Anupreksha Kiran 01 02 03

Author(s): Suryashashi Jain Tattvagyan Pathshala
Publisher: Suryashashi Jain Tattvagyan Pathshala
Catalog link: https://jainqq.org/explore/011582/1

Page #1

પ્રકાશક : શ્રી સૂર્યશશી જૈન તત્વજ્ઞાન પાઠશાળા ઠે. સી/ ૫ આરતી, જુના નાગરદાસ રોડ, ચીનેય કોલેજ સામે, અંધેરી (ઈસ્ટ) મુંબઇ - ૪૦ ૦ ૦ ૬ ૯
પ્રાપ્તિસ્થાન : ૧. ગુર્જર ગ્રંથરત્ન કાર્યાલય, ગાંધીમાર્ગ કુવારા સામે,
અમદાવાદ–૧ ૨. સરસ્વતી પુસ્તક ભંડાર
રતનપાળ, હાથીખાના, અમદાવાદ-૧ ૩. સોમચંદ ડી. શાહ
જીવનનિવાસ સામે, પાલીતાણા ૪. સેવન્તીલાલ વી. જૈન
૨૪, મહાજન ગલી, પહેલે માળે,
ઝવેરી બજાર, મુંબઈ-૨ ૫. શંખેશ્વર પુસ્તક ભંડાર
જેન ભેજન શાળા પાસે
મુ. શએશ્વર વાયા. હારિજ (ઉ.ગુ) આવૃત્તિ ત્રીજી વિક્રમ સંવત ૨૦૩૬ કિંમત:- રૂ. ૮-૦૦ સુક:- કાંતિલાલ ડી. શાહ
ભરત પ્રિન્ટરી” દાણાપીઠ પાછળ, પાલીતાણાઃ - ૩૬૪૨૭૦

Page #2

પ્રકાશકીય S
નાનકડા બીજમાં વિરાટ વૃક્ષ છુપાયેલું છે. હીરા-મોતી-માણેકમાં લાખોની સંપત્તિ સમાયેલી છે. એમ અડસઠ અક્ષરાત્મક શ્રી નવકાર મહામંત્રમાં ચૌદપર્વને સાર સમાયેલું છે. તેમાં વિશ્વનાં સર્વ શુભ તર પ્રદાન કરવાની મહાન શક્તિ છુપાયેલી છે.
સર્વ મંગલ માં શ્રેષ્ઠ મંગલ નવકાર-નમસ્કારમંત્ર છે, જે સર્વ પાપનું–સર્વના પાપનું વિસર્જન કરવાની અને સર્વોત્તમ પુણ્યનું સર્જન કરવાની અક્ષુણ શક્તિ ધરાવે છે.
આત્માને વિકાસ, અને વિનાશ, નમસ્કાર અને અહંકાર ઉપર નિર્ભર છે; નમસ્કાર જીવને વિકાસના પંથે દોરી જાય છે, ક્રમશઃ પૂર્ણ બનાવે છે. અહંકાર છવને વિનાશ–પતનની ખાઈમાં ફેંકી દે છે, ખાલીખમ બનાવે છે, ગુણહીન બનાવે છે, કેના શરણે જવું એ આપણી ઈરછાને આધીન છે.
વિશ્વમાં જ્યાં ત્યાં જે કાંઈ શુભ-સુંદર અને મંગલમય દેખાય છે, એ નમસ્કારની ભેટ છે. વિશ્વમાં એ કઈ ઉત્તમ પદાર્થ કે પદ નથી જે નમસ્કારથી ન મળે!
એ અજબ મહિમા છે પરમેષ્ટિ નમસ્કાર !

Page #3

નમસ્કારની આવી સર્વોત્તમતા, સર્વશ્રેષ્ઠતા અને પરમ મંગલમયતા તેમાં બિરાજમાન પંચપરમેષ્ટીને લઈને જ છે.
લેકમાં પરમમંગલસ્વરૂપ, સર્વોત્તમ અને પરમશરણભૂત કઈ હેય તો પંચપરમેષ્ટી છે, એનાથી ચડિયાતું કઈ મંગલ, ઉત્તમ અને શરણ ભૂત તત્વ–પદાર્થ આ લેકમાં નથી.
નમસ્કાર અને તેમાં બિરાજમાન પંચપરમેષ્ઠીને પ્રત્યક્ષ અને પૂર્ણ પરિચય કરે એજ માનવજીવનનું પરમ અને ચરમ કર્તવ્ય છે, એમ જ્ઞાની પુરુષે આપણને વારંવાર પ્રેરણ-ઉપદેશ આપે છે.
પ્રસ્તુત પુસ્તકમાં પાને પાને અને વાકયે વાકયે, શાસ્ત્ર અને અનુભવજ્ઞાનથી રસાયેલું એવું અપૂર્વ તત્વચિતન પીરસવામાં આવ્યું છે, જેનું સ્વસ્થ ચિત્તે આસ્વાદન કરવાથી આપણું જન્મોજન્મની તૃષ્ણતૃષા શમી જાય છે, વિષય-કવાયના સર્વે ઉકળાટ શાન્ત થઈ જાય છે, ચિત્ત અત્યન્ત પ્રસન્ન અને પવિત્ર બને છે.
શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રને મહિમા અને અર્થવિસ્તાર અનંત અને અપાર છે. પરમેષ્ઠીઓની અનન્ય શરણાગતિ સ્વીકારીને તેમનાં કીર્તન,
સ્મરણ અને ધ્યાનમાં ઓતપ્રેત બનવાથી જ તેના મહિમા અને રહસ્થાને યત્કિંચિત યથાર્થ અનુભવ-લાભ મેળવી શકાય છે.
એક મહાત્મા પુરુષની અનુભવસિદ્ધ કલમે આલેખાયેલી આ વિચારધારા આપણને તત્વચિંતનની કેઈ નવી દુનિયાનું દર્શન કરાવે છે, નવકાર મહામંત્રની ઉંડાઈ–ઉંચાઈ કેટલી અગાધ અદ્ભુત અને અદ્વિતીય

