanna huii| mandirajI ke samIpa hI sAdhu-saMtoM evaM yAtriyoM ke Thaharane Adi kI bhI samucita vyavasthA hai jisakA saMcAlana antargata zrI seThalAla jaina TrasTa dvArA kiyA jAtA hai| vidhavA sahAyatA, medhAvI evaM garIba vidyArthiyoM ko chAtravRtti sahAyatA, chAtrAvAsa vyavasthA evaM munigaNa Adi ke Thaharane tathA unake AhArAdi kI vyavasthA bhI isa TrasTa dvArA kI jAtI hai| ukta mandira jI ke samIpa hI laoNrDa Rbhama iNTara kAleja hai jahAM lagabhaga 1200 chAtra-chAtrAeM adhyayanarata haiN| yahAM para jaina dharma kI parIkSAeM bhI saMcAlita hotI haiM evaM samaya-samaya para aneka jaina dharma prabhAvanA ke kArya sampanna hote rahate haiN| zahara meM zrI seThalAla mahendra kumAra, zrI sAhUlAla lAlatA prasAda, bhagavAnasvarUpa pravINa kumAra, zrI zyoprasAda zrI jayantI prasAda, zrI padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 294 Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAlArAma, zrI banavArIlAla saMtakumAra Adi ke saMbhrAnta parivAra pramukha haiN| zrI seulAla mahendra kumAra, zrI bhagavAna svarUpa pravINa kumAra, zrI sAhUlAla lAlatA prasAda ke parivAroM dvArA TUNDalA evaM phatehapura meM mandira nirmANa evaM anya mandiroM ke jIrNoddhAra evaM dharmazAlA Adi.ke nirmANa meM vizeSa evaM ullekhanIya yogadAna rahA hai| pharavarI 2005 meM relave sTezana ke nikaTa zahara ke mukhya mArga para mahAvIra stUpa kA bhI nirmANa karAyA gayA hai jo eTA, phirojAbAda, AgarA Adi evaM bAhara se Ane vAle yAtriyoM ko sahaja hI apanI ora AkRSTa karatA hai| TUNDalA se AsapAsa ke tIrthakSetroM ke lie AvAgamana kI samucita vyavasthA upalabdha hai tathA TUNDalA kSetra dharmanagarI ke nAma se bhI prasiddha hai| yahAM ke jinendra kalA kendra evaM RSabha kalA kendra ke kalAkAroM ne sampUrNa bhArata meM jaina dharma para AdhArita sAMskRtika kAryakramoM se TUNDalA kI khyAti ko gauravAnvita kiyA hai| vartamAna meM yahAM ke zrI manoja kumAra jaina adhyakSa aura pAMDe vIracaMda jI maMtrI haiN| digambara jaina padmAvatI puravAla saMgha, indaura (ma.pra.) indaura ke padmAvatI puravAla jaina bhAiyoM kI khoja karane se jJAta huA ki yahAM sabase pahale sva. zrI zrInivAsa va unakI mAtA Aye the| unakA nizcita samaya jJAta nahIM ho sakA aura aba unakA svargavAsa ho cukA hai| paM. amolakacanda ur3esarIya yahAM 1913 meM svargIya sara seTha hukumacanda kI pAramArthika saMsthAoM ke antargata chAtrAvAsa ke supriMTenDenTa hokara Aye the aura isa sthAna para lagabhaga 40 varSa taka AsIna rhe| pAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatpazcAt bAbU sAMvaladAsa jaina kutukapura (AgarA) nivAsI ko lAlA hajArI lAla maMtrI, pAramArthika saMsthA paM. gaurIlAla siddhAntazAstrI dvAsa hIrAlAla jaina vidyAlaya se saMsthAoM ke mainejara ke pada para san 1917 meM laaye| ukta bAbU sAhaba ne mainejara ke pada para 12 varSa bar3I yogyatA se saMsthAoM kI sevA kii| isa avadhi meM bAbU sAhaba ne paM. amolakacanda jI ke sahayoga se uttara prAnta ke padmAvatI puravAla vidyArthiyoM ko saMsthAoM kI zikSA kI dizA meM preraNA dekara aneka vidyArthiyoM ko chAtrAvAsa meM Azraya dilAyA jinameM svargIya rAmasvarUpajI, zrI bAbU devacandajI, zrI azarphIlAlajI ullekhanIya haiN| mAsTara rAmasvarUpajI ne kAnUna kI parIkSA pAsa karake svargIya seTha sAhaba ke yahAM sarvisa kara lii| apanA nijI pustakoM aura sTezanarI kA vyApAra jmaayaa| apane saba bhAiyoM ko eTA se lAkara vyApAra meM lagAyA aura indaura ke sthAI nivAsI bana gye| ina saba bhAiyoM kA mukhya vyavasAya pustaka vikraya, prakAzana aura mudraNa hai| . bAbU devacanda jI ne ema.e. taka adhyayana ke bAda kalyANamala mila meM sarvisa kii| Apa mila meM lebara Aphisara aura indaura nigama meM kAuMsilara rahe haiN| bAbU azarphIlAlajI ne bhI mila meM mahatvapUrNa pada para kAma kiyaa| inakA nijI sarrAphe kA vyavasAya bhI hai jise inake putra saMbhAla rahe haiN| zolApura nivAsI (mUla nivAsI beranI, eTA) ke paM. baMzIdhara zAstrI ke suputra zrI paM. zrIdhara zAstrI ne 1944 meM indaura meM apanA nijI presa 'cintAmaNi prinTiMga presa' ke nAma se cAlU kiyA, jisameM bahudhA madhya pradeza gavarnameMTa kA hI kAma chapatA hai| paM. jI ne apane pAMcoM putroM ko ucca zikSA dI hai| bAbU sAMvaladAsa jI ke san 1928 meM nidhana ke bAda bhAI jayakumAra jo padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 296 Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa samaya trilokacaMda jaina mAI skUla meM adhyApaka the, sva. bAbUjI ke sthAna para saMsthAoM meM niyukta hue| ... bAbU jayakumAra ke choTe bhAI zrI rAmakumAra jaina relave sarvisa se avakAza prApta kara sthAI rUpa se indaura meM hI rahane lge| zrI devendrakumAra jaina svargIya paM. khUbacanda zAstrI kI suputrI ke sAtha vivAha hone ke bAda san 1945 ke lagabhaga indaura meM A gaye the| zurU meM apanA nijI vyApAra kiyA, bAda meM pAramArthika saMsthAoM meM sarvisa kara lI, jisakA unhoMne sucArU rUpa se nibAha kiyaa| paM. lAlabahAdura zAstrI ko san 1950 ke lagabhaga jaina siddhAnta ke adhyana aura zAstra pravacana ke lie sara seTha hukumacanda ne niyukta kiyaa| tatpazcAt lagabhaga 3 varSa dillI meM saMskRta vidyAlaya ke pradhAna ke sthAna para kAma kara punaH indaura meM pAramArthika saMsthAoM ke upamaMtrI niyukta hue| paM. jI kA eka lar3akA yahAM eka sthAnIya baiMka meM hai| isa prakAra aura bhI kucha sajjana haiM jo nijI vyApAra yA baiMka aura miloM meM sarvisa karate indaura meM parivAra-saMkhyA lagabhaga 100 aura jana-saMkhyA 400 ke Asa-pAsa hai| zrI hemacanda jaina (maratharA eTA vAle) vartamAna meM adhyakSa aura zrI vIra kumAra jI (phirojAbAda) saMgha ke maMtrI hai| saMgha ko saMgaThita karane ke lie sabhI indaura nivAsiyoM ke nAma pate evaM phona nambara vAlI eka DAyarekTrI taiyAra ho sake to samparka sUtra sahajatA se sthApita kie jA sakate haiN| vaise isa dizA meM inake kucha prayAsa cala rahe haiN| isase samAja ko saMgaThita karane meM sahAyatA milegii| yaha prazaMsanIya kArya hogaa| 297 padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI digambara jaina padamAvatI-poravAla, mahAsabhA madhya pradeza madhya pradeza meM samAja kI sthApita saMsthAeM-- madhya pradeza meM padmAvatI poravAla samAja kI eka saMsthA mitra sabhA ke nAma se varSa 1939 meM sthApita huI thI jo ki 1951 taka calatI rahI aura samAja sevA kA kArya karatI rhii| isake bAda usameM zithilatA A gii| ataH varSa 1976 meM zrI digambara jaina padmAvatI poravAla mahAsabhA ke nAma kI saMsthA sthApita huI jisake prathama adhyakSa zrI DAlacaMda sarrApha, bhopAla evaM mahAmaMtrI zrI kamala jaina, eDavokeTa the| saMsthA ke saMrakSaka zrI bAgamala sarrApha, bhopAla the| ye saMsthA abhI bhI samAja kI unnati va sudhAra ke kAryoM va kurItiyoM ko dUra karane ke prayAsa karatI rahatI hai aura sucArU rUpa se cala rahI hai| vartamAna meM isake adhyakSa zrI zrIpAla jaina 'vivA' aura mahAmaMtrI zrI hukumacanda jI jaina haiN| isI saMsthA ke aMtargata padmAvatI poravAla samAja kI janagaNanA kara zrI zrIkamala jaina, eDavokeTa ne samAja kI eka DAyarekTarI varSa 1979 meM prakAzita kI thii| usa samaya samAja kI janasaMkhyA lagabhaga 8000 thii| varSa 2001 meM mahAsabhA ke bhopAla ke kSetrIya adhyakSa zrI AdIzacaMda jaina ne punaH bhopAla va AsapAsa ke upanagaroM kI janagaNanA kara eka DAyarekTarI prakAzita kii| zrI digambara jaina padmAvatI poravAla mahAsabhA kI kendrIya samiti ke atirikta nimna kSetrIya samitiyAM haiM jo una kSetroM meM rahane vAle samAja kI unnati aura vikAsa ke kArya karatI rahatI haiM aura kendrIya samiti dvArA pArita prastAva samAja sudhAra ke kAryoM ko kriyAnvita karatI rahatI haiM kSetrIya samitiyAM : bhopAla, sihora, ASTA, ichAvara, hozaMgAbAda, zujAlapura, sAraMgapura, kAlApIpala, jAmanera, AkodiyA, ujjaina, indaura khAtegAMva, kannoda meM kAryarata haiN| padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 298 Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAsabhA kI pratyeka kSetrIya samiti ke adhyakSa, maMtrI va kAryakAriNI alaga se rahatI hai jo usa kSetra ke gAMvoM va kasboM Adi meM rahane vAlI samAja kA mArgadarzana karatI rahatI hai| madhyapradeza meM lagabhaga 185 gAMvoM, kasboM va zaharoM meM samAja ke parivAra rahate haiM jinakA pUrNa vivaraNa va rikArDa zrI digambara jaina padmAvatI poravAla mahAsabhA kI kendrIya samiti ke pAsa rahatA hai| maMdira va dharmazAlA nirmANa karane vAle vizeSa mahAnubhAva zrI digambara jaina padmAvatI poravAla jAti ke madhyapradeza ke rahane vAle aneka samAja baMdhuoM ne maMdira, dharmazAlA Adi kA nirmANa karAyA hai, jinameM kucha nimnAnusAra haiM : 1. zrI nemInAtha digambara jaina maMdira, jhirano bhopAla kA, zrI bAgamala jaina sarrApha pharma sukhalAla chogamala, bhopAla ne varSa 1948 meM nirmANa kara samAja ke supurda kara diyA jo digambara jaina kI sabhI samAjoM ke darzana-pUjana Adi hetu khulA hai aura saba samAjoM ke dvArA saMcAlita hotA hai| 2. zrImatI zrRMgAra bAI dharmapatnI zrI bAgamala sarrApha ne zrI bAgamala zRMgAra bAI zrI digambara jaina padmAvatI poravAla TrasTa kI sthApanA kara apanA svayaM kA nivAsa bhavana TrasTa meM de diyA jisakA kirAyA Adi kI sampUrNa rAzi samAja ke asahAya va nirdhana vidyArthiyoM, vidhavAoM va mahilAoM Adi ke Arthika sahAyatA ke upayoga meM A rahI hai| zrImatI jJAnamati bAI dharmapatnI zrI ajita kumAra ne varSa 1984 meM eka padmAvatI poravAla jaina dharmazAlA kA nirmANa kara samAja ke supurda kara diyA jo aba unake nAma ke TrasTa ke dvArA saMcAlita hotI hai| pathAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 8. grAma 299 Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . ... .. zrI DAlacaMda sarrApha kI dharmapatnI zrImatI kamalazrI bAI ne san - 1995 meM sImandhara diga. jaina maMdira, lAlavAnI presa roDa, bhopAla kA nirmANa kara samAja ke supurda kara diyA jo aba zrI DAlacanda kamalazrI bAI TrasTa ke dvArA saMcAlita ho rahA hai| 5. zrImatI jainamati jaina dha.pa. zrI madanalAla ne varSa 2000 meM cAra hajAra vargaphiTa kI bhUmi para eka bar3I do maMjilA dharmazAlA nirmANa kara TrasTa ke mAdhyama se samAja ke sArvajanika kAryoM ke lie samarpita kara dii| isI prakAra madhyapradeza ke anya gAMvoM, kasboM, tahasIla va jilA kSetroM meM samAja ke kaI mahAnubhAvoM ne maMdira va dharmazAlAoM kA nirmANa karAyA hai yA unake nirmANa meM sahayoga diyA hai| napA-tulA bolo manuSya ko vANI kA lAbha prApta hai, yaha kisI ayAcita varadAna se kama nahIM hai| pazu-pakSI to bolanA jAnate hI nhiiN| ve apane mana kI bAta kisI se nahIM kaha sakate, kintu manuSya ke pAsa bhASA ke mAdhyama se apane vicAroM aura anubhavoM ko dUsaroM taka sampreSita karane kI asAdhAraNa zakti hai| use isakA sadupayoga karanA caahie| manuSya ke pAsa do kAna, do AMkheM aura eka muMha hai| isameM eka adbhuta rahasya chipA huA hai vaha do bAra dekhe aura do bAra sune, taba eka bAra bole, napA-tulA aura suvicArita bolanA bhI eka kalA hai| zabda brahma hai| sarakArI nala kI ToMTI se nirantara bahate hue pAnI kI taraha zabdoM ko nirarthaka barbAda karanA zabda-brahma se khilabAr3a karanA hai| yaha bhI eka aparAdha hai| -'cintana pravAha' se sAbhAra padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 300 Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. pro. vimaladAsa jaina kauMdeya' bhArata meM svataMtratA prApti ke pUrva, jaina darzana ke aneka prakANDa vidvAna hue haiN| usa zrRMkhalA ke samakAlIna vidvAnoM meM pro. vimala dAsa kauMdiyA jaina ne apanA hI sthAna banAyA thaa| cAvalI gAMva ke eka sAdharaNa se zAha rAjA rAma jI ke parivAra meM san 1910 meM una kA janma huA thaa| apane bAlyakAla meM mAtA-pitA kA saMrakSaNa na hote hue bhI, unheM jaina dharma ke mUla- saMskAra parivAra se prApta hue| prAMbhika va ucca zikSA prApta karane ke lie ve syAdvAda mahAvidyAlaya, banArasa pahuMca gye| medhAvI chAtra hone ke kAraNa, unheM zurU se hI zikSA ke liye chAtra- vRtti milii| isI mahAvidyAlaya se unhoMne nyAyatIrtha va zAstrI kI upAdhiyAM prApta kIM / yahI para ve AdaraNIya kSu. gaNeza prasAda jI varNI tathA paM. kailAza candra zAstrI jI ke sAnnidhya meM rhe| sAtha-sAtha banArasa hindU yUnivarsiTI se saMskRta tathA darzana zAstra meM uccatama zaikSaNika (ema.e.) upAdhiyAM prApta kIM / syAdvAda mahAvidyAlaya, banArasa ko vaha apanI jananI kI taraha sammAna dete the| kucha varSoM ke liye isa saMsthA ke adhiSThAtA ke pada para avaitanika sevA pradAna karate hue, saMsthA ke kAryakalApoM se jur3e rhe| viSada adhyayana ke uparAnta unhoMne dehalI tathA ambAlA zahara (paMjAba) meM adhyApana kA kArya kiyA tathA bAda meM banArasa se lagAva hone ke kAraNa ve vApasa banArasa hindU yUnivarsiTI meM prophesara ke pada para niyukta hue| yahAM ArTsa kAleja banArasa hindU yUnivarsiTI meM jaina darzana tathA vedAnta bauddha va anya darzanoM kI tulanAtmaka zikSA dii| yahIM para unhoMne ne zodha padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 301 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArya bhI kiyA tathA jJAna kI sApekSikatA para zodha lekha likhaa| jaina dharma darzana aura tatva-jJAna meM unheM aTUTa AsthA thI tathA unake zodha kArya meM isakI jhalaka bhI milatI hai| sApekSa jJAna kI gaMbhIratA ko kucha hI logoM ne smjhaa| isa jagata meM vastu va jIva ananta haiN| pratyeka vastu va jIva meM ananta guNa haiN| pUrNajJAna hone ke lie kevala jJAna ke prakaTa hone kI AvazyakatA hotI hai| jo arihaMta siddha aura mukta jIvoM ko hI prApta hotI hai| zeSa saba kA jJAna sImita tathA sApekSa hotA hai| aMtima jJAna prApta hone se pUrva manuSya ko apane adhUre jJAna para avalambita rahanA par3atA hai| vaidika tathA bauddhika vicAra dhArAoM meM virodhAbhAsa hote hue jaina AgamoM kI vicAradhArA meM samanvayatA dRSTigata hotI hai| sApekSa jJAna ke bAre meM sabhI matAvalambI tathA vicAraka apanI vyAkhyAyeM dete rahe haiM lekina bhagavAna mahAvIra tathA una se bhI pahale hue tIrthaMkaroM kI vANI meM isa kA viSada vivecana milatA hai| sApekSa jJAna ko samajhane ke lie unhoMne anekAntavAda, syAdvAda, saptabhaMgI, paramANuvAda tathA jayavAda ko AdhAra banA kara una kI vyApakatA prastuta karate hue viSaya kI gahanatA ko smjhaayaa| unakI jIvana zailI bahuta hI sarala hote hue unhoMne dArzanika sAhitya jagata meM khyAti prApta kii| apane jIvana kAla meM bhAratIya tatva jJAna kI mUla-bhUta samasyAeM tathA jaina dArzanikoM ke isa bAre meM samAdhAna va unaka cintana ke bAre meM kaI lekha likhe, jinheM vibhinna patrikAoM meM prakAzita karane kA gaurava prApta huaa| yahI nahIM tarka zAstra viSaya para usa kI viSaya-sUcI ke anusAra pustakeM huIM jinheM vidyArthiyoM ne kAleja meM varSoM taka pddh'aa| tirakkurala (tamila veda) grantha jo ki dakSiNa meM sAmAjika jJAna kI sUktiyAM haiM, una kA hindI meM anuvAda kara ke prakAzita huaa| ina saba padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 302 Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAryoM meM una kI dharmapatnI svargIyA vidhA devI jI, jo eka bahuta hI dharma-parAyaNa viduSI thIM, ne una ko sadaiva preraNA pradAna kii| Apake parivAra meM eka suputrI tathA tIna suputra haiM jo apane-apane parivAroM ke sAtha samAja meM apanA yogadAna de rahe haiN| samAja ke isa vidvAna ne apane choTe se jIvana kAla meM, jaina dharma ke pracAra-prasAra meM apanA yogadAna diyA tathA san 1962 meM isa aihika saMsAra se vidA lii| sarvazrI ativIra kumAra, sanmatikumAra aura abhinandana kumAra Apake yogya putra haiN| DA. ramezacanda jaina, nivAI (rAjasthAna) 18 agasta 1934 zrI rAjakumAra jaina zAstrI ke yahAM dvitIya putra kA janma huaa| nAma rakhA ramezacanda jain| isa honahAra bAlaka ne cikitsA kSetra kI zikSA prApta kara alIgar3ha, hAtharasa va jhAsI meM meDikala Aphisara ke pada para sevA kii| para mana kI saMtuSTi nahIM huii| ataH 1958 meM apane pitAjI ke nAma para Ara. ke. jaina AMkha aspatAla kI nivAI meM sthApanA kii| sevAbhAvI DA. ramezacanda ne rAjasthAna aura uttara pradeza ke jana sAdhAraNa kI sevArtha saikar3oM niHzulka cikitsA zivira lgaaye| ina ziviroM meM do saptAha kI davAeM bhI niHzulka dI jAtI haiN| rogiyoM kI prArthanA para aura pAtratA dekhakara unakA pUrA ilAja bhI niHzulka kiyA jAtA hai| isa TrasTa kI ora se chAtra-vRtti evaM Arthika sahAyatA bhI una logoM ko dI jAtI hai, jinakI pAtratA banatI hai| DaoN. ramezacanda akhila bhAratIya padmAvatI puravAla paMcAyata (mahAsabhA) ke ziromaNi sadasya haiN| akhila bhAratavarSIya digambara jaina mahAsamiti ke saMrakSaka, sva. paM. rAjakumArajI zAstrI evaM DA. ramezacanda jaina dharmArtha saMsthAna ke adhyakSa, va variSTha nAgarika pariSada nivAI ke Apa adhyakSa haiN| isake atirikta akhila bhAratavarSIya nezanala iMTIgreTeDa meDIkala esosiyezana padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 303 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke rASTrIya upAdhyakSa, sarAka kSetra kameTI va akhila bhAratIya tIrthakSetra kameTI bombaI ke bhI saMrakSaka evaM parama saMrakSaka haiN| lAyaMsa klava iMTaranezanala ke bar3e sakriya padAdhikArI haiN| vigata lagabhaga 35 varSoM se Apa bhAratIya janasaMgha (bhAratIya janatA pArTI) kI jilA evaM sthAnIya ikAiyoM ke padAdhikArI raha kara rASTra sevA meM bhI apanA yogadAna de rahe haiN| . __ ApakI dharmapatnI zrImatI mAdhavIlatA kA 58 varSa kI umra meM san 2000 meM svargavAsa ho gyaa| Apake bar3e putra DaoN. rAjeza kumAra ema.DI. haiN| choTe putra ApaTemeTisTa haiN| ApakI tIna pIr3hiyAM (pitAjI, svayaM evaM putra) padmAvatI puravAla jAti ke lie samarpita haiN| jAtIya utthAna ke lie ye saba kucha karane ke lie taiyAra haiN| sukha kA upAya Aja manuSya apanI AvazyakatAoM se nahIM, AkAMkSAoM ke kAraNa duHkhI hai| AvazyakatAeM hotI haiM zarIra ke lie aura ve sImita hotI haiM, kintu AkAMkSAoM kA janma hotA hai mana meM aura unakA silasilA lambA calatA hai| 'peTa' do roTiyAM se santuSTa ho jAtA hai kintu mana kI tRpti mohana-bhoga pAkara bhI nahIM hotii| yadi hamAre pAsa skUTara ho, kintu par3ausI naI kAra le Ae to hamAre mana meM bhI naI kAra kharIdane kI lAlasA jaga jAtI hai| eka lAlasA ke bAda dUsarI aura dUsarI ke bAda tIsarI kA krama calatA rahatA hai| tathA unakI pUrti ke lie AdamI parAdhIna bana jAtA hai| sukhI hone kA eka hI upAya hai, apanI ananta lAlasAoM para niyantraNa rkhnaa| -'cintana pravAha' se sAbhAra padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 304 Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaipTina zrI mANikacandra jI jaina, phirojAbAda zrI kaipTina sAheba samAja ke vIra puruSoM meM se eka the| adhika Ayu meM bhI Apa meM yuvakoM jaisA sAhasa tathA utsAha rahatA thaa| jilA AgarAntargata 'koTalA grAma ApakI janma bhUmi hai| yahIM Apa apane pitA svargIya zrI baMgAlIlAla jaina kI modabharI goda meM ple| Apake isa vaMza meM zrI sukhanandanalAla, zrI bAbUrAma raIsa Adi vibhUtiyAM huIM jo samAja-sevA tathA jAti-hiteSI kAryoM meM apanA maulika sthAna rakhatI haiN| kaipTina sAheba bAlyakAla se hI tIkSNa buddhi ke the| thor3e hI samaya meM Apane AgarA vizva vidyAlaya se bI.e. kI zikSA samApta kara lI thii| vidyArthI jIvana meM Apa khela-kUda ke bhI zaukIna rahe haiN| prAyaH sabhI kheloM meM Apa umaMga ke sAtha bhAga liyA karate the| ApakI joza bharI yuvAvasthA ne sainika jIvana apnaayaa| phalasvarUpa Apa apanI yogyatA, cAturya evaM parAkrama ke kAraNa kaipTina jaise ucca pada para AsIna hue| jainI jaba julma ke khilApha saMgrAma meM utaratA hai, taba vaha vijayazrI varaNa karake hI lauTatA hai| ApakA vijayI-jIvana isakA jvalanta pramANa hai| Apane kaI yuddhoM meM bhAga liyA aura hara morce para vijaya prApta kii| Apa apane sainikoM evaM uccAdhikAriyoM meM atyanta priya rahe the| Apane sainika kSetra meM jitanI saphalatA evaM lokapriyatA prApta kI, utanI hI samAja meM bhI ApakI pratiSThatA thii| Apa svajAti janoM kI AjIvikA tathA sukha samRddhi kA prayAsa barAbara karate rhe| pUrvAcAryoM ke anusAra dharma para calanA tathA pratyeka sthita meM dharma kA pAlana evaM anusAraNa karane kA Apa nirantara dhyAna rakhate the| Apake vicArAnusAra dharma AtmA hai| ataH AtmA dvArA padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 305 Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyeka samaya evaM sthAna para dharma sAdhA jA sakatA hai| Apa vIratA, dayA tathA nirmalatA kI pratimUrti the| Apa pratyeka vyakti se apane svajanoM jaisA vyavahAra karate the| ApakI bhASA atyanta madhura tathA vinodapUrNa thii| Apa ucca vicAra yukta Atma-vizvAsI puruSa the| Apa samaya samaya para khule dila se dAna-dharma karate the| koTalA meM zrI mandirajI ko Apane apanI jamIna dekara mandira jI meM sau rupayA mAsika kI sthAI Aya kA prabandha kara diyaa| aba vahAM eka dharmazAlA bhI bana gaI __ ApakA sneha evaM premapUrNa vyavahAra aksara mAnava ko apanI ora AkarSita kara letA thaa| abhimAna Apako chU taka nahIM skaa| Apa spaSTavAdI tathA udAramanA susaMskRtajJa puruSa the| samaya nikAla kara svadharma-granthoM kA barAbara adhyayana karate rahate the| ApakA jIvana rASTra kA gaurava tathA svasamAja kA AbhUSaNa hai| samAja ke sarvapriya vivekI vyaktiyoM meM ApakI gaNanA hotI hai| kAphI samaya pUrva Apako svargavAsa ho cukaa| Apake putra zrI surezacanda jaina (nemI) va zrI kizanacanda jaina haiN| zrI sureza canda jaina kA 1997 meM svargavAsa ho gyaa| zrI surezacanda jI ke tIna putra haiM, ye putra bhI apane dAdA aura pitA kI taraha sakriya samAjasevI haiN| inake bar3e putra kA nAma rAkeza jaina hai| kaipTina sAhaba ke dUsare putra zrI kizana canda jaina bambaI meM haiM, dhArmika aura sAmAjika kSetra ke sAtha-sAtha vyApAra meM bhI ApakI acchI sthiti hai| sva. zrI zyoMprasAda jaina raIsa, TUNDalA sva. zrI zyoMprasAda jaina lAlA totArAma jaina ke suputra the| ApakA parivAra jilA mainapurI ke antargata kuTTI kaTainA ke mUla nivAsI the| sva. zrI lAlA totArAma jaina apane gAMva se kAphI samaya pUrva TUNDalA A gae padyAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 306 Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ the| zrI zyoMprasAdajI kI janmabhUmi TUNDalA hI hai| inhoMne 16 varSa kI sukumAra avasthA meM hI apanA uttaradAyitva sambhAla liyA thaa| Apako Arambha kAla se hI jamIna-jAyadAda kA bar3A zauka rahA haiM, phalasvarUpa Apane isa dizA meM acchI pragati kI hai| Apa isa kSetra ke pradhAna jamIMdAra mAne jAte the / dhArmika mAmaloM meM jahAM Apa udAra the vahAM pArasparika vyavahAra meM bhI nipuNa the / TUNDalA kA 'digambara jaina mahAvIra vidyAlaya' ApakI hI udAra vRtti kA jvalanta udAharaNa hai| isa vidyAlaya kI vistRta bhUmi ApakI hI dI huI hai / vidyAlaya kA vartamAna bhavya svarUpa ApakI hI karmaThatA kA pratIka hai| Apa zikSA saMsthAoM ko samAja ke lie atyanta upayogI mAnate the / tathA Apane apane jIvana meM zikSA saMsthAoM kA vizeSa mahatva diyA hai| zrI pI. DI. jaina inTara kAleja phirojAbAda ke upasabhApati tathA ThA. vIra siMha hAyara saikeNDarI kaoNleja ke AjIvana sadasya evaM zrI digambara jaina ema.DI. kAleja AgarA ke sadasya isa prakAra kaI eka saMsthAoM ke Apa sammAnanIya sadasya tathA padAdhikArI raha cuke the / Apa apane grAmINa svajAti bandhuoM ko nagaroM taka le jAnA cAhate the / apanI isa bhAvanA meM svajAti janoM ko unnata karane kA vicAra chipA thA / Apa sadaiva kahA karate the ki svajAtibandhuoM ko apanI 'adhavAra' nagaroM meM bhI banA lenI caahie| Apa adAlatI kAryoM meM bhI nipuNa the / adAlata sambandhI kAryoM meM ApakI rAya bar3e bar3e kAnUnavettaoM ke lie bhI mahatvapUrNa mAnI jAtI thI / jina vivAdoM kA nipaTArA bar3I-bar3I adAlateM na kara pAtI thIM unakA nipaTArA Apa bAta kI bAta meM kara dete the / ataH anekoM mAmaloM meM Apako paMca banAyA jAtA thaa| ApakI sUjha-bUjha bhI bar3I hI anUThI hotI thI / eka rUpa meM Apa sacce bhaviSya draSTA the 1 padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 307 Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * Apa meM guruzraddhA bhI anukaraNIya evaM preraNA prada thii| jisa samaya 108 AcArya zrI zAntisAgara jI mahArAja kA cAtumArsa TUNDalA meM hone jA rahA thA, usa kArya kI jimmevArI lene ke lie jaba koI Age nahIM AyA, to zrI zyoMprasAda jI ne hI isa kArya ko sambhAlA thaa| kintu kAla kI gati nirAlI hai| AcArya zrI ke maMgala Avagamana se pAMca dina pUrva hI zrI zyoMprasAda kA eka saptAha kI bImArI ke pazcAt svargavAsa ho gyaa| Apake Akasmika nidhana se samAja kA eka bahumUlya ratna vilupta ho gyaa| Apake putra sarvazrI jayantI prasAdajI, sva. zrI jinendra prasAdajI, jitendra prasAdajI, jasavanta prasAdajI aura zrI jasavIra prasAda jI ne parivAra kI pratiSThA ko banAye rkhaa| sabhI sAmAjika va dhArmika gatividhiyoM meM bhAga lete haiN| parivAra meM sukha zAMti va samRddhi hai| Apake pautra zrI manoja kumAra jaina putra zrI jayantI prasAda jI vartamAna meM TUNDalA kI padmAvatIpuravAla paMcAyata ke adhyakSa haiN| sva. zrI vAsudevaprasAda jaina TUNDalA Apa sva. zrI lAlA bhAUmala jaina nauserA (mainapurI) ke vaMzadharoM meM se the| Apake pitA zrI lAlA zikharaprasAda jaina samAja ke jAne-mAne sajjana the| Apa apane bhrAtAoM zrI bhagavAnasvarUpa jaina bhU.pU. ceyaramaina TAuna airiyA kameTI, zrI zrIrAma jaina aura zrI sunaharIlAla meM saba se jyeSTha the| ApakA sArvajanika jIvana atyanta sammAnita aura Adarza rahA hai| Apa aneka varSoM taka vidyA saMvardhinI samiti TUNDalA ke pradhAna rhe| isa saMsthA ke antargata dharmazAlA, pustakAlaya evaM pAThazAlAeM sthApita huiiN| ApakI satat lagana evaM zrama ke kAraNa pAThazAlA ThA. bIrIsiMha