Page #4

છે. તેની ઝાંખી કરાવે છે અને તેના મહાન ભાવ-પ્રભાવને આ જીવનમાં જ અનુભવવા માટે અનન્ય શ્રદ્ધા અને અખંડ પુરુષાર્થ કેળવવાની પ્રબળ પ્રેરણું અને હિંમત આપે છે.
પ્રચારવાદના આ જમાનામાં નિત અવનવું સાહિત્ય થકબંધ બહાર પડે છે. બે ઘડીના મનોરંજન સિવાય જીવનમાં તેનું ચિરસ્થાયી કોઈ મૂલ્ય કે મહત્વ નથી હોતું. વાંચનપ્રિય લેકેના જીવનમાં સદ્દવિચાર અને સદવર્તનનું સર્જન કરે, ક્ષમા, નમ્રતા નેહભાવ, પરોપકાર, કૃતજ્ઞતા વગેરે દૈવી ગુણ કેળવવાની રુચિ-તાલાવેલી જગાડે એવા શિષ્ટ સાહિત્યની આજ ઘણું જરૂરિયાત છે. એથીયે આગળ વધીને લેકજીવનમાં પરમાત્મપ્રેમ-ભક્તિ, સાધુસેવા અને તત્વજ્ઞાન પ્રત્યે વિશેષ અભિરુચિ–શ્રદ્ધા વિકસે તેવું વાંચન પીરસવાની ખાસ જરૂર છે.
પ્રસ્તુત “અનુપ્રેક્ષા પુસ્તક તત્ત્વપ્રેમીઓ માટે અતીવ ઉપકારક ગ્રન્ય છે. તેના લેખક પૂજ્ય પંન્યાસજી મહારાજ અને તેમાં આલેખાયેલાં તત્વચિન્તન વિષે યથાર્થ સમીક્ષા કરવી એ મારા ભેજા-ગજા બહારની વાત છે. તવજિજ્ઞાસુ સાધક આત્માઓ જ એનાં મૂલ્ય અને મહત્ત્વ આંકી શકે !
અંતે, આવાં ઉત્તમ પ્રકાશને પ્રગટ કરવાનું સૌભાગ્ય અમને સદા મળતું રહે અને તે દ્વારા આપણું સહુના જીવનમાં તત્વને પ્રકાશ પથરાતો રહે એ જ મંગલ કામના.
આ પ્રકાશનનું સુંદર છાપકામ કરી આપવા બદલ પાલિતાણું ભરત પ્રિન્ટરીના માલિક કાન્તિલાલ ડી. શાહ તથા પ્રકાશનમાં અનેક રીતે સાથ સહકાર આપનાર સજજનોને પણ આભાર માનું છું.
પ્રકાશક

Page #5

નવકારને મહિમા પંચપરમેષ્ઠિનમસ્કાર
तीर्थ कृद्रघो नमस्कारो, देहभाजां भवच्छिदे | મવૃત્તિ યિમાળ સજ્જ, પોધિામાય રોશનૈઃ ।। ? ॥
તીથકર ભગવતાને કરવામાં આવતા નમસ્કાર પ્રાણીએના સંસારને નાશ કરે છે, અને વિશુદ્ધ ખેાધિના લાભને માટે સમથ થાય છે.
सिद्धेभ्यश्च नमस्कारो, भगवद्भयो विधीपताम् । कमैघोऽदाहि यैर्थ्यांनाग्निना भवसहस्रजं ॥ २ ॥
જેઓએ સેકા ભવાનાં કર્મરૂપી ઈન્ધન ધ્યાનરૂપી અગ્નિ વડે ભસ્મ કર્યા' છે, તે સિદ્ધ ભગવંતાને નમસ્કાર કરે. आचार्येभ्यः पंचविधाचारेभ्यश्च नमस्कुरु । यैर्धार्यते प्रवचनं, મન્ડેક્સટોઘમૈ:॥ રૂ ॥
જેએ પવિધ આચારમય છે, જે પ્રવચન (જિનશાસન) ને ધારણ કરે છે અને જેએ ભવનેા છેદ કરવામાં સતત ઉદ્યમવત છે, એવા આચાય ભગવતાને નમસ્કાર કરે.
श्रुतं विभर्ति ये सर्व शिष्येभ्यो व्याहरन्ति च । तेभ्यो नमो महात्मभ्य, उपाध्यायेभ्य उच्चकैः ॥ ४ ॥
સમગ્ર શ્રુતને ધારણ કરનારા, શિષ્યગણને ભણાવનારા, મહાત્મા શ્રી ઉપાધ્યાય ભગવંતાને નમસ્કાર થા.

Page #6

शीलव्रतसनाथेभ्यः साधुभ्यश्च · नमस्कुरु ।। क्षमामंडलगाः सिद्धि-विद्यां संसाधयन्ति ये ॥ ५ ॥
શીલવ્રતથી યુક્ત, ક્ષમાનાં મંડલમાં સ્થિત (ક્ષમાને ધારણ કરનારા), તથા મેક્ષ વિદ્યાને જેઓ સિદ્ધ કરી રહ્યા છે, એવા સાધુ ભગવંતેને નમસ્કાર કરો. इत्थं पंचनमस्कारसमं यजीवितं व्रजेत् ।। न याति यद्यसौ मौक्षं, ध्रुवं वैमानिको भवेत् ॥ ६ ॥
આ રીતે અંત સમયે પાંચ નમસ્કારની સાથે જે પિતાના પ્રાણોનો ત્યાગ કરે છે, તે જે મોક્ષમાં ન જાય તે અવશ્ય વૈમાનિક થાય છે, અર્થાત વૈમાનિક દેવલોકમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થાય છે.
નમસ્કાર એ સર્વશ્રેષ્ઠ દાન છે, એ દાનના પાત્ર સર્વશ્રેષ્ઠ પરમેષ્ઠી ભગવતે છે. એ દાન આપવાના પરિણામ જેના ચિત્તમાં જાગે છે, તે નિકટભવી, સરલ પરિણામી, ભવ્ય જીવ છે. - તમારે ઉપયોગ નવકારમાં પરોવો. બેગ, ઉપયોગ બંને નવકારમાં લીન બને, તેવું જીવન છે. મન, વચન અને કાયાના વેગો નવકારની સાથે તન્મયપણુને પામે, તેવો અભ્યાસ કરે.
ભાવથી નવકારની પ્રાપ્તિ થઈ એટલે દુલર્ભ વસ્તુને લાભ થયે, પ્રિયને સમાગમ થયે, તત્વને પ્રકાશ થયે, સારભુત વસ્તુની પ્રાપ્તિ થઈ કષ્ટ નષ્ટ થયાં, પાપ પલાયન થઈ ગયું. ભવસમુદ્રને પાર પામ્યા. તપ, જપ, નિયમ બધું સફળ થયું, વિપત્તિ પણ સંપત્તિ માટે એમ વિચારવું.
L

Page #7

અનુ કમ ણિકા
કિરણ પહેલું કિરણ બીજુ કિરણ ત્રીજું
૧ થી ૭૦ ૭૧ થી ૧૫૪ ૧૫૫ થી ૨૪૭
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
ન
5
+
પૂ. પં. શ્રી ભદ્રકવિજયજી ગણિવરકૃત
- પુસ્તકોની યાદી - જેન માર્ગની પિછાન
૪–૫૦ ૨. પરમેષ્ઠી-નમસ્કાર અને સાધના
૭-૦૦ જિનભક્તિ
૩-૦૦ પ્રતિમા–પૂજન
૮-૦૦ નમસ્કાર-મીમાંસા
૭-૦૦ નમસ્કાર દેહન
૩–૫૦ નમસ્કાર મહામંત્ર ,
૧૦-૦૦ ધર્મશ્રદ્ધા
૬-૦૦ દેવદર્શન
૬-૦૦ ૧૦, આરાધનાનો માર્ગ
૫-૫૦ ૧૧. પ્રાર્થના
૧–૫૦ ૧૨, તવ દેહન
૧૦-૦૦ ૧૩. તવ પ્રભા
૯-૦૦ ૧૪. મનન માધુરી ૧૫. આસ્તિકતાને આદર્શ
૭૫૦
+ 6

Page #8

અનુપ્રેક્ષા કિરણ પહેલું

Page #9

68
श्री पंचपरमेष्ठी नमस्कार महामंत्र
नमो अरिहंताणं ।
नमो सिद्धाणं ।
नमो आयरियाणं ।
नमो उवज्झायाणं ।
नमो लोए सव्वसाहूणं ।
एसो पंच नमुक्कारो ।
सव्वपावपणासणी |
मंगलाणं च सव्वेसिं ।
पढमं हवइ मंगलं ।
(5)

Page #10

મહામંત્રની અનુપ્રેક્ષા
મનનું બલ મંત્રથી વિકસે છે. નમસ્કાર મનુષ્યની પિતાની પુંછ છે. નમવું એ જ માનવમન અને બુદ્ધિનું તાત્તિવક ફળ છે. નમઃ એ દૈવી ગુણ અને આધ્યાત્મિક સંપત્તિ છે.
બીજાના ગુણ ગ્રહણ કરવાની શક્તિ (Receptivity ) નમસ્કારમાં રહેલી છે. શરીરને મન કરતાં વધુ મહત્ત્વ ન મળવું જોઈએ. શરીર એ ગાડી છે અને મન એ ઘડે છે. મનરૂપી ઘેાડે શરીરરૂપી ગાડીની આગળ જે જોઈએ.
મન વડે જ તત્ત્વની પ્રાપ્તિ થાય છે. શાશ્વત સુખ અને સાચી શાંતિ અંતરમાંથી મેળવવાની છે.
હાથીનું શરીર મોટું અને વજનદાર છે પરંતુ કામી છે. સિંહનું શરીર નાનું અને હલકું હોવા છતાં અપેક્ષાએ કામનો વિજેતા છે, તેથી હાથીને પણ સિંહ જીતી જાય છે. માનવીનું મન સિંહ કરતાં પણ બળવાન હોવાથી સિંહને પણ વશ કરીને પાંજરામાં પૂરે છે. ''
મનનું બળ મંત્રથી વિકસે છે. મંત્રમાં સૌથી શ્રેષ્ઠ મંત્ર નમસ્કારમંત્ર છે. તેથી અંતરના શત્રુ કામ, કૈધ, અને લાભ તથા રાગ, દ્વેષ અને મેહ જિતાય છે.

Page #11

અનુપ્રેક્ષા
નમસ્કાર મંત્રમાં પાપની ઘણું છે અને પાપીની દયા છે. પાપની ઘણું આત્મબળને વધારે છે, નમ્રતા અને નિર્ભચતા લાવે છે. પાપીની ધૂણું આત્મબળને ઘટાડે છે, અહંકાર અને કઠેરતા લાવે છે. સાચે નમસ્કાર આત્મામાં પ્રેમ અને આદર વધારે છે. સ્વાર્થ અને કઠોરતાને ત્યાગ કરાવે છે.
જેટલે અહંકાર તેટલું સત્યનું પાલન એછું. જેટલું સત્યનું પાલન ઓછું તેટલું જિતેન્દ્રિયપણું છું, તથા કામ, કેધ અને લેભનું બળ વધારે. નમસ્કારથી વાણની કઠેરતા, મનની કૃપણુતા અને બુદ્ધિની કૃતજ્ઞતા નાશ પામે છે, અનુકમે કોમળતા, ઉદારતા અને કૃતજ્ઞતા વિકસિત થાય છે.
નમસ્કાર વડે મનમય કોષની શુદ્ધિ.. નમસ્કારમાં ન્યાય છે, સત્ય છે, દાન છે અને સેવાને ભાવ રહેલું છે. ન્યાયમાં ક્ષાત્રવટ છે, સત્ય અને તેના બહુમાનમાં બ્રહ્મજ્ઞાન છે, દાન અને દયામાં શ્રી અને વાણિજ્યની સાર્થકતા છે, સેવા અને શુશ્રષામાં સંતેષ ગુણની સીમા છે. નમસ્કાર વડે ક્ષત્રિયેનું ક્ષાત્રવટ, બ્રાહ્મણનું બ્રહ્માજ્ઞાન, વૈોને દાનગુણ અને શુદ્રોને સેવા ગુણ એક સાથે સાર્થક થાય છે.
સમર્પણ, પ્રેમ, પરોપકાર અને સેવાભાવ એ માનવમનના અને વિકસિત બુદ્ધિના સહજ ગુણ છે.
મનુષ્ય-જન્મને શ્રેષ્ઠ બનાવનારી કઈ ચીજ હોય તો તે પવિત્ર બુદ્ધિ છે. જીવ દેહ અને પ્રાણ તે પ્રાણું માત્રમાં છે, પણ વિકસિત મન અને વિકસિત બુદ્ધિ તે માત્ર મનુષ્યમાં

Page #12

નમસ્કાર વડે મનેય ફેષની શુદ્ધિ જ છે. બધું હોય પણ સદબુદ્ધિ ન હોય તે બધાનો દુરુપગ થઈને દુર્ગતિ થાય છે. બીજું કાંઈ ન હોય પણ સદ્દબુદ્ધિ હોય તો તેના પ્રભાવે બધું આવી મળે છે.
માનવમનમાં અહંકાર અને આસક્તિ એ બે મેટા દોષ છે. બીજાના ગુણ જોવાથી અને પિતાના દોષ જેવાથી અહં. કાર અને આસક્તિ જાય છે. નમસ્કાર એ બીજાના ગુણ ગ્રહણ કરવાની અને પિતાનામાં રહેલા દોષ દૂર કરવાની ક્રિયા છે. નમસ્કારથી સબુદ્ધિને વિકાસ થાય છે અને સદબુદ્ધિને વિકાસ થવાથી સદ્ગતિ હસ્તામલકવત્ બને છે.
નમસ્કારરૂપી વેજ અહંકારરૂપી પર્વતનો નાશ કરે છે. નમસ્કાર માનવના મનમય કેષને શુદ્ધ કરે છે. અહંકારનું સ્થાન મરતક છે. મનમય કેાષ શુદ્ધ થવાથી અહંકાર આપોઆપ વિલય પામે છે. - નમસ્કારમાં શુભ કર્મ, ઉપાસના અને જ્ઞાન એ ત્રણેને સુમેળ છે. શુભ કર્મનું ફળ સુખ, ઉપાસનાનું ફળ શાન્તિ અને જ્ઞાનનું ફળ પ્રભુપ્રાપ્તિ છે. .
નમસ્કારના પ્રભાવે આ જન્મમાં સુખશાંતિ અને જન્માતરમાં પરમાત્મપદની પ્રાપ્તિ સુલભ બને છે.
કર્મફળમાં વિશ્વાસાત્મક બુદ્ધિ તે બુદ્ધિ છે. સદ્દબુદ્ધિ શાંતિદાયક છે. નમસ્કારથી તે વિકાસ પામે છે, અને તેના પ્રભાવે હૃદયમાં પ્રકાશ પ્રકટે છે.
જ્ઞાન-વિજ્ઞાનનું સ્થાન બુદ્ધિ છે અને શાંતિ–આનંદનું સ્થાન હૃદય છે. બુદ્ધિને વિકાસ અને હૃદયમાં પ્રકાશ એ નમસ્કારનું અસાધારણ ફળ છે.