hAIskUla ke rUpa meM tathA kanyA pAThazAlA rAjakIya kanyA vidyAlaya ke rUpa meM pariNata ho gii| ina donoM hI saMsthAoM kA zikSA-kSetra meM prazaMsanIya yoga padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 308 Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahA hai| Apa dvArA lagAe gae yaha choTe-choTe paudhe Aja vistRta-vRkSa ke rUpa meM praphullita haiN| mahAvIra digambara jaina vidyAlaya, jinendra kalA kendra evaM anya aneka jaina mandiroM Adi ke Apa saMsthApaka tathA saMcAlaka the| Apake sahayoga se aneka sAmAjika saMsthAeM unnati ke zikhara para phuNciiN| zrI di. jaina atizaya kSetra RSabhanagara (marasalagaMja) kameTI ke Apa sabhApati rhe| isa kSetra para Apane apane kAryakAla meM do bAra paMcakalyANaka bimba pratiSThAeM kraaiiN| dharma-rakSaka evaM samAja-sudhAraka sambandhI aneka saMsthAeM jaise a. bhA. di. jaina dharma saMrakSiNI mahAsabhA evaM a. vizva jaina mizana Adi ko dharmapracAra meM pUrNa sahayoga pradAna kiyaa| Apa sArvajanika jIvana meM atyanta lokapriya pratibhA ke zreSTha puruSa siddha hue| ApakA vyaktitva AkarSaka aura mohaka thaa| ApakA sarala svabhAva aura madhura-vyavahAra ApakI apanI vizeSatA thii| Apa a. bhA. padmAvatI puravAla mahAsabhA ke aneka varSoM taka sammAnanIya sabhApati rhe| Apake isa sevAkAla meM sabhA ne sudhAra-dizA meM acchI pragati kI aura saMgaThana kI dRSTi se bhI sarAhanIya evaM prazaMsanIya kArya kiyaa| ApakA saphala evaM mahatvapUrNa nirNaya samAja ke lie paramopayogI hotA thaa| samAja ko sarvatobhAvena unnata karane kI kAmanAeM Apane apane hRdaya meM saMjo rakhI thiiN| samAja-sevA ke lie Apa pratikSaNa tathA pratyeka paristhiti meM udyata rahate the| samAja ke mahAn tathA agrasara puruSoM meM ApakI gaNanA kI jAtI thii| zrI seThalAla mahendra kumAra jaina, TUNDalA zrI seThalAla jaina jI kA parivAra etmAdapura tahasIla ke grAma mohammadAbAda meM jahAM para eka prAcIna jaina maMdira hai, pravAsa karatA thaa| Apake parivAra ne vyApAra kI dRSTi se TUNDalA kSetra ko apanI padyAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 309 Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAryasthalI ke rUpa meM cunA aura ApakA parivAra prArambha se hI relave meM ThekedArI ke vyavasAya se jur3A rahA hai aura vibhinna kArobAroM ke calate Apake parivAra ne jaina samAja meM apane kSetra meM pratiSThA va khyAti prApta kI hai| sva. seThalAla jI ke tIna suyogya putra zrI mahendra kumAra jaina, zrI ciMtAmaNI jaina va zrI jinendra kumAra jaina TUNDalA meM hI nivAsa karate haiM aura apane-apane vyavasAya se jur3e haiN| zrI mahendra kumAra jaina prArambha se hI dhArmika-AdhyAtmika evaM munisevAbhAvI prakRti ke rahe haiM aura unakI preraNA se Apake parivAra ne RSabhapurI TUNDalA catuSpada para eka vRhad jaina mandira kA nirmANa karAyA hai, jisakA saMcAlana zrI seThalAla jaina TrasTa ke antargata kiyA jAtA hai| isa punIta sthAna para aneka jaina munisaMghoM ne vihAra kara isa nagarI meM dharma prabhAvanA kA paracama laharAyA hai| yaha sthala dharmasthalI ke rUpa meM jAnA jAtA hai| zrI mahendra kumAra jaina ke tIna suyogya suputra haiM-zrI surendra kumAra jaina, zrI satendra kumAra jaina evaM zrI anila kumAra jain| zrI surendra kumAra jaina va anila kumAra jaina apane-apane vyavasAya meM dakSa haiM tathA zrI satendra kumAra jaina kSetra ke prakhyAta variSTha Ayakara vyApAra kara adhivaktA ke rUpa meM dhArmika, zaikSika va sAmAjika gatividhiyoM se jur3e hue haiN| ApakA samasta parivAra dharma premI evaM zikSA premI haiM aura jaina samAja meM ve apane kSetra meM mahatvapUrNa sthAna banAye hue haiN| zrI saMtakumAra jaina baiMkarsa, TUNDalA TUNDalA ke nikaTa elaI-jaTaI janapada ke zrI banavArI lAlajI apane parivAra ke sAtha 1945 meM TUNDalA Aye aura yahAM anAja va ghI Adi kA vyApAra kiyaa| kucha samaya bAda inake donoM putroM zrI saMtakumArajI aura zrI surezacanda jI ne sarrAphe kA kAma kiyaa| Aya paryApta hone para zrI padyAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 910 Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMtakumArajI ne rupaye udhAra dene kA kAma bhI jor3a liyA, isIliye baiMkarsa khlaaye| lagabhaga 70 varSIya zrI saMtakumArajI ke do putra haiN| zrI saMtakumAra jI sAmAjika aura dhArmika vyakti haiN| ve sthAnIya aura akhila bhAratIya stara kI kaI saMsthAoM se jur3e hue haiN| Apa udAratApUrvaka apanA sahayoga dete haiN| sva. zrI jinendraprakAza jaina saMsthApaka-'karuNAdIpa' hindI pAkSika patra paM. pu. jaina samAja kA eTA pramukha nagara mAnA jAtA hai| AdaraNIya zrI jinendra prakAza jI kA janma eTA nagara meM san 1937 meM huA thaa| Apa zrI dayAzaMkara jI jaina ke jyeSTha putra the| zrI jinendra prakAza jI pramukha samAja sevI, pazuvadha nirodhaka samiti evaM karuNAdIpa pAkSika patra ke saMsthApaka, variSTha sampAdaka, prakhara vaktA, karmayogI, pratibhA ke dhanI, laganazIla, sacce deva zAstra guru ke upAsaka dharma ke pracAraka evaM samarthaka the| Apake pAsa jo bhI vyakti kisI bhI prakAra kI samasyA lekara AtA thA Apa usakA pUrNarUpeNa samAdhAna karate the| Apa samAja ko apanA ghara samajhate the evaM hamezA usake vikAsa evaM saMgaThana kI-socate aura usI prakAra kArya karate the| 1972 meM Apa akhila bhAratIya padamAvatI puravAla paMcAyata ke mahAmaMtrI cune gye| usa samaya Apane apanI kArya paddhati se paMcAyata saMgaThana ko majabUtI pradAna kii| virodhiyoM ko bhI apane pakSa meM karanA ApakI vizeSatA thii| Apa apane samAja para garva karate the| Apa atyanta parizramI evaM saMyamI vyakti the| 'karuNAdIpa' patra ke saMpAdana meM ApakI gaharI ruci thii| ghaMToM Apa patra kA saMpAdana karate rahate the| Apa meM samAja sevA kI ajIba lagana thii| 311 padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apa apanA vyaktigata kArya chor3akara bhI samAja sevA ke lie tatpara rahate the| Apake nisvArtha bhAva se samAja ke sabhI vyakti paricita the, kisI bhI vyakti kI sevA karake Apako bahuta zAMti milatI thii| pa.pu. samAja kI Apane sana 1970 se apanI mRtyu paryanta 1992 taka sevA kii| AdaraNIya jinendra prakAza jI apanI samAja ko kAphI Age le jAnA cAhate the| 1986 meM Apane eTA paMcakalyANaka meM bhI apanA bharapUra sahayoga diyaa| Aja AdaraNIya zrI jinendra prakAza jI hamAre bIca meM nahIM haiM lekina unaka tInoM putra kuladIpa kumAra, pradIpa kumAra evaM sudIpa kumAra evaM putrI AbhA jaina unake AdarzoM ke anurUpa kArya kara rahe haiN| zrI moradhvaja ajitaprasAda jaina sarrApha, eTA yaha eTA kA sarrApha parivAra lAlA moradhvaja jaina va unake suputra zrI ajita prasAda jaina dvArA eTA meM bhavya tIna maMjilA jaina mandira banavAne ke lie prasiddha huaa| maMdirajI meM sthApita cahuMmukhI zrI mahAvIra svAmI kI pratimA kI paMca kalyANaka pratiSThA samAroha sana 1960 meM uttara bhArata kA bhavya melA isI parivAra dvArA muni zrI vimalasAgara mahArAja ke sAnidhya meM krvaayaa| isa maMdirajI meM zrI dezabhUSaNa jI mahArAja kA bhI Agamana huaa| zrI moradhvaja jI ke putra zrI ajita prasAdajI padmAvatI puravAla samAja ke sonAgiraDI, ahicchatra jI, kampilAjI, va marasalagaMja (pharihA) Adi kSetroM kI kAryakAriNI se sambaddha raha kara, maMdira-bhavana dharmazAlA Adi ke nirmANa meM yogadAna kiyaa| una ke putra zrI Adezvara prasAda jaina eTA ke vIra maMDala ke mukhya kAryakartA rahe haiM, unake tIna putroM meM jyeSTha zrI anaMta prakAza jaina, uttara pradeza sarakAra kI pI.sI.esa. sevA meM sahAyaka Ayukta (sTAmpa) ke pada para mujjapharanagara meM kAryarata haiN| zrI Adezvara prasAda jaina ke dvitIya putra zrI arahaMta prakAza jaina cArTarDa padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 312 Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAuMTeTa kampanI saikreTarI haiM aura tRtIya putra akalaMka prakAza jaina puztainI pArivArika sarrAphA vyavasAya eTA meM kara rahe haiM sampUrNa parivAra apane pUrvajoM kI AsthA krama meM jaina samAja va jina maMdiroM kI pUjA arcanA va dAna Adi meM samarpita haiN| sva. DaoN. zrI yatIndrakumAra jaina zAstrI DaoN. yatIndra kumAra jaina zAstrI kA janma indaura ke dharmaniSTha sva. zrI kuMja bihArI lAla zAstrI ke ghara meM huA thaa| Apa bacapana se hI kuzAgna buddhi, aura tejasvI the| Apa prasiddha vaktA, kriyAkANDa vizeSajJa, tatvavettA, saphala cikitsaka yaMtra, maMtra tathA taMtra zAstra evaM jyotiSa zAstra ke vizeSajJa tathA prakANDa vidvAna the| Apane bhAratavarSa ke aneka mahAvidyAlayoM, auSadhAlayoM Adi meM apanI amUlya sevAeM arpita kara paryApta kIrti arjita kii| Apane zuddha zAstrokta rIti se anekAneka sthAnoM para paMca-kalyANaka evaM vedI pratiSThAeM Adi saMpanna kraayiiN| Apane dhArmika kAryoM ke sampAdana meM vibhinna sthAnoM se samAja dvArA sammAna prApta kiyaa| bhAratIya jJAnapITha dillI evaM AcArya zrI zAnti sAgara smAraka TrasTa trimUrti (nezanala pAka) borIvalI, bambaI ke saMyukta tatvAvadhAna meM Ayojita 'jaina vidyA upalabdhiyAM aura sambhAvanAeM jaina vidvat saMgoSThI bambaI dvArA Ayojita simbara 1982 meM ApakA 'jaina mantra tantra evaM jyotiSi zAstra' para vaijJAnika evaM tathya paraka vyAkhyAna huaa| jo kAphI carcita va vidta janoM dvArA sarAhA gyaa| taduparAnta ApakA jaina samAja ke parama agraNIya evaM anukaraNIya labdha pratiSThita sAhU zrI zreyAMsa prasAda jaina dvArA sammAna goSThI meM ApakA sammAna kiyA gyaa| ApakI lekhanI jitanI sazakta evaM praur3ha thI tadanusAra bhASaNa aura dhArmika kriyA zailI bhI utanI hI prabhAvaka thii| Apa dhArmika vidvAna, padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 318 Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratibhAvAna, sAhityakAra ke sAtha-sAtha uccakoTi ke cikitsaka bhI the| Apane nimnalikhita pramukha granthoM evaM pustakoM kI racanA kI, jo ApakI cahuMmukhI pratibhA ke hastAkSara haiN| 1. caturvizati zAsana devI vidhAna; 2. kyA hama ahiMsaka haiM ?; 3. syAdvAda sUrya; 4. gandhaka kalpa; 5. mAyAbIja kalpa; 6. gaNadhara gaNeza vidhAna; 7. gaNadhara gaNeza pUjana evaM dIpa mAlikA pUjana; 8. vRhat jaina vivAha vidhi ityAdi ApakI racanAeM haiN| isake atirikta syAdvAda mArtaNDa mAsika patrikA kA Apane sampAdana evaM prakAzana kiyaa| Apa (1) divyauSadhi zodha khoja kendra (2) yoga mantra yantra kA zodha saMsthAna ( 3 ) prAMga aitihAsika jJAna kalA kendra (4) zrI cintAmaNi pArzvanAtha di. jaina sarasvatI bhavana ( 5 ) zrI gaNadhara gaNeza prakAzana AgarA ke AjIvana saMsthApaka saMrakSaka rhe| Apake vivAhita do putra evaM vivAhita do putriyAM haiN| putragaNa paryaTana parivahana evaM ilekTroniksa eMDa kamyunikezana kA vyavasAya karate haiN| ApakA hRdayagati rukane se dinAMka 24 akTUbara 1985 ko dehAvasAna huA / zrI kailAzacaMda jaina, kolakattA phIrojAbAda jile ke phariyA janapada ke zrI nemIcaMda jI 1940 ke AsapAsa vyavasAya ke lie kolakAtA phuNce| kucha dinoM bAda unake 2-3 putra bhI vahAM phuNce| bhArata TreDarsa ke nAma se ghI tela aura cInI ke vyavasAya ko Age bddh'aayaa| zrI nemIcaMda ke svargavAsa ke bAda kalakatte meM pArivArika, vyApArika aura sAmAjika uttaradAyitva zrI kailAzacaMda para A gyaa| zrI kailAzacanda jI zrI nemIcanda jI ke dUsare putra haiN| bar3e putra sva. zrI prakAza jI paTanA meM rahate the vahAM se vaha gAjiyAbAda A gaye the aura thor3e samaya bAda yahAM unakA svargavAsa ho gyaa| zrI kailAza jI milanasAra, padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 314 Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarala svabhAvI, dhArmika kriyAzIla vyakti haiN| sudhIra, rAjIva aura svAstika inake tIna putra haiN| zrI kailAza jI ke choTe bhAI sva. zrI narendra kumAra kA parivAra bhI kolakAtA meM rahatA hai| padmAvatI puravAla jAti ke prati zrI kailAzacanda jI ke mana meM vizeSa lagAva hai| bhArata ke pUrvAMcala sthita baMgAla, bihAra, ur3IsA, jhArakhaMDa, nAgAlaiMDa, tripurA aura maNipura ke rAjyoM meM rahane vAle padmAvatI puravAla jAti ke logoM kA saMgaThana banAkara vahAM kI DAyarekTrI prakAzita karAke prAcArya zrI narendra prakAza se usakA lokArpaNa krvaayaa| pUrvAMcala aura pUre bhArata ke lie ye preraNA aura gaurava kI bAta hai| apanI jAti kA vahAM eka maMdira banavAne ke lie prayatnazIla haiN| vaise ve pArzvanAtha di. jaina maMdira TrasTa, hAvar3A ke TrasTI haiN| maMdira ke 11 TrasTiyoM meM yahI ekamAtra padmAvatI puravAla jAti ke TrasTI haiN| bAjAra phorama ke presiDeMTa haiN| baMgAla zugara marcenTa esosiezana ke presiDeMTa haiN| hAvar3A maMdira ke jagaha lene meM bhI ApakA ullekhanIya yogadAna rahA hai| pUrA parivAra dhArmika aura khuzahAla hai| zrI ema.pI. jaina, gAjiyAbAda AgarA jile ke ahArana janapada meM zrI buddhasena jaina ke parivAra meM eka bAlaka ne 1935 meM janma liyaa| usakA nAma rakhA mahAvIraprasAda / zikSA prApta karane ke lie zrI mahAvIra prasAda jI dillI aaye| dillI vizvavidyAlaya se aMgrejI meM ema.e. karane ke bAda vaha rAmajasa kAleja meM laikcarAra ke rUpa meM kArya karane lge| 1960 meM unakA cayana uttara pradeza ke pI.sI.e. kaiDara meM ho gyaa| pariNAma svarUpa uttara pradeza ke vibhinna jiloM meM upa jilA adhikArI, apara jilA adhikArI aura jilA adhikArI rhe| 1981 meM ApakI AI.e.esa. keDara meM padonnati ho gaI aura uttara pradeza sarakAra ke sacivAlaya meM saMyukta saciva Adi padoM para rhe| padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 315 Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAda meM noeDA prAdhikaraNa meM ucca adhikArI, dillI vikAsa prAdhikaraNa prati niyukti, para saciva rhe| bAda meM vahIM para DAirekTara aura eDIzanala kamiznara (kAmarziyala laiMDa) bhI rhe| 1993 meM Apa sevA nivRta hue| zrI mahAvIra prasAda jI, sakArAtmaka soca ke zikSita, svastha aura saphala adhikArI ke rUpa meM rhe| Apa ADambarahIna dharma meM vizvAsa karate haiN| kartavya ke prati hamezA jAgarUka rahe haiN| Apa spaSTavAdI, hAjira javAba aura vinodI svabhAva ke haiN| deza kI bhAvI pIr3hI ko ucca zikSA dene vAlI eka saMsthA 'kRSNA iMsTIcyUTa oNpha iMjIniyariMga evaM TeknolojI, gAjiyAbAda kI Apane sthApanA kraaii| sthApanA se lekara aba taka vaha usake ceyaramena haiN| yaha saMsthA uttarapradeza aura bhArata sarakAra se mAnyatA prApta hai| deza kI uttama zikSA dene vAlI saMsthAoM meM isakA nAma hai| isa iMsTIcyUTa meM bI. Taika, ema.sI.e. aura bI. phArmA Adi kI ucca zikSA dI jAtI hai| vartamAna meM lagabhaga 2250 bacce zikSA grahaNa kara rahe haiM aura zikSakoM kI saMkhyA lagabhaga 125 haiN| dhArmika aura sAmAjika saMsthAoM se bhI Apako lagAva hai| sva. zrI rAmasvarUpa jaina, indaura Apa eTA nivAsI sva. zrI bAbUrAma jaina ke suputra the ApakA janma vi. saM. 1965 poSa sudI 10 (san 1906) meM huA thaa| Apake pUjya pitA zrI bhI samAja ke zreSTha kAryakartAoM meM se the| unakA samAja meM aparimita prabhAva thaa| Apa zizu avasthA se hI tIkSNa buddhi the| ataH Apane Azcarya pUrNa gati se ucca zikSA prApta kI aura bI.e. ela.ela.bI kara vakIla bana gye| ApakA sAhitya ke prati lagAva bar3hatA rahA aura Apane kaI zaikSaNika padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 316 Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustakoM kI racanA kara prakAzita kiyaa| hindI sAhitya ke prati anurAga stutya hai| bhArata ke prasiddha sara seTha hukumacanda jaina ke parivAra meM Apane gArjiyana TyUTara kI sevAeM pradAna kii| Apa unakI pAramArthika saMsthAoM ke maMtrI pada para bhI rhe| Apake mUlyavAna sujhAva, sunizcita yojanAeM tathA suvyavasthita kArya praNAlI ke kAraNa saMsthA meM navIna jAgRti A gaI thii| Apa di. jaina padmAvatI puravAla saMgha indaura ke saMsthApaka tathA sabhApati the| samAja unake yogadAna ke prati Aja bhI RNI hai| __ ApakI patnI zrImatI vizvezvarI devI jaina ko bhI Adarza nAriyoM meM ginA jAtA thaa| Apake pAMca putra tathA do putriyAM thii| Apake do putra bhI vinaya kAnta va kamalAkAnta kA alpa Ayu meM hI nidhana ho gyaa| zrI kamalAkAnta jaina tathA ramAkAnta jaina merIna iMjIniyara hokara bambaI meM hI basa gaye haiN| Apake caturtha putra zrI ravikAnta jaina indaura meM rahakara sAmAjika evaM rAjanaitika gatividhiyoM meM sakriya sahayoga de apane parivAra kA nAma rozana kara rahe haiN| ve kaI sAmijika saMsthAoM ke padAdhikArI haiN| zrI rAmasvarUpa jI kA svargavAsa kAryarata rahate hue sana 1962 meM moTara durghaTanA se ho gyaa| Apake nidhana se sampUrNa samAja zoka saMtapta ho gyaa| Apake dvArA kI gaI samAja sevA cirakAla taka smaraNIya rhegii| sva. zrI zyAmasvarUpa jaina, indaura ApakA janma san 1910 eTA meM suprasiddha samAja sevI zrI bAbUrAma jaina ke yahAM huA thaa| zrI zobhAcandajI, zrI campArAmajI Adi prasiddha vibhutiyAM isI vaMza kI dena thii| ApakA lAlana pAlana bar3e hI raIsAnA DhaMga se huaa| ApakI zikSA inTara mIDieTa taka huI hai| ApakA madhura svabhAva evaM dayAbhAva sabhI ko padyAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 317 Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanI ora AkarSita karatA thaa| svadharma ke prati pUrNa AsthAvAna rahate hue Apane kaI AdhyAtmika pada kaMThastha kara rakhe the| padmAvatI puravAla samAja ke punarutthAna hetu Apa prayatnazIla rahate the tathA isake lie sAyaMkAla pUre zahara meM satat jIvita samparka rakhate the| ___ Apake putra zrI ramezakAnta jaina kAryapAlana maMtrI ke rUpa meM zAsakIya sevArat haiN| zrI mahezakAnta jaina apane mudraNa vyavasAya meM kAryarata haiN| zrI ramezakAnta aura mahezakAnta ko parivAra kI samAja sevA kI paramparAoM ko Age bar3hAne ke lie unase sakriyatA kI apekSA hai| 'kAkA indaurI' ke nAma se ApakI zero-zAyarI ke lie indaura kA baccA-baccA inheM jAnatA thaa| 86 varSa kI avasthA meM ApakA devaloka gamana huaa| sva. zrI kAntisvarUpa jaina, indaura samAja ke mauna aura laganazIla kAryakartAoM meM ApakA nAma Adara se liyA jAtA hai| Apake hRdaya meM samAja sevA kI akhaNDa jyoti pratikSaNa prajjavalita rahatI thii| ApakA janma san 1916 meM eTA (u.pra.) meM huA thaa| sva. zrI bAbUrAma jaina ke suputra the| ApakI prArambhika zikSA eTA meM hI huii| maiTrika mokSazAstra, jaina siddhAnta pravezikA Adi kI zikSA prApta kara Apane karmakSetra indaura cunA tathA lagana se kArya kara saphalatA prApta kii| sAhitya meM ruci hone se Apane pustaka lekhana, prakAzana evaM mudraNa vyavasAya meM praveza kiyaa| isa dizA meM Apane sAhitya ke sAtha-sAtha yaza bhI prApta kiyaa| madhya pradeza ke pramukha zahara indaura meM Apane khyAti nAma 'svarUpa bradarsa' tathA 'jaya mudraNa evaM prakAzana' kI sthApanA kii| bhopAla padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 318 Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya sadana ko sthApita kiyaa| Apake yahAM se kaI mahatvapUrNa pustakoM . kA prakAzAna ho cukA hai| . . . . . . . . . .". Apa rASTra bhASA hindI ke ananya sevaka ve tathA hindI kI satat sevA sAdhanA meM aharniza prayatnazIla rhe| Apake dvArA racita upadezAtmaka padha tathA lekha pratyeka vyakti ke lie jIvanopayogI hai| ... ! a. bhA. padmAvatI-puravAla saMgha ke Apa kaI varSoM taka adhyakSa raheM tathA samAja sevA karate rhe| indaura samAja ke Apa koSAdhyakSa the| indaura pustaka vikretA evaM prakAzaka saMgha ke Apa saMsthApaka va sabhApati the| sImita zabda aura mahAna kArya kI ukti ko caritArtha karate hue zAnta prakRti, gaMbhIra vicAraka tathA bhAvanApUrNa svaccha hRdaya ke Aya pratikRti ke| Apake putra zrIkAnta, zazikAnta tathA candrakAnta kA alpa Ayu meM nidhana ho gyaa| Apake putra anekAnta bhopAla meM tathA sUryakAnta va dinezakAnta indaura meM pustaka vyavasAya meM agraNI haiN| . . . . sva. brahmacArI zrI sUrajamala jaina pratiSThAcArya bhAratavarSa kI dharma dharA ne aneka mUrdhanya vidvAnoM ko janma diyA hai| isI kar3I meM jaina samAja evaM padmAvatI puravAla samAja kA eka aura motI jur3A, vaha nAma thA-pratiSThAcArya brahmacArI zrI sUrajamala jain| _pU. brahmacArI zrI sUrajamala kA janma maMgasira kRSNA pratipadA saM. 1978 ko madhya pradeza ke bhopAla zahara ke nikaTa jAmuniyA grAma meM huA thaa| Apake pitA zrI mathurA prasAda evaM mAtA zrImatI mahatAba bAI thiiN| Apake 2 bhAI evaM chaH bahaneM thiiN| bAlyakAla meM mAtA-pitA ke asAmayika svargavAsa se Apako aneka saMkaToM se jUjhanA par3A evaM jIvana tyAgamayI rhaa| / saMyogavaza bIsavIM sadI ke prathamAcArya cAritra cakravartI avArya 108 zrI zAntisAgara jI mahArAja ke prathama paTTAcArya 108 zrI. vIrasAgara jI pAvatIpusvAsa digambara jaina jAti kA anubhava aura vikAsa 319 Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahArAja kA sAnidhya evaM AzIrvAda prApta huaa| Apa yU. AcArya zrI ke prathama evaM priya ziSya the| guruvara kA Apake Upara varadahasta thaa| Apa ArSa paramparA ke kaTTara samarthaka the| sapheda dhotI-dupaTTA, mastaka para kesara kA tilaka ke kAraNa Apa samAja meM 'bAbAjI' ke nAma se vikhyAta hue| Apa sarala svabhAvI aura sAdA, jIvana ke dhanI the| Apane 14 varSa kI alpAyu meM hI pUjya AcArya zrI 108 vIrasAgarajI mahArAja se akhaMDa brahmacarya vrata evaM saptama pratimA grahaNa kii| . .. ApakI bahina bAla brahmacAriNI kastUra bAI ke Agraha para Apane ToMka jilA ke nivAI zahara ko karma kSetra bnaayaa| apane nivAsa sthAna para eka bhavya caityAlaya kA nirmANa kraayaa| Apa jyotiSa, nyAya, vyAkaraNa, taMtra, maMtrAdi ke jJAtA the| ApakA hindI marAThI, saMskRta prAkRta jaisI bhASAoM para sampUrNa adhikAra thaa| pUjya bAbAjI pUrvAcAryoM dvArA pramANita Agama pramANa vidhi kA pUrA pAlana karate the| yahI kAraNa thA ki ApakI paMcakalyANaka vidhi ko bahumAna milatA thaa|' pU. bAbAjI ne apane jIvana kAla meM 159 paMcakalyANaka pratiSThAeM karAyIM, vedI pratiSThA evaM vidhAna to anaginata haiN| Apako bhArata varSa ke variSThatama pratiSThAcArya hone kA gaurava bhI prApta thaa| vidhi-vidhAna Agama pramANita vidhi se karavAne ke kAraNa Apako samAja ne aneka padaviyoM se vibhUSita kiyaa| sarvaprathama marasalagaMja paMca kalyANaka pratiSThA meM Apako "saMhitAsUrI' evaM usake bAda pratiSThAcArya, pratiSThA divAkara, pratiSThA tilaka, guru bhakta vANI bhUSaNa; zrAvaka ziromaNi, vidyA vAcaspati jaisI padaviyoM se sammAnita kiyaa| Apane parama pUjya 108 AcArya zrI zivasAgara jI, parama pUjya AcArya zrI dharmasAgarajI, parama pUjya AcArya zrI ajita sAgara jI, parama pUjya pacAyatIpuravAsa digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 320 Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI zreyAMsa sAgara jI, parama AcArya zrI abhinandana sAgara jI ko AcArya pada evaM aneka muni evaM AryikA dIkSAyeM krvaayiiN| ___ samAja ko bAbAjI ke rUpa meM aisA ratna prApta thA jisakI dhArmika pratibhA evaM zramaNa saMsthA kI prabhAvanA ne samAja meM naI dhArA pravAhita kii| Apane jaina darzana ke gahare adhyayana-manana se kaI svataMtra racanAeM kI jinameM zAnti-vidhAna kI pUjana eka mahatvapUrNa sthAna rakhatI hai| zAnti vidhAna kI pUjana bar3I rocaka zailI meM sarala arthoM se paripUrNa hai| purandara vrata vidhAna inakI antima racanA thii| __ zrI mahAvIrajI sthita zrI zAnti vIra nagara saMsthA kA bhavya mandira evaM vidyAlaya Apa kI hI dena hai| Apa zAntivIra nagara ke adhiSThAtA the| Apake kuzala netRtva meM isa nava nirmita mandira kA nirmANa cala rahA thaa| 1 maI san 1997 ko jayapura meM khaNDelavAla pratiSThA ke eka dina pUrva mahA maMtra kA smaraNa karate hue svargastha ho gye| ApakA aMtima saMskAra zAntivIra nagara meM pUjya AcArya zrI zivasAgara jI mahArAja kI chatrI ke pAsa vidhi-vidhAnAnusAra kiyA gyaa| zAMtivIra nagara meM ApakA buta (sTecyUo bana cukA hai jisakI zubha muhUrta meM zIghra hI sthApanA kI jaaegii| bhUla ko tUla mata do kisI bhI bhUla ko tUla nahIM denA caahie| yadi ho sake to use bhulA denA hI zreSkara hai| hara AdamI se kucha bhUleM anajAne meM ho hI jAtI haiN| unheM bhulA dene meM hI buddhimAnI hai| jo bhUleM jAnabUjha kara kI jAtI haiM yadi unheM tUla dene se bacA jAye to bahuta se anAvazyaka vivAdoM se bacA jA sakatA hai| prAyaH loga choTI-choTI bAtoM ko tUla dekara Apasa meM jhagar3ane lagate haiN| aise avasara para samajhadArI se kAma lekara ApasI manamuTAva ko nahIM bar3hane denA caahie| -ciMtana-pravAhale sAmAra 321 pAvatIpurakAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' ' jAtIya gaurava-rakSA aura saMgaThana : kucha sujhAva prastuti-pratApa jaina jaina jAtiyoM ke itihAsa ke anusAra vartamAna sAmAjika varNa vyavasthA bhagavAna AdinAtha ke samaya se hI calI A rahI hai| itihAsa meM jaina dharmAvalambiyoM kI jina pramukha 84 jAtiyoM aura 153 upa-jAtiyoM kA ullekha milatA hai, unameM padmAvatI puravAla jAti kA nAma pramukhatA se liyA gayA hai| prArambha se hI isa jAti meM ucca koTi kA pAMDitya rahA hai| Aja bhI aneka parama tapasvI aura jJAnI sAdhu haiN| acche kalAkAra, vaktA aura pravaktA bhI isa jAti meM haiN| vaise isa jAti meM gautra vyavasthA bhI thI, para aba vyApaka saMdarbha meM sampUrNa padmAvatI puravAla jAti digambara jainoM kA eka gotra (ghaTaka) ke rUpa meM simaTa kara raha gaI hai| ___ uttara pradeza, madhya pradeza, mahArASTra Adi ke kucha jiloM aura unake grAmINa AMcaloM meM rahane vAlI padmAvatI puravAla jAti ke logoM kI dRr3ha dhArmika AsthA, sAmAjika samarpaNa evaM cAritrika pramukhatA ke kAraNa isa jAti kA atIta atyanta gauravamayI rahA hai| yaha jAti sadaiva se avicchinna zuddha digambara jaina AmnAya kI upAsaka aura pauSaka rahI hai| sajjAtitva kI rakSA ke lie yaha jAti apane baccoM kI zAdI vivAha apane jAti ke parivAroM evaM apane jAti ke grahasthAcAryoM (pAMDe) ke mAdhyama se karAtI rahI hai| isa jAti kI eka bahuta bar3I vizeSatA yaha bhI