Page #13

અનુપ્રેક્ષા બુદ્ધિની નિમલતા અને સૂક્ષ્મતા. માનવજન્મ દુર્લભ છે. તેથી પણ દુર્લભ પવિત્ર અને તીર્ણ બુદ્ધિ છે. નમસ્કાર શુભ કર્મ હોવાથી તેના વડે બુદ્ધિ તીક્ષણ બને છે. નમસ્કારમાં ભક્તિની પ્રધાનતા હોવાથી બુદ્ધિ વિશાલ અને પવિત્ર બને છે. નમસ્કારમાં સમ્યજ્ઞાન હોવાથી બુદ્ધિ સૂમ પણ બને છે.
બુદ્ધિને સૂક્ષમ, શુદ્ધ અને તીણું બનાવવાનું સામર્થ્ય આ રીતે નમસ્કારમાં રહેલું છે. પરમપદની પ્રાપ્તિ માટે બુદ્ધિના તે ત્રણે ગુણાની આવશ્યકતા છે. સૂક્ષ્મ બુદ્ધિ વિના નમસ્કારના ગુણે જાણી શકાતા નથી, શુદ્ધ બુદ્ધિ વિના નમસ્કાર્ય પ્રત્યે પ્રેમ પ્રગટી શકતો નથી અને તીક્ષણ બુદ્ધિ વિના નમસ્કારના ગુણોનું સ્મરણ ચિત્તરૂપી ભૂમિમાં સુદૃઢ કરી શકાતું નથી.
નમસ્કાર કર્તામાં રહેલે ન્યાય, નમસ્કાર્ય તાવમાં રહેલી દયા, નમસ્કાર કિયામાં રહેલું સત્ય, બુદ્ધિને સૂમ, શુદ્ધ અને સ્થિર કરી આપે છે. એ રીતે બુદ્ધિને સક્ષમ, શુદ્ધ અને સ્થિર કરવાનું સામર્થ્ય નમસ્કારમાં રહેલું છે.
નમસ્કારમાં અહંકાર વિરુદ્ધ નમ્રતા છે, પ્રમાદ વિરુદ્ધ પુરુષાર્થ છે અને હૃદયની કઠેરતા વિરુદ્ધ કોમળતા છે. નમસ્કારથી એક બાજુ મલિન વાસના, બીજી બાજુ ચિત્તની ચંચળતા દૂર થવાની સાથે જ્ઞાનનું ઘોર આવરણ જે અહંકાર તે ટળી જાય છે. નમસ્કારની ક્રિયા શ્રદ્ધા, વિશ્વાસ અને એકાગ્રતા વધારે છે. શ્રદ્ધાથી તીવ્રતા, વિશ્વાસથી સૂક્ષમતા અને એકાગ્રતાથી બુદ્ધિમાં સ્થિરતા ગુણ વધે છે.

Page #14

નમસ્કાર મંત્ર એ સિદ્ધ મંત્ર છે
નમસ્કારથી સાધકનું મન પરમ તત્વમાં લાગે છે અને બદલામાં પરમ તત્ત્વ તરફથી બુદ્ધિ પ્રકાશિત થાય છે. તે પ્રકાશથી બુદ્ધિના અનેક દેશે જેમકે- મંદતા, સંકુચિતતા, સંશયયુક્તતા, મિથ્યાભિમાનિતાદિ એક સાથે નાશ પામે છે.
નમસ્કાર મંત્ર એ સિદ્ધ મંત્ર છે નમસ્કાર એક મંત્ર છે અને મંત્રનો પ્રભાવ મન પર પડે છે. મનથી માનવાનું અને બુદ્ધિથી જાણવાનું કામ થાય છે. મંત્રથી મન અને બુદ્ધિ બંને પરમ તત્વને સમર્પિત થઈ જાય છે. શ્રદ્ધાનું સ્થાન મન છે અને વિશ્વાસનું સ્થાન બુદ્ધિ છે. એ બંને પ્રભુને સમર્પિત થઈ જાય છે, ત્યારે તે બંનેના દે બળીને ભસ્મીભૂત થઈ જાય છે.
સ્વાર્થોધતાના કારણે બુદ્ધિ મંદ થઈ જાય છે, કામાંધતાના કારણે બુદ્ધિ કુબુદ્ધિ બની જાય છે, તેમાંધતાના કારણે બુદ્ધિ
બેંદ્ધિ બની જાય છે. કૈધાંધતાના કારણે બુદ્ધિ સંશયી બની, જાય છે, માનાંધતાના કારણે બુદ્ધિ મિશ્યા બની જાય છે, કૃપણોધતાના કારણે બુદ્ધિ અતિશય સંકુચિત બની જાય છે.
નમસ્કારરૂપી વિદ્યુત ચિત્તરૂપી બેટરીમાં જ્યારે પ્રગટ થાય છે, ત્યારે સ્વાર્થથી માંડીને કામ, ક્રોધ, લોભ, માન, માયા, દર્પ આદિ સઘળા દે દગ્ધ થઈ જાય છે અને ચિત્તરત્ન ચારે દિશાએથી નિર્મલપણે પ્રકાશી ઊઠે છે. સમતા, ક્ષમા, સંતેષ, નમ્રતા, ઉદારતા,નિસ્વાર્થતા આદિગુણ તેમાં પ્રગટી નીકળે છે.

Page #15

અનુપ્રેક્ષા
શબ્દ એ નમસ્કારનું શરીર છે, અર્થ એ નમસ્કારનો પ્રાણ છે અને ભાવ એ નમસ્કારને આત્મા છે. નમસ્કાર ભાવ જ્યારે ચિત્તને સ્પર્શે છે, ત્યારે માનવને મળેલ આત્મવિકાસ માટે અમૂલ્ય અવસર ધન્ય બને છે. '
નમસ્કારથી આરંભ થયેલ ભક્તિ અને જ્યારે સમર્પણમાં પૂર્ણ થાય છે ત્યારે માનવી પોતાને પ્રાપ્ત થયેલ જન્મની સાર્થકતા અનુભવે છે.'
નમસ્કાર મંત્ર એ સિદ્ધ મંત્ર છે. એ મંત્રનું સ્મરણ કરવા માત્રથી આત્મામાં જીવરાશિ ઉપર સહ પરિણામ જાગૃત થાય છે. એ માટે સ્વતંત્ર અનુષ્ઠાન કે પુરશ્ચરણાદિ વિધિની પણ જરૂર પડતી નથી. તેમાં મુખ્ય કારણ પંચ પરમેષ્ટિ ભગવંતોનો અનુગ્રહકારક સહજ સ્વભાવ છે, તથા પ્રથમ પરમેષ્ઠિ અરિહંત ભગવતોને “જીવ માત્રનું આધ્યત્મિક કલ્યાણ થાઓ” એવો સિદ્ધ સંકલ્પ છે.
અભેદમાં અભય અને ભેદમાં ભય. • ગુણ બહુમાનને પરિણામ અચિજ્ય શક્તિયુક્ત કર્યો છે. નિશ્ચયથી બહુમાનનો પરિણામ અને વ્યવહારથી બહમાનનો સર્વોત્કૃષ્ટ વિષય, બેઉ મળીને કાર્યસિદ્ધિ થાય છે. - ગુણાધિકનું સ્મરણ કરવાથી રક્ષા થાય છે, તેમાં વસ્તુસ્વભાવને નિયમ કાર્ય કરે છે. ધ્યાતા–અંતરાત્મા જ્યારે ધ્યેય–પરમાત્માનું ધ્યાન કરે છે, ત્યારે ચિત્તમાં ધ્યાતાધ્યેય ધ્યાન એ ત્રણેની એકતાપી સમાપત્તિ થાય છે, તેથી કિલઇ કમને વિગમ થાય છે અને અંતરાત્માને અદ્ભુત શાંતિ મળે છે. તેનું જ નામ મંત્રથી રક્ષા ગણાય છે.

Page #16

નમસ્કાર મંત્ર એ મહા ક્રિયાયોગ છે
પરના સુકૃતની અનુમોદનારૂપ સુકૃત અખંડિત શુભ ભાવનું કારણે છે. પરમ તત્વ પ્રત્યે સમર્પણ ભાવ એક બાજુ નમ્રતા અને બીજી બાજુ ર્ભિયતા લાવે છે અને એ બેના પરિણામે નિશ્ચિત્તતા અનુભવાય છે.
અભેદમાં અભય છે અને ભેદમાં ભય છે. નમસ્કારના પ્રથમ પદમાં “અરિહ’ શબ્દ છે તે અભેદવાચક છે, તેથી તેને કરાતે નમસ્કાર અભયકારક છે. અભયપ્રદ અભેદવાચક “અરિહં’પદનું પુનઃ પુનઃ સમરણ ત્રાણ કરનારું, અનર્થને હરનારુ તથા આતમજ્ઞાનરૂપી પ્રકાશને કરનારું હોવાથી સૌ કેાઈ વિવેકીને અવશ્ય આશ્રય લેવા લાયક છે.
નમસ્કાર મંત્ર એ મહા ક્રિયાયોગ છે. પંચ મંગલરૂપ નમસ્કાર મંત્ર એ મહાકિયા ગ છે, કેમ કે તેમાં બંને પ્રકારને તપ, પાંચ પ્રકારનો સ્વાધ્યાય અને સર્વોત્કૃષ્ટ તત્વોનું પ્રણિધાન રહેલું છે.
બાહ્ય-અત્યંતર તપ એ કરેગની ચિકિત્સારૂપ બને છે, પાંચ પ્રકારના સ્વાધ્યાય એ મહામેહરૂપી વિષને ઉતારવા માટે મંત્ર સમાન બની રહે છે અને પરમ પંચપરમેષ્ઠિનું પ્રણિધાન વિજયનું નિવારણ કરવા માટે પરમ શરણરૂપ બને છે.
નમસ્કારરૂપ પંચમંગલની ક્રિયા એ અત્યંતર તપ, ભાવ સ્વાધ્યાય અને ઈશ્વર પ્રણિધાનરૂપ મહાકિયા ગ છે, એનું મરણ અવિદ્યાદિ કલેશેનો નાશ કરે છે અને ચિત્તની અખંડ સમાધિરૂપ ફલને ઉત્પન્ન કરે છે. કલેશને નાશ દુર્ગતિને ક્ષય કરે છે અને સમાધિભાવ સદગતિનું સર્જન કરે છે.

Page #17

અનુપ્રેક્ષા
નમસ્કારમાં “નમો” પદ પૂજા અર્થમાં છે અને પૂજા” દ્રવ્યભાવ સંકેચ અર્થમાં છે. દ્રવ્યસંકેચ કર શિર–પાદાદિનું નિયમન છે. અને ભાવસંકેચ એ મનને વિશુદ્ધ વ્યાપાર છે.
બીજી રીતે નમે એ સ્તુતિ, સ્મૃતિ અને ધ્યાનપરક તથા દર્શન, સ્પર્શન અને પ્રાપ્તિપરક પણ છે. સ્તુતિ વડે નામગ્રહણ, સ્મૃતિ વડે અર્થભાવન અને ધ્યાન વડે એકાગ્ર ચિંતન થાય છે. તથા દર્શન વડે સાક્ષાત્કરણ, સ્પશન વડે વિશ્રાંતિગમન અને પ્રાપ્તિ વડે સ્વસંવેદ્ય અનુભવન પણ થાય છે. નાયગ્રહણ આદિ વડે દ્રવ્યપૂજા અને અર્થભાવન, એકાગ્રચિન્તન તથા સાક્ષાત્કરણાદિ વડે ભાવપૂજા થાય છે.
જેમ જલ વડે દાહનું શમન, તૃષાનું નિવારણ અને પંકતું શેષણ થાય છે, તેમ તેમ પદના અર્થની પુનઃ પુનઃ ભાવના વડે કષાયના દાહનું શમન થાય છે. વિષયની તૃષાનું નિવારણ થાય છે અને કર્મનો પંક શેષાઈ જાય છે. જેમ અન્ન વડે સુધાની શાનિત, શરીરની તષ્ટિ અને બલની પુષ્ટિ થાય છે, તેમ નમો પદ વડે વિષયક્ષુધાતુ શમન, આત્માના સંતોષાદિ ગુણની તુષ્ટિ તથા આત્માના બલવીય-પરાક્રમાદિ ગુણોની પુષ્ટિ થાય છે.
ત્રણમુક્તિનું મુખ્ય સાધન નમસ્કાર માનવજીવનનું સાચું ધ્યેય ઋણમુક્તિ છે. ઋણમુક્તિનું મુખ્ય સાધન નમસ્કાર છે. નમસ્કાર એ વિવેકજ્ઞાનનું ફળ છે અને વિવેકજ્ઞાન એ સમાહિત ચિત્તનું પરિણામ છે.