hai ki digambara jaina pAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 322 Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AmnAya kI anya jAtiyoM jaise agravAla, khaMDelavAla Adi ke gautroM ke nAma vaiSNava dharmAvalambiyoM meM bhI pAye jAte haiM para 'padmAvatI puravAla' kahIM nahIM miltaa| 5 ***** lagabhaga Der3ha sau varSa pUrva prArambha hue svAdhInatA AMdolana aura svAdhInatA milane ke bAda rASTra nirmANa meM AyI nayI cetanA ke Adhunika vAtAvaraNa meM itanI ujjavala aura gauravamayI paramparA kI saMvAhaka padmAvatIpuravAla jAti vartamAna meM nA to apanI prAcIna paramparAoM para cala pA rahI hai aura nA hI nava jAgaraNa kI isa belA meM dhArmika AsthAoM meM nita naye A rahe parivartanoM, naitika mUlyoM meM ho rahI girAvaTa aura arthika ApAdhApI meM apane Apako samucita sthAna dilA pA rahI hai| hAlAMki aba se lagabhaga 70-80 varSa pUrva gaThita akhila bhAratIya padmAvatIpuravAla jaina pariSada, padmAvatIpuravAla jaina mahAsabhA, padmAvatIpuravAla jaina paMcAyata Adi saMsthAoM ne Ane vAle isa samaya kI kalpanA kara apane adhivezanoM meM kucha samayAnukUla prastAva pAsa karAye, para pArasparika vizvAsa, sadbhAva aura sahayoga ke abhAva meM rASTrIya stara para apane lakSya prApta nahIM kiye jA ske| jahAM kahIM jo bhI prabhAvazAlI vyaktitva huA usane sthAnIya vyaktiyoM athavA apane samarthakoM ke mAdhyama se mUla lakSya ko gauNa banA diyA / pariNAma samAja meM girAvaTa aura bikharAva hI rahA / Aja pArivArika, sAmAjika aura rASTrIya stara para tIvra gati se A rahe isa badalAva meM hama apanI rakSA kaise kareM, yaha mahatvapUrNa viSaya hamArI ciMtA kA kAraNa bana rahA hai| isa ciMtA ke nivAraNa ke lie vinamratApUrvaka nimna sujhAva prastuta kiye jAte haiM 1. padmAvatI puravAla jAti ke pramukha vidvAnoM, zreSThiyoM aura kAryakartAoM ke sAtha-sAtha sAmAnya zrAvaka-zrAvikAoM ke nAma, pate aura phona nambara Adi sthAnIya paMcAyatoM athavA saMgaThanoM dvArA saMkalita ho padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 323 Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. jAne para una sabase sthAnIya aura kendrIya stara para samparka karanA caahie| unakI niyamita baiThakeM aura cunAva niyata samaya para hone cAhie tAki paMcAyata / samAja kI garimA banI raha ske| isa prakAra purAnI pIr3hI ke sAtha-sAtha naI pratibhAeM bhI ubhareMgI aura vahI hamArA bhaviSya hogaa| 9 2. jisa zahara meM 20-25 yA isase adhika padmAvatI puravAla jAti ke parivAra rahate haiM, vahAM binA kisI bhedabhAva ke unakA eka sthAnIya saMgaThana honA caahie| 3. meghAvI chAtra-chAtrAoM ko chAtravRtti evaM protsAhana puraskAra dene caahie| 4. vidhavAoM, parityakta mahilAoM, pichar3e evaM pIr3ita vRddhoM aura una para AzritoM ke pAlana poSaNa meM gopanIya AdhAra para Arthika sahAyatA evaM anya mAdhyamoM se svAvalambI banAne kA prayAsa karanA caahie| 5. vyaktigata athavA pArivArika vivAdoM ke sAtha-sAtha sAmAjika matabhedoM ko bhI gopanIya AdhAra para jAti ke variSThatama evaM anubhavI bandhuoM ke mAdhyamoM se nibaTAne kA prayAsa karanA caahie| 6. padmAvatIpuravAla jAti dvArA nirmita/ sthApita maMdiroM, dharmazAlAoM evaM anya saMsthAoM ke bhavanoM para 'padmAvatIpuravAla' zabda honA caahie| cAhe vaha bhale hI kisI nijI TrasTa dvArA saMcAlita ho / 7. jAtIya gaurava ko Age bar3hAne ke liye sthAyI mahatva ke kucha racanAtmaka kArya hone caahie| 8. sthAnIya stara para anya sAdharmI bandhuoM ke saMgaThanoM, 'mahAsabhA' 'pariSada', 'mahAsamiti', 'bhAratIya jaina milana' Adi ke sAtha samparka padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 324 Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ evaM samanvaya sthApita kara apane jAtIya astitva kA unheM bodha karAte rahanA caahie| 9. apanI mUla nikAsI ke gAMvoM ko chor3akara nagaroM aura mahAnagaroM meM Aye logoM ko apane mUla sthAna para apane pUrvajoM dvArA banAye maMdiroM va anya bhavanoM athavA unake khaMDaharoM para padmAvatI puravAla jAti kA zilAlekha honA cAhie tAki bhaviSya meM isa jAti kI prAcInatA pramANita ho ske| varSa meM kisI eka dina vahAM choTA sA kAryakrama bhI sthAnIya stara para honA caahie| 10. deza ke vibhinna aMcaloM kI paMcAyateM, saMgaThana evaM ikAiyoM ke saMgaThita ho jAne para eka akhila bhAratIya saMgaThana honA cAhie, jo saMkIrNatAoM se Upara uThakara samAja kA sahI netRtva kara sake aura jAtIya gaurava ke lie kucha racanAtmaka kArya kara ske| pragatizIla padmAvatIpuravAla digambara jaina saMgaThana nizcita hI isa paridhi meM nahIM A sktaa| 11. padmAvatI puravAla jAti ke samasta vidvAnoM, zreSThI varga, samarpita kAryakartAoM kA eka mAtra uddezya binA kisI pada kI AkAMkSA ke samAja kI sahI mArgadarzana karanA aura sahayoga denA honA caahie| pada kI lAlasA athavA pada para na rahane para samAja sevA se vimukha ho jAnA prazaMsanIya athavA anukaraNIya nahIM ho sktaa| 325 padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AAA Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArArASTa 3 327 padmAvatIpuravAla samAja vidvAnoM kI dRSTi meM padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ duniyada N jaina saMskRti ke vikAsa meM padmAvatIpuravAla samAja kA yogadAna -pro. (DaoN.) rAjArAma jaina RA 329 Ar " ' PA SA pRSThabhUmi udbhava - itihAsa padmAvatI-puravAla jAti kA itihAsa kaba se prArambha huA, yaha kahanA to kaThina hai kintu usake AcAra-vicAra, jinavANI sevA evaM bahuAyAmI racanAtmaka kArya-kalApa dekhakara usake susaMskRta evaM susamRddha atIta kA AbhAsa avazya hotA hai / 1. kabhI-kabhI aisA bhI hotA rahA hai, ki kinhIM vizeSa kAraNoM se prAcyakAlIna itihAsa simaTatA-simaTatA sUtrAtmaka loka-gAthAoM kA rUpa bhI dhAraNa kara liyA / padmAvatI-puravAla jAti ke viSaya meM bhI sambhavataH aisA hI huA hai| isake udbhava ke viSaya meM kucha danta-kathAeM upalabdha hotI hai, kintu unameM kitanA tathyAMza hai, yaha kahanA to kaThina hI hai, kintu itihAsa -sammata eka kathA aisI bhI upalabdha hai, jisase padmAvatI-puravAla jAti ke udbhava ke viSaya meM vicAra kiyA jA sakatA hai| usa kathA kA sambandha hai teIsaveM tIrthaMkara pArzvanAtha se / deza-videza ke prAdhya-vidyAvidoM sarvasammati se unheM (pArzva ke lie) eka aitihAsika mahApuruSa mAna liyA hai| padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainAgamoM ke anusAra bhagavAn pArzva ne apanI muni dIkSA ke pUrva jalate hue nAga-nAginI ko atyanta karuNApUrvaka NamokAra-maMtra kA dAna kiyA thA, jisake prabhAva se ve donoM marakara svarga meM dharaNendra deva evaM padmAvatI devI ke rUpa meM utpanna hue the| aura yaha bhI suprasiddha hai ki muni-dIkSA ke bAda pArzva jaba gahana-vana meM ghora tapasyA meM saMlagna the| tathA unake pUrvajanma ke bairI kamaTha ne una para agni-varSA, patthara-varSA evaM vikaTa jala-varSA kara aneka prakAra ke bhISaNa upasarga kiye the| viSama paristhitiyoM meM pUrvajanma ke unhIM cirakRtajJa dharaNendra-deva evaM devI-padyAvatI ne unheM surakSA pradAna kI thii| upasarga-kAla kI bhayAnaka varSA ke samaya devI padmAvatI ne to athAha jala ke Upara sahana-dala kamala kI racanA kara tapasyArata pArzva ko usa para virAjamAna kara diyA thA tathA dharaNendra-deva ne unake Upara Atapatra ke samAna apane sahasraphaNa phailA diye the| prAkRta, saMskRta, apabhraMza, hindI evaM rAjasthAnI kA vipula sAhitya isa kathAnaka se bharA par3A hai| nAmakaraNa kahate haiM ki jisa sthala para ukta ghaTanA ghaTita huI thI, vahAM ke logoM ne pArzva-bhakta usI devI-padmAvatI ko apanI mAtA mAnakara usI kI pAvana-smRti ko surakSita karane ke liye, use apanI kuladevI bhI mAna liyA thA tathA usa ghaTanA sthala kA nAmakaraNa bhI padmAvatIpura ke rUpa meM kara diyA thA aura apane ko gauravAnvita samajhakara unhoMne apane ko padmAvatI-puravAlA kahanA prArambha kara diyA thA, jo Age calakara padmAvatI-puravAla ke rUpa meM prasiddha ho gye| isa prakAra yaha kahA jA sakatA hai ki padmAvatI-puravAla samAja kA udbhava bhagavAna mahAvIra ke parinirvANa-kAla (I. pU. 527+250 varSa = 777 vaSa) IsA-pUrva 777 varSa ke AsapAsa huA thaa| samAja-zAstra ke niyamAnusAra jAti tathA gotroM kA vikAsa grAmoM, pAvatIpurabAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 390 Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nagaroM tathA deza ke nAma para huA hai| jaise pallI se pAlIvAla, khAIlA se khaNDelavAla, agrohA se agravAla, jAyasa se jaisavAla, canderI se canderayA, osA se. osavAla, candrabADA se cAMdavADa, viholI se viToliyA, golla-deza se golApUrva, golAlabare usI prakAra pagAvatI se padmAvatIpura vAle Adi / bhASA-vijJAna kA yaha niyama hai ki samaya-samaya para vyaktivAcI saMjJAoM meM sthAnIya prabhAvoM athavA anya kAraNoM se dIrdhIkaraNa, istrIkaraNa, saMkSepIkaraNa Adha-akSara lopa, antyAkSara-lopa, varNa-vyatyaya Adi kAraNoM se athavA mukha-saukarya ke kAraNa bhI pracalita nAmoM se kucha parivartana hote rahate haiN| ina niyamoM ke AdhAra para yadi vicAra kareM to aisA bhI pratIta hotA hai ki prArambha meM padmAvatI-puravAla samAja bahusaMkhyaka thA aura vaha poravAla, puravAra, paravAra bhI padmAvatI-puravAla samAja ke hI aMga rahe hoMge, jo paravartI kAloM meM kinhIM kAraNa-vizeSoM se apanI pRthaka-pRthaka pahicAna banAte gye| vastutaH yaha samAjazAstrIya-viSaya jitanA jaTila evaM gaMbhIra hai, utanA hI rocaka bhii| ataH isakI niSpakSa zodha-khoja kI jAnI caahie| __ apabhraMza-sAhitya meM padmAvatI nagarI ke lie 'pomAvai, paumAvai Adi ke bhI ullekha milate haiN| khajurAho meM upalabdha vi.saM. 1052 ke eka zilAlekha (da.-Epigraphica Indica, Vol. I.P. 149) ke anusAra padmAvatI purI bhArata kI viziSTa samRddha evaM sundara nagariyoM meM se eka mAnI jAtI thii| viSNu purANa (4/24), sarasvatI kaNThAbharaNa evaM mAlatImAdhava (saMskRta) nATaka meM bhI usake aise hI sundara vistRta varNana milate haiN| ina varNanoM se yaha spaSTa hotA hai ki padmAvatI-purI bhAratIya nagariyoM meM apanA vizeSa ullekhanIya mahattva rakhatI thii| caurAsI prakAra kI jaina-jAtiyoM meM se eka jAti kA nAma padmAvatI-puravAla bhI hai, jo gvAliyara, AgarA, eTA, mainapurI, phirojAbAda Adi ke janapadoM meM vizeSa rUpa se tathA sAmAnyatayA bhArata bhara meM yatra-tatra phailI huI hai| 331 pAvatIpurabAla disambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "jaina evaM jainesara sAhityakAroM ne ukta padyAvatI-purI kI avasthiti madhyapradeza meM mAnI hai| aura varmamAna dillI-bambaI mArga para goSAcala (vartamAna gvAliyara) janapada meM sthita payAyo nAmaka kasbe ko padmAvatI siddha karane kA prayatna kiyA hai| yaha bhaugolika viSaya bhI kucha jaTila hai| isa dizA meM bhI vizeSa khojabIna karane kI AvazyakatA hai| "pUrva-paramparAeM-jaisA ki pUrva meM kA jA cukA hai, padmAvatI-puravAla samAja kA sudUra atIta batalAtA hai ki vaha eka karmaTha, svAbhimAnI evaM anuzAsita samAja mAnA jAtA rahA hai| vartamAna meM usakI vidhi-vyavasthA bahuta kucha apane paramparA-prApta sAmAjika-saMvidhAna ke anusAra nirdhArita hotI hai| usakI paMcAyata-prathA meM siramaura' (arthAt paMcAyata kA mukhiyA yA adhyakSa arthAt sAmAjika vAda-vivAdoM kA nipaTArA karane vAlA nyAyAdhIza) siMghaI (arthAt saMghapati athavA tIrthayAtrA-saMgha nikAlane vAlA), tathA pANDeya (arthAt pratiSThA-kArya tathA zAdI-vivAha saMbaMdhI karmakANDa karane vAlA) ye tInoM pada athavA upAdhiyAM pramukha mAnI jAtI hai, jo bAda meM zreNiyoM athavA gotroM meM rUr3ha hotI gyiiN| inakA mahattva isI se jAnA jA sakatA hai ki padmAvatI-puravAla samAja ukta padAdhikAriyoM dvArA banAye gaye vidhi-vidhAnoM ke pratikUla kArya nahIM karatA, yadyapi pAzcAtya-sabhyatA ke AkramaNa ke kAraNa vartamAna meM isa paramparA meM zaithilya bhI Ane lgaa| sAhityika itihAsa ke kSetra meM padmAvatI-puravAla samAja ke prAcyakAlIna avadAnoM kI sUcanAeM to anupalabdha haiM kintu madhyakAlIna avadAnoM ko jaina-vidyA evaM jaina-samAja kA zrRMgAra mAnA jA sakatA hai| madhyakAla meM usane sAhitya-praNayana, vizAla mandira tathA sphaTika tathA hIre javAharAtoM kI kalApUrNa bahumUlya sahasroM mUrtiyoM ke nirmANa, tIrthoM-bhUmiyoM ke nirmANa, sAhityakAroM ke lie lekhana-preraNA tathA unheM sasammAna AzrayadAna, pANDulipiyoM ke saMrakSaNa evaM pratilipi-kArya, zikSA-prasAra, inake sAtha-sAtha rASTrIya-samRddhi ke saMvardhana meM sakriya sahayoga, rAjakIya-prazAsana meM pUrNa pAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 332 Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahayoga aura dharmamAna-kAla meM bhI deza ke svataMtratA Andolana meM usane nirapekSa bhAka se khulakara bhAga liye haiN| . . . . . . . sAhitya ke kSetra meM padmAvatI-puravAla samAja ne saMskRta, apaza ke eka se eka mahAn lekhakoM kA varadAna diyA, jinase na kevala jaina-vidhA kA, apitu, samagra bhAratIya prAcya-vidhA kA bhI gaurava bar3hA hai, hindI ke kSetra meM to yaha bhI kahA jA sakatA hai ki usane na kevala hindI bhASA ko sazakta banAyA, apitu vividha vidyAoM ke saphala prayoga kara use sajAyA-saMvArA bhii| atItakAlIna gaurava-putra itihAsakAroM ke anveSaNoM ke anusAra padmAvatI-puravAla jAti ke kucha aise prAcIna jainAcArya bhI hue haiM jinhoMne jainadarzana evaM adhyAtma saMbaMdhI saMskRta ke maulika-graMthoM kA praNayana kiyA hai| aise AcAryoM meM digambarAcArya mahArAja (vi.sa.308), AcArya devanandI pUjyapAda (pAMcavI sadI), AcArya mAghacandra (vi.saM.990) AcArya lakSmIcandra (vi.saM. 1035) AcArya prabhAcanda (vi.saM. 1310) evaM AcArya padmanandI (vi.saM. 1385) Adi pramukha haiN| yadyapi anveSakoM ne unheM padmAvatI-puravAla jAti ke hone sambandhI sabala pramANoM kI spaSTa sUcanA nahIM dI hai| apabhraMza ke kSetra meM kucha aise bhI granthakAra hue hai, jo svayaM to padmAvatI-puravAla jAti ke na the, kintu isa jAti ke kucha sAhitya-rasika udAra-hRdaya zreSThiyoM ne unheM preraNA evaM udAra AzrayadAna dekara unase bahumUlya racanAoM kA praNayana karAA hai| aise granthakAroM meM se kucha kA saMkSipta paricaya nimna prakAra hai(1) mahAkavi vibudha zrIdhara (vi.saM. 1208) kRta sukumAlacariu (apabhraMza-6 sandhiyAM evaM 224 kaDavako inake preraka evaM AzrayadAtA the, padmAvatI-puravAla kulotpanna pIye-putra sAhU kulabhUSaNa kumArA pathAvatIpurakAsa digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 338 Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) paM. lakSmaNaH (vi.saM. 1295) kRta jiNadattacariu (apa 18 sandhiyA) ke AzrayadAtA the bilarAma nivAsI- padmAvatI-puravAla vaMzI vilma-putra zrIdhara seTha 1. (3) mahAkavi dhanapAla (vi.saM. 1454) kRta bAhubalicariu - apabhraMza (18 saMdhiyA) ke preraka evaM AzrayadAtA candravADa (canduvAra) nivAsI padmAvatI-puravAla- kulotpanna vAsAhara seTha prastuta graMtha meM padmAvatI-puravAla samAja kA gar3ha mAne jAne vAle caMduvAra (candravADapaTTana) kA sundara varNana upalabdha hai| 1 (4) kavi zrutakIrti (16 vIM sadI) kRta- apabhraMza - arivaMsapurANu ke AzrayadAtA the padmAvatI - puravAla - kulotpanna caMduvAra durga-nivAsI rAmaputra - paMgArAva / uttara madhyakAlIna kucha pramukha kavi 1. mahAkavi raidhU padmAvatI-puravAla samAja ke aise ujjvala nakSatra haiM, jinhoMne apanI daivI - pratibhA se na kevala jaina-vidyA ko, apitu, prAcya bhAratIya-vidyA ke bhaNDAra ko bhI samRddha kiyA hai| unakI samakAlIna apabhraMza, prAkRta evaM hindI kI vipula sAhityika racanAoM kI dRSTi se unakI tulanA meM Thaharane vAle anya pratispardhI kavi yA sAhityakAra ke astitva kI kalpanA nahIM kI jA sktii| vividha rasoM kI amRta- srotasvinI pravAhita karane ke sAtha-sAtha zramaNa-saMskRti ke cirantana AdarzoM kI pratiSThA karane vAlA yaha mahAkavi na kevala padmAvatI-puravAla samAja yA samagra jaina samAja kA, apitu, samagra uttara-madhkAlIna sAhityika jagat kA aisA prathama sArasvata hai, jisake vyaktitva meM eka sAtha prabandhakAra, dArzanika, AcAra- zAstra ke praNetA evaM krAnti dRSTaya kA samanvaya huA hai| sAhityika samIkSakoM ke anusAra uttaka prabandhAtmaka AkhyAnoM meM padmAvatIpuravAla- digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 334 Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saundarya kI pavitratA evaM mAdakatA, prema kI nizchalatA evaM vivazatA, prakRti janya saralatA evaM mugdhatA, zramaNa-saMsthA kA kaThora AcaraNa, mAtA-pitA kA vAtsalya, pApa evaM durAcAroM kA nirmama daNDa, vAsanA kI mAMsalatA kA prakSAlana, AtmA kA suzAnta nirmalIkaraNa, romAMsa kA Asava evaM saMskRti ke pIyUSa kA maMgalamaya sammilita, preyas evaM zreyas kA granthibandha aura ina sabase Upara apAra-tyAga evaM kaSAya-nigraha kA nidarzana samAhita hai| . raidhU ke prAya samasta pAtra yadyapi paurANika AdarzoM para pratiSThita haiM, phira bhI, unake jIvana meM vaibhava-vilAsa kI raMgaraliyAM yuga-prabhAva se carcita hai| udAratA, prema, tyAga aura ahiMsA kA pAnaka unake pAtroM ke jIvana meM apUrva-rasa kA saMcAra karatA hai| saMkSepa meM kaha sakate haiM ki prabandhAtmaka AkhyAnoM meM mahAkavi raidhU kI nimnalikhita upalabdhiyAM parilakSita hotI haiM1. paurANika pAtroM para yuga-prabhAva, 2. prabandha-kAvyoM meM paurANikatA rahane para bhI kavi dvArA svecchA yA prabaMdhoM kA punargaThana, 3. bahumukhI kuzala-pratibhA, 4. paurANika prabandhoM meM kAvyatva kA saMyojana, 5. prabandhAvayavoM kA saMtulana evaM unameM marmasthaloM kA saMyojana, 6. prabandha-kAvyoM meM uddezya-dRSTi kI samatA kintu Adyanta-anviti kI __ dRSTi se pAtra-caritroM kI pRthakatA, 7. siddhAnta-prasphoTana ke lie AkhyAna kA prastutikaraNa tathA bahumukhI pratibhA dvArA siddhAntoM kI sarala rIti se prastuti, 8. viSayoM kA krama-niyojana tathA jaTila dArzanika-viSayoM kA bhI kAvya ke pariveza meM prastutikaraNa, pAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 335 Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9. AcAra-siddhAnta ke kSetra meM maulikatA kA nidarzana, 10. prAyaH pratyeka racanA kI Adi evaM anta kI prazastiyoM ke mAdhyama se sakAlIna rAjanaitika, sAmAjika, Arthika paristhitiyoM para prakAza tathA svAtma-paricaya, pUrvavartI evaM samakAlIna sAhitya evaM sAhityakAroM, zAsakoM, nagara seThoM, bhaTTArakoM tathA apane sAhitya-rasika Azraya-dAtAoM kA vistRta pricy| mahAkavi raidhU ke sAhityarasika AzrayadAtAoM ne unheM padmAvati-puravAla kula rUpI kamala ke liye divAkara, padmAvati-puravAla samAja meM agraNI, padmAvati-puravAla jAti ke suvaMza rUpa AkAza ke liye pUrNamAsI ke candramA ke samAna, padmAvati-puravAla-samAja ke gaurava-putra jaise vizeSaNoM se abhihita kiyA hai| unakI janma-sthalI kI jAnakArI nahIM milatI kintu yaha adhika sambhAvanA hai ki ve padmAvati-nagarI (vartamAna pavAyAM) ke hI nivAsI rahe ho? unakA kArya-kSetra to hisAra (hisAra) mAlavA taka thA kintu pratIta hotA hai ki unake jIvana kA bahubhAga gopAcala (gvAliyara) meM vyatIta huA thaa| vAM ke tomaravaMzI rAjA DUMgarasiMha, jo ki apane zaurya-vIrya evaM raNakauzala se apane rAjya ko surakSita rakhane vAle the, unakI kavitvazakti se itane prabhAvita the ki unhoMne unheM gopAcala-durga meM rahakara hI sAhitya-sAdhanA karane kA anurodha kiyA thaa| ataH unhoMne vahIM para rahakara aneka granthoM kI racanA kI thii| raidhU ke guru bhaTTAraka guNakIrti evaM unake ziSya yazaHkIrti the| unhoMne hI inakI sAhityika-pratibhA ko uttejita kiyA thaa| raidhU ne apanI grantha-prazastiyoM meM inakA sAdara guNAnuvAda kiyA hai| inake atirikta bhI raidhU ne anya samakAlIna 10 bhaTTArakoM ke kRtitva evaM vyaktitva kA sAdara ullekha kiyA hai| ye sabhI kASThA-saMgha, mAthura-gaccha, puSkara-gaNa zAkhA ke bhaTTAraka the| phyAktIpuravAta digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 336 Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ina ullekhoM se isa zAkhA ke samakAlIna evaM pUrvavartI lagabhaga 7 bhaTTArakoM ke kriyAkalApoM ke itihAsa ko kavi ne surakSita kara diyA hai| mahAkavi idhU ke pitA kA nAma siMghaI athavA saMghapati devarAja ke putra harisiMha saMghavI evaM mAtA kA nAma vijaya zrI thaa| raidhU apane mAtA-pitA ke tRtIya putra the / inake bar3e bhAiyoM ke nAma bAhola evaM mAhaNasiMha the / mahAkavi raidhU lekhaka hone ke sAtha-sAtha pratiSThAcArya bhI the / ve mUrti-mandira ke pratiSThA - kAryoM meM bhI nipuNa the| gvAliyara-durga kI asaMkhyAta jaina- mUrtiyoM ke nirmANa ke ve preraka hone ke sAtha-sAtha unhoMne unakI pratiSThA ke bhI kArya kiye the| mUrtti lekha ke anusAra gopAcala - durga meM avasthita tathA uttara-bhArata kI uttuMgakAya lagabhaga 80 phITa AdinAtha kI mUrti kI pratiSThA unhIM ke dvArA vizAla samAroha pUrvaka sampanna huI thii| jisakI carcA kavi ne apanI grantha-prazastiyoM meM kI hai / apane gurujanoM pro. (DaoN.) hIrA lAla jaina evaM pro. (DaoN.) ena. ena. upAdhye ke AdezAnusAra maiMne mahAkavi raidhU, jinakA ki samagra sAhitya aprakAzita tathA idhara-udhara bikharA par3A thA, bhArata bhramaNa kara unakI pANDulipiyoM kI khoja kara unakA kaI varSoM taka pratilipi kArya kara samagra sAhitya kA sampAdana- anuvAda evaM samIkSA - kArya kiyA hai| ukta gurujanoM ke satprayatnoM se 20 khaNDoM meM unake samagra sAhitya-prakAzana kI yojanA bhI jIvarAja granthamAlA zolApura (mahArASTra) se svIkAra kara lI thii| vahAM se do khaNDoM kA prakAzana bhI huA kintu ukta gurujanoM ke dukhada avasAna ke bAda hI durbhAgya se ukta sAhitya kA prakAzana kArya roka diyA gayA / ukta raidhU- sAhitya kI prazastiyoM se yaha spaSTa vidita hotA hai ki raidhU ne apane jIvana kAla meM lagabhaga 30 granthoM kA praNayana kiyA thA, kintu vartamAna meM unameM se agralikhita grantha hI jJAta ho sake haiM padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 337 Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. pAsamAhacariu, 2. dhaNNakumAracariu, 3. sukkosalacariu, 4. tiTThimahApurANapurisacariu, 5. puNNAsavakahakosu, 6. jasaharacariu (sacitra), 7 kaumuikaha-pavaMdhu, 8. vittAsAru, 9. jimaMdhara- cariu, 10. siddhacakka - mAhappu aparanAma sirisirivAlacariu, (mUla pANDulipi phrAMsa (parisa) ke zAstra bhaNDAra meM surakSita hai|) 11. sammaijiNa cariu, 12. mehesara - cariu, 18. riTThaNemicariu, 14. balahaddacariu, 15. sammattaguNa pihANa - kavva, 16 solahakAraNa- pUjA, 17. dahalakkhaNa- pUjA, 18. aNathamiu-kahA, 19. bArAbhAvaNA, 20. saMtiNAhacariu (truTita, sacitra), 21. appasaMbohakavvu, 22 siddhatatvasAru, 23. saMbohapaMcAsikA, evaM 24. pajjuNNacariu ( anupalabdha) 25. karakaMDucariu ( anupalabdha), 26. bhavisayatta kahA ( anuupalabdha) / inameM se ukta saMkhyA - krama saMkhyA 1-3 evaM 5 tathA 11vAM grantha prakAzita haiN| bAkI ke sabhI aprakAzita haiN| mahAkavi apane yuga kA caturmukhI pratibhA sampanna viziSTa koTi kA kavi thA / usakI bhASA sAndhyakAlIna hone ke kAraNa bhASA - vijJAna ke mahArathiyoM ne use bhASA - vijJAna kI dRSTi se to mahatvapUrNa mAnA hI, uttara madhyakAlIna mAlavA, vizeSa rUpa se gopAcala ke itihAsa, saMskRti tathA - jIvana ke adhyayana kI dRSTi se bhI bejor3a mAnA hai| yaha bhI kahA jA sakatA hai gopAcala evaM mAlavA kA uttara madhyakAlIna itihAsa evaM saMskRti kI vividha pakSIya lekhana raidhU-sAhitya ke binA sambhava nahIM / mahAkavi brahmagulAla mahAkavi brahmagulAla ke vismayakArI jIvana-caritra se kauna prabhAvita nahIM hogA, jo eka ora sadgRhastha the, dUsarI ora svAMga racAne meM siddhahasta abhinetA / jaisA ki kahA gayA hai Supe padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 338 Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / brahmagulAla kumAra ne pUrNa upAyo puny| . __ yA te bahu vidyApurI kahyo jagata ne dhny| DIla-Daula evaM apratima saundarya kA varadAna unheM prakRti-pradatta thaa| unake saMgIta evaM vaktRtva-kalA ne candravADa-paTTana ke tatkAlIna nareza ko AkarSita kiyA thA aura usane unheM apanI rAjya-sabhA kA pArSada bhI manonIta kiyA thaa| brahmagulAla kI lokapriyatA tathA bar3hate prabhAva se rAjya ke anya pArSad IrSyA evaM vidveSa se bhara uThe the jaisA ki kahA jA cukA hai, ve svAMga bharane meM atizaya rUpa meM nipuNa the aura samaya-samaya para bahurUpiyoM ke bheSa dhAraNa kara sabhI ko Azcaryacakita kara cuke the| ataH eka dina avasara dekhakara kucha IrSyAlu pArSadoM ne rAjA ko salAha dI ki ve brahmagulAla ko digambara-muni-veza dhAraNa kara apanI rAjyasabhA meM bulaaveN| rAjA ne unakI durbuddhi para vicAra kiye binA hI brahmagulAla ko vaisA hI Adeza de diyaa| agale dina brahmagulAla bhI digambara-muni-mudrA meM picchI-kamaNDalu lekara rAjya-sabhA meM aaye| vahAM unhoMne sarasa pravacana bhI kiyA aura phira ve digambara-muni hI bane rahe, ghara vApisa nahIM lautte| __ jagabhUSaNa bhaTTAraka ke suziSya kavi brahmagulAla candravADa paTTama (vartamAna meM caMduvAra) ke samIpa sthita TApe nAmaka grAma ke nivAsI the| usa samaya vahAM rAjA kIratasiMha kA rAjya thA, jisase kosama (ilAhAbAda) ke durga para vijaya prApta kI thI tathA gohatyA para sAhasika pratibandha lagAyA thaa| brahmagulAla ke pitA halla bhI unakI rAjyasabhA ke sadasya the| usI TApe meM mathurAmalla nAma ke eka brahmacArI bhI nivAsa karate the| unake upadeza se prabhAvita hokara brahmagulAla ne vi.saM. 1671 meM 'kRpaNa jagAvana kAvya' kI racanA kI thii| prastuta kathA choTI hI hai kintu hai vaha bar3I hI sarasa aura rock| usameM kavi ne vizeSa rUpa se prabhAvakArI bhASA meM yaha batalAyA hai ki durbhAya kI pathAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 389 Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArI eka zreSThi-putrI munirAja ko AhAradAna diye jAne tathA bhaktibhAva se jinendra-pUjA-arcanA karane ke kAraNa kisa prakAra usakA durbhAgya saubhAgya meM badala gayA thaa| yaha kathA-kAvya vastutaH kAvya kama hai aura sAmAjika itihAsa adhik| isameM samakAlIna sAmAjika paristhitiyoM, usakI mAnayatAoM tathA dhArmika vizvAsoM para prakAza DAlA gayA hai| jaba santa janoM evaM sUphiyoM ko bhagavAna ke nAma kI eka nirjIva 'mAlA' ke AdhAra para rahane mAtra se bhagavAna ke darzana ho sakate haiM, to phira bhagavAna kI pratyAkRti arthAt mUrti ke sAkSAt darzanoM se bhagavAn ke darzana kyoM nahIM ho sakate haiM? vastutaH brahmagulAla ke samaya meM mUrti-pUjA kA virodha bhI ho rahA thA aura samarthana bhii| ataH brahmagulAla ko mUrtti-pUjA evaM satpAtroM ko AhAra-dAna ke samarthana meM ukta racanA likhanI pdd'ii| isa racanA kI hindI usa kAla kI hai, jaba apabhraMza-bhASA vikasita hokara hindI kA rUpa dhAraNa kara rahI thii| ataH hindI ke udbhAva evaM usake kramika vikAsa tathA bhASA-vijJAna kI dRSTi se bhI yaha racanA apanA vizeSa mahattva rakhatI hai| ukta kRpaNa jagAvana kAvya kI hastalipi dillI ke paMcAyatI digambara jaina mandira meM surakSita hai| mahAmanISi DaoN. kAmatA prasAda jI ne una pratiyoM ke AdhAra para usakA sampAdana kara 1950-60 ke dazaka meM usakA prakAzana kara use pracArita kiyA thaa| . racanAeM-brahmagulAla kI vartamAna meM nimnalikhita racanAeM jJAta evaM upalabdha ho sakI haiM1. trepana-kriyA (vi.saM. 1665) kI yaha racanA kavi dvArA gopAcala meM baiThakara usa samaya likhI gaI thI, jaba vahAM samrATa akabara ke putra zAhajAdA salIma arthAt jahAMgIra kA rAjya thaa| padyAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 340 Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12. kRpaNa jagAvana caritra (lekhanakAla 1671), 3. viveka- caupai, 4. z2alagAlana-vidhi, 5. zamozaraNa, 6. hindI - aSTaka, 7. nitya-niyama-pUjA ke anUThe chanda, evaM, 8. mathurAvAda - paccIsI / ukta sabhI granthoM kI bhASA samakAlIna brajabhASA hai| Adhunika kAla Adhunika kAla to padmAvati-puravAla samAja kA na kevala apanA, apitu, samagra jaina samAja ke nava-jAgaraNa, kiMvA zramaNa-saMskRti evaM jaina- vidyA ke vikAsa kI dRSTi se unake itihAsa kA svarNima adhyAya hI siddha huA hai| kyoMki isa kAla meM usane aneka prabhAvaka, AcArya, muni, ailaka, kSullaka, AryikAeM, prakANDa vidvAna, saikar3oM kavi, lekhaka, samIkSaka, patrakAra, sampAdaka, zikSaka, prazAsaka, samAja-sudhAraka evaM sAmAjika netA, rASTrabhakta, svatantratA senAnI evaM zramaNa-saMskRti ke pracArakoM ko janma diyaa| yadi ina sabhI kA samraga paricaya diyA jAya, to merI dRSTi se lagabhaga 500-500 pRSThoM ke kaI khaNDa taiyAra kiye jA sakate haiM / kintu yahAM to sthAnAbhAva ke kAraNa sUtra - zailI meM hI kucha itihAsa - nirmAtAoM kA paricaya prastuta kiyA jA rahA hai| 841 padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya-muni Adi kI paramparA AcArya gaNa- . 1. AcArya vimalasAgara jI ___ kosamA (eTA, yU.pI.) meM vi.saM. 1873 meM janma tathA kucAmana ke jaina vidyAlaya meM pradhAnAdhyApakoM ke bAda vi. saM. 2009 meM muni-dIkSA tathA saM. 2018 meM AcArya pada prApta kiyaa| upasarga-vijetA ke rUpa meM prasiddha AcArya vimalasAgara jI kI pravacana-zailI tathA mantra-zakti ke prabhAva ke kAraNa lAkhoM kI saMkhyA meM jainAjaina unake bhakta bana gye| unhoMne lagabhaga 400 se adhika zrAvakoM ko vibhinna dIkSAeM pradAna kii| 2. AcArya mahAvIrakIrti jI inakA janma vi.saM. 1967 meM phirojAbAda (AgarA) meM huA evaM svargArohaNa vi.saM. 2029 meN| AcAryazrI apane dIkSAkAla se hI kaThora sAdhaka tapasvI, vividha prakAra ke upasargoM ke vijetA tathA camatkArI mantra-zakti se sampanna ke rUpa meM vikhyAta the| muni-dIkSA ke pUrva Apane indaura se nyAyatIrtha evaM AyurvedAcArya kI kakSAoM kA pAThyakrama pUrNa kara 32 varSa kI Ayu meM AcArya zrI AdisAgara jI se muni-dIkSA grahaNa kI thii| Apake vyaktitva evaM kRtitva se prabhAvita hokara aneka bhavyoM ne Apase vibhinna dIkSAeM grahaNa kii| padyAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 342 Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. AcArya zrI nirmalasAgara jI . . . . . pahAr3Ipura (eTA, yU.pI.) meM vi.saM. 2008 meM inakA janma huA tathA vi. saM. 2024 meM muni-dIkSA grahaNa kii| tatpazcAt Apane lagabhagana 10 bhavyoM ke liye vividha dIkSAeM pradAna kara AcArya-pada prApta kiyaa| 4. AcArya sudharmasAgara jI eka ora jahAM Apa saMskRta, hindI, gujarAtI, marAThI, baMgalA evaM aMgrejI ke vidvAna the, vahIM muni-dIkSA grahaNa karane ke bAda kaThora tapasvI bhii| inakA samraga parivAra hI vidyA-vyasanI thaa| inhoMne aneka sAdhuoM ko par3hAkara vidvAna bnaayaa| ye praur3ha cintaka evaM lekhaka bhI the| inake nimnalikhita grantha bar3e hI lokapriya siddha hue 1. sudharma-dhyAna-pradIpa 2. caturvizati-tIrthaMkara-stavana, evaM, 3. sudhrm-shraavkaacaar| suvikhyAta cintaka lekhaka vidvAna paM. lAlArAma jI zAstrI evaM paM. makkhanalAla jI zA. (murainA) Apake hI sage bhAI the| AcArya zrI kA janma cAvalI (AgarA) meM vi.saM. 1942 meM tathA svargArohaNa vi.saM. 1995 meM huaa| 5. munizrI ajitasAgara jI __ ApakA janma vi.saM. 1982 meM bhauMrA grAma (ASTA, bhopAla) meM huaa| pratiSThA Adi kAryoM ke kAraNa kRtajJa samAja ne Apako mahApaNDita, vidyAvAridhi Adi upAdhiyoM se sammAnita kiyaa| vi.saM. 2018 meM Apane muni dIkSA grahaNa kii| 348 pAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAma Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. munizrI UrjayantasAgara jI. . svastha, sundara eMva AkarSaka vyaktvi ke dhanI muni UrjayantasAgara jI ne upalabdha bhautika sukhoM ko kSaNika mAnakara tathA unakI avahelanA kara jaba muni-dIkSA grahaNa kI, to loga Azcaryacakita raha gye| munizrI atyanta jijJAsu, jinavANI ke pracAraka evaM naI pIr3hI ke liye jAgarUka banAne ke lie prayatnazIla haiN| jIrNa-zIrNa jaina pANDulipiyoM ke uddhAra ke liye atyanta cintita munizrI kA vidvajjanoM ke prati ananya sneha evaM unheM Thosa kArya karane ke liye nirantara preraNA pradAna karate rahate haiN| bahuta kama samaya meM hI ApakI kaThora sAdhanA ne bahusaMkhyaka jaina samAja ko apanA bhakta banA liyA hai| 7. munizrI anantasAgara jI inakA janma vi.saM. 1860 meM punaharA (eTA) meM huaa| bAla-brahmacArI rahe tathA vi.saM. 2027 meM muni-dIkSA grahaNa kara svaparahita kiyaa| 8. munizrI pArzvasAgara jI inakA janma vi.saM. 1872 meM koTalA (phirojAbAda) meM huaa| bAla-brahmacArI rahe tathA vi.saM. 2018 meM munidIkSA grahaNa kara apanA tathA loka-kalyANa kiyaa| 9. munizrI sambhavasAgara jI inakA janma vi.saM. 1861 remajA (phirojAbAda) meM huaa| vi.saM. 2027 meM madhubana meM muni-dIkSA grahaNa kara kaThora sAdhanA kii| 10 ailaka bAbA jAnakIdAsa jAnakI dAsa jI kA janma pADhama (mainapurI) meM huaa| apanI saralatA aura lokapriyatA ke kAraNa ve sabhI ke liye 'bAbA' upAdhikArI bana gaye padyAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 344 Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ the| ailaka' pada kI dIkSA lekara Ama janatA ke lie ve sarasa upadezAmRta kA pAna karAte rhe| 11. kSullikA prabhAvatI jI inakA janma ahArana (AgarA) meM san 1929 meM huaa| ye apanI vidvatA, kaThora-sAdhanA evaM apane sarasa pravacanoM ke lie prasiddha rhiiN| 12. brahma.vAsudeva jI (piluA, vi.saM. 1852-2018) jinhoMne 200 bAra zikhara jI kI vandanA kI tathA baMgAla evaM AsAma meM ghUma-ghUma kara garIboM meM auSadhi dAna diyaa| 13. brahma. pANDeya zrI nivAsa jI (phirojAbAda) inakA janma vi.saM. 1859 meM phirojAbAda yU.pI. meM huaa| Apane paM. ghUrIlAla jI zAstrI se dhArmika granthoM kA adhyayana kiyaa| ucca zikSA ke grahaNa meM ve paM. mANikacandra jI nyAyAcArya ke bAda nyAya-divAkara paM. pannAlAla jI ke anyatama ziSya rhe| AcArya zAntisAgara jI kI dIrghakAla taka vaiyyAvRti karane kA unheM saubhAgya milA thaa| phirojAbAda kI nasiyA sthiti jaina-kaoNleja evaM jaina-mandira ke nirmANa meM inakA pramukha hAtha thaa| brahma. paM. gaNezaprasAdajI varNI se saptama pratimA dhAraNa karane ke bAda unakA adhikAMza samaya paM. gaNeza varNI digamba jaina udAsInAzrama IsarI bAjAra (bihAra) meM vyatIta huaa| 14. brahma. surendranAtha jI (vi.saM. 1882) kalakattA kI jaina samAja kI vizeSa prArthanA para vahAM samAja meM nava-jAgaraNa kiyaa| tatpazcAt udAsInAzrama IsarI bAjAra meM dhArmika jIvana vyatIta karate rhe| 845 padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. brahma. paM. gaurIlAla jI zAstrI chadmastha- veza meM brAhmaNa vidvAnoM se saMskRta bhASA tathA jaina evaM jainettara granthoM kA adhyayana kara pANDitya prApta karane vAle paM. gaurIlAla jI zAstrI ne mathurA meM digambara jaina mahAvidyAlaya kI sthApanA kara use jaina- vidyA ke adhyayana kA ucca kendra bnaayaa| apanI zikSA ko apUrNa mAnakara unhoMne mUDabidrI (karnATaka) meM jAkara dhavala, mahAdhavala, jayadhavala granthoM kA adhyayana - svAdhyAya kiyA / sAmAjika pragati ke liye padmAvatI-pariSad kI sthApanA kara padmAvatI-puravAla nAma kI patrikA kA prakAzana kara usakA sampAna kiyA / zAstrI pariSad kI sthApanA kara usakI 'jaina siddhAnta' nAma kI patrikA kA suyogya sampAdana kiyA / vi.saM. 1917 meM ApakA svargavAsa ho gyaa| paM. gopAladAsa baraiyA ke janma ke kAraNa bIsavIM sadI dhanya ho gii| isa sadI kI vidvatparamparA ke ve yuga-nirmAtA the| eka ora unhoMne virodhiyoM dvArA kiye gaye jaina siddhAntoM para bhrAmaka prahAroM ko kalakattA evaM kAzI jaisI mahAnagarI ke jajoM evaM vidvAnoM ke sAtha zAstrArthoM meM apane tathyaparaka tarkoM evaM sandarbhoM ko prastuta kara unheM parAjita kiyA, to dUsarI ora jaina vidvAnoM kI eka aisI maNDalI taiyAra kI, jisane jaina darzana, AcAra evaM adhyAtma kA gahana adhyayana kiyA aura aura aneka duruha granthoM kI jIrNa-zIrNa pANDulipiyoM kA uddhAra, sampAdana evaM prakAzana kara unheM sarva-sulabha bnaayaa| grAmoM-grAmoM, nagaroM-nagaroM meM vidyAlayoM kI sthApanA kI gaI aura vividha pAThyakramoM kA nirmANa kara vidyAlayoM meM unake adhyayana evaM vidhivat parIkSAoM kI vyavasthA kI gii| vidyAvAridhi, syAdvAda - vAcaspati evaM dharma- divAkara jaisI upAdhiyoM se sammAnita paM. khUbacandra jI zAstrI (beranI, eTA, san 1889 ) kA nAma ukta vidvatparamparA meM agragaNya hai| inakI pratibhA, saccaritratA evaM bhadratA se padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 346 Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAvita hokara guru gopAla dAsa jI baraiyA ne inake ghara jAkara inakI mAtA se bhikSA svarUpa unheM mAMgA thaa| paNDita jI kI yaha vizeSatA thI ki ve svayaM hI saptama pravimAdhArI the tathA unakI patnI paMcama prtimaadhaarii| unake dvArA nimnalikhita racanAeM prathama bAra sampAdita, anudita hokara pAThakoM ke hAthoM meM AIM thIM 1. nyAyadIpikA (san 1913) prakAzita, 2. gommaTasAra-jIvakANDa (san 1916) prakAzita, 3. mahAvIra-purANa (asaga) prakAzita, 4. anagAra-dharmAmRta-anu. prakAzita, 5. ratnatraya-candrikA prathama bhAga, maulika, aprakAzita, 6. ratnatraya-candrikA dvitIya bhAga, maulika, apUrNa, ye donoM grantha 'ratnakaraNDa-zrAvakAcAra' ke prathama 40 zlokoM ke bhASya rUpa meM 414 pRSThoM meM likhe gaye the| 7. samyagdarzana-stotram (saMskRta ke geya chandoM meM) 8. AdipurANa-samIkSA (aprakAzita), 9. AdhyAtmika-bhajana-saMgraha (aprakAzita) paNDita jI acche samIkSaka evaM patrakAra bhI the| unake dvArA sampAdita nimnalikhita patrikAeM prasiddha thIM 1. satyavAdI, evaM, 2. shreyomaarg| paM. gaurIlAla jI zAstrI siddhAnta-zAstrI, jAti-bhUSaNa, dharma-divAkara jaisI upAdhiyoM se vibhUSita paM. gaurIlAla jI siddhAnta-zAstrI kA janma beranI (eTA) meM huA thaa| 347 padmAvatIpuravAla diyambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janmakAla meM ye itane kRzakAya the ki mAtA-pitA inheM moTI rUI meM lapeTa kara rakhate the aura tabhI unheM goda meM le pAte the| paNDita jI ne javAharAta, sTezanarI tathA priMTiMga-presa kholakara use apanI AjIvikA kA sAdhana banAyA aura mAnada rUpa se vidyAlaya meM jaina-siddhAnta kA adhyApana-kArya kiyaa| padmAvatI-puravAla samAja ke gaurava kI abhivRddhi meM paNDita jI kA vizeSa yogadAna rhaa| yadi inhoMne padmAvatI-puravAla samAja ko jAgRta na kiyA hotA, to vaha sambhavataH apanA atItakAlIna gaurava bhI bhUla jAtA aura sambhavataH vaha apane gotroM kA bhI smaraNa na kara paataa| __ paNDita jI prathama vyakti the, jinhoMne apane samAja kI janagaNanA karAI aura use pustakAkAra rUpa prakAzita kraayaa| inakI nimna racanA vizeSa rUpa se prasiddha huii| 1. ratnakaraNDa zrAvakAcAra kI hindI TIkA tathA usa para unhoMne AcArya prabhAcandra kI saMskRtaka-TIkA saMyukta kara usake viziSTa zabdoM kI nirukti likhii| lekhana ke atirikta paNDita jI samIkSaka evaM kuzala patrakAra bhI the| unhoMne dIrghakAla taka jaina-siddhAMta patrikA kA sampAdana kiyaa| vRddhAvasthA meM paNDita jI ne AcArya zAntisAgara jI mahArAja se saptama pratimA dhAraNa kI thii| nyAya-divAkara paM. pannAlAla jI prAtaH smaraNIya nyAya-divAkara paM. pannAlAla jI jArakhI (etmAdapura, AgarA) kA vyaktitva evaM kRtitva kise mohita na karegA? apane bAlyakAla meM paNDita jI kucha krodhI evaM svAbhimAnI pravRtti ke padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 348 Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ the| ghara meM kucha kahA-sunI ho jAne ke kAraNa ke cupake se banArasa bhAga gye| ve jainadharma kA adhyayana karanA cAhate the kintu usa samaya taka vahAM jaina vidyAlaya ne hone ke kAraNa jainetara-veza meM eka brAhmaNa-vidyAlaya meM bhartI ho gaye aura vahAM jyotiSa Adi kA gahana adhyayana kiyaa| brAhmaNoM ke madhya meM rahakara unheM dhArA-pravAha saMskRta meM bhASaNa karane kA acchA abhyAsa ho gyaa| usa vidyAlaya ke vidvAnoM kA jaba AryasamAjiyoM ke sAtha zAstrArtha huA taba usameM paM. pannAlAla jI bhI sammilita the| unhoMne. zAstrIya saMskRta meM AryasamAjiyoM ke uttara dekara unheM niruttara kara diyA thaa| unhoMne saMskRta-prAkRta jaina granthoM kA bhI acchA adhyayana kiyA aura apane kAryakalApoM se jaina samAja meM acchI pratiSThA arjita kii| kahA jAtA hai ki unake kAryakAla meM nyAyAlayoM meM jaina-samAja kA koI mukadamA cala rahA thaa| taba aMgreja jaja ne jaina samAja ke pakSa meM jaina-granthoM ke pramANoM kI jAnakArI ke liye jaina-grantha korTa meM prastuta karane hetu Adeza diyA thaa| taba jaina-granthoM kI avamAnanA hone ke kAraNa unhoMne granthoM ko vahAM prastuta nahIM hone diyA thA aura spaSTa kahA thA ki kyA pramANoM ko jAnane ke liye jainetara-granthoM ko bhI kabhI korTa meM prastuta karane ko kahA gayA hai? unakI nirbhIkatA se jaina-samAja atyanta prabhAvita thii| jaina-samAja meM jaba bhI unheM nimantrita kiyA jAtA thA to ve vahAM se pAlakI Ane para hI jAte the| eka bAra jaba sahAranapura kI jaina-samAja ne unheM nimantrita kiyA to binA pAlakI ke vahAM jAne se unhoMne iMkAra kara diyA thA aura jaba vahAM ke suprasiddha raIsa lAlA jambU prasAda jI pAlakI lekara vahAM padhAre taba unheM pAlakI meM baiThakara tathA svayaM kandhA dekara apane ghara lAye the| 349 padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. mANikacandra jI nyAyAcArya - (cAvalI-AgarA, vi.saM. 1943) paM. mANikacandra jI na kevala padmAvatI-puravAla samAja ke, apitu samagra jaina samAja ke ziromaNi vidvAnoM meM agragaNya mAne jAte haiN| inakI prakhara-pratibhA kA isI se anumAna kiyA jA sakatA hai ki lohe ke cane ke rUpa meM mAne jAne vAle zlokavArtika jaise durUha grantha kA hindI meM sarvaprathama anuvAda evaM samIkSA likhakara unhoMne use sarva-sulabha bnaayaa| paNDita jI ne vi.saM. 1958 se 2018 taka pI.DI. jaina kaoNleja phirojAbAda (AgarA), murainA, sahAranapura Adi ke zikSaNa saMsthAnoM meM adhyApana kArya kara lagabhaga 400 vidvAna taiyAra kiye, jinameM se kucha ne muni-dIkSA Adi bhI grahaNa kii| __ paNDita jI kA kAryakAla zAstrArthoM kA yuga thaa| usa samaya Arya samAjI jaina-siddhAntoM kI avamAnanA karane ke liye nirantara hI jaina-samAja ko zAstrArtha hetu lalakArate rahate the| kintu paM. rAjendra kumAra jI Adi ke sAtha inhoMne bhI nirbhIkatA pUrvaka unake caileMja ko savIkAra kara dillI, bhivAnI, ajamera, bhogAMva, ambAlA Adi sthaloM para virodhiyoM ke chakke chur3A die the| jaina-samAja ne bhI pramudita hokara apane isa gauravazAlI putra ko vibhinna avasaroM para nyAyabhUSaNa, nyAya-divAkara, tarka-ziromaNi, pravacana-cakravartI, nyAyaratna jaisI viziSTa upAdhiyoM se vibhUSita kiyA thaa| ukta zloka vArtikaM grantha ke atirikta paNDita jI dvArA likhita anya granthoM meM se kucha nimna prakAra haiM 1. dharmaphala-siddhAnta, 2. SadravyoM kI AkRtiyAM, 3. jainazAsana-rahasya evaM 4. darzana-digdarzana aadi| padyAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 350 Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyAvAridhi paM. makkhanalAla jI zAstrI jaina darzana evaM adhyAtama ke prakANDa vidvAna paM. makkhanalAla jI zAstrI kA janma cAvalI (AgarA) meM san 1906 ke AsapAsa huaa| inake bhAI paM. lAlArAma jI zAstrI saMskRta ke prakANDa vidvAna the, jinhoMne lagabhaga 100 granthoM kI TIkAeM likhiiN| apanI vidvattA ke kAraNa unheM dharmaratna evaM dharmavIra kI upAdhiyoM se sammAnita kiyA gayA thaa| paNDita makkhanalAla jI guruNAM guru paM. gopAladAsa jI baraiyA ke anyatama ziSya the tathA guru-dakSiNA ke rUpa meM guru jI dvArA saMsthApita murainA vidyAlaya ko unhoMne apanA sArA jIvana samarpita kara diyA thaa| unake dvArA par3hAe gaye vidvAnoM meM paM. DaoN. lAla bahAdura zAstrI, paM. phUlacaMdra jI siddhAnta zAstrI, paM. vardhamAna pArzvanAtha zAstrI (zolApura), paM. mallinAtha zAstrI madrAsa, paM. kuMjIlAla zAstrI, paM. bhAgacandra zAstrI, paM. jinacandra zAstrI, paM. zreyAMsa kumAra jI zAstrI kAvyatIrtha, paM. nAgarAja jI zAstrI, paM. dharmacakravartI zAstrI, paM. munnAlAla zAstrI, tathA apanI-apanI muni-dIkSA ke pUrva AcArya vimalasAgara jI, muni pArzvasAgara jI, muni prabodhasAgara jI, bhaTTAraka devendra kIrti, bhaTTAraka lakSmIsena Adi akhila bhAratIya stara ke vidvAna pramukha haiN| eka ora paNDita jI ne dhurandara vidvAnoM ko taiyAra kiyA, to dUsarI ora unhoMne atyanta durUha jaina granthoM kI TIkAeM likhI, jinameM se tattvArAjavArtika, paMcAdhyAyI, puruSArthasinyupAya vizeSa rUpeNa ullekhanIya hai| paNDita jI yuga zAstrArtha kA yuga thaa| jainetara loga jaina-siddhAntoM kI samaya-samaya para avamAnanA kiyA karate the, ataH unake uttara svarUpa tathA Ama janatA ke pramoM ko dUra karane ke lie sama-sAmayika samasyAoM ko lekara ve tarkasaMgata kintu sIdhI sAdI sarala bhASA-zailI meM TrekTsa bhI likhA karate the| jinameM se kucha pramukha agra prakAra haiM padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 351 Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. siddhAnta-sUtra-samanvaya, 2. siddhAnta-virodha-parihAra, 3. spRzyApRzya-vicAra, 4. carcA-sAgara para zAstrIya pramANa, 5. jainadharma hindU dharma se bhinna hai, 6. muni-vihAra, 7. kAnajI-mata-khaNDana evaM, 8. aarybhrm-nivaarnn| ambAlA tathA dillI ke AryasamAjiyoM ko unake sAtha zAstrArthoM meM unheM niruttara kara dene ke kAraNa unheM vAdIbhagajakezarI kI upAdhi se sammAnita kiyA gayA thaa| isI prakAra vibhinna avasaroM para unheM vidyAvAridhi, nyAyAlaMkAra tathA nyAya-divAkara kI upAdhiyoM se sammAnita kiyA gayA thaa| eka bAra inake Upara kisI IrSyAlu ne korTa-keza dAyara kara diyA thaa| jaba korTa meM jiraha huI to paNDita jI ke tarka sunakara tathA unakI gambhIra vidvattA se prabhAvita hokara usa mukaddamoM ko khArija karate hue usake nyAyAdhIza zrI kiNI mahodaya ne unake viSaya meM jo kahA thA, vaha unhIM ke zabdoM meM nimna prakAra hai_ 'ye dUra deza ke vidvAna apanI nisvArthavRtti se dhArmika siddhAntoM kI rakSA ke lie itanA kaSTa uThA rahe haiN| apane siddhAnta se tila-mAtra bhI nahIM haTa rahe haiN| dUsarI ora, sudhAravAdI pharayAdI loga samaya ke sAtha daur3a rahe haiM, jo ki siddhAnta se sudUra haiN|' / paNDita jI kI vizvasanIyatA, saccaritratA evaM nirbhIkatA sacamuca hI anukaraNIya thii| apane inhIM guNoM ke kAraNa gvAliyara-nareza ne unheM murainA padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 352 Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM AnarerI maijisTreTa kA sammAnita pada pradAna kiyA thA, jisakA nirvAha unhoMne niSpakSa rahakara 16 varSoM taka kiyA thaa| rAjAkher3A meM jaba AcArya zAntisAgara jI ke saMgha para kucha virodhI IrSyAluoM ne upasarga kiyA, taba Apane nirbhIkatA pUrvaka usakA nivAraNa kara virodhiyoM ko acchI sIkha pradAna kI thii| paNDita jI eka nirbhIka patrakAra bhI rhe| unake dvArA saMsthApita jainadarzana patra meM prakAzita mata-sammata evaM sampAdakIya TippaNiyAM Aja bhI preraNA pradAna karane vAlI haiN| bhI . paM. lAlArAma jI zAstrI vidvacchiromaNi, dharmarala, sarasvatI-divAkara jaisI sammAnita upAdhiyoM se vibhUSita paM. lAlArAma jI zAstrI kA janma vi.saM. 1919 ke AsapAsa cAvalI (AgarA) meM huaa| murainA ke supratiSThita vidvAna paM. makkhanalAla jI (jinakA paricaya anyatra diyA jA cukA hai) evaM paNDita zrInandanalAlajI (jo ki dIkSita hokara muni sudharmasAgara jI ke nAma se prasiddha hue aura inakA paricaya bhI prArambha meM diyA jA cukA hai|) ke ye sage bhAI the| paNDita lAlArAma jI ne aneka vidyAlayoM meM adhyayana kara saMskRta, evaM prAkRtabhASA tathA jaina darzana evaM siddhAnta kA gambhIra adhyayana kiyaa| yahI kAraNa hai ki unhoMne aneka durlabha evaM durUha granthoM kA sampAdana, anuvAda kara una para sahaja-gamya TIkAeM likhii| unake kucha vizeSa rUpa se sampAdita grantha nimna prakAra haiM 1. AdipurANa (jinasena), uttarapurANa (guNabhadra), 3. zAntipurANa (sakalakIti), 4. cAritrasAra, 5. AcArasAra, 6. jJAnAmRtasAra, 7. praznottara-zrAvakAcAra, 8. jinazataka, 9. subhaumacaritra, 10. sUkti-muktAvalI, 11. tattvAnuzAsana, 12. bRhatsvayambhUstotra, padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 353 Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. caturviMzati- sandhAna- kAvya, 14 caturviMzati- tIrthaMkara-kAvya, 15. sudharma zrAvakAcAra, 16. bAlabodha - jainadharma (svatantra grantha), 17. kriyA- maMjarI ( svatantra grantha), 18 anekavidha pUjA-arcanA grantha Adi / paM. zyAmasundaralAla jI zAstrI gacha ( phirojAbAda, yU.pI.) meM san 1919 meM janma prApta paM. zyAmasundaralAla kA jIvana bahuraMgI thA / eka samRddha jamIMdAra kula meM janma lekara bhI paNDita jI kA svabhAva atyaMta mRdula, udAra, evaM dAnazIla thaa| san 1935 meM murainA vidyAlaya meM apane guru paM. makkhanalAla jI se uccakoTi kI zikSA grahaNa kI kintu use unhoMne AjivikA kA sAdhana na banAkara deza ke pramukha nagaroM meM pravacanoM ke mAdhyama se jana-jAgaraNa kiyaa| samAja ne bhI kRtajJatA se bharakara unheM siddhAnta - vijJa - ziromaNi, vANI-bhUSaNA Adi upAdhiyoM se sammAnita kiyaa| Apane bAlakezarI evaM syAdvAda - mArtaNDa tathA jainagajaTa nAmaka patra-patrikAoM kA bhI kuzala sampAdana kiyA / inakI pramukha racanAeM nimna prakAra haiN| 1. AcArya vimalasAgajI kA jIvana-carita, 2. bhaktAmara stotra - TIkA, 3. AcArya mahAvIrakIrtti-pUjA * 4. SaTkarma - samuccaya, evaM 5. AcArya sudharmasAgara - caritra / atizaya kSetra mahAvIrajI ke sahasrAbdI mahotsava para AcArya vidyAnanda jI ke sAnnidhya meM Apako 1 lAkha rupayoM kA puraskAra-sammAna milA, usameM Apane ikkIsa hajAra rupaye apanI ora se jor3akara baiMka meM phiksDa DipAjiTa kara diye, jinake byAja se suyogya vidvAna ko prativarSa gyAraha hajAra rupayoM ke mahAkavi raghU nAmaka puraskAra se sammAnita kiyA jAtA hai| padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 354 Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. lAlabahAdura jI zAstrI ye relave ke eka sTezana mAsTara ke suputra the| inakA janma lAlaru ( kAlakA, paMjAba) nAmaka sTezana vAle grAma meM huA thA, ataH usa grAma kI smRti meM unake mAtA-pitA ne inakA nAma bhI lAlabahAdura rakha diyA thaa| vaise unake mAtA-pitA kA mUla nivAsa sthala pamArI (AgarA ) thA / paNDita lAlabahAdura zAstrIjI akkhar3a evaM nirbhIka vaktA ke rUpa meM prasiddha the / ve janmajAta kavi the tathA kavitAbaddha samasyA-pUrti bahuta hI sundara DhaMga se kiyA karate the / san 1949 meM ve sara seTha hukumacandra ke saMskRta mahAvidyAlaya meM prAdhyApaka hue / yaha vaha samaya thA, jaba vahAM vyAkhyAna - vAcaspati paM. devakInandana jI siddhAnta-zAstrI, paM. jIvandhara jI zAstrI tathA paM. vaMzIdhara jI nyAyalaMkAra adhyApana kA kArya kara rahe the| bAda meM ve dillI ke samantabhadra - vidyAlaya ke pradhAnAcArya ke rUpa meM kAryarata rahe / isI bIca meM ve AcArya kundakunda ke samayasAra para zodhakArya kara pI. eca. DI. ho gaye / isa prakAra ve paNDita se sAhitya-darzana ke DaoNkTara ho gye| usI samaya sAhU zAntiprasAdajI jaina tathA DaoN. maNDana mizra ke anurodha para sadyaH saMsthApita lAla bahAdura zAstrI rASTrIya saMskRta vidyApITha san 1966 se jaina darzana, vibhAga ke saMsthApaka-adhyakSa ho gaye / paM. lAlabahAdura jI saMskRta, prAkRta evaM hindI bhASAoM ke dhurandhara vidvAna the / ke ve sampAdana-kalA ke bhI marmajJa the| unake dvArA sampAdita evaM anudita granthoM meM se nimna prakAra haiMkucha - 1. mokSamArga-prakAzaka (paM. ToDaramala jI) kA DhUMDharI bhASA se hindI anuvAda tathA usa para NaNDityapUrNa vistRta bhUmikA kA lekhana, 2. rAmacarita (saMskRta) kA prathama bAra hindI anuvAda, padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 355 Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. Apta-parIkSA kA sampAdana, 4. mahAvIra-darzana, 5. mahAvIra-vANI, 6. mukti-mandira 