Page #18

ઋણમુક્તિનું મુખ્ય સાધન નમસ્કાર
૧૧
પરમેષ્ઠિસ્મરણથી ચિત્ત સમાધિવાળું મને છે. “ સાધક સમાહિત ચિત્તવાળા અને ” એવા સકલ્પ સર્વ પ્રમેષ્ઠિ ભગવાનેા છે. તેથી તેમનુ સ્મરણ અને નામગ્રહેણુ સાધકના ચિત્તને સમાધિવાળું કરે છે.
સમાધિવાળા ચિત્તમાં વિવેક સ્ફુરે છે. અને વિવેકી ચિત્તમાં ઋણમુક્તિની ભાવના પ્રગટે છે. ઋણમુક્તિની ભાવનામાંથી પ્રગટેલી નમસ્કૃતિ અવશ્ય ઋણમુક્તિ-સાચા અર્થ માં કમ મુક્તિને અપાવે છે.
નમસ્કાર મંત્ર વડે પંચમ་ગલ મહાશ્રુતકે ધરૂપ શ્રુતજ્ઞાનનુ` આરાધન થાય છે. તેમાં થતી પચપરમેષ્ઠિની સ્તુતિ વડે સમ્યગ્દર્શન ગુણુત્તુ' આરાધન થાય છે અને ત્રિકરણ ચેાગે થતી નમક્રિયા વડે આંશિક ચારિત્ર ગુણનુ* આરાધન થાય છે.
જ્ઞાન ગુણ પાપ-પુણ્યને સમજાવે છે, દનગુણુ પાપની ગર્હ અને પુણ્યની અનુમેાદના કરાવે છે અને ચારિત્રગુણ પાપના પરિહાર તથા ધર્મનું સેવન કરાવે છે.
જ્ઞાનથી ધમ મ་ગળ સમજાય છે, દનથી ધમ મ’ગળ સહાય છે અને ચારિત્રથી ધમ મગળ જીવનમાં જીવાય છે.
ગુણેામાં ઉપાદેયપણાની બુદ્ધિ એ સાચીશ્રદ્ધા છે, ઉપાદેયપણાની બુદ્ધિ ગુણેા પ્રત્યે ઉપેક્ષામુદ્ધિના નાશ કરે છે. પ‘ચપરમેષ્ઠિ ગુણાના ભડાર હેાવાથી તેમને નમસ્કાર ગુણેામાં ઉપાદેયપણાની બુદ્ધિને પુષ્ટ કરે છે.

Page #19

અનુપ્રેક્ષા
પંચપરમેષિઓએ પાંચ વિષયોને તન્યા છે. ચાર કષાયાને જીત્યા છે, તેઓ પાંચ મહાવ્રતો અને પાંચ આચારોથી સંપન્ન છે, આઠ પ્રવચન-માતા અને અઢાર હજાર શીલાંગ રથના ધરી છે. તેમને નમસ્કાર કરવાથી તેમનામાં રહેલા બધા ગુણોને નમસ્કાર થાય છે. પરિણામે ગુણે પ્રત્યે અનુદૂલતાની બુદ્ધિ અને દે પ્રત્યે પ્રતિકૂલપણાની સન્મતિ જાગે છે.
રાગ, દેવ અને મેહનો ક્ષય. નવપદયુક્ત નવકારથી નવમું પાપસ્થાન લેભ અને અઢારમું પાપસ્થાન મિથ્યાત્વશલ્ય નાશ પામે છે. નવકાર એ દુન્યવી લેભનો શત્રુ છે, કેમ કે એમાં જેને નમસ્કાર કરવામાં આવે છે, તે પાંચ પરમેષ્ટિ ભગવંતે સંસારસુખને તૃણવત્ સમજી તેને ત્યાગ કરનારા છે અને મેક્ષસુખને પ્રાપ્ત કરવા માટે પરમ પુરુષાર્થ કરનારા છે. નવકાર જેમ સાંસારિક સુખની વાસના અને તૃષ્ણનો ત્યાગ કરાવે છે, તેમ મોક્ષસુખની અભિલાષા અને તેને માટે જ સર્વ પ્રકારને પ્રયત્ન કરતાં શીખવે છે.
નવકાર એ પાપમાં પાપબુદ્ધિ અને ધર્મમાં ધર્મ બુદ્ધિ શીખવનાર હોવાથી મિથ્યાવશલ્ય નામના પાપસ્થાનકનો છેદ ઉડાવે છે અને શુદ્ધ દેવ, ગુરુ તથા ધર્મ ઉપર પ્રેમ જગાડી સમ્યવ-રત્નને નિર્મળ બનાવે છે. નવકારથી ભવને વિરાગ લાગે છે, તે લોભ-કષાયને હણી નાખે છે અને નવકારથી ભગવદ-બહુમાન જાગે છે, તે મિથ્યાત્વશલ્યને દૂર કરી આપે છે.

Page #20

રાગ, દ્વેષ અને મહિને ક્ષય
૧૩ રાગદેષને પ્રતિકાર જ્ઞાનગુણુ વડે થાય છે. જ્ઞાની પુરુષ નિષ્પક્ષ હોવાથી પોતાનામાં રહેલાં દુષ્કાને જોઈ શકે છે. નિરંતર તેની નિંદા-ગર્યો કરે છે, અને તે દ્વારા પોતાના આત્માને દુષ્કૃત્યોથી ઉગારી લે છે.
દ્રષદષને પ્રતિકાર દર્શન ગુણ વડે થાય છે. સમ્યગદર્શન ગુણને ધારણ કરનાર પુણ્યાત્મા નમસ્કારમાં રહેલા અરિહંતાદિના ગુણોને, સત્કર્મોને અને વિશ્વવ્યાપી ઉપકારને જોઈ શકે છે, તેથી તેને વિષે પ્રમોદને ધારણ કરે છે, સત્કર્મો અને ગુણોની અનુમંદના તથા પ્રશંસા દ્વારા પોતાના આત્માને સમાગે વાળી શકે છે.
જ્ઞાન-દર્શન ગુણની સાથે જ્યારે ચારિત્ર ગુણ ભળે છે, ત્યારે મેહ દેષને મૂળથી ક્ષય થાય છે. મેહ જવાથી પાપમાં નિષ્પાપતાની અને ધર્મોમાં અકર્તવ્યતાની બુદ્ધિ દૂર થાય છે. તે દૂર થવાથી પાપમાં પ્રવર્તન અને ધર્મમાં પ્રમાદ–બેદરકારી અટકી જાય છે. પાપનું પરિવજન અને ધર્મનું સેવન અપ્રમત્તપણે થાય છે. તે આત્મા ચારિત્ર-ધમરૂપી મહારાજના રાજયને વફાદાર સેવક બને છે અને મોક્ષ-સામ્રાજ્યના સુખનો અનુભવ કરે છે.
નવકારમાં સમ્યગ જ્ઞાન સમ્યગદર્શન અને સમ્યગુચારિત્ર એ ત્રણે ગુણેની આરાધના રહેલી હોવાથી દુષ્કૃત ગહ, સુકતાનુ મેદના અને પ્રભુ આજ્ઞાનું પાલન પ્રતિદિન વધતું જાય છે, તેથી મુક્તિસુખના અધિકારી થવાય છે.