7. satya aura tathya, aura 8. ghrvaalaa| paNDita jI kI saMskRta ke acche kaviyoM meM gaNanA hotI thii| eka bAra unhoMne DaoN. jAkira husaina ke lie eka sArvajanika samAroha ke avasara para unakI prazaMsA meM saMskRta-kavitA likhakara usakA sasvara pATha kiyA thaa| kucha samaya taka unhoMne banArasa meM jayadhavalA vibhAga meM sampAdana kArya kiyA, kintu kinhIM adRzya kAraNoM se use bIca meM hI chor3akara ve punaH indaura cale gaye tathA vahAM unhoMne apanA eka priMTiga-presa kholaa| DaoN. (paM.) sAhiba utkRSTa koTi ke samIkSaka aura anuvAdaka to the hI, ucca koTi ke sampAdaka bhI the| unhoMne nimnalikhita patra-patrikAoM kA sampAdana kiyA thA 1. vIra-bhArata (pAkSika), 2. padmAvatI-puravAla (pAkSika), 3. jaina-siddhAnta 4. jaina darzana (sAptAhika) san 1962 se 5. jaina gajaTa (sAptAhika) lagabhaga 15 varSoM taka, evaM 6. jaina-darzana (sAptAhika) lagabhaga 1939 se lambI avadhi tk| padmAvatIpurayAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 356 Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. banavArIlAla jI syAvAdI maratharA (eTA) san 1904 ___ padmAvatI-puravAla samAja ke nava-jAgaraNa meM ApakA vizeSa yogadAna rhaa| unakI prArambhika zikSA murainA vidyAlaya meM huI tathA dillI vizvavidyAlaya se unhoMne bI.e. (iMgliza oNnasa) kI parIkSA uttIrNa kara aMgrejI meM bhI mahArata hAsila kii| zrI syAdvAdI jI jainadharma evaM jaina darzana viSaya para apane hindI-aMgrejI bhASaNoM ke liye prasiddha the| unhoMne jaina-gajaTa kAryAlaya meM mainejarI kA kArya bhI kiyA tathA kucha samaya taka aMgrejI ke jaiva-gajaTa kA bhI sampAdana-prakAzana kiyaa| isake atirikta unhoMne vIra tathA bhagIratha nAma kI patrikAoM kA bhI sampAdana kiyaa| ve navabhArata TAimsa ke Commercial Editor bhI lagabhaga 15 varSoM taka rhe| isake pUrva unhoMne jaina saMskRta kAmarziyala hAyara saikeNDarI skUla dillI meM adhyApana kArya karate samaya jainadharma kA svAdhyAya, manana evaM ciMtana kiyaa| inake sAtha-sAtha padmAvatI-puravAla-samAja kI aneka saMsthAoM ke vikAsa meM ve sakriya yogadAna dete rhe| unake dvArA likhita nimna grantha prasiddha haiM__ 1. mokSazAstra kI TIkA, 2. brahmagulAla carita, evaM, 3. gur3iyA kA ghara (naattk)| bhagavatsvarUpa jaina bhagavat dharmabhUSaNa-upAdhi se sammAnita zrI bhagavatsvarUpa jaina bhagavata (pharihA, 1910 I.) ne vi.saM. 1986 meM phIrojAbAda ke mele meM, jaba caritra-cakravartI AcArya zrI zAntisAgara jI mahArAja the, taba unake sAnidhya meM baiThakara Apako jainadharma ke adhyayana evaM kahAnI, kavitA, saMsmaraNa Adi ke lekhana 357 padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke liye preraNAeM miliiN| isI kA suphala thA ki unhoMne apane hindI-lekhana se eka ora jahAM jaina-siddhAMtoM kA pracAra kathA-kahAniyoM ke mAdhyama se kiyA, vahIM unhoMne hindI ko sabala banAne kA bhI athaka prayatna kiyaa| bIsavIM sadI ke prArambhika lagabhaga 5 dazakoM taka bhagavat jI apanI racanAoM ke mAdhyama se jaina evaM jainettara samAja para chAye rhe| unakI nimnalikhita racanAeM khyAti prApta rahIM___ 1. sukumAla-mahAmunicarita (tIna khaNDoM meM), 2. sukhAnanda-manoramA caritra (do khaNDoM meM), 3. bhagavata-lAvanI-zataka-saMgraha, 4. bhagavAn pArzvanAtha kI puujaa| inakI bahumakhI sevAoM ko dhyAna meM rakhate hue sthAnIya jaina samAja kI ora se Apake sammAnArtha Apako eka abhinandana-grantha bheMTa kiyA gyaa| kavivara bhagavatsvarUpa bhagavata kavivara bhagavatsvarUpa (etmAdapura AgarA) kA janma san 1911 meM huaa| sudhAravAdI lekhakoM meM inakI gaNanA kI jAtI hai| inake lagabhaga 20 grantha prakAzita haiN| inakI aneka racanAeM sarasvatI (mAsika, prayAga), vicAra, abhayudaya, anekAnta, jaina-mArtaNDa, jaina-sadeza, jaina-gajaTa Adi meM prakAzita hotI rhiiN| paM. rAmaprasAda jI zAstrI svanAmadhanya paM. rAmaprasAda zastrI (jaTauA, AgarA, san 1889-1991 I.), jo ki zraddheya paM. gajAdhara lAla zAstrI nyAyatIrtha ke jyeSTha bhrAtA the, unakA vyaktitva bhI kama preraka nhiiN| ve suprasiddha hindI grantharatnAkara kAryAlaya bambaI tathA mANika candra digambara jaina granthamAlA bambaI ke mAnad sampAdaka prArambha rahe unhoMne bhUlezvara jaina vidyAlaya bambaI meM adhyApana-kArya kiyaa| padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 358 Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka vizeSa tathya yaha hai ki SaTkhaNDAgama sAhitya ke prakAzana ke samaya jaba 'saMjada' zabda ke virodha yA samarthana kI samasyA uTha khar3I huI, taba diggajoM dvArA Ayojita zAstrArtha meM unakI bhUmikA bar3I mahattvapUrNa rhii| usa samaya dhavala granya ko tAmrapatroM para utkIrNa kiyA jA rahA thaa| saMjad zabda-prayoga se jaina samAja ke aniSTa kI AzaMkA se unhoMne usakA virodha kiyA aura inake athaka prayatnoM se usa zabda ko nikAla diyA gyaa| zAstrI jI kI nimna racanAeM prasiddha haiM1. makaradhvaja-parAjaya (maulika) 2. harivaMzapurANa (anu.), 3. tattvArtharAjavArtika (sampAdana), 4. videha-kSetra-viMzati-tIrthaMkara-pUjA (saMskRta) evaM, 5. caubIsI bhagavAn stuti (saMskRta ke vividha geya chandoM meM) (anupalabdha) zrI surendranAtha zrIpAla bahubhASAvid zrI surendranAtha 'zrIpAla' kA janma san 1900 meM kAyathA (AgarA) meM huA thaa| unakI tIna racanAeM ati prasiddha haiM 1. Colossole of Shramanabelgola and other Jain shrines of Deccan. 2. jainabadrI ke bhagavAn bAhubalI tathA dakSiNa ke anya jaina tIrtha, 3. bAhubalI pUjA, evaM 4. dakSiNa ke jaina viir| zrI jinendraprasAda jaina zrI jinendra prasAda jaina TUMDalA (san 1931) ne vaise bhautika zAstra meM ema.esasI. kI parIkSA uttIrNa kI kintu lekhana-kArya jainadharmAdhArita viSayoM meM karate hue jaina samAja kI dIrghakAla taka sevA kii| ve kuzala vaktA, nATakakAra evaM kalAkAra the| unakI nimna racanAeM prasiddha haiM 359 pAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. zAntidUta (nATaka), 2. bhagavAna mahAvIra, 3. agni-parIkSA, 4. virAga kI or| ve RSabha-chAyA-sadana TUMDalA ke saMsthApaka rhe| brahma. paM. bihArIlAla zAstrI ApakA janma kherI (barahana, AgarA) meM vi.saM. 1963 meM huaa| Apane hastinApura, banArasa evaM mathurA se ucca zikSA grahaNa kara ambAlA, meraTha, alIgar3ha aura jalesara kI jaina pAThazAlAoM meM pradhAnAdhyApakI kI aura meraTha meM sahajAnanda-zAstramAlA meM jaina-darzanAdi ke amUlya granthoM ke prakAzana kI vyavasthA kii| brahma. paM. zrIlAla zAstrI kAvyatIrtha inakA janma san 1896 TehU (AgarA) meM huaa| apane dRr3ha saMkalpa evaM lagana ke kAraNa san 1912 taka unakI gaNanA praur3ha vidvAnoM meM hone lagI thii| inakI kuzala-pratibhA se prabhAvita hokara unake tathA paM. gajAdharalAla zAstrI ke sahayoga se jaina-sAhitya ke uddhAraka paM. pannAlAla vAkalIvAla ne jaina siddhAnta prakAzinI sabhA (priMTiMga presa) ko janma diyaa| pahale unhoMne usakI sthApanA banArasa meM kI kintu kinhIM vizeSa kAraNoM se ve use vahAM se sameTakara kalakattA le gye| isa saMsthA ne sacamuca hI patra-parIkSA, tattvArtharAjavArtika, samaya-prabhAta, zabdArNava-candrikA, jainendra prakriyA, gommaTasAra (paM. ToDaramala jI kI TIkA ke sAtha makaradhvaja-parAjaya, ArAdhanAsAra, padpurANa (daulatarAma jI kRta) kAtantra-vyAkaraNa, sarvArthasiddhi evaM vimalapurANa Adi jaina durlabha granthoM ko atyanta prAmANikatA ke sAtha prakAzita kiyaa| vaha virodha kA jamAnA thaa| jaina samAja jaina-granthoM ko presa meM chapAne padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 360 Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM jinavANI kI avinaya mAnatA thaa| phira bhI ukta paNDitatrayI jinavANI kI surakSA tathA use ghara-ghara meM bhejane kI dRSTi se virodha kA sAmanA karake bhI bhI Age bar3hatI gyii| unake presa kI yaha vizeSatA thI ki vaha zuddha presa ke rUpa meM mAnA jAtA thaa| usameM saresa ke belana ke sthAna para kambaloM ke belana kA prayoga kiyA jAtA thaa| paM. gajAdharalAla jI, paM. zrInivAsa zAstrI ke sAtha-sAtha paM. makkhanalAla jI nyAyAlaMkAra ne bhI isa presa kI pragati meM pUrNa sahayoga kiyaa| paM. zrIlAla jI ne ukta granthoM ke prakAzana-kArya meM to athaka sahayoga kiyA hI, sAtha hI kucha svatantra grantha bhI likhakara unheM prakAzita kiye, jinameM saMskRta-pravezinI (do khaNDoM meM) pramukha hai| yaha grantha saMskRta bhaSA ke sIkhane vAloM ke liye vastutaH praveza-dvArA mAnI jAtI thii| paM. zrIlAla jI aughar3ha dAnI the| unakI hArdika icchA thI jaina vizvavidyAlaya sthApita karane kii| lekina bIca meM hI unakA dukhada nidhana ho gyaa| pratiSThAcArya paM. nAre jI inakA mUlanAma paM. kanhaiyAlAla jaina thA kintu apane 'nAre' gotra ke kAraNa ve 'nAre' ke nAma se hI adhika prasiddha rhe| inhoMne yadyapi jyotiSa, Ayurveda, homyopaithI, jainadarzana Adi viSayoM meM upAdhiyAM prApta kI thiiN| kintu unhoMne apanI vidvatA ko mor3a dekara kevala pratiSThA-kAryoM se hI sambaddha kara liyA aura lagabhaga 600 vedI-pratiSThAeM, 250 siddhacakra vidhAna kara eka kIrtimAna sthApita kiyA hai| samAja ne unake kAryoM se pramudita hokara unheM jainaratna, pratiSThiA-vizArada, jyotiSa-vizArada, vANIbhUSaNa, dharmaratna, vaidha-zAstrI, dharmAnuSThAna-tilaka jaisI upAdhiyoM se vibhUSita kiyA hai| 361 padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI prakAza jaina san 1934 meM kalakattA meM janmeM zrI prakAza kA pArivArika nivAsa pharihA (mainapurI) meM thaa| zrI prakAza viSama paristhiti se hAra na mAnakara Age bar3hate rhe| patrakAritA ne unaheM vizeSa prasiddhi pradAna kraaii| unake dvArA sampAdita patrikAoM ke nAma nimna prakAra haiM 1. bAla prabhAta (san 1965 se) evaM, yugavIra (paTanA se, san 1973 se)| inakI nimnalikhita pustakeM khyAti prApta haiM 1. varamAlA (1966 I.), 2. Ao sAthI kareM vandanA (1967 I.), 3. dvAdaza-dvAdazI (1965 I.), sAhasI aruNa (bAla-upanyAsa), 5. AdIza-arcanA (bhAvapUrNa pUjana), 6. bUjho to jAneM nAnI kI kahAnI (8 padya kathAeM), (7-15) 8 grantha aprakAzita, 16. AcArya zAntisAgara saMbaMdhI mahAkAvya bhI aprakAzita hI raha gyaa| pANDeya kaMcanalAla munirAja brahmagulAla kI paramparA meM utpanna pANDeya mahAkavi pANDeya rUpacanda ke vaMzaja the| samAja-sevA ke sAtha-sAtha unhoMne rASTrIya vikAsa kAryoM tathA prAimarI pAThazAlAoM kI sthApanA, dharmazAlAoM evaM sArvajanika kuoM kA nirmANa, pazupAlana, vRkSAropaNa ke kAryakramoM kA saMcAlana tathA paiMData, jakhaiyA Adi sthAnoM para bali-prathA kI bandI Adi, akhila bhAratIya jIvadayA-pracAriNI samiti, atyAcAra-nirodhaka samiti, Adi ke mAdhyama se unake asImita racanAtmaka yogadAnoM ko bhulAyA nahIM jA sktaa| padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 362 Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. kuMjIlAlajI zAstrI san 1917 meM marasenA ( ahArana, AgarA) meM janma prApta paM. kuMjIlAla jI ne san 1939 meM murainA vidyAlaya se zAstrI parIkSA uttIrNa kara vahIM adhyApana kArya kiyaa| bAda meM Apa giriDIha (bihAra) ke jaina vidyAlaya meM pradhAnAdhyApaka ke pada para rhe| adhyApana ke sAtha-sAtha naI pIr3hI ke vidvAnoM ko preraNA dekara unhoMne sAhityika kArya karane hetu mArgadarzana diyA, sAtha ha sAmAjika jAgaraNa hetu vividha racanAtmaka kArya kiye| bAbU jagarUpasahAya ApakA janma ummaragar3ha (eTA) meM huaa| Apane kaThina paristhitiyoM meM bhI ucca zikSA prApta kara zikSA evaM samAja ke kSetra meM avismaraNIya yogadAna kara anekavidha pratiSThita sammAnoM ko arjita kiyA / zrI ratnendu pharihA zrI ratnendu pharihA ( mainapurI yU. pI., vi.saM. 1871-2006) kA bahuAyAmI vyaktitva thA / eka ora ve SaTdarzana ke cintaka vidvAna the, to dUsarI ora jyotiSa ke vidvAna evaM pratiSThAcArya / inake atirikta bhI ve rASTrIya - bhAvanA se otaprota the aura kAMgresa ke sakriya sadasya / apanI kavitAoM meM inhoMne chAyAvAda evaM hAlAvAda kA prayoga kara apanI vizeSa pahicAna banAne kA prayatna kiyA / prAcArya narendraprakAza jaina prAcArya narendra prakAza (phirojAbAda) vartamAna kAlIna vidvatmaNDalI ke aise bhAgyazAlI nakSatra haiM, jisakA prakAza padmAvatI-puravAla samAja kI sImAoM ko lAMghakara sarvatra apane cintana evaM anubhava ke kaNoM ko bikhera padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 363 Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahA hai| kuzala vaktA, yazasvI lekhaka evaM nirbhIka samIkSaka haiN| vartamAna meM jaina-gajaTa ke sampAdana meM kAryarata haiN| samAja kI sAkSAt sevA hetu Apane pI.DI. jaina iMTara kaoNleja phirojAbAda kI pradhAnAdhyApakI se samaya ke pUrva hI avakAza grahaNa kara liyA aura aba sArA samaya akhila bhAratIya zAstrI pariSad evaM samAja-sevA meM lagA rahe haiN| kaoNleja ke adhyApana kAla meM inakI nimnalikhita racanAeM lAkapriya thiiN| 1. nUtana vyAkaraNa pradIpa, 2. racanA razima, 3. hindI digdarzana, 4. hindI racanA kalpadruma, evaM, AcArya vimalasAgara-paricaya aadi| zrI rAmasvarUpa jaina 'bhAratIya' bairisTara campatarAya ke ghaniSTha mitra jArakhI nivAsI zrI rAmasvarUpa jaina 'bhAratIya' na kevala padmAvatI-puravAla apitu samagra jaina samAja ke samarpita sevaka ke rUpa meM prasiddha rhe| ve yojanAoM ke kuzala nirmAtA tathA sampAdana-kalA ke marmajJa the| inakI jAnakArI una patra-patrikAoM se milatI hai, jinakA unhoMne dIrghakAla taka sampAdana kiyaa| yathA 1. padmAvatI-saMdeza, 2. devendra (sAptAhika), 3. vIra bhArata (sAptAhika), 4. navabhArata (deharAdUna, saMskaraNa), 5. jaina mArtaNDa (hAtharasa), 6. mahAvIra (vijayagar3ha), evaM 7. grAmya-jIvana (aagraa)| inake atirikta ve nimna likhita saMsthAoM ke ucca padAdhikArI rahe1. padmAvatI-mahAsabhA ke saMsthApaka adhyakSa, 2. jIvadayA pracAriNI sabhA ke mahAmaMtrI, 3. akhila bhAratIya digambara jaina pariSada ke saMsthApaka maMntrI, 4. rASTra bhASA hindI ke pracAraka, 5. gomAtA rakSaka sabhA evaM 6. grAma paMcAyata sbhaa| padyAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 364 Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. zivamukharAya jaina paM. zivamukharAja jI (kutakapura, AgarA, san 1902) kA janma jamIMdAra gharAne meM hone para bhI svabhAva se atyanta bhadra dayAlu evaM dharmAtmA the| mAroTha (rAjasthAna) jaina vidyAlaya meM 28 varSoM kI adhyApakI ke bAda ve indaura ke rAyabahAdura hIrAlAla pATanI dvArA saMsthApita pAramArthika TrasTa ke nidezaka rahe aura usake antargata calane vAle auSadhAlaya, vidyAlaya (mAroTha), kanyA vidyAlaya (AgarA evaM kAmA), chAtravRtti-phaNDa, jIvadayA-phaNDa, jIrNodvAra-phaNDa, dharmapracAra-phaNDa, jIvadayA-prasAra-phaNDa, jaina borDiMga hAUsa tathA lAyabrerI ke kAryoM kA unhoMne sucAru rUpa se saMcAlana kiyaa| zrI bAbUrAma jaina bajAja 'dayAsAgara' bairisTara campatarAya jI ke ananya mitra zrI bAbU jI bajAja (san 1890) apane samaya ke jainAjaina samAja meM samAna rUpa se pratiSThita the| samakAlIna gauzAlAoM ke adhyakSa svAmI zaMkarAcArya the, jaba ki ve svayaM unake mahAmantrI the| mahAtmA gAMdhI dvArA saMsthApita jIvadayA-pracAriNI samiti ke ve saMsthApaka-maMtrI tathA padmAvatI-puravAla-samAja kI aneka saMsthAoM ke sakriya kAryakartA the| unhoMne usa samaya kI aneka riyAsatoM meM hone vAlI prANi-hiMsAoM ko nirbhIkatApUrvaka banda karAI thI, jisake upalakSya meM hindU mahAsabhA ne unheM 'dayAsAgara' kI upAdhi se vibhUSita kiyA thaa| paM. amolakacandra uDesarIya - paM. amolaka candra uDesarIya (indaura, san 1893) kI vizeSatA thI ki unake pitRvat vyavahAra se borDiMga-hAUsa ke sabhI chAtra unheM apane pitA ke samAna saMrakSaka mAnate the| unhoMne jIvadayA pracAriNI sabhA ke mAdhyama se aneka sthaloM para 365 padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prANivadha ko banda karAne kA saphala prayatna kiyaa| mAlavA prAntIya mahAsabhA ke sarasvatI bhaNDAra ke sakriya sadasya the tathA padmAvatI - pariSad ke maMtrI, padmAvatI-puravAla patrikA ke sampAdaka tathA digambara jaina mahAsabhA ke mantrI Adi padoM para rahakara unhoMne vikAsa sambandhI aneka kAryoM ko sampanna kiyA / zrI hajArIlAla jaina vakIla zrI hajArI lAla jaina vakIla (phirojAbAda) ko apanI kuzAgra buddhi tathA sAmAjika sevAoM ke kAraNa kaI bAra prazAsana kI ora se sammAnita kiyA gyaa| ve aneka bAra baiMca maijisTreTa, spezala maijisTreTa, juDIziyala maijisTreTa rahe / sarojinI nAyaDU aspatAla ke saMsthApaka, phirojAbAda nagara pAlikA ke sadasya, zikSA vibhAga ke ceyaramaina, gAMdhI-sevA-saMgha ke sadasya, bhraSTAcAra nivAraNa samiti ke sadasya, pI. DI. jaina iMTara kaoNleja ke saMsthApaka-sadasya ke rUpa meM unhoMne avismaraNIya sevAeM kI / suprasiddha sampAdakAcArya paM. banArasIdAsa caturvedI unheM bar3e hI sammAna ke sAtha kAkA jI kahakara unakA smaraNa kiyA karate the / bAbU jugamandaradAsa jaina bAbU jugamandara dAsa jI kA smaraNa to mana ko bhAva vibhora kara detA hai| unakA rASTra-prema kisI krAMtikArI se kama na thA / unake krAntikArI kadamoM ne jahAM aMgrejoM meM har3akampa macA diyA thA, vahIM unhoMne jaina samAja ke nindakoM ke isa bhrama ko bhI dUra kara diyA thA ki jaina kevala AtmonmukhI rahate haiM, aura samAja evaM deza kI ve upekSA kiyA karate haiN| unakA janma eTA yU.pI. meM san 1912 meM huA / prArambhika zikSA ke padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 366 Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAda' ke svatantratA Andolana meM kUda par3e / phalasvarUpa dIrghakAla taka the kArAgAra meM banda rhe| san 1953 meM kalakattA ke raIsa zrImAna bAbU choTe lAla kI preraNA se unhoMne liluA (kalakattA) meM sTenalesa sTIla kA kArakhAnA kholA aura svatantra vyavasAya karate hue samAja evaM sAhitya kI sevA karate rhe| rahayU sAhitya ke prakAzana ke lie ve bar3e lAlAyita rahe kintu asAmayika nidhana ke kAraNa unakI yaha sAdha pUrNa na ho skii| bAbUjI ne sabase bar3A kArya kiyA-padmAvatI-puravAla DAyarekTarI kA prakAzana kr| yadyapi usakA prathama bhAga hI meM prakAzita kara sake, phira bhI, padmAvatI-puravAla-samAja ke itihAsa-lekhana ke liye vaha eka acchA dastAveja taiyAra ho gayA hai| ve samAja kI pragati ke liye bar3e ciMtita rahA karate the| zrI dhanyakumAra jaina zrI dhanya kumAra jaina (1923 I.) koTakI (avAgar3ha) kI vizeSatA thI ki unhoMne jainadharma ke sAtha-sAtha jainetara dharmoM kA bhI adhyayana kiyA tathA jaina evaM jainetara mandiroM ke jIrNoddhAra karAte rhe| inake atirikta ve maNDala-kAMgresa ke sakriya kAryakartA the tathA jaina saMsthAoM ke vikAsa meM avismaraNIya yogadAna diyaa| zrI brajakizora jaina (phirojAbAda) zrI brajakizora jI ne san 1959 meM uAra pradeza sarakAra-zAsana meM jelara ke rUpa meM apanI sevAeM pradAna kii| tatpazcAt praur3ha-zikSA-prasAra vibhAga Adi meM bhI apane sakriya sahayoga kiye| zrI kizora sAhaba kI vizeSa abhiruci prArambha se hI saMsmaraNa, itivRta-lekhana evaM patrakAritA meM rhii| san 1970 meM apane sahayogiyoM ke 967 pAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtha unhoMne padmAvatI-sadiza kA prakAzana evaM sampAdana kara naI pIr3hI ko anekAvidha preraNAeM pradAna kii| pro. bhAgavandra jaina (saranaU, eTA, yU.pI.) Apane san 1958 se cAMdanI cauka, dillI sthita seMTrala baiMka oNpha iNDiyA meM kaiziyara-pada para yogyatApUrvaka kAryarata rahate hue bhI mahattvapUrNa lekhana-kAya kara samAja ke samunnayana meM mahattvapUrNa yogadAna kiyaa| paM. hIrAlAla jI (suputra zrI mukunda rAma jaina) inakA janma tAloda (devAsa, madhyapradeza) meM vi.saM. 1973 meM huaa| ApakA sArA jIvana samAja-sevA meM vyatIta huaa| suprasiddha patrakAra evaM samAjasevI zrI pArasadAsa jaina zrama aura mAnavatA meM aTUTa AsthA jinake jIvana kA mUlamaMtra hai, aise saumya evaM madhura svabhAva ke variSTha patrakAra zrI pArasadAsa jaina samAja ke una karmaTha kAryakartAoM evaM buddhijIviyoM meM se haiM, jinhoMne apane jIvana kI lagabhaga arddha-zatAbdI samAja sevA aura usake unnayana meM lagAI hai| samAja kI saMsada kahI jAne vAlI akhila bhAratIya saMsthA-digambara jaina mahAsamiti ke ve saMsthApaka sadasya haiM tathA samAja kI sabase purAnI krAMtikArI sudhAravAdI saMsthA akhila bhAratavarSIya digambara jaina pariSad se lagabhaga 50 se sakriya rUpa se jur3e haiN| yaza kI AkAMkSA se dUra niHsvArtha bhAva se sabake kAma ke lie tatpara zrI pArasadAsa jaina kI dharma aura samAja ke lie ullekhanIya sevAeM haiN| __ 1 sitambara, 1927 ko jJAnapaMcamI ke dina uttarapradeza ke eTA jile meM sthita beranI gAMva meM unakA janma huaa| mAtA zrImatI gomazrI jaina paJcAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 368 Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmaparAyaNa mahilA thiiN| pitAzrI dvArikAdAsa jaina prasiddha vaidha the| unake dharmArtha-auSadhAlaya se saikar3oM rogI niHzulka-cikitsA prApta karate the| pIr3ita mAnavatA kI niHsvArtha sevA kA yaha saMskAra putra zrI pArasadAsa jaina ko pitA se milaa| isameM sahayoga diyA unakI viduSIM patnI zrImatI urmilA devI jaina ne, jo iMdaura ke pramukha samAjasevI, zikSAvid mAsTara rAmasvarUpa jI kI putrI thiiN| cAcAjI paM. mathurAdAsa jaina svayaM vArANasI se ucca zikSA prApta jaina-darzana ke prakANDa vidvAna the, jinhoMne zAMti-niketana (baMgAla) taka meM adhyApana kArya kiyA thaa| sAre vAtAvaraNa ne inake jIvana meM dhArmika va samAja sevA ke saMskAra bhara die the| hindI meM ema.e., saMskRta meM bI.e. Anarsa tathA baMgAla saMskRta esosiezana va jaina gurukula se jaina darzana kI zikSA prApta zrI pArasa dAsa jaina 1949 meM rASTrIya dainika 'navabhArata TAimsa' se jur3e aura apraila, 2001 taka sakriya rUpa se usameM kAryarata rhe| patrakAritA kI isa dIrgha avadhi meM samAcAra-saMpAdaka, sahAyaka saMpAdaka evaM staMbha-lekhaka ke rUpa meM patra ko garimA pradAna kii| unake kAryakAla meM yaha rASTrIya patra aneka bAra puraskRta huaa| ve svayaM bhI aneka saMsthAoM dvArA patrakAritA ke lie puraskRta hue| isase pUrva 1948 meM unhoMne apane bhAI zrI mahAvIradAsa jaina ke sAtha hindI kA pahalA rIDarsa DAijesTa 'saurabha' nikAlA tathA 'sUradAsa' para eka samIkSAtmaka pustaka bhI likhii| navabhArata TAimsa ke mAdhyama se unhoMne sAre samAja ko jor3A aura yaha jaina-samAja kA apanA patra bana gayA kyoMki usameM jaina samAja kI dhar3akana abhivyakta hotI thii| sAhU azoka jI ne ise bakhUbI samajhA aura zrI pArasadAsa jaina ne isameM pramukha bhUmikA nibhaaii| zrI pArasadAsa jaina meM dharma aura samAja sevA ke saMskAra vaMzAnugata the| unheM protsAhana milA sAhU zAMtiprasAda jaina, lAla rAjendrakumAra jaina, 369 pAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAtmA bhagavAnadIna, zrI jainendrakumAra jaina, sAhU zreSAMsaprasAda jaina, zrI akSayakumAra jaina Adi se| unakI preraNA se ve samAja kI sabase purAnI krAMtikArI sudhAravAdI saMsthA digambara jaina pariSad se jur3e tathA usakI dezavyApI matividhiyoM meM sakriya rUpa se bhAga lene lge| yaha vaha samaya thA, jaba pariSada samAja meM varga bheda ke khilApha AvAja uThAkara una sabhI bandhuoM ko sAmAjika saMgaThana meM lAne ke prayAsa meM juTI thI, jo samaya ke prabhAva vai paristhitivaza samAja kI mukhyadhArA se kaTa gaye the| kintu AcAra-vicAra se jaina-saMskRti kA pAlana karate the aura deva, zAstra tathA guru meM jinakI AsthA thI sAhU zAMtiprasAda jaina ke netRtva meM taba zrI bAbUlAla jaina jamAdAra Adi ne aise kSetroM kA vyApaka bhramaNa kiyaa| sarAka, kalAra Adi ke nAma se jAne vAle aise cAra lAkha se adhika vyakti the, jo samAja kI mukhyadhArA se kaTa gaye the| aura bihAra, baMgAla, ur3IsA va madhyapradeza meM rahate the| inheM samAja meM vApasa lAne ke prayAsoM meM zrI pArasadAsa jaina ne sahayoga diyaa| bhagavAna mahAvIra ke 2500veM nirvANa-mahotsava ke bAda sampUrNa digambara jaina samAja ko ekasUtra meM saMgaThita karane ke uddezya se sAhU zAMtiprasAda jaina na jaba digambara jaina mahAsamiti kI sthApanA kI, to zrI pArasadAsa jaina usake saMsthApaka sadasyoM meM the| sAhU zAMtiprasAda jaina ke sahayogI ke rUpa meM ve bhAratavarSIya digambara jaina tIrthakSetra kameTI kI gatividhiyoM se bhI jur3e the| sAhU zAMtiprasAda jI ke bAda jaba yaha dAyitva sAhU zreyAMsa prasAda jI ne saMbhAlA, to usI karmaThatA se unheM bhI apanA sahayoga pradAna kiyaa| Apa bhAratavarSIya digambara jaina tIrtha kSetra kameTI ke sammAnanIya sadasya haiN| sAhU azoka kumAra jaina ne jaba sakriya rUpa se samAja kA netRtva saMbhAlA to eka vizvasta evaM karmaTha sahayogI ke rUpa meM zrI pArasa dAsa jaina ne unakA sAtha diyaa| apane pitAzrI sAhU zAtiprasAda jaina kI bhAvanA ko sAkAra karane kI dRSTi se azoka ne digambara jaina mahAsamiti kI pathAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 370 Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... R EAK ... ... ARCH : ke mAnada pradhAna sampAdaka kA dAyitva sNbhaalaa| jaina patrakAritA ke lie yaha eka mahatvapUrNa avasara siddha huaa| jaina patra-patrikAeM aba taka sAmAnya rUpa se adhyAtma pakSa se adhika jur3I rahatI thiiN| zrI pArasa dAsa jaina ne sAhU azoka jI se carcA kara unheM samAja kI samasyAoM se jor3ane kA mArga prazasta kiyaa| isase jaina patra-patrikAoM kA nayI dizA milI aura Aja prAya sabhI jaina patra tatvacarcA ke sAtha samAja kI samasyAoM ko bhI mukharita karate haiN| isase samAja meM saMgaThana ko bar3hAvA milA tathA eka naI jAgRti aura cetanA paidA huii| zrI pArasadAsa jaina ko isake lie digambara jaina mahAsamiti ke iMdaura adhivezana meM sArvajanika rUpa se sAhU azoka kumAra jaina, zrI ratanalAla gaMgavAla, zrI bAbUlAla pATodI ne sammAnita kiyA aura prazasti patra bheMTa kiyaa| jainoM ko bhAratIya saMvidhAna meM pradatta alpasaMkhyaka darje kI mAnyatA dilAne ke sabhI prayAsoM meM zrI pArasadAsa jaina jur3e haiM tathA alpasaMkhyaka Ayoga se milane vAle jaina ziSTamaNDala ke sadasya rahe haiN| zramaNa-saMskRti ke saMrakSaNa-saMvarddhana ke lie zrI pArasa dAsa jaina ne sAhU azoka jI ke sAtha aneka tIrthakSetroM kA bhramaNa kara unake vikAsa ke lie parAmarza diyaa| 1993 meM zravaNabelagola meM bhagavAn bAhubalI kI vizva-prasiddha mUrti ke mahAmastakAbhiSeka-samAroha ke lie azoka jI ne Apako kAryakAriNI kA sadasya manonIta kiyA thaa| isa prakAra deza meM jahAM bhI rASTrIya stara ke Ayojana hue, cAhe vaha tIrthavaMdanA, ratha-pravartana kA ho, bAvajagajA-mahotsava, dillI meM ahiMsA-sthala para mUrti kI sthApanA athavA zikharajI-railI kA, zrI pArasadAsa jaina usameM sammilita the| patrakAra ke rUpa meM samAja kI AvAja ko dezabhara meM prasArita karane kA gurutara bhAra unhoMne pUre dAyitva ke sAtha nibhaayaa| unakA yaha sevA kArya jIvana kA jaise abhinna aMga bana cukA thaa| sAhU ramezacaMdra jaina ke sAtha bhI budelakhaNDa pAvatIpuskhAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke tIrthakSetroM kA vizeSa rUpa se daurA kara vahAM ke vikAsa kAryoM ko samajhA aura janamAnasa ko ina tIrthoM kI samasyA ke prati jAgRta kiyaa| sabhI variSTha AcAryoM se carcA meM zrI pArasadAsa jaina, sAhU azoka jI ke sAtha rhe| isa vyApaka saMparka ke phalasvarUpa deza kA prAyaH sArA jaina samAja Aja unase suparicita hai| unheM ina sevAoM ke lie isI varSa dillI meM AcArya zrI vidyAnanda jI munirAja ke sAnnidhya meM dazalAkSaNI-parva para eka lAkha rupae~ ke, sAhU azoka jaina smRti puraskAra' se sammAnita kiyA gyaa| jaina samAja kA koI bhI Ayojana cAhe vaha kisI bhI samAja kA ho, zrI pArasadAsa jaina ke sahayoga se achUtA nahIM rhaa| unheM sampUrNa samAja kA vizvAsa prApta hai| akhila bhAratavarSIya digambara jaina pariSad ke saMyukta mahAmaMtrI, vIra ke saMpAdaka tathA jAgRta vIra samAja ke saMsthApaka-adhyakSa ke rUpa meM samAja ke unnayana tathA jana kalyANa ke lie unake kAryoM kI lambI sUcI hai| bhagavAn mahAvIra ke 2500veM nirvANotsava ke bAda unakI zikSAoM ko kriyAtmaka rUpa dene ke lie inakI adhyakSatA meM sthApita saMsthA 'jAgRta vIra samAja' ne niraMtara janakalyANakArI kArya kiye haiN| isakA kSetra bhI dezavyApI rahA hai| asahAya, nirdhana, besahArA mahilAoM, vikalAMgoM ko madada, chAtravRttiyAM, cikitsA zivira, pichar3e kSetroM meM niHzulka davAiyoM kA vitaraNa Adi kArya pIr3ita mAnavatA ke prati unakI komala bhAvanAoM ke sUcaka haiN| dillI meM isa saMsthA ke vyApaka rUpa se binA kisI jAtigata bheda ke sevA kArya ko rAjya sarakAra ne bhI sraahaa| zAkAhAra ke pracAra-prasAra ke lie lagabhaga tIna dazaka pUrva unhoMne joradAra abhiyAna calAyA, jIvadayA-maNDala kI sthApanA meM sahayoga diyA aura aura zAkAhAra ke lAbha va mAMsAhAra ke doSoM ko ujAgara kiyaa| inake dvArA isa viSaya para aneka choTI-choTI pustikAeM likhI gaIM, jo atyanta lokapriya huiiN| papAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 372 Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ patrakAra ke nAte zrI pArasadAsa jaina kA sAmAjika dAyarA itanA vistRta thA ki jaina saMsthAoM ke atirikta anya aneka ajaina saMsthAoM-Arya samAja, sanAtana dharma sabhA, samalIlA kameTI Adi se bhI ve jur3e the aura unheM sakriya sahayoga dete rhe| samAja sevI sva. zrI sundarasiMha jaina padyAvatI-puravAla jAti ke eka saMbhrAta-parivAra meM zrI sundarasiMha kA janma 11 disambara 1935 ko huaa| zikSA pUrI karane ke bAda ve kendrIya sarakAra kI sevA meM cale gye| samAja-sevA aura dhArmika-saMskAra jo unheM apane parivAra se mile, ve unase bhI nirantara jur3e rhe| apane kSetra kI janatA para unakA gaharA prabhAva thaa| prabhAvaka vyaktitva tathA kazala sUjha-bUjha ke dhanI hone ke kAraNa sabhI rAjanaitika dala unheM apane dala se jor3anA cAhate the| para sarakArI karmacAriyoM ke liye nirdhArita AcAra-saMhitA kA unhoMne pUrNataH pAlana kiyaa| ve gAMdhI vAdI vicAradhArA se kAphI prabhAvita the| ve lagabhaga 15 varSoM taka padmAvatI-puravAla digambara jaina paMcAyata (paMjI.) dharmapurA, dillI-6 ke mahAmaMtrI rhe| bhAratavarSIya digambara jaina pariSada ke dillI pradeza ke sakriya sadasya evaM usase prakAzita pAkSika patra 'vIra' ke saha-sampAdaka rhe| iSTa-mitroM evaM zrAvaka-zrAvikAoM ke sAtha sAmUhika tIrthayAtrA karanA, karAnA aura pIr3ita logoM kI sevA-sahAyatA meM unakI vizeSa rujhAna rhii| 19 sitambara, 2003 kA unakA Akasmika dukhada nidhana ho gyaa| apane jIvana ke antima kSaNoM taka ve nimna saMsthAoM se jur3e rahe___ 1. mohallA kameTI, chattA pratApasiMha, 2. rASTrIya ekatA nirmANa samiti, 3. Traiphika vArDana, purAnI dillI, 4. mAnada viziSTa pulisa oNphisara uttarI jilA, 3. kendrIya nAgarika samiti kSetra saMkhyA 4, 6. jaina yuvaka nirmANa 373 pAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samiti, 7. abhinava jAgRta samAja, 8. mahAzakti cetanA samiti, 9. sarvodaya jaina samAja, 10. indraprastha vAliMTiyara borDa, dillI 11. akalaMka jaina sosAyaTI evaM 12: nagara vikAsa pariSad / zrI satIza jaina ( AkAzavANI) f zrI satIza jaina kA janma uttara pradeza ke jilA eTA ke antargata grAma maratharA meM 30 mArca 1937 ko huaa| inake pitAmaha sva. zrI choTelAla jaina aura pitA sva. zrI haramukharAya jaina tatkAlIna jaina samAja ke vizeSa rUpa se padmAvatI puravAla jaina samAja ke, una gine cune vyaktiyoM meM the jinheM usa samaya ke samAja kA stambha mAnA jAtA thaa| apane sarala tathA sevA bhAvI svabhAva ke kAraNa vaha kSetrIya samAja meM zraddhA tathA vizvAsa ke pAtra bana gaye the / utsAhI evaM samarpita vyaktitva ke dhanI zrI satIza jaina dillI jaina samAja ke jAne mAne sAmAjika kAryakarttA haiN| unhoMne apanI zikSA samApta karane para AjIvikA ke lie AkAzavANI kendra, naI dillI (kendrIya sarakAra) meM naukarI Arambha kii| Apake yogadAna se hI AkAzavANI ke sabhI kendroM se jaina bhajanoM kA prasAraNa Arambha huaa| zrI satIza jaina (AkAzavANI) ke kAryakAla meM sarvaprathama 'zramaNa jaina bhajana pracAraka saMgha' ne jaina bhajanoM ke grAmophona rikArDa banavAne Arambha kie usa samaya zrI satIza jaina saMsthA ke maMtrI the| Apake netRtva meM hI 'samayasAra', 'chahaDhAlA', 'dravya saMgraha' jaisI racanAoM ke kaiseTa taiyAra kie ge| saMsthAeM 1. jaina milana dillI madhya ke adhyakSa (jaina samAja ke vargoM kI pratinidhi saMsthA) bhArata jaina mahAmaNDala dillI pradeza ke maMtrI (jaina samAja ke 2. padmAvatIpurabAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 374 Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. 3. zrI sammedazikhara jI Andolana samiti dillI pradeza ke kAryAlaya ' maMtrI .... . 4. jaina samAja dillI (paMjIkRta) ke maMtrI / 5. bhagavAna mahAvIra 2560veM parinirvANa mahotsava samiti ke pracAra vibhAma dillI ke saMyojaka / bhagavAna bAhubalI mahAmastakAbhiSeka evaM sahasrAbdI samAroha samiti 1981 pracAra-prasAra samiti ke mNtrii| 7. bhagavAna bAhubalI pratiSThA evaM paMcakalyANa mahotsava samiti dharmasthala ke pracAra-prasAra samiti ke maMtrI (1982) / gompTagiri indaura (madhya pradeza) meM bhagavAna bAhubalI ke mahAmastakAbhiSeka evaM paMcakalyANaka samiti ke dillI kAryAlaya ke saMyojaka (1986) / 9. bhagavAna AdinAtha bAvanagajA mahAmastakAbhiSeka mahotsava samiti (madhya pradeza) dillI kAryAlaya ke saMyojaka (1991)! . 10. bhagavAna bAhubalI mahAmastakAbhiSeka (1993) mahotsava samiti kalaza AvaMTana evaM dillI kAryAlaya ke sNyojk| 11. AcArya kundakunda dvisahasrAbdI samAroha samiti ke maMtrI (akhila bhAratIya samAroha smiti)| 12. bhAratavarSIya anAtha rakSaka sosAyaTI aura jaina sabhA, naI dillI ke variSTa kAryakartA evaM AjIvana sdsy| 13. pI.esa. jaina phAuNDezana, dillI ke pUrva sciv| 14. AcArya zrI vidyAnanda cAturmAsa samiti, dillI ke maMtrI 1974, 1976, 1978, 1986, 1987, 19907 pacAyatIpuravAla vigambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 975 Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16. cino 15. AcArya zrI vidyAnanda SaSTipUrti samAroha samiti ke maMtrI (san 1986)1 triloga zodha saMsthAna hastinApura, meraTha (uttara pradeza) ke saMsthApaka pUrva sadasya evaM variSTha shyogii| 17. prAyojita kAryakrama (AkAzavANI ke kendroM se prasArita) 'pASANa bolate haiM (prAyojita kAryakrama) ke lekhaka, prastutakartA, saMyojaka (13 kistoM meM prasArita san 1980-1981) 'jJAna jyoti' (prAyojita kAryakrama) ke prastutakartA evaM saMyojaka (isa kAryakrama kA prasAraNa kaI kendroM se huA san 1982-83) / naI dillI sthita ahiMsA sthala meM bhagavAna mahAvIra kI bhavya evaM manojJa pratimA ke mahAmastakAbhiSeka mahotsava samiti ke saMyojaka (san navambara 2001) AcArya zrI zAntisAgara jI munirAja ke 131 veM janma-jayantI varSa 'saMyama-varSa' ke saMyojaka (san julAI 2003 se julAI 2004) / AcArya zrI zAntisAgara jI munirAja kI 'samAdhi svarNa jayantI varSa ke saMyojaka (san sitambara 2004 se 2005) 'samAdhi svarNa jayantI varSa ke upalakSya meM samAdhi kalaza kaiseTa evaM sI.DI. nirmANa ke sNyojk| pharIdAbAda san pharavarI 2003 ke paMcakalyANaka ke avasara para 'samAja ratna' kI upAdhi se vibhuussit| bhagavAna gommaTezvara bhagavAna zrI bAhubalI svAmI mahAmastakAbhiSeka mahotsava samiti pharavarI 2006 kendrIya samiti meM maMtrI, pracAra-prasAra, upasamiti meM nirdezaka, sAMskRtika kAryakrama upasamiti ke sadasya, dillI kAryAlaya ke mNtrii| pathAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 376 Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI satIza jaina akhila bhAratIya samAroha evaM saMsthAnoM se jur3e variSTha kAryakartA evaM aneka abhinandana puraskAroM se sammAnita haiN| samAjasevI zrI pratApa jaina ( vIra samAja):: uttara pradeza ke eTA jilA, maratharA janapada ke jamIMdAra aura padmAvatI puravAla-jAti ke siramaura-parivAra ke sva. zrI harasukharAya jaina ke tRtIya putra zrI pratApa jaina kA janma 1 julAI 1939 ko huaa| 1953 meM miDila klAsa uttIrNa karake phirojAbAda ke zrI pI.DI. jaina iMTara kaoNleja se 1955 va 1957 meM kramazaH hAI skUla aura iMTaramIDieTa kI parIkSA prathama zreNI meM uttIrNa kii| hindI-vibhAga ke adhyakSa zrI narendra prakAza jaina ke mArgadarzana meM vaktRtva-kalA aura likhane ke kIrtimAna sthApita kiye, kaoNleja meM zikSA-prApti ke dinoM meM hii| iMTaramIDieTa kI parIkSA samApta hone ke kucha dinoM bAda hI pahale se dillI meM raha rahe apane agraja zrI premasAgara jaina (rAjyasabhA sacivAlaya) evaM zrI satIza jaina (AkAzavANI) ke pAsa dillI A gye| bar3e bhAI zrI premasAgara jI ke saMketa para AjIvikA ke lie gAMdhIvAdI prakAzana saMsthA 'sastA sAhitya maMDala' se 1 maI 1957 se judd'e| yahAM rahate hue hI inhoMne paMjAba vizvavidyAlaya se 'prabhAkara' kI parIkSA pAsa kii| tatpazcAt 18 apraila 1961 ko dillI nagara nigama meM inakA cayana ho gayA aura 30 jUna 1997 ko vahAM se sevA nivRtta hue| hindI bhASA, racanAtmaka kAryoM se mAnavatA kI sevA, aura dharma-prabhAvanA ke lie samarpita utsAhI pratApa jaina kI nimna sevAeM vizeSa rupeNa ullekhanIya haiM 1. vigata lagabhaga 30 varSa meM dillI ke vibhinna aMcaloM meM sthApita hone vAle lagabhaga 50 digambara jaina maMdiroM ke nirmANa, unake paMca-kalyANakoM ke sAtha-sAtha anya aneka maMdiroM kI vedI-pratiSThA mahotsava Adi meM apanI niSThApUrNa sevAeM samarpita kii| ... .." 377 papAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * bhAratavarSIya anAtha rakSaka jaina sosAyaTI (jaica bAla Azrama) dariyAgaMja kI kAryakAriNI ke 1985 se aba taka sadasya haiN| Azrama se prakAzita hone vAlI mAsika patrikA jaina pracAraka' kA pichale lagabhaga 14 varSoM se prakAzana bhI karate A rahe haiN| __3. anAtha bacciyoM, vidhavAoM evaM nirAzrita mahilAoM kA saMrakSaNa aura unake bhaviSya nirmANa meM yogadAna dene vAlI saMsthA 'digambara jaina mahilA Azrama' dariyAgaMja dillI kI kAryakAriNI ke sadasya ke rUpa meM vigata 20 varSoM se apanA yogadAna de rahe haiN| 4. akhila bhAratIya stara kI pramukha saMsthAoM digambara jaina pariSada, digambara jaina mahAsamiti, bhAratIya jaina milana aura vIra sevA maMdira, dariyAgaMja (dillI) Adi saMsthAoM kI kAryakAriNI ke sadasya evaM padAdhikArI haiN| sabhI AyojanoM meM ve sakriyatA se yogadAna karate A rahe haiN| 5. zAsvata siddha tIrthakSetra sammedazikhara ke lie 9 maI 1994 meM Ayojita railI ke yamunApAra ke saMyojaka ke rUpa meM sarvAdhika yogadAna ke liye Aja bhI unheM yAda kiyA jAtA hai| bAda meM TrasTa-nirmANa meM zrI cakreza jaina, (bijalI vAle) ke sAtha mila kara bahuta bar3I dhana-rAzi usa TrasTa ke lie ekatrita kraaii| 6. prAcIna zrI agravAla digambara jaina paMcAyata (paMjI.) lAla maMdira, evaM jaina-mitra maMDala ke tattavAvadhApana meM Ayojita sabhI kAryakramoM ko pichale lagabhaga 20 varSoM se saphala saMcAlana meM ullekhanIya yogadAna dete A rahe haiN| 7.binA kisI pada kI AkAMkSA ke zrI padmAvatI puravAla-digambara jaina paMcAyata (paMjI.) dharmapurA, dillI-6 kI sevA meM pichale lagabhaga 30 varSoM se sakriyatA ke sAtha jur3e hue haiN| vigata lagabhaga 10 varSoM meM to paMcAyata ke pacAklIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 378 Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AyojanoM ke lie naye kIrtimAna sthApita karAne vAloM meM ve sarvAdhika yogadAna karane vAle sadasya mAne jA rahe haiM . . . . . . . . . . 8. AcArya zAMtisAgara jI mahArAja ke samaya aba se gaThita munisaMca kameTI kI pichale 25 varSoM se kAryakAriNI ke sadasatha haiN| phalataH AcArya zrI vidhAnaMda jI munirAja, AcAryazrI bAhubalI jI, AcArya zrI puSpadanta jI, gaNadharAcArya kuMthusAgara jI, sva. AcAryazrI vimalasAgara jI, AcArya zrI kalyANasAgara jI, AcArya zrI sumatasAgara jI, upAdhyAya zrI jJAnasAgara jI, upAdhyAya zrI guptisAgara jI, upAdhyAya zrI zrutasAgara jI, upAdhyAya zrI nirNayasAgara jI evaM inake ziSya munirAjoM evaM AryikA mAtAoM ke dillI ke vibhinna AMcaloM meM vihAra evaM dharma-sabhA karAne kA AzIrvAda evaM saubhAgya inheM prApta ho rahA hai| 9. bhagavAn mahAvIra ke 2500veM nirvANa mahotsava meM niSThAvAna, samarpita evaM vinayazIla kAryakartA ke rUpa meM ubhare zrI pratApa jaina ne sva. akSayakumAra jaina evaM zrI yazapAla jaina ke parAmarza se zrI pArasadAsa jaina kI adhyakSatA meM tIrthaMkaroM kI vANI ko mUrtarUpa dene ke lie 'jAgRta vIra samAja' kI sthApanA kraaii| sthApanA se lekara aba taka Apa usake saciva haiN| isa saMsthA ke vividha racanAtmaka kAryoM se sAmAjika evaM dhArmika AyojanoM ko nayA mor3a milaa| ___10. roTarI aura lAyaMsa aura klaba jaisI antarrASTrIya saMsthAoM ke bAda 1976 se 1986 taka dillI ke vibhinna kSetroM meM jAkara 'Tripala eMTIjana iMjekzana evaM poliyA davA vitaraNa ke zivira lagAne vAlI prathama bhAratIya samAja sevI saMsthA hai| usake ye karmaTha sadasya ke rUpa meM mAne jA rahe haiN| ___11. 1977 se 1986 taka senTrala borDa oNpha ejUkezana kI parIkSAoM meM prathama, dvitIya aura tRtIya sthAna prApta karane vAle medhAvI chAtra-chAtrAoM ko akhila bhAratIya stara para Ayojita samAroha meM prazAsti-patra evaM pathAvatIpuravAla disambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 379 Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra ke citra ke maiDala dekara Apane unheM protsAhita kiyA hai| Avazyaka hone para yathAsaMbhava unako chAtravRtti Adi bhI pradAna karAI hai| ____12. bhagavAna mahAvIra vikalAMga sevA samiti, jayapura ke dakSa evaM vizeSajJa DaoN. kI dekharekha meM aneka tIrthakSetroM para vahAM rahane vAle hajAroM vikalAMgoM ko kRtrima paira, kelIparsa, TrAyasAikila evaM baisAkhI Adi pradAna kI haiM, sAtha hI pAThya-pustakeM bhI pradAna karAte A rahe haiN| __13. taruNa-mitra pariSada, jaina yuvA saMgaThana (kUcA pAtIrAma), jaina jAgaraNa samiti, (dillI geTa), bhaktAmmara pATha samiti (vAsupUjya maMdira), gAMdhI nagara, Adi aneka saMsthAnoM kA gaThana karAke unheM svataMtra rUpa se kArya karane kI preraNAeM pradAna kI haiN| 14. bra. bahana kamalAbAI jI, dvArA zrI mahAvIrajI meM sthApita kanyA-vidyAlaya ke aneka samArohoM, vizeSakara usake svarNa-jayantI varSa meM sthApita kiye gaye mahAvidyAlaya ke zilAnyAsa-samAroha ko saphala banAne aura usake saMcAlana meM inakA kAphI yogadAna rahA hai| 1984 meM pUjya kamalAbAI jI ke sArvajanika sammAna meM bhAratavarSIya jaina samAja dvArA Ayojita samAroha ke Apa kAryakrama ke saMyojaka the| ___15. nepAla jaina pariSada, kAThamADoM meM nirmita zrI digambara jaina maMdira kA vedI-pratiSThA-mahotsava aura usake do varSa bAda Ayojita vArSika samAroha kI saphalatA aura usake dhana-saMgraha meM bhI ApakA ullekhanIya yogadAna rahA hai| __16. aktUbara 1991 meM AcArya zrI vidyAsAgara jI mahArAja ke pAvana sAnidhya meM kuMDalapura meM digambara jaina naitika-zikSA-samiti ke zivira ke saphala Ayojana meM ApakA atulanIya yogadAna rahA hai| 1985 se Apa isa saMsthA ke aba taka saMyukta-mahAmaMtrI haiN| lAkhoM baccoM ko aba taka dhArmika naitika zikSA isa saMsthA ke mAdhyama se dilAne meM inhoMne kriyAtmaka pathAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 380 Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadAna diyA hai| . . .... .. 1958 meM dillI Ane se lekara aba taka inhoMne hindI bhASA, hindI sAhitya, dharma-pracAra-prasAra, guru-bhakti tathA mAnava-kalyANa ke aneka kAryoM ke mAdhyama se sAmAjika nava jAgaraNa ke naye kIrtimAna sthApita kiye haiN| julAI 1997 meM hRdaya-roga se pIr3ita hone aura pharavarI 1998 meM bAI pAsa karAne ke bAda bhI unakI sakriyatA vartamAna meM bhI lagabhaga vaisI hI hai| padmAvatI puravAla jAti ke isa bahuAyAmI vyaktitva se isa pradeza kA janamAnasa bar3A prabhAvita hai, isameM koI sandeha nhiiN| / svatantratA prApti Andolana evaM samAja-sevA ke kSetra meM svanAmadhanya zrI pannAlAla jI 'sarala' (nArakhI) zrI kezavadeva dI (kAyathA), zrI bAbU nemicanda jI guptA (beranI) samAjaseviyoM evaM svatantratA senAniyoM kI bhI eka lambI sUcI hai| una sabhI kA samagra paricaya de pAnA yahAM saMbhava nahIM hai| ataH yahAM unakI sUcI mAtra prastuta kI jA rahI hai, jo nimna prakAra hai__ "jAtibhUSaNa' upAdhidhArI muMzI haradeva prasAda jI jamIMdAra (beranI), pANDeya kaMcana lAla jI (TUMDalA), muni brahmagulAla jI ke vaMzaja pANDeya ugrasena jaina zAstrI TUMDalA tathA unake bhAI pANDeya rUpacaMdajI , pANDeya zivalAla jI, pANDeya sukhAnanda lAla jI, zrI rAmasvarUpa jI (1904-1062 I.) (indaura), zrI kAnti svarUpa jI (san 1916 indaura) zrI hakIma premacaMda jI (phirojAbAda), zrI zrI zyoprasAda jI raIsa TUMDalA, (jo AcArya zAntisAgara jI mahArAja ke TUMDalA-cAturmAsa ke saMvAhaka bhI rahe), zrI rAjakumAra jI phirojAbAda (san 1910), suprasiddha nagaraseTha zrI gulajArI lAla jI raIsa (avAgar3ha) (san 1847), zrI muMzIlAla jI koTakI (san 381 pAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1887), zrI mahAvIra prasAda jI sarrApha dillI, paM rAjakumAra jI zAstrI nivAI: (rAjasthAna), DaoN. mahAvIra prasAda jaina khandaulI (san 1997), jAtibhUSaNa zrI mamanalAla jaina zujAlapura (1892 I.) zrI paMcamalAla jI mahArAjapura (san 1887), zrI jainendra kumAra jaina (san 1936), phirojAbAda, paM. narasiMhadAsa jaina pratiSThAcArya cAvalI (AgarA), zrI kastUracaMda jaina (san 1879-1944) sAraMgapura, zrI dulIcaMda jaina (san 1902) sAraMgapura, zrI rAjendra kumAra jI jaina (san 1920) avAgar3ha, zrI choTe lAla zAstrI janakapurA (mandasaura), devacaMda jaina (san 1922) (rIvAM, jilA-mainapurI), lAlA gaurIzaMkara jaina phirojAbAda, zrI bhagavAna svarUpa jaina (1801I.) TUMDalA, zrI bAbUlAla (san 1882-1942) koTakI, zrI gulajArI lAla jaina (san 1884-1951) koTakI, bailagAr3I se sammedazikhara kI yAtrA karane karAne vAle zrImAn rAmasvarUpa (san1886-9141) koTakI, relave sevA meM uttama kArya kara rela maMtrI bAbU jagajIvana rAma jI se puraskRta-sammAnita hone vAle zrI mahAvIra prasAda jaina (san 1925) ahArana, paM. zrI nivAsa zAstrI ciraholI, pANDeya jyoti prasAda jaina, nagalA surUpa ganazUTiMga pratiyogitA (san 1954) meM prathama puraskAra se sammAnita zrI kamala kumAra (1813 I.) koTakI, zrI raghuvara dayAla jaina (san 1901-1966) eTA, pro. (DaoN.) trilokacanda jaina jAmanagara (gujarAta), zrImatI kuntI devI jaina (san 1904) nagalA svarUpa, avAgar3ha-riyAsata ke sarakArI vakIla sAtha hI mahArAjA ke zikAra-saMbaMdhI kAryoM kA nirbhIka virodha karane vAle zrI banArasI dAsa jaina, jalesara, dAnavIra rAyasAhaba nemicaMda jaina (jinheM dIrghakAla taka AcArya zAntisAgara mahArAja kI vaiyAvRtti karane kA saubhAgya prApta huA thA), kaipTena mANikacandra jaina phirojAbAda / yaha sUcI antima nahIM hai yaha to kevala eka bAnagI mAtra hai| ukta sabhI yazasvI nAma kevala pAvalI puravAla samAja ke hI nahIM, balki samana jaina samAja evaM pUre deza-videza ke jaina itihAsa ko zavalita karane vAle haiN| pAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 382 Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha eka sarvekSaNAtmaka nibandha hai, koI grantha nhiiN| sUtra zailI meM likhane para bhI usakA AkAra vistRta ho gayA hai| jaisA ki likhA jA cukA hai, Aja bhale hI isa samAja kA AkAra simaTa gayA hai, phira bhI isake bahuAyAmI kArya-kalApoM ko vidhivat vistAra diyA jAya to usa para kama se kama 5-6 khaNDa (grantha) to AsAnI se likhe hI jA sakate haiN| yahAM hamane to kevala sUtra mAtra hI prastuta kiye haiN| isa samAja ne aneka vibhUtiyoM ko janma diyA hai| cAhe vaha prAcya jaina-vidyA kA kSetra ho, cAhe patrakAritA kA kSetra ho, cAhe sArvajanika samAja-sevA kA kSetra ho, cAhe jaina saMsthAoM kI sthApanA kara unake vikAsa kA kArya ho aura cAhe rASTrIya kSetroM meM, unakI samarpita bhAva se sahabhAgitA rahI ho| paMcakalyANaka : taba aura aba pichale tIsa-paiMtIsa varSoM meM paMcakalyANaka pratiSThAoM ke svarUpa meM tejI se parivartana hue haiN| pahale jahAM inake mAdhyama se vyakti aura vyakti-samUha ke AcAra-vicAra ko nirmala banAne para jora rahatA thA, vahAM aba inheM melA yA pradarzanI sarIkhI bhavyatA pradAna karanA hI hamArA eka mAtra uddezya bana gayA hai| pratiSThA-pAtroM kA cayana pahale vyakti kI yogyatA ko dekhakara kiyA jAtA thA, vahAM aba usakI Arthika sthiti ko AMkakara hotA hai| AyojakoM kI dRSTi kevala isa bAta para rahatI hai ki kauna kitanA paisA kharca kara sakatA hai| dhana ko mahimA-maNDita karane se guNoM kI upekSA huI hai| aura isa kAraNa ina pratiSThAoM kI garimA meM nirantara girAvaTa AtI jA rahI hai| avamUlyana ke AdhArabhUta kAraNoM ko hameM avilamba dUra karanA caahie| pratiSThAoM meM sAdagI apekSita hai| pradarzana yA dikhAve se ahaMkAra kA poSaNa to ho sakatA hai, kintu manaHzAnti aura AtmalAbha prApta nahIM ho sktaa| -mahAsamiti patrikA : 16-30 jUna 1999 payAktIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 383 Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'padmAvatI' aura padmAvatIpuravAla -DA. abhayaprakAza jaina, gvAliyara "padmAvatI' gvAliyara ke dakSiNa pazcima dizA meM 42 ki.mI. kI dUrI para DabarA-kariyAvaTI mArga dvArA pahuMcA jA sakatA hai| yaha sthAna siMgha-pArvatI nona nadiyoM ke saMgama para sthita hai| Aja kala isa grAma ko pavAyA kahate haiN| isakA prAcIna nAma padmAvatI khajurAho zilAlekha 1001 zatI I. tathA vi.saM. 1058 meM prApta hotA hai| viSNu purANa meM ullekha hai zramaNa dharma ko mAnane vAle nAgavaMza kI rAjadhAnI padmAvatI thii| DaoN. yazavaMta malaiyyA kolereDo vi.vi. amerikA ke mata se padmAvatI puravAla jAti kA udgama isI sthAna se mAnA jAnA caahie| unhoMne jaina jAtiyoM ke itihAsa para maulika zodha kiyA hai| mahAkavi bhUvabhUti (kAlidAsa ke samakAlIna) kI janma sthalI bhI pavAyA thI jahAM unhoMne mAlatI mAdhava tathA uttara rAmAyaNa nATyoM kA praNayana kiyA, jinameM padmAvatI kA citraNa kiyA gayA hai| nAga aura grAhya jAtiyAM zramaNadharma mAnane vAlI jAtiyAM thIM, aisA vedoM meM ullekha hai| nAgoM ke rAjavaMza ko hama tIna bhAgoM meM bAMTa sakate haiM zrRMgoM ke sakAlIna-zrRMgoM se kaniSka taka aura kuSANoM ke pazcAt vAkATakoM taka pahalI zAkhA vidizA meM sImita thii| unake viSaya meM vistRta zodha jarUrI hai| zuMgoM ke pazcAt nAgoM ne apanA rAjya vidizA se patrAvatI taka phailA liyA thaa| isake bAda gupta rAjavaMza ke bhI avazeSa yahAM prApta hue haiM, jisameM tIsarI-cauthI zatAbdI kI maNibhadra yakSa pASANa padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 384 Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratimA, pavAyA TIloM ke utkhanana se prApta huI haiN| pahale maNi bhadra yakSa apane zIza para bhagavAna pArzvanAtha kI pratimA dhAraNa kie hue the| bAda meM pArzvanAtha pratimA kahIM lopa ho gii| zilAlekha ke anusAra yaha mUrti pahalI zatAbdI kI siddha hotI hai| madhya bhArata purAtatva vibhAga ke yazasvI mUrdhanya purAtatvavid sva. zrI esa. ema. vI. garde kA tapa thA jinhoMne pavAyA TIle kA utkhanana kArya prAraMbha kiyaa| sarvaprathama 1905 phira 1925 meM isa TIle kI khudAI kI gaI jisameM mRNmayI mUrtiyAM, zIza tathA jaina pratimAeM prApta huyIM / brAhmI lipi meM likhita IMTa bhI prApta huiiN| jina para aSTa maMgaloM ke cinha bhI ukere hue the| kucha IMToM para 'namo jinas' bhI par3hA gayA, ye IMTeM gUjarI mahala saMgrahAlaya meM surakSita haiN| kuladevatA maNibhadrayakSa kI pASANa pratimA prathama zatI I. kI hai| aisI mAnyatA hai ki pavAyA meM jaba bhI koI lokotsava manAyA jAtA thA isa pratimA kI pUjA nAgavaMzI samrATa avazya karate the / yahAM se prApta TerAkoTA jo nAga samrAToM dvArA IMTa nirmita maMdiroM meM sajAvaTa ke lie prayoga kie gaye the-ina TerAkoTA meM eka suMdara nAga kI pratimA bhI milI hai, jisameM zrI pArzvadevasya likhA hai| zrI ema.vI. garde