Page #21

એનુપ્રેક્ષા
નિવેદ અને સંવેગરસ, નવકારમાં નિવેદ અને સંવેગરસનું પોષણ થાય છે. નિગોદઆદિમાં રહેલા જીવોના દુઃખને વિચાર કરીને ચિત્તમાં સંસાર પ્રત્યે ઉગ ધારણ કરવો તે નિદરસ છે અને સિદ્ધિગતિમાં રહેલા સિદ્ધ ભગવંતાદિના સુખને જોઈને આનંદનો અનુભવ થ તે સંવેગરસ છે. દુઃખી જીવોની દયા અને સુખી જીવન પ્રમોદ વડે રાગ, દ્વેષ અને મેહ એ ત્રણે દોષોને નિગ્રહ થાય છે.
બધા દુઃખી આત્માના દુઃખ કરતાં નરકના નારકીનું દુઃખ વધી જાય છે, તેથી પણ અધિક દુઃખ નિગોદમાં રહેલું છે. બધા સુખી આત્માઓના સુખ કરતાં અનુત્તરના દેવેનું સુખ ચડી જાય છે, તેથી પણ એક સિદ્ધના આત્માનું સુખ અનંત ગુણ અધિક છે. એક નિગોદને જીવ જે દુખ ભોગવે છે, તે દુઃખની આગળ નિગોદ સિવાયના સર્વ દુઃખી જીનું દુઃખ એકત્ર થાય તે પણ કાંઈ વિસાતમાં નથી. એક સિદ્ધના જીવનું સુખ દેવ અને મનુષ્યના ત્રણે કાળના સુખને અનંત વાર ગુણાકાર કે વર્ગ કરવામાં આવે તે પણ તેની સરખામણીમાં ઘણું વધારે છે.
પિતાથી અધિક દુઃખીના દુઃખને દૂર કરવાની બુદ્ધિરૂપ દયાના પરિણામથી પિતાનું દુઃખ અને તેથી આવેલી દીનતા નષ્ટ થાય છે. પિતાથી અધિક સુખનું સુખી જોઈને તેમાં હર્ષ કે અમેદભાવ ધારણ કરવાથી પિતાના સુખને મિથ્યા ગર્વ કે દર્પ ગળી જાય છે..

Page #22

સેવન કારણ પહેલી ભૂમિકા, અભય-અદ્વેષ-અભેદ
૧૫
દીનતા કે દર્પ, ભય કે દ્વેષ, ખેત કે ઉદ્વેગ આદિ ચિત્તના ઢાષાનું નિવારણ કરવા માટે ગુણાધિકની ભક્તિ અને દુઃખાધિકની યા એ સરળ અને સર્વોત્તમ ઉપાય છે. તેને જ શાસ્ત્રની પરિભાષામાં સવેગ—નિવેદ ગણાવ્યા છે. નવકારમાં તે અને પ્રકારના રસા પેાષાતા હેાવાથી જીવની માનસિક અશાંતિ અને અસમાધિ તેના સ્મરણથી દૂર થાય છે.
સેવન કારણ પહેલી ભૂમિકા, અભય-અદ્વેષ-અખેદ
નમસ્કાર મત્રની સાધનાથી શુદ્ધ આત્માઓ સાથે કથ”ચિત્ અભેદ્યની સાધના થાય છે. જ્યાં અલે ત્યાં અભય એ નિયમ છે. ભેદથી ભય અને અભેદથી અભય અનુભવસિદ્ધ છે. ભય એ ચિત્તની ચચલતારૂપ અહિરાત્મશારૂપ આત્માને પરિણામ છે. અભેદ્યના ભાવનથી તે ચંચલતાદોષ નાશ પામે છે અને અંતરાત્મદશારૂપ નિશ્ચલતા ગુણુ ઉત્પન્ન થાય છે.
અભેદ્યના ભાવનથી અભયની જેમ અદ્વેષ પણ સધાય છે. દ્વેષ એઅરેાચક ભાવરૂપ છે, તે અભેદના ભાવનથી ચાલ્યે જાય છે. અભેદના ભાવનથી જેમ ભય અને દ્વેષ ટળી જાય છે, તેમ ખેદ પણ નાશ પામે છે. ખેદ્ય એ પ્રવૃત્તિમાં થાકરૂપ છે. જ્યાં ભેદ ત્યાં ખેદ અને જ્યાં અલે ત્યાં અભેદ્ય આપેાઆપ આવે છે. નમસ્કારમંત્રના પ્રભાવે જેમ અભેદબુદ્ધિ દૃઢ થતી જાય છે. તેમ ભય, દ્વેષ અને ખેદ દીષ ચાલ્યા જાય છે અને તેના સ્થાને અભય, અદ્વેષ અને અભેદ્ય ગુણ આવે છે.
ભય, દ્વેષ અને ખેદ જે આત્માના તાત્ત્વિક સ્વરૂપના અજ્ઞાનથી ઉત્પન્ન થતા હતા, તે આત્માનુ શુદ્ધ અને તાત્ત્વિક

Page #23

૧૬
અનુપ્રેક્ષા
સ્વરૂપનું સમ્યગ્ જ્ઞાન થતાંની સાથે દૂર થઈ જાય છે. નમસ્કારમંત્રમાં રહેલા પાંચે પરમેષ્ટિએ શુદ્ધ સ્વરૂપને પામેલા હાવાથી તેમના નમસ્કાર જ્યારે ચિત્તમાં પરિણામ પામે છે, ત્યારે આત્મામાં સવની સાથે આત્મપણાથી તુલ્યતાનુ, જ્ઞાન તથા સ્વ-સ્વરૂપથી શુદ્ધતાનું જ્ઞાન આવિર્ભાવ પામે છે અને તે આવિર્ભાવ પામતાંની સાથે જ ભય દ્વેષ, અને ખેદ ચાલ્યા જાય છે. .
નમસ્કારમત્ર વૈરાગ્ય અને અભ્યાસ સ્વરૂપ પણ છે. વૈરાગ્ય એ નિર્ભ્રાન્ત જ્ઞાનનું ફળ છે અને અભ્યાસ એ ચિત્તની પ્રશાન્તવાહિતાનું નામ છે. ચિત્ત જ્યારે પ્રશમભાવને પામે છે, વિશ્વમૈત્રીવાળું અને છે, જ્યારે ચિત્તમાં વૈર વિરાધને એક અશ પણ રહેતા નથી ત્યારે તે અભ્યાસનું ફળ ગણાય છે. વૈરાગ્ય જ્ઞાનરૂપ છે અને અભ્યાસ પ્રયત્નરૂપ છે. જ્ઞાનની પરાકાણા-તે વૈરાગ્ય અને સમતાની પરાકાષ્ઠા તે અભ્યાસ. જ્ઞાન અને સમતા જ્યારે પરાકાષ્ઠાએ પહેાંચે છે, ' ત્યારે મેક્ષ સુલભ અને છે.
r
;
નમસ્કારસત્ર દોષની પ્રતિપક્ષ ભાવના સ્વરૂપ છે. શ્રીનમસ્કારમત્ર દોષની પ્રતિપક્ષ ભાવના સ્વરૂપ પણ છે. यो यः स्याद्वाधको दोपस्तस्य तस्य प्रतिक्रियाम् । સ્પ્રિન્સયેટ્રોવઇત્તેપુ, મોઢું ચતિવુ . ત્રનસ્ ॥ શ્। —Àા શા., પ્ર. ૩, લેાક-૧૩૬
'
સ્વાપણ ટીકાકાર મહર્ષિ આ શ્ર્લાકના વિવરણમાં ફરમાવે છે કે सुकरं हि दोषमुक्त-मुनिदर्शनेन प्रमोदात् आत्मन्यपि दोषमाक्षणम्