kI riporTa 1941 ke pRSTha 19-20 meM chapI hai| niHsaMdeha yaha bahuta bar3I upalabdhi hai / jo saMbhavataH kahIM bhI prApta nahIM huI hai| pavAyA se prApta TerAkoTA kI pradarzanI gUjarI mahala saMgrahAlaya meM 17-5-93 se 30-6-93 taka lagAI gii| ye TerAkoTA cauthI zatI I. ke haiM / padmAvatI zikSA kA eka mahAna kendra thaa| samUce bhArata tathA videzoM se jainadharma, jyotiSa, saMgIta, darzana nyAya - dharmazAstra evaM bhASA sAhitya chAtra adhyayanArtha Ate the| isakA bodha hameM 'mAlatI mAdhava' ke ullekha se ho jAtA hai| sAMskRtika saMsthAna aura dhArmika sthala hone ke sAtha-sAtha padmAvatI vyApAra kA eka pramukha kendra thaa| pramukha rAjamArga para sthita mahA janapada kI rAjadhAnI hone se tatkAlIna sAMskRtika jIvana ko naI dizA dene meM padmAvatI kA abhUtapUrva yogadAna hai| padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 385 Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa dharma mAnane vAle nAga samrAToM ne sAdA jIvana ucca vicAra kI parikalpanA samAja meM pallavita kI-ve sattA se nirlipta rahane kA prayAsa karate rhe| maNibhadrayakSa kubera jaina sAhitya meM ullekhanIya hai| sonAgira siddhakSetra yahAM se paidala rAste se 2 kosa (4 mIla) hai| mukhya mArga hone se dezI-videzI vyApArI sArthavAha bhI yahAM Thaharate the aura vastuoM kA AdAna-pradAna hotA thaa| yahI kAraNa hai IsA ke prAraMbhika tIna cAra zatAbdiyoM meM padmAvatI kI samRddhi vizvavyApI stara para thii| jaina purANa sAhitya meM sArthavAhoM tathA samudrI yAtrA karane vAle jaina vyApAriyoM kA ullekha milatA hai| ye sArthavAha hI the jo ratnoM kA vyApAra kiyA karate the| jo padmAvatI puravAla kahalAte the| DaoN motIcaMda ne apanI pustaka 'sArthavAha' meM jo paTanA 1953 meM prakAzita hai nAgajAti ke sArthavAhoM aura zramaNa dharma anuyAyI hone kI puSTi kI hai| kaiTalaoNga oNpha di kAinsa oNpha di nAgA kiMgja oNpha padmAvatI DaoN. eca.ena. trivedI kAinsa oNpha enzimeNTa iNDiyA e. kaniMghama laMdana 1891, nAgA kAinsa-e.esa. altekara-nAga sikke DaoN keDI vAjapeI ke adhyayana se siddha hotA hai ki nAga sikkoM para jaina dharma ke aSTa maMgala cinhoM kA tathA zramaNa paraMparA kA prabhAva thaa| sikkoM para trizUla naMdI-pAMca zAkhAoM vAlA vRkSa bhI hai| sikkoM para uttadAna-puruSadAna, zivadAna-DA. jAmasavAla ne inakA kAla.I. pU. pahalI zatAbdI nirdhArita kiyA hai| vIrasena ke sikke para baiThI AkRti para padamAvatI hai| padamAvatI meM sikke DhAlane kI TakasAla thii| padamAvatI ke 5 sikke maiMne prAcArya narendraprakAza jI ko bheMTa kiye the| di sAiTa Apha padamAvatI-ema.vI. garde san 1915-1916 pheja 101-103 tathA madhya bhArata kA itihAsa peja 601 eka maMdira kA ullekha kiyA hai jisaka kAlAntara meM viSNu maMdira kA nAma diyA gyaa| isa maMdira ke anAvaraNa se jo prazna khar3e ho gae haiM unakI itihAsakAroM ne vistArapUrvaka carcA kI hai kintu abhI taka isa bAta kI jAnakArI nahIM mila sakI hai ki padyAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 386 Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna maMdira ko navIna nirmANa ke aMdara dabA dene kA kAraNa kyA thA? yaha nirmANa mUlataH do vizAla cabUtaroM ke rUpa meM thA jo eka ke Upara eka the| donoM cabUtare vargAkAra AkRti ke haiN| donoM cabUtaroM meM Upara ke cabUtare kI laMbAI 53 phuTa tathA nIce ke cabUtare kI lambAI 93 phuTa hai| dUsarA navIna cabUtarA lambAI meM 143 phuTa tathA caur3AI meM 140 phuTa hai| nIce kA cabUtarA alaMkRta hai tathA Upara kA cabUtarA sAdA hai| lagatA hai ghere ke nirmANa ke lie aisA kiyA gayA hai| jaba taka utkhanana kArya pUrNarUpeNa sampanna nahIM ho jAtA taba taka isa maMdira tathA anya nirmANa ke viSaya meM nirNAyaka vicAra banA pAnA saMbhava nahIM hai| gurjarA meM prApta zilAlekha meM padamAvatI ke ullekha meM ina cabUtaroM meM 8 jaina maMdiroM ke chipAne kA sUtra milatA hai| yahAM jaina paraMparA ke vizAla stUpa bhI the jo bAda meM dhvasta ho ge| pavAyA- pAMcorA - chitorI se prApta IMToM kA AkAra laMbAI 19 iMca caur3AI 10 iMca aura moTAI 3 iMca hai| ina para kucha para Namo jiNNasa' likhA milatA hai| yahAM eka durga bhI hai jo cAlIsa ekar3a meM phailA hai| isake uttara pazcima kone para praveza dvAra hai tathA eka daravAjA dakSiNa pUrvI kone para bhI hai samUcA prAsAda khaNDahara ho cukA hai| yahAM bhI khaMDita jaina mUrtiyAM milatI haiN| uttarApatha se dakSiNApakSa kI ora jAne vAle sabhI yAtrI padamAvatI hokara hI jAte the tIna nadiyoM kA saMgama kramazaH pArvatI - nona-siMdha yahAM se hai / nAvoM dvArA bhI vyApAra hotA thA / maNibhadra yakSa kI upAsanA ke lie tathA manautI manAne ke lie yaha sthAna prasiddha thA maNibhadra yakSa kI caraNa caukI para eka mahatvapUrNa abhilekha aMkita hai / isakI laMbAI nau iMca aura caur3AI nau iMca mAtra hai| yaha abhilekha khaMDita hai pariNAmasvarUpa Upara kI paMkti ke akSaroM ke Upara lagane vAlI mAtrAeM yA to miTa gaI haiM yA aspaSTa ho cukI haiM isalie prathama paMkti ko sahI-sahI par3hanA kaThina hai| abhilekha brAhmI tathA saMskRta bhASA meM hai| lipi ke AdhAra para itihAsakAroM ne abhilekha kA samaya IsA kI prathama zatAbdI padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 387 Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirdhArita kiyA hai prathama paMkti - (rA) jJA: zvA (mi) ziva (na) ndisma saMva (tsa) re catu (') gra (1) Sama pakSa ( ) dvivatIyera (f) dabasa ( ) dvitIya paMkti-dva (1) da (ze) 102 yatasya pUrvAya ( ) goSThyA maNibhadra bhaktA garbhasurivatA arhatA bhagavato / tRtIya paMkti-mANa (f) bhadrasya pratimA pratiSThAyayati goSThyAma bhagavA Ayu vAlama vAyama kalpa (1) zAmyu mathurA ke grAma parakhama meM yakSa kI vizAlakAya mUrti milI hai| usakI tulanA pavAyA ke maNibhadra yakSa kI mUrti se kI jA sakatI hai| dhana kA bhaNDArI kubera yadi mathurA meM dhana vaibhava kI vRddhi kara rahA thA to usakA . sahodara mANibhadra yakSa padmAvatI meM sukha samRddhi bar3hA rahA thaa| usa kAla me jaina dharmAnuyAyI bhI kubera aura maNibhadra yakSa ko 'kSetrapAla' kI taraha rakhane lage the / (dekhie 'mathurA' DaoN. ke. DI. vAjapeI peja 35 ) 1 padmAvatI kI sthiti ke viSaya meM itihAsakAroM kA aneka varSoM taka vivAda banA rhaa| koI vidvAna ujjaina ke pAsa jaisA ki koSakAra ne padmAvatI ke artho meM ujjayinI kA prAcIna nAma diyA hai| ekamata naravara kI vartamAna sthiti ko mAnatA rhaa| rAjasthAna meM bhI padmAvatI siddha kI jAtI rhii| laMbe vivAda ke bAda yaha nizcita huA ki padmAvatI vartamAna pavAyA hI hai / utkhanana riporToM se ise siddha kara diyaa| padmAvatI puravAla jAti kA udgama sthala yahI sthAna hai| isakI puSTi DaoN. yazavaMta malaiyyA, DA. kAsalIvAla, DaoN. esa. ema. garde kI riporTa karatI haiN| viSNu purANa kA yaha zloka yahAM samIcIna hai "navanAgAH padmAvatyAM kAMtipuriryA mathurAyAmanugaMgA prayAgaM mAgadhA guptAzma maukSyaMti" nAgajAti kA vistAra isa zloqa se paryApta mila jAtA hai| padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 388 Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : eka vikasita samAja prastuti :- paM. zivadharanalAla jaina, mainapurI mAnava eka sAmAjika prANI hai| vyaktiyoM se samaSTi prabhAvita hotI hai tathA samAja se vyakti kA supta svarUpa nikharatA hai| isakA zreSTha citra hameM jaina jagata ke padmAvatI puravAla samAja meM pallavita hotA huA dRSTigata hotA hai| purAkAla se hI yaha jAti apane vikasita kSetra ke nirmANa meM prayatnazIla rahI hai| - padmAvatIpuravAla jAti ke sampUrNa sadasya digambara jaina paramparA kI vizvAsI hai| isa vizAla samAja kA mUla nivAsa AgarA maMDala evaM braja kSetra hai| yaha kSetra AgarA, eTA, phiroz2AbAda evaM mainapurI jiloM meM vistAra ko prApta hai| isake pramukha kendra ina jiloM ke atirikta TUNDalA, etmAdapura, zikohAbAda, jasarAnA, pADhama, avAgaDha, jalesara, pharihA, ghirora Adi taka phaile hue haiN| pUrva meM isa samastra kSetra meM gAMva-gAMva meM padmAvatI puravAla jAti ke loga apanI dhArmika AsthAoM ko evaM AyatanoM ko kAyama rakhate hue deva zAstra guru kI ananya bhakti ke sAtha nivAsa karate the| ina grAmoM meM kosamA, cAvalI, jaTauA, jArakhI, nArakhI, ur3esara, paiMDatha, phaphotU Adi vikhyAta haiN| vartamAna meM anivArya prarvajana ke phalasvarUpa ye padmAvatI puravAla loga dillI, indaura, muMbaI, ajamera Adi sthAnoM meM sampUrNa deza meM basa gaye haiN| isa jAti meM anekoM saMyamI, vidvAna, udAramanA zreSThI, sAmAjika kalyANaratna manISI, svataMtratA saMgrAma senAnI, lekhaka, patrakAra, adhikArI padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 389 Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ evaM anya guNoM se yukta vaibhava ke sAtha Adarza jIvana vyatIta karate raheM haiN| padmAvatI puravAla kSetra ke nikaTavartI sthAnoM meM buDhelavAla, labeMcU, kharauA, agravAla, pallIvAla, jaisavAla Adi jAtiyoM se madhura saMbaMdha rakhate hue padmAvatI puravAla samAja sampUrNa kSetra ko suzobhita karane meM mahatvapUrNa yogadAna kara rahI haiN| pUrva meM to isa jAti ke loga apanI jAti meM hI vaivAhika saMbaMdha sthapita karate the, kintu aba anya jAtiyoM se bhI vaivAhika saMbaMdha hone lage haiN| padmAvatI puravAloM meM gotra vyavasthA prAyaH bhaMga ho gayI hai| AvazyakatA hai ki bhUle-bisare gotroM ko smaraNa kara kisI bhI prakAra se punarjIvita evaM sthApita kiyA jaae| lokottara sAdhanA meM agrasara evaM svapara kalyANa ke utkRSTa mAnadaMDa Adarza mahApuruSoM meM padmAvatI.puravAla jAti ke aMtargata pa.pU. 108 A. zrI mahAvIrakIrti, A. zrI sudharmasAgara jI, A. zrI vimalasAgara jI, A. zrI nirmalasAgara jI, A. zrI sanmatisAgara jI, phaphotU vAle, muni zrI amitasAgara jI ke tInoM ziSya muni zrI AdityasAgara jI, muni zrI AstikyasAgara jI, muni zrI anukampAsAgara jI mahArAja Adi ke nAma samAja dvArA zraddhA ke sAtha liye jAte haiN| yaha samAja manISI vidvAnoM kI hI paryAya ke rUpa meM prasiddha hai| pUrva meM paM. gajAdhara lAla jI, paM. rAmaprasAda jI zAstrI, paM. manohara lAla jI, paM. khabacandra jI, paM. narasiMgadAsa jI. paM. zrI lAla jI, vidvata samrATa paM. mANika candra jI 'kaundeya', vAda-zAstrArtha vidyA ke ucca zikhara paM. makkhana lAla jI, paM. hemacandra jI, paM. rAmacandra jI, paM. kuMjIlAla jI, jaina gajaTa ke pUrva yazasvI sampAdaka paM. zyAma sundara lAla jI Adi saikar3oM kI saMkhyA meM udbhaTa vidvAnoM ne isa jAti ke gaurava ko vRddhiMgata kiyA haiM paM. lAlArAma jI zAstrI jo ki paM. makkhana lAla jI ke bhAI the, ne 60 se adhika granthoM kI apUrva TIkAyeM likha kara digambara jaina samAja para mahAna upakAra kiyA hai| ye dIrghakAla taka mainapurI meM nivAsa kara sarasvatI sAdhanA meM lIna rhe| Aja bhI mujhe unakA bhAvabhInA smaraNa hai| ve nirantara 8-8, 10-10 ghaNTe baiThakara lekhana kArya kiyA karate the| arthAbhAva ko gale lagAkara svAbhimAnI evaM sAdagIpUrNa jIvana ke sAtha hamAre parivAra ke agraja DA. satIza candra jI ke ghara se padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 390 Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mile hue makAna meM nivAsa karate the| pIlI pagar3I, jhukI huyI kamara, lagabhaga 80-90 varSa kI Ayu meM varata rahe paMDita jI kA tapasvI vyaktitva Aja bhI merI AMkhoM ke sAmane atyaMta gauravamaya rUpa meM vidyamAna hai| uparokta sarasvatI putroM ke viSaya meM nimna ukti sArthaka hai database 'caritravAna manasvI phUloM ke gucche ke samAna hai, phUla yA to detavAoM ke mastaka para car3hatA hai, yA dhUladhUsarita hone kI sthiti meM kheda nahIM karatA / ' vartamAna meM samAja kI upekSA ke kAraNa vidvAnoM ke samudAya rUpa vaibhava ke darzana aba nahIM haiN| isa jAti meM aba uMgaliyoM para ginane lAyaka hI vidvAnoM kA sadbhAva hai| akhila bhAratavarSIya digambara jaina zAstrI pariSad ke yazasvI adhyakSa, jaina gajaTa ke pradhAna saMpAdaka, pI. DI. jaina kAleja, phirojAbAda ke pUrva AcArya zrI narendra prakAza jI isa samAja ke vidvat varga kA netRtva kara rahe haiN| ve kuzala patrakAra, sulajhe hue dhArmika evaM sAmAjika kAryakartA, lekhanI ke dhanI, kurItiyoM evaM Agama virodhI pravRttiyoM ke viruddha jujhArU, manISI, lokamAnya natA, utkRSTa zikSaka, prazikSaka, ekAnta nizcayAbhASI ke saphala nirasaka aura sabake priya vANI ke jAdUgara ke rUpa meM vikhyAta haiM / bhAratavarSIya di. jaina mahAsabhA ke sacetaka ina sAde vyaktitva ke dhanI mahAnubhAva ke sammAna hetu mahAsabhA ke dvArA abhinanda grantha prakAzita karane kI yojanA sAkAra rUpa lene jA rahI haiM unake viSaya meM nimna paMktiyAM unake manISI evaM hitaiSI svarUpa ke viSaya meM sArthaka haiM 'manISiNaH santi na te hitaiSiNaH, hitaiSiNaH santi na te manISiNaH / suhRcca vidvAnapi durlabho nRNAM yathauSadhaM svAdu hitaM ca durlabhaM // ' (bhartahari ) - jo manISI haiM ve hitaiSI nahIM haiM, jo hitaiSI haiM ve manISI nahIM haiN| hitaiSI mitra jo ho aura vidvAna bhI ho, manuSyoM meM yaha usI prakAra durlabha hai, jaise auSadhi svAdiSTa bhI aura hitakArI bhI ho / padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 391 Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padmAvatI puravAla samAja mere anumAna ke anusAra eka bahusaMkhyaka samAjoM meM apanA sthAna rakhatI hai| isake nAmakaraNa ke viSaya meM padmAvatI devI athavA padmAvatIpura nAma ke sthAna se biThAnA kaThina hI pratIta hotA hai| vidita hI hai ki yaha samAja apane dhArmika saMskAroM, pUrva paramparA ke sAdA jIvana ucca vicAra evaM loka meM milajula kara rahane kI pravRtti ko yathAvata kAyama rakhane kA bhagIratha prayatna karatA rahA hai| Ama jainetara janatA kI laukika evaM sAmAjika, dhArmika mAnyatAoM ke prati sahiSNutA kA paricaya apanI zraddhA aura jaina dharma kI AcAra saMhitA ko akSuNNa banAye rakhate hue detI rahI hai, aura yaha paddhati pUrvAcAryoM ke nimna saMdeza kI saMvAhaka hI hai 'sarva eva hi jainAnAM pramANaM laukiko vidhiH / yatra samyaktva hAnirna yatra na vratadUSaNaM // ' ( yazastilakacampU, A. somadeva) - jainiyoM ko sabhI loka samudAya (jainetara bhI) kI vaha vidhi, rItirivAja, rahana sahana svIkAra karane yogya hai, jisase samyaktva kI hAni na ho aura vrata cAritra meM dUSaNa na lage / vartamAna meM bhI rASTrIya, sAmAjika evaM dhArmika AcAryoM kI sabhI vidhAoM meM apanI ImAnadArI, dharmabhIrutA, kuzalatA Adi guNoM ke sAtha yaha jAti samAdara kI dRSTi se svIkAra kI jAtI hai / isa samAja ke kendra phirojAbAda kSetra kA eka prAcIna gauravazAlI itihAsa hai / phirojAbAda ke astitva se pUrva lagabhaga 700-800 varSa pahala nikaTavartI candavAra (candravATa ) nAma kA vizAla rAjya thA / isa rAjya ko yamunA nadI apane suramya, zItala vAtAvaraNa se samRddha karatI rahI haiM vahAM ke rAjA jaina dharma kI prati zraddhAlu the / vaibhavayukta vizAla rAjadhAnI meM vizAla jaina mandira dharma prabhAvanA ke kendra the / usI nagara se muni padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 392 Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmagulAla kA vikhyAta caritra jur3A huA hai| eka bahurUpiye, jisane vivazatA meM siMha ke veza ko dhAraNakara rAjakumAra ko bhI mArakara usa bheSa ke abhinaya se janatA ko camatkRta kara diyA thA aura bAda meM rAjA kI AjJAnusAra usa zokasantapta ko upadeza dene ke liye digambara jaina muni ke gauravamaya pUjya veSa ko dhAraNa kiyA aura usa veSa kI maryAdA svarUpa yarthAta muni caryA aMgIkAra kara lii| samasta rAjya meM jaina dharma kI prabhAvanA huii| bhArata rASTra ke durbhAgya ke anusAra hI muslima dharmAndha AkrAntAoM dvArA candavAra ko tahasa nahasa kara diyA gyaa| usake viziSTa jinAlaya meM virAjamAna vizAla sphaTika maNi kI pratimAoM kI avinaya kI AzaMkA se bhayabhIta zrAvakoM ne una pratimAoM ko yamunA meM pratisthApita kara diyaa| pazcAt dIrgha kAla meM mallAhoM ko prApta bhagavAna candraprabhu Adi kI ve pratimAyeM prayatnapUrvaka lAkara phirojAbAda maMdira jI meM virAjamAna kI gayI aura bhagavAna candraprabhu maMdira ke nAma se yaha atizaya kSetra Aja bhI bhavya dhArmika smAraka ke rUpa meM pratiSThA prApta hai| kAMca ke sAmAna va cUr3iyoM ke udyoga se vikhyAta suhAganagara phirojAbAda meM hI pallIvAla jAti ke gaurava zrI chadAmI lAla jI jaina dvArA nirmita 43 uttuMga bhagavAna bAhubalI kI khaDgAsana bhavya pratimA se yukta mUla nAyaka bhagavAna mahAvIra kA jaina nagara kA vizAla jinAlaya bhI phirojAbAda kI prasiddhi meM cAra cAMda lagA rahA hai| yadyapi maiM buDhelavAla jAti kA aMga hUM phira bhI anya jAtiyoM meM pramukha rUpa se padmAvatI puravAla jAti se merA nikaTa saMbaMdha rahA hai| saMkSipta Alekha meM isa jAti kA gauravamaya svarUpa varNita nahIM kiyA jA sakA hai| zubha kAmanA hai ki yaha samAja dhArmika, sAmAjika, Arthika sabhI kSetroM meM yAdaccandradivAkarau uttarottara vikAsa kre| itylm| 393 padmAvatIpuravAta digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padmAvatIpuravAla jAti kA itihAsa prastuti :-lAla bahAdurasiMha, saMgrahAdhyakSa, purAtatva saMgrahAlaya, gUjarI mahala, gvAliyara purAtatva-zAstriyoM ke athaka aura satarka prayAsa se kaNa-kaNa ekatrita kI huI sAmagrI para itihAsa ke bhavana kI bhittiyoM kA nirmANa hotA hai| kisI bhI jAti ke itihAsa ko jAnane ke lie sthAna vizeSa kA adhika mahatva hotA hai| hamArI sabhyatA-saMskRti nadiyoM ke kinAre hI basI, panapI aura vikasita huii| prAcIna mudrAeM, abhilekha, sthApatya' Adi ke bhagnAvazeSa ve sAmagriyAM haiM jinake sahAre itihAsa kA vaha DhAMcA taiyAra hotA hai, jisako dRr3ha AdhAra mAna evaM purANa, kAla, anuzruti Adi kA sahArA lekara itihAsakAra atyanta dhuMdhale atIta ke bhI sajIva evaM vizvasanIya citra prastuta karatA hai| aise hI dhuMdhale atIta padmAvatI puravAla jAti ke bAre meM hai| ye jaina jAti kA nayA udgama sthala padmAvatI se hai jinake itihAsa kA pannA palaTanA Avazyaka hai| pavAyA, jise padma-pavAyA athavA 'padama-pavA' kahA jAtA hai, madhya relave ke DabarA sTezana se sAr3he teraha mIla dUra sthita hai| DabarA gvAliyara se 45 ki.mI. kI dUrI para hai| DabarA se eka saDaka bhitaravAra ke lie jAtI hai| usI sAMkhanI grAma se hotI huI dhUmezvara maMdira ke pAsa hI padmAvatI nagarI basI thii| padmAvatI ke saMbaMdha meM prAcInatama ullekha 'viSNupurANa' meM milatA hai, yathA 'navanAgAstu bhokSyaMti purI padmAvatI nRpAH mathurAMca purI ramyAM nAgA bhokSyati sptvai|' padyAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 394 Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSNu purANa meM jina tIna nAmoM kA ullekha kiyA gayA hai yathA- padmAvatI, kAntipurI aura mathurA, unake viSaya meM zrI kAniMghama dvArA kiyA gayA saMketa vizeSa rUpa se ullekhanIya hai| unhoMne padmAvatI ko vartamAna naravara ke rUpa meM pahacAnA jo ki mathurA se 150 mIla kI dUrI para sthita hai| (dekheM kaniMghama kI sarvekSaNa riporTa khaMDa-2 pRSTha 303 ) / padmAvatI para paramAra vaMza ke rAjAoM kA rAjya rahA thA / dhundapAla usa vaMza kA eka zaktizAlI rAjA thA, jisane kile kA nirmANa karAyA thA / padmAvatI do nadiyoM se AveSThita thI - eka sindhu aura dUsarI pArA / padmAvatI guptakAla se pUrva eka samRddhizAlI nagara thaa| vaisI to padmAvatI ke khaNDaharoM meM usa nAgavaMzIya rAjadhAnI ke dhvaMsAvazeSoM ko pahacAnA jA sakatA hai aura isa bAta kA paricaya bhI mila hI jAegA ki ye avazeSa Age calakara guptoM se bhI prabhAvita hue / padmAvatI kA tatkAlIna samAja kalA-priya rahA hogA, isameM koI saMdeha nahIM / kintu isake sAtha-sAtha padmAvatI eka vaibhavazAlI aura dhana-dhAnya sampanna nagara thA, isa bAta ko siddha karane ke lie bhI paryApta pramANa milate haiN| isake sAtha hI dezI aura videzI vyApAra ke pramukha mArga para sthita hone ke kAraNa yaha nagara saMskRti kA eka kendra bana gayA thaa| isI sAMskRtika vaibhavazAlI nagarI se jaina jAti kI zreNI meM padmAvatI puravAla jAti kA udbhava huA hai, aisI merI mAnyatA hai| kuSANa zAsana kAla meM hameM adhikAMzataH bauddha aura jaina dharmoM ke smRti cihna milate haiN| pavAyA se prApta maNibhadra yakSa kI pratimA isa bAta kA pramANa hai ki yahAM jaina dharma ke anurAgI sArthavAha vizeSa utsava para mUrti ke Asa-pAsa nRtya-saMgIta se manoraMjana kiyA karate the / jaina granthoM meM mahAvIra kI yAtrA ke saMdarbha meM unake kisI jaina maMdira meM jAne yA jina mUrti ke pUjana karane kA anullekha hai| isake viparIta yakSa- AyatanoM evaM yakSa-caityoM (pUrNabhadra aura maNibhrada ) meM unake vizrAma karane ke ullekha prApta hote haiM, (zAha yU.pI. 'biganiMgsa padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 395 Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apha jaina AiknogrAphI, saM. pu. pa. aM. 9 pRSTha 2 ) / isase yaha anumAna lagAyA jA sakatA hai ki maNibhadra pratimA jo padmAvatI se prApta huI hai, kahIM mahAvIra inhIM yakSa caityoM meM vizrAma na kie hoN| yaha khoja kA viSaya hai / maNibhadra yakSa kI caraNa caukI meM kula chaH paMktiyoM meM lekha hai / yaha lekha prathama zatI IsvI kA hai| pratimA kI sthApanA dAnadAtAoM dvArA kI gaI hai| eka jana-samudAya ke dvArA yakSa kI pratimA ke sthApanA se siddha hotA hai ki tatkAlIna jaina samAja meM jana sahayoga kI bhAvanA sudRr3ha thI / ho sakatA hai padmAvatI puravAla samAja ke kucha loga isa pratimA ko dhana-dhAnya devatA ke rUpa meM pUjA karate the / maNibhadra yakSa kI mUrti aura mathurA kI kubera yakSa kI mUrtiyoM meM adbhuta samAnatA hai / usa kAla meM kubera kI upAsanA to itanI lokapriya ho cukI thI ki hinduoM ke atirikta jaina aura bauddha dharmavAbalambI bhI pUjane lage the| maNibhadra ke hAtha kubera jaisI thailI hai| pavAyA meM prApta striyoM aura puruSoM ke kezoM ko saMvArane kI vidhi affes ghuMgharAle bAla jaise hI jisa prakAra tIrthakaroM ke bAla hote haiM, isa kalAtmaka keza ko dekhane se aisA pratIta hotA hai ki yaha usI dharma-jAti ke loga haiM jo isase paricita hoNge| kahIM puravAla jAti to isa prakAra ke keza banAne vAle to nahIM the| yaha eka naI tathyAtmaka TippaNI hai, jise khojanA Avazyaka hai / padmAvatI se prApta maNibhadra yakSa pratimA sArthavAhoM ke ArAdhya yakSa the padmAvatI se prApta maNibhadra yakSa kI caraNa caukI para aMkita lekha meM isa bAta kA ullekha kiyA gayA hai ki zivanaMdI ke samaya meM nagara ke jaina samudAya ne milakara isa yakSa kI sthApanA kI thii| padmAvatI antarrASTrIya rAjamArga para sthita thI / sArthavAha ko kahIM-kahIM jaina samudAya ke antargata padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 396 Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnA hai| yaha eka vizAla tIrtha sthAna rahA hogA, jo sArthavAha uttara bhArata se dakSiNa bhArata meM yAtrA karate the tathA jo dakSiNa se uttara meM jAyA karate the ve maNibhadra yakSa kI mAnyatA meM vizvAsa karake isako pUjate hoNge| __ padmAvatI meM eka pratimA ke Upara pAMca sarpaphana se AcchAdita mRNmayI mUrti bhI prApta huI hai jise kucha vidvAna nAga devatA kahate haiM aura jaina dharma ke pArzvanAtha se bhI jor3ate haiN| yaha eka khoja kA viSaya hai| padmAvatI puravAla jAti kA itihAsa padmAvatI sthAna se jur3A huA hai tathA maNibhadra yakSa evaM jaina mUrti milanA tathA sArthavAha kA dhana dhAnya meM vizvAsa rakhanA tathA jo dAnadAtAoM kI zreNI meM sabase Age bhI the isake atirikta yahAM kI mRNyamayI pratimAoM ke dhuMgharAle keza vinyAsa, yaha saba eka jAti vizeSa kI kalA kI socI samajhI itihAsa kI kar3I hai| isase hama kaha sakate haiM ki padmAvatI puravAla jaina jAti kA udbhava padmAvatI se huA hogaa| saccI vinaya sAmAnyatayA mahApuruSoM ke sAmane jhukane ko vinaya mAnA jAtA hai kintu saccI vinaya to mahApuruSoM kI AjJA kA pAlana karanA hai| koI beTA apane pitA ke caraNa-yugala to roja dAbe, unakA yathocita satkAra bhI kare, kintu unheM vakta para na to bhojana de aura na hI unakI sIkha hI mAne to use sapUta nahIM kahA jA sktaa| tIrthaMkaroM dvArA nirdiSTa mArga para calanA hI saccI vinaya hai| -Adhunika rAjasthAna, ajamera : 26-8-90 397 padyAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padmAvatIpuravAla jaina jAti kI utpatti aura vikAsa - zrI mahendrakumAra jaina, bI. e. AgarA kisI bhI jAti kA itihAsa likhanA svayaM meM eka kaThina kArya hai| aitihAsika Thosa pramANoM ke abhAva meM evaM nirantara dhvasta ho rahe sAmAjika mUlyoM ke parivartanoM se kisI akATya niSkarSa para pahuMcanA svayaM meM eka kaThina kArya hai / Aja kA mAnava hajAroM jAtiyoM meM baMTA huA hai| svayaM bhArata meM hI 3000 jAtiyAM nivAsa karatI haiN| jaina saMsAra bhI apane 84 khemoM meM baMTA huA hai| isameM kaunasI jAti avicchinna rUpa se jainadharmAvalambI hai, yaha kahanA bhI kaThina hai / vAstavika bAta to yaha hai ki dhArmika mAnyatAoM ke kAraNa jAtiyoM kA kramabaddha itihAsa likhanA yA unake janma kA samaya khojanA golAI meM cakkara lagAnA hai| kisI bhI jAti kI utpatti, vikAsa, jIvanakAla, mAnyatAoM, prathAoM evaM sAmAjika saMracanA kI jaTalatAoM meM ulajhakara eka sarvamAnya mata sthApita karanA asAdhAraNa zramasAdhya kArya haiM / hameM nizcaya hI kisI bhI jAti kA prAcIna sAhitya evaM vikAsa krama ko TaTolanA hogA / kiMvadantiyoM ke sahAre tathyoM kA ekIkaraNa karanA hogaa| sAtha hI anya jAtiyoM ke itihAsa, vidvAnoM kI rAya evaM prAcIna zrutajJAna ke sahAre sambhavataH kisI tathya ko nikAlane meM saralatA hogii| padmAvatI puravAla jaina jAti samasta jaina vizva meM apanI kucha vizeSatAoM ko sameTe hue hai| kahA jAtA hai ki yaha vartamAna kI caurasI jAtiyoM meM padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 398 Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammilita nahIM haiN| kahA kucha bhI jAya, kintu nirapekSa samAja zAstrIya dRSTikoNa se yaha kathana asatya bhI pratIta nahIM hotA / vidvAnoM kA kahanA hai ki jAtiyoM ke svatantra astitva ke lie sadasyoM kA AdhAra janma, nizcita vyavasAya, sAmAjika sthiti, antaH samUha vivAda kI mAnyatA, sAmAjika 'ahaM' kI zreSThatA kI dRr3hatA evaM dhArmika niryogyatAoM meM AsthA rakhanA hotA hai| yadi hama apanI adhyayana paddhati kA yahI AdhAra mAna leM to padmAvatI puravAla eka svatantra jAti pratIta hotI hai| isa jAti meM sadasyoM kA AdhAra janma hotA hai| jAti mA~ kI ora se calatI hai / padmAvatI puravAla jAti mukhya rUpa se vaNik vRtti apanAe hue hai| badalatI pasthitiyoM ne yadyapi isameM Aja apavAda khar3e kara die haiM, phira bhI bahusaMkhyaka loga Aja bhI mukhya rUpa se vaNik vRtti hI apanAe hue haiM / isa jAti kI sAmAjika sthiti bhinna hai| pUrI jAti dassA aura bIsA ina do bhAgoM meM baMTI huI haiN| eka dUsare ke cauke aura kanyAoM ko lene meM pratibandha hai / vaivAhika kArya pRthak paNDitoM (pAMDo) ke dvArA sampanna hote haiN| itanA hone para bhI mUla rUpa se AcAra vicAra eka hai| vivAha kevala svajAti meM hI kiyA jAtA hai (yadyapi Aja zikSA ke prasAra aura bhautikavAda ne isa bandhana ko zithila kara diyA hai, phira bhI para samUha se vivAha karanA acchA nahIM mAnA jAtA thA ) yadi yadA-kadA isa bandhana ko koI tor3atA hai, to paMcAyatI vyavasthA ke anusAra jAti bahiSkAra taka kA daNDa diyA jAtA hai| loga svayaM meM zreSThatA kA bhAva rakhate haiN| isa 'ahaM' ko tor3ane meM hicakicAhaTa hotI hai / padmAvatI puravAla jAti kA eka bhI sadasya anya mata ko nahIM pAlatA / yaha avicchinna rUpa se zuddha digambara AmnAya ko mAnatI calI A rahI hai| ise tanika bhI dharma kA lacIlApana svIkAra nhiiN| isa jAti ne jaina dharma padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 399 Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke prakANDa vidvAnoM, tArkikoM evaM paNDitoM ko janma diyA hai| isa vivecana se ise pRthak astitva meM koI sandeha nahIM raha jaataa| __pAzcAtya vidvAnoM jAtiyoM kI utpatti kA mukhya kAraNa 'dharma' ko mAnA hai| prasiddha vidvAna hokArTa ke anusAra dhArmika kriyAoM ke AdhAra para jAtiyoM ke rUpa meM samAja kA vibhAjana huaa| kriyAoM kI zuddhatA kA AdhAra jAtiyoM kI zreSThatA kA mApaka banA aura kAlAntara meM inhIM jAtiyoM kI agaNita upajAtiyoM ne apane 'ToTama', alaukika mahAmAnava kI kalpanA evaM utpatti kA koI na koI kAraNa nizcaya kara liyaa| ve hI loga sammAna pAne ke adhikArI mAne gae, jo dUsaroM se adhika dhArmika kriyAoM ko karate haiN| bhArata meM 'brAhmaNoM kI utpatti aise hI huii| hindU dharma ke anusAra jAtiyoM kA janma devatAoM dvArA huaa| mahAbhArata kAla meM bhRgu ne jAtiyoM kI utpatti varNa (raMga) ke kAraNa btaaii| kintu gItA meM guNa tathA karma ke anusAra hI varNoM (jAtiyoM) kI utpatti mAnI gii| jaina siddhAntAnusAra bhI jAtiyoM kA nirmANa guNa aura karma ke anusAra huaa| caudahaveM kulakara (kula-kI rItiyoM ke AviSkAraka) aura hinduoM ke AThaveM manu (jAtiyoM ke niyamAdi ko batAne vAle) rAjA nAbhi ke putra jainiyoM ke prathama tIrthaMkara aura vedoM ke devatA RSabhadeva ke samaya taka isa bhUmi para mAnava apanI prAkRtika avasthA meM rahatA thaa| dhIre-dhIre janasaMkhyA ke bar3hane, navIna-navIna AvazyakatAoM ke upasthita hone evaM ajJAnI mAnava ke jIvana yApana evaM vyavasthA banAe rakhane ke lie sarvaprathama SaT karma (asi, masi, kRSi Adi) kA jJAna diyaa| sarvaprathama Ikha aura unake prayoga kA jJAna dene vAle RSabhadeva kA vaMza 'ikSvAku kahalAyA (ikSu iti zabda akatIti athavA ikSuNA karotIti ikSvAkuH) jaba 'ikSvAku vaMza prasiddha ho gayA to unhoMne nAthavaMza, somavaMza tathA kuruvaMza kI aura padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 400 Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthApanA kii| ye vaMza kSatrie jAti ke khlaae| saMhanana (zArIrika gaThana evaM kSamatA) guNa karma ke AdhAra para vaizya tathA prajAvarga jAtiyoM kA nirmANa huA / isa prakAra kSatriya jAti saMsAra kI Adha jAti ThaharatI hai| RSabha ke do putra bharata aura bAhubalI ke dvArA ikSvAku ke do vaMza kAlAntara meM aura kie gae ( banAe gae jinheM kramazaH sUrya aura candra vaMza ke nAma se pukArA jAtA hai| uparokta somavaMza meM soma-zreyAMsa bandhu bar3e pratApI rAjA hue| inhIM ke putra jayakumAra bhArata kI senA ke senApati aura RSabhadeva ke 72veM gaNadhara hue| senApati jayakumAra ne hI 'svayaMvara' kI prathA calAI, jo madhyayuga taka kSatriyoM meM bahu prazaMsita prathA rhii| isI svayaMvara prathA ke anusAra jaya kumAra ne sulocanA se vivAha kiyaa| kahA jAtA hai ki padmAvatI puravAla inhIM jayakumAra ke vaMzaja haiM, jinakA mUla nivAsa hastinApura thaa| + isa adhyayana ke AdhAra para isa tathyapara niSkarSa rUpa meM vicAra bana sakatA hai, ki Aja kI padmAvatI puravAla jAti mUlataH kSatriya somavaMzIya jAti hI hai aura RSabhakAla se hI jainadharmAvalambI hai / kSatriya hone ke pramANa ke lie hameM donoM jAtiyoM kI pracalita prathAoM kA adhyayana karanA pdd'egaa| ina prathAoM kA Azraya lenA isalie Avazyaka ho jAtA hai, ki nirdhArita niyama Aja mAtra siddhAnta hI raha gae haiM; zithilAcAra ne una siddhAntoM ke khaNDaharoM para kuThAraghAta karanA kabhI kisI kAla meM kama nahIM kiyaa| vartamAna kAla meM hama kSatriyoM aura padmAvatI puravAla jaina jAti meM samAja prathAoM kI ora saMketa karanA cAheMge, tAki yaha anumAna lagAnA hai ki padmAvatI puravAla mUlataH kSatriya haiM, korI kalpanA na raha jaaye| 401 'juharu' zabda donoM jAtiyoM meM sammAna sUcaka hai| bar3oM ke lie Aja taka donoM jAtiyoM meM yaha zabda prayukta hotA hai| paMDitoM aura jainiyoM meM pAMDoM (jo paMDitoM kA paryAya hai) kA pacAyatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhasthAcArya ke rUpa meM mAnyatA hai| yaha prasiddha hai ki pAMDe mUlataH brAhmaNa haiN| - dAna aura svAbhimAna pravRtti donoM jAtiyoM meM mahattva rakhatI hai| -- donoM jAtiyoM ne gAMvoM ko hI adhika pasanda kiyaa| kSatriya aura padmAvatI puravAla adhikAMza meM gAMvoM meM hI rahate the| surakSA aura vyavasAya kI dRSTi se yaha bAta utanI nahIM rhii| - aneka rUr3hiyAM donoM jAtiyoM meM samAna hai| - vaivAhika kArya antaH samUha meM hI hote haiN| jaise saptapadI agni ke cAroM ora sampanna krnaa| paMDitoM se hI vivAha pddh'vaanaa| Aja lagabhaga pacAsa varSoM pahale taka donoM meM bAla vivAha kA pracalana honA aadi| dUlhe kA pahanAva 'jAmA' (eka prAcIna kSatriya vIra pozAka) donoM jAtiyoM meM samAna dikhAI detA thaa| pheMTA kaTArI kA bAMdhanA, bArAta kA kanyA pakSa ke ghara para pahuMcane kI vidhi ko 'car3hAI karanA' kahanA, tIra calAnA Adi aisI sAMketika sahakriyAeM haiM, jo yaha batAtI haiM ki padmAvatI puravAla jaina jAti anya jaina jAtiyoM se bhinna tathA kSatriyoM ke ati nikaTa hai| to yaha kahanA padmAvatI somavaMzIya kSatriya putra hai, koI asatya pratIta nahIM mAlUma pdd'taa| cUMki somavaMzIya jayakumAra kA nivAsa hastinApura thaa| asake vaMzaja dhIre-dhIre saMkhyA kI dRSTi se tathA kucha ajJAta kAraNa bhI rahe hoMge, se ve loga padmanagara meM Akara basa ge| yaha bhI anumAna lagAyA jAtA hai ki kAlAntara meM isa padanagara kA nAma bigar3akara padmAvatIpura ho gayA aura yahAM ke rahane vAloM ko bAhara 'padmAvatIpuravAle' ke nAma se jAnA jAne lgaa| yahI 'padmAvatI pura vAle bigar3akara 'padmAvatI puravAla zabda raha gayA padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 402 Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura kSatriyoM kI eka zAkhA prathaka jAti 'padmAvatIpuravAla' ke rUpa meM pahacAnI jAne lgii| aba padmanagara yA padmAvatIpura bhI dRSTi DAlanA samIcIna hogaa| kyA padmanagara kA koI bhaugolika pramANa hai? yaha khoja kA viSaya hai| hAM, jo kucha sAmagrI upalabdha hai, usase yaha vicAra pakkA hotA hai ki padmAvatIpura yA pdmngr.thaa| 'sarasavatI kaMgabharaNa' nAmaka grantha meM jo gyArahavIM zatAbdI kA hai, padmanagara kA varNa AyA hai| paurANika kAla meM yaha padmamanagara apane vaibhava evaM vizAlatA ke kAraNa bahuta prasiddha thaa|' usa kAla meM padmAvatI nAma kA eka janapada bhI thA, jisakA pradhAna kendra 'padmanagara' thaa| isa sambandha meM koI ullekhanIya khoja to huI nahI, mAtra anumAna lagAyA jAtA hai ki janapada meM Adhunika gvAliyara, murainA tathA zivapurI sambhAga kA kucha bhAga sammilita thaa| isa janapada meM 'nAgavaMzIya' rAjAoM kA zAsana thA, jinake zAsanakAla ke aneka sikke yatratatra mile haiN| yaha nAgavaMzIya zAsana mathurA taka phailA huA thaa| murainA ke eka sthAna se lagabhaga 18 hajAra mudrAeM evaM jhAMsI Divijana se bhI hajAroM mudrAeM, jo cAMdI evaM svarNa kI hai; nAgavaMzIya zAsakoM ke zAsana kAla kI prApta huI haiN| nava nAgoM (nae nAgoM) tathA jyeSTha nAgoM ina do prakAra ke nAgoM kA saMketa ina sikkoM meM milatA hai| una dinoM mathurA, padmAvatI tathA vidizA vyApArika mArga para vizAlatama nagara the, jo dUra-dUra taka apane vyApAra ke lie prasiddha the| khajurAho ke vi. saM. 1052 ke eka zilAlekha meM bhI padmAvatI (padmanagara) nagara kA varNana milatA hai| usa zilAlekha se yaha spaSTa hotA hai ki una dinoM padmAvatI nagara UMce-UMce zikharoM, caur3e, rAjamArgoM evaM svaccha zveta bhitti vAle gaganacumbI bhavanoM se suzobhita thaa| sAhitya meM padmAvatI puravAla jaina jAti kI utpatti se sambandha meM kucha 403 pathAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAza 'brahmamulAlacaritra' (17vIM zatAbdI) meM milatA hai| usake anusAra isa jAti kA vaMza somavaMza aura siMha tathA dhAra ye do gotra the| inhoMne kSatriya vRtti kA parityAgakara vaNikvRtti apanAI aura dhanadhAnya se pUrNa ho ge| padmAvatI puravAla bandhu dhArmika bhAvanAoM meM zreSTha AcaraNa vAle the| hama dekhate haiM ki tIna sau varSa pahale kahI huI bAta Aja bhI sahI caritArtha ho rahI hai| aba hama una kiMvadantiyoM ko lete hai jo isa jAti kI utpatti kA dAvA karatI hai| pahalI-padmAvatI nagara jo apane aizvarya aura dhanadhAnya ke kAraNa bahu prazaMsita thI, eka tapasvI ke kopa kA zikAra banI / tapasvI ne apanI vidyA tathA prabhAva se nagaravAsiyoM ko nAnA prakAra se satAnA Arambha kiyaa| anta meM taMga hokara usa nagara ke 1400 parivAra nikalakara anyatra cale gye| ve tIna zAkhAoM meM baMTe-eka zAkhA dakSiNa ko, dUsarI madhya bhArata ko aura tIsarI uttarI bhArata meM Akara basa gii| ye loga cUMki 'padmanagarI' ke the, isa kAraNa 'padmAvatI puravAla' khlaae| dUsarI kiMvadantI isa prakAra hai-'padmAvatI nagara' ke rAjya mantrI ke eka sundara kanyA kA janma huaa| vaha kanyA itanI adhika sundara thI, ki rAjA usa para mohita ho gyaa| usane usa kanyA se vivAha karanA cAhA, kintu Ayu, jAti evaM dhArmika antara ke kAraNa mantrI kanyA ko nahIM denA cAhatA thaa| madhyayugIna zAsaka kI Asakti kanyA para dinoM-dina bar3hatI gii| anta meM maMtrI ke samakSa rAjA kA prastAva aayaa| una dinoM padmAvatI puravAla samAja meM jAtiya paMcAyata kA pracalana thaa| (Adhunika kAla ke smaan)| maMtrI ne vaha prastAva paMcAyata ke samakSa rakkhA / paMcAyata ne prastAva kA virodha kiyaa| phalataH zAsaka se maMtrI ne kanyA na dene ke nirNaya-kI bAta khii| rAjA yaha sunakara bala prayoga para utArU ho gyaa| usane yuddha athavA vivAha yA rAjya se cale jAne kI ghoSaNA kii| jAtIya paMcAyata ne rAjya tyAga kara calA jAnA hI ucita samajha, kintu unmAdI zAsaka ne padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 404 Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ senA bhejakara kanyA chInanI caahii| isa para sabhI niSkAsita bandhuoM ne senA kA mukAbalA kiyA aura vijaya prApta kii| 'padmAvatI', jo kanyA kA nAma thA, yuddha kI akAraNa hiMsA se ghabarA gaI aura svayaM Atma-dAha kara liyaa| parAjita zAsaka ne jaba kanyA ke AtmahAda kI bAta sunI to use bar3A dukha aura lajjA kA anubhava huaa| usane sabhI se lauTane kA anurodha kiyA, kintu punaH lauTa jAnA, atyAcArI zAsana meM rahanA logoM ne svIkAra nahIM kiyaa| inhIM niSkAsita logoM ne kanyA ke nAma para 'padmAvatI nagarI' basAI aura savayaM ko padmAvatI puravAla kahane lage, unhoMne apanI sAmijika vyavasthA kA navInIkaraNa kiyaa| apane pradhAna ko siramaura kahane lage aura paNDita ko pANDe, jo purohatakA bhI kArya karatA thA aura prabandhaka ko siMghaI zabda se sambodhita kiyaa| yaha vyavasthA Aja bhI dikhAI detI hai| isa prakAra 'padmAvatI puravAla' jAti kA udbhava huaa| tIsarI kiMdavantI eka paurANika kathA se saMbaMdha rakhatI hai| kahA jAtA hai ki bhagavAna pArzvanAtha para jaba ghora upasarga huA to pAtAla loka ke padmAvatI dharaNendra kA Asana kampAyamAna huaa| vaha upasarga dUra karane ke uddezya se dharaNendra apane do rUpa meM upasthita huA-Asana banakara tathA chatra bnkr| isI samaya bhagavAn ko kevalajJAna kI utpatti huii| logoM ne sarpa ke rUpa meM rakSA karate hue dharaNendra ko dekhA to ve gadgada ho ge| logoM ne bAda meM usI sthAna ko ahicchatra nAma se prasiddha kiyaa| Aja bhI barelI ke nikaTastha isa kSetra kI padmAvatI puravAloM meM bar3I mahattA hai| usa upasarga ke sthAna para eka 'padmAvatI' nAma kA nagara basAyA gayA tathA eka vizAla kilA, jisakA kSetraphala lagabhaga 12 mIla (?) kA hogA, nirmANa kiyaa| samaya ke jhaJjhAvAta ne isa gauravazAlI nagarI kA Aja hara prakAra kA cinha miTA DAlA hai, kintu padyAvatI puravAla samAja meM Aja bhI isakA pUjya sthAna banA huA hai| isa 'padmAvatI namara' ke bhaktoM ne svayaM ko 405 pAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padmAvatI puravAla ghoSita kiyaa| eka aura kiMvadantI ke anusAra 'padmAvatI puravAla bAhubalI ke zAsana kSetra-podanapura ke nivAsI the| kAlAntara meM podanapura 'padmAvatI' ho gayA aura yahAM ke nivAsI candravaMzIya kSatriya 'padmAvatI puravAla ho ge| isa prakAra abataka ke vivaraNa ke sArAMza meM hama isa niSkarSa para pahuMcate haiM - 'padmAvatI nagara' ke vAsI hI padmAvatI puravAla haiN| - padmAvatI puravAla rakta se kSatriya aura AcAra se digambara jaina inakI sAmAjika vyavasthA, siramaura tathA pANDe ke mahatva tathA kAryoM se vyavasthita hai| phalataH anya jaina jAtiyoM se bhinna haiN| isa jAti ne kabhI bhI apanA alaga ToTama yA alaukika puruSa janaka nahIM maanaa| isase siddha hotA hai ki yaha mUlataH koI anya jAti (kSatriya) hI ho sakatI haiM hamAre vicAra meM kAraNa kucha bhI rahe hoN| yA mAnyatAeM kucha bhI hoM, eka kAraNa nizcita pratIta hotA hai| vaha yaha ki padmAvatI puravAla kisI aitihAsika nagara yA janapada, jisakA nAma 'padmanagara' athavA 'padmAvatIpura' rahA ho; ke nivAsI the| ye sabhI loga kSatriya the kyoMki rakta, AcAra-vicAra evaM dRr3ha AsthA vAle hone ke nAte aura saMhanana kI dRSTi se kSatrie hI pratIta hote haiN| inakA dharma digambara jaina hai| ataH 'padyAktIpura' vAle (jo kAlAntara meM vibhinna sthAnoM meM phaila gae) 'padmAvatI puravAla pukAre jAne lage, jo Aja eka pRthaka jAti ke rUpa meM prasiddha hai| padmAvatIpuravAla jAti kI mAnyatAeM bheda-padmAvatI puravAla jAti do bhAgoM meM baMTI huI hai-dassA aura pAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 406 Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ biisaa| do dazaka pahale taka dhArmika maMca para donoM eka the, kintu sAmAjika maMca para alaga-alaga the| roTI beTI ke sambandha prAyaH nahIM the| Aja isa bandhana meM kucha zithilatA A gayI hai| 'dharma-sampUrNa jAti avicchinna rUpa se zuddha digambara jaina AmnAya ko mAnatI hai| eka bhI sadasya dUsare dharma ko mAnane vAlA nahIM hai| sAmAjika sthiti-sadasyatA kA AdhAra janma hotA hai| pitR pradhAna parivAra pAe jAte haiN| saMyukta parivAra meM adhika vizvAsa hotA hai| dayAbhAga meM putrI ko sammilita nahIM krte| striyoM kI dazA sAmAnya hai tathA striyAM svayaM ko parAzrita samajhatI haiN| dainika pUjA pATha, cauke kI zuddhatA evaM khAnapAna kI tyAga meM bhAvanA vizeSa rahatI hai| loga adhikAMza meM deva darzana ke bAda hI dina meM khAne kA kArya sampanna karate haiN| yaha jAti pUrNataH zAkAhArI hai| vivAha-isa jAti ke loga antaH samUha vivAha paddhati meM vizvAsa karate haiN| eka bAra kie hue aMtarjAtIya vivAha se utpanna santAna punaH padmAvatI puravAla jAti meM sammilita nahIM ho sktii| jAti mAM se calatI vivAha nimnalikhita sopAnoM meM sampanna hotA hai vara kI khoja-yaha vivAha kI prastuti hai| vara kanyA se 4 varSa bar3A honA acchA samajhA jAtA hai| kanyA aura vara meM bAraha varSa se adhika anta nimna stara kA mAnA jAtA hai| vAgdAna-vara ke pitA ke dvArA diyA gayA zAdI kA vacana vAgdAna kahA jAtA haiM vaMza, gotra, parivAra meM pAyA jAnevAlA doSa athavA vara kA kor3hI, pAgala, aparAdhI athavA kanyA ke durAcAriNI pAe jAne para yaha vacana bhaMga kiyA jA sakatA hai| goda bheranA-goda eka sneha yukta AtmIyatA prakaTa karane kI rasma thI 407 pAvatIpuravAta digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo madhyayugIna dena hai| isameM adhikatama bheMTa ikkIsa rupae kI nirdhArita thI, jo Aja surasA kA muMha banI huI hai| isa jAti kA vikRta rUpa jinna kAraNoM se huA hai, unameM goda kI rasma sarvopari hai| isI goda ne daheja.ko janma dekara Aja padmAvatI puravAla jAti ke astitva para prazna cihna lagA diyA hai| isake pazcAt choTe-choTe sopAna pUrNa kie jAte haiN| ina sabake lie nAI, naukara, pANDe, mandira, mAlI kI bheMTeM evaM vara pakSa ke gharavAloM kI bheMToM ke lie dakSiNA nirdhArita hai| 17, 35, 51 rupayoM kI sImAeM haiN| nAma utaravAnA-vara ke vaMza ke pUre nAma kanyA pakSa ke dvArA mAMgane kA rivAja hai| sambhavataH isakA yaha kAraNa pratIta hotA hai ki vara pakSa kI pArivArika dazA kaisI hai, isakA jJAna kanyA pakSa ko ho jAtA hai| pItapatrikA-lagana se pahale pIlI ciTThI vivAha kI prIima sUcanA ke rUpa meM bhejI jAtI hai| lagna bhejanA-lagna meM jAtIya paMcoM ke samakSa cAra Ane, do Ane, ATha Ane yA phira eka rupayA vivAha kA stara nirdhArita karane ke uddezya se kanyA pakSa vara pakSa ke yahAM bhejatA hai| yahIM se samasta kArya Arambha ho jAte haiN| barAta kA jAnA-dUlhA mandira meM gAje-bAje ke sAtha darzana karane ke bAda pANigrahaNa tithi se eka dina pUrva kanyA pakSa ke yahAM jAtA thaa| prAcIna kAla meM varapakSa svayaM barAtiyoM ko kaccA khAnA khilAtA thaa| ise 'rUkharoTI' kahate the lekina Aja yaha prathA banda hai| daravAje para pahuMcanA barAta kA car3hanA kahA jAtA hai| yahAM kanyA pakSa se bartana, dalhe ke kapar3e evaM 51 ru. se adhika rupayA na dene kA rivAja thaa| Aja bhautika cakAcauMdha evaM pradarzana kI bhagavAna ne isakA bhI rUpa vikRta kara diyA hai| devadarzana-vara pakSa prAtaH deva darzana ke lie jAtA hai aura mandira meM padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 408 Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yathA zakti vivAha ke stara ko dekhakara dAna kI ghoSaNA karatA hai| pahale binA devadarzana kie kanyA pakSa kA samasta khAna-pAna dharjita thaa| sajjana milApa-dupahara ko donoM pakSa Apasa meM bar3e sneha aura Adara ke sAtha eka dUsare kA paricaya dete hue gale milate haiN| ise samaya zubha lagna meM vivAha hone kI lagna chAMTI jAtI hai| vivAha-zubha lagna meM pANDe mahodaya ke dvArA pUjana ke bAda saptapadI kA kArya hotA hai| isI samaya vara aura kanyA donoM ko sAta-sAta bacana dilAe jAte haiN| jinheM savIkAra kara lene ke bAda hI kanyA 'bAMe' aGga AtI hai| . isa prakAra sampUrNa vivAha ho hone vAle kAryakramoM ke saMketoM se pUrNa hotA hai| padmAvatIpuravAla jaina jAti kI vartamAna sthiti yoM to deza kAla ke dvArA Ae parivartanoM kA prabhAva pratyeka jAti para par3A hai| phira bhI padmAvatI puravAla apanI mUla bAtoM ko abhI taka nahIM bhulA pAe haiN| dakSiNa bhArata, uttarI bhArata se kaI bAtoM meM bhinna hai| yaha bhinnatA dakSiNa ke nAgapura bhAga meM base hue lagabhaga sAta sau padmAvatI puravAla parivAroM para bhI lAgU hai| cauke kI maryAdA prAyaH TUTa cukI hai| bhakSya padArthoM kI bhI utanI maryAdA aba nahIM rhii| vivAhAdi kArya 8 ghaNToM meM hI hote the, ve bhI aba samApata hone lage haiN| dhIre-dhIre rAtri bhojana kI bhI prathA cAlU hotI jA rahI hai| vyAvasAya meM bhI yaha jAti anya logoM ke sAtha cala rahI hai| yaha saba zithilatA aura TUTate sAMskRtika kinAroM ke cihna haiN| uttarI bhArata meM bhI yaha sabhI bAteM dhIre-dhIre ghusa rahI haiN| jahAM dakSiNa bhArata ke padmAvatI puravAla vaivAhika kAryoM, khAna-pAna evaM kriyAkANDoM meM zithila haiN| .. 409 pacAyatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "navIna pIr3hI avazya hI mUladhArA se kaTatI jA rahI hai| daheja aura pradarzana bhagavAna ne isa sudRr3ha kile meM bhI darAra DAlatI hai| loga paisoM ke lAlaca meM dUsarI jAtiyoM meM vivAha karane lage haiN| isa prakAra sAmAjika vighaTana kI pravRtti isameM bhI Arambha ho gayI hai| yaha jAti svabhAva se zAntipriya hai| adhika dhanI puruSoM meM jo aneka kusaMskAra kadAcAra, aura aneka avaguNa A jAte haiM, utane abhI isa jAti meM nahIM aae| padmAvatI puravAla jaina jAti kA bhaviSya, yadi isane svayaM ko nahIM sambhAlA, apane mUla sAMskRtika pariveza meM hI yuga ke sAtha-sAtha calane kA koI mArga nahIM khojA aura dizAhIna nayI pIr3hI ko koI dizAbodha nahIM karAyA, to bhaviSya meM isake vighaTana ko rokane vAle koI avarodhakatattva dRSTigata nahIM ho rhe| - - sacce sAdhu sacce sAdhu nirantara jJAna-dhyAna aura tapa meM anurakta rahate haiM, vahI sacce saMta haiN| Aja kucha sAdhu jJAna-sAdhana se vimukha yA virakta hokara bhavana nirmANa, kriyA-kAMDa Adi meM adhika ruci lete hue dekhe jAte haiN| apanI-apanI lokahita pradhAna yojanAoM kI pUrti ke lie aharnizi sajaga aura saceSTa rahate haiN| Atmacintana, svAdhyAya aura jJAna prasAra meM ruci yA lagana kA yaha hAsa cintanIya hai| hamAre sabhI prAcIna AcArya evaM sAdhuvRnda apanI vikasita jJAna sAdhanA tathA kAlajayI racanAoM ke kAraNa hI Aja hajAroM varSoM ke bAda bhI smaraNa kie jAte haiN| kisI mandira, mAnastambha yA bhavanAdi ke kAraNa nhiiN| satata jJAnAbhyAsa kI amiTa bhUkha kA honA hI kisI bhI sAdhu ke svAstha (sva meM sthita) hone kA paricAyaka hai| -antas kI AMkhe : munizrI pramANasAgarajI mahArAja padyAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 410 Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phuTa noTa 1. navanAmA padmAvatyAM kAMtipuryA madhurAyAM viSNupurANa aMza 4 a. 24 1 2. dekho, rAjapUtAne kA itihAsa, prathama jilda, pahalA saMskaraNa pR. 230 / 3. madhya bhArata kA itihAsa- DA. harihara nivAsa dvivedI / 4. dekho -anekAnta varSa 3 kiraNa 7 | 5. sAta khAMpa paravAra kahAve, tinake tumako nAma sunAveM / aTha sakkhA puni hai causakhA, te sakkhA puni hai do sakkhA / soraThiyA aru gAMgana jAno, paDAvatiyA sadRma jaano| -buddhi vilAsa / 6. jainadharma kA prAcIna itihAsa - bhAga 2 - paramAnanda zAstrI - pRSTha 460 7. zrI ahicchatra pArzvanAtha smArikA pR. 48 8. ahichatra kI purA sampadA - DA. ramezacanda jaina pR. 81-82 9. yaha sthAna purAtatva ke mahatva kA hai| bhArata sarakAra ke purAtatva vibhAga ne khudAI karake eka vizAla nagarI kA patA lagAyA hai| yahAM ke kucha sikke bhI mile haiM tathA lipi apaThanIya hai| kucha mahatva ke miTTI ke bartanoM ke Tukar3e prApta hue haiN| 10. tIrthaMkara mahAvIra smRti grantha- prakAzaka jIvAjI vizvavidyAlaya gvAliyara - lekha 'gaupAdrau devapatne' -DA. harihara nivAsa dvivedI 11. jainadharma kA prAcIna itihAsa dvitIya bhAga- sampAdaka va lekhaka paramAnanda zAstrI - bhUtapUrva sampAdaka anekAnta- prakAzaka ramezacanda jaina moTara vAle, dillI- pR. 115 12. jaina dharma kA prAcIna itihAsa dvitIya bhAga-lekhaka va sampAdaka paM. paramAnanda zAstrI - prakAzaka - ramezacanda moTara vAle pR. 440 13. sunaharIlAla abhinandana grantha, 2. zrI mahAvIra kIrti smRti grantha evaM bhagavAna mahAvIra aura unakI AcArya paramparA khaNDa 4 se / 14. 1. sunaharI lAla abhinandana grantha, 2. zrI AcArya sudharmasAgara padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 411 Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinandana grantha, 3. vidvata abhinandana grnth| 15 tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA (khaNDa-4) DaoN. nemicandra jyotiSAcArya pU. 227 prakAzana 13 navambara 1974 prakAzaka- maMtrI, zrI bhA.di. jaina vidvata prissd| 16. jaina samAja kA vRhada itihAsa (prathama khaNDa) DaoN. kastUracanda kAsalIvAla-jaina itihAsa prakAzana saMsthA jayapura 1992 / 17. jaina samAja kA vRhada itihAsa-DaoN. kastUra canda kAsalIvAla pR. 627 / 18. zrI dhanavaMta siMha kA paricaya pR....... para aMkita hai| 19. sonAgira vaibhava-rAmajIta jaina eDavokeTa-candra bhAna jaina, aagraa| 20. jaina dharma kA prAcIna itihAsa-balabhadra jain| 21. zodhA darza 38 julAI 1999, pRSTha 138 22. zodhA darza julAI pRSTa 197 evaM 200 / 23. zodhA darza-40 mArca 2 ja.I. pR. 36-41 se zodha smiikssaa| 24. bhAratavarSa ke di. jaina tIrtha kSetra prathama bhAga uttara pradeza evaM dillI-saMkalana sampAdana, balabhadra jaina pR. 84 prakAzana bhA. di. jaina tIrtha kSetra kameTI bambaI-41 25. giranAra mahAtmya-le. rAmajIta jaina eDavokeTa-prakA, jaina samAja gvAliyara pR 131-1321 26. giranAra mahAtmya -le. rAmajIta jaina eDavokeTa- pra. jaina samAja ___gvAliyara pR. 5 / 27. jaina dharma kA prAcIna itihAsa (prathama bhAga) balabhadra jaina pR. 210-211 / 28. bhArata ke di. jaina tIrtha kSetra (caturtha bhAga) balabhadra jaina pR.-22 / 29. bhAratavarSa ke di. jaina tIrtha kSetra (caturtha bhAga) balabhadra jaina pRSTha 106-1071 30. bhArata ke di. jaina tIrtha (prathama bhAga) sampAdaka balabhadra jaina, pRSTha 1051 padmAvatIpuravAla digambara jaina jAti kA udbhava aura vikAsa 412 Page #449 -------------------------------------------------------------------------- _