Page #24

નમસ્કાર મંત્ર દેવની પ્રતિપક્ષ ભાવના સ્વરૂપ છે.
૧૭
જે દેષ પિતાને બાધક લાગે તે દોષને દૂર કરવાને ઈલાજ તે દેષથી મુક્ત થયેલા મુનિઓના ગુણને વિષે પ્રદભાવ ધારણ કરે તે છે.
દેષમુક્ત ચતિઓના ગુણને વિષે પ્રમોદભાવને ધારણ કરતે એ જીવ તે તે દોષોથી સ્વયમેવ મુક્ત બની જાય છે. પચ પરમેષ્ઠિ નમસ્કારમંત્રનું સ્મરણ પરમેષ્ઠિપદે બિરાજમાન મહામુનિઓના ગુણોને વિષે બહુમાન ભાવ ઉત્પન્ન કરે છે, તેથી સમરણ કરનારના અંતઃકરણમાં રહેલા તે તે દોષ સ્વયમેવ ઉપશાંતિને પામે છે.
કામદેષને પ્રતિકાર સ્થૂલભદ્ર મુનિનું ધ્યાન છે, કેદેષને પ્રતિકાર ગજસુકુમાલ મુનિનું ધ્યાન છે, લેભદેષને પ્રતિકાર શાલિભદ્ર અને ધન્યકુમારમાં રહેલા તપ, સત્ય, સંતોષ આદિ ગુણેનું ધ્યાન છે. એ રીતે માનને જીતનાર બાહુબલિ અને ઈન્દ્રભૂતિ, મહને જીતનાર જ બૂસ્વામી અને વજકુંવર, મદ-માન અને તૃષ્ણને જીતનાર મલ્લીનાથ, નેમનાથ અને ભરત ચકવત આદિ મહાન આત્માઓનું ધ્યાન તે તે દેષને જિતાડનાર થાય છે.
શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રમાં ત્રણે કાળના અને સર્વ સ્થળના મહાપુરુષ કે જેમણે મદ-માન, માયા, લેભ, કૅધ, કામ અને

Page #25

૧૮
અનુપ્રેક્ષા
માહ આદિ દોષો ઉપર વિજય મેળવ્યેા છે, તે સર્વાંનુ ધ્યાન થતુ હાવાથી ધ્યાતાના તે તે દેષા કાળક્રમે સમૂલપણે વિનશ્વર થાય છે. એ રીતે નમસ્કારમંત્ર ઢાષાની પ્રતિપક્ષ ભાવનારૂપ અનીને ગુણકારી થાય છે.
એ જ અર્થને જણાવનાર નીચેને એક શ્લાક અને તેની ભાવના નમસ્કારની જ અભાવનાસ્વરૂપ બની જાય છે. * ધન્યાસ્તે જૂનીવાસ્તે, તઘજોયં પવિત્રિતમ્ । यैरेप भुवन-क्लेशी काममल्लो विनिर्जितः ॥ १ ॥ " ~~~~ધર્માંબિન્દુ ટીકા તે પુરુષા ધન્ય છે, તે પુરુષ। વનીય છે અને તે પુરુષ એ ત્રણે લેાકને પવિત્ર કર્યાં છે, કે જેઓએ કામરૂપી મલ્લને જીતી લીધા છે.
એ જ રીતે ક્રોધરૂપી મલ્લ, લેાલરૂપી મલ્લ, મેહરૂપી મલ્લ, માનરૂપી મલ્લ, અને બીજા પણ આકરા દોષરૂપી મત્લા જેણે જેણે જીતી લીધા છે તે તે પુરુષા પણુ ધન્ય, વદ્ય અને લેાકપૂજ્ય છે, એવી ભાવના કરી શકાય છે, અને તે બધી ભાવનાએ શ્રી નમસ્કારમંત્રના સ્મરણ સમયે થઈ શકે છે.
ઇને પ્રસાદ અને પૂર્ણતાની પ્રાપ્તિ.
મંત્ર જપમાં નિત્ય નવા અથ થાય છે, શબ્દ તેના તે જ રહે છે, અને અથ નિત્ય નૂતન પ્રાપ્ત થાય છે. ધાન્ય તેનું તે છે, છતાં નિત્ય તેમાં નવા સ્વાદ ક્ષુધાના પ્રમાણમાં અનુભવાય છે. તે જ વાત તૃષાતુરને જળમાં અને પ્રાણ ધારણ કરનાર જીવને પવનમાં અનુભવાય છે.

Page #26

૧૯
ઈષ્ટ તત્વની અચિન્ય શક્તિ, * તૃષા તથા સુધાને શમાવવાની અને પ્રાણને ટકાવવાની તાકાત જ્યાં સુધી જળ, અન્ન અને પવનમાં રહેલી છે, ત્યાં સુધી તેની ઉપયોગિતા અને નિત્ય નૂતનતા માનવી મનમાં ટકી રહે છે. નામમંત્ર જાપ પણ આત્માની ક્ષુધા-તૃષાને શમાવનાર છે અને આત્માના બળ–વીયને વધારનાર છે, તેથી તેની ઉપયોગિતા અને નિત્ય નૂતનતા સ્વયમેવ અનુભવાય છે.
નમસ્કારમંત્રનો જાપ એક બાજુ ઈષ્ટનું સ્મરણ, ચિંતન અને ભાવન કરાવે છે અને બીજી બાજુ નિત્ય નૂતન અર્થની ભાવના જગાડે છે, તેથી તે મંત્રને માત્ર અન્ન, જળ અને પવન તુલ્ય જ નહિ કિન્તુ પારસમણિ અને ચિંતામણિ, સ્પવૃક્ષ અને કામકુમ્ભ કરતાં પણ વધારે મૂલ્યવાન માન્ય છે.
માનવીનમાં નરકનું સ્વર્ગ અને સ્વર્ગનું નરક ઊભું કરવાની તાકાત છે. ઉત્તમ મંત્ર વડે તે નરકનું સ્વર્ગ રચી શકે છે. શ્રદ્ધા અને વિશ્વાસપૂર્વક ઉત્તમ મંત્રને જપ કરનારા સર્વદા સુરક્ષિત છે. નામ અને નમસ્કારમંત્ર વડે ઈષ્ટનો પ્રસાદ અને પૂર્ણતાની પ્રાપ્તિ થાય છે. ઈષ્ટનું નામ સર્વે મુશ્કેલીઓમાંથી જીવને પાર ઉતારનારું સર્વોત્તમ સાધન છે. ઈષ્ટને નમસ્કાર સર્વ પાપવૃત્તિ અને પાપપ્રવૃતિને સમૂલ વિનાશ કરે છે.
ઈષ્ટ તત્વની અચિનન્ય શક્તિ. , ધર્મમાત્રનું ધ્યેય આત્મજ્ઞાન છે. મંત્રના ધ્યાન માત્રથી તે સિદ્ધ થાય છે. મંત્રનું રટણ એક બાજુ હૃદયને મેલ, ઈ–અસુયાદિને સાફ કરવાનું કાર્ય કરે છે, બીજી બાજુ તન– મન-ધનની આધિ, વ્યાધિ અને ઉપાધિઓને ટાળી આપે છે.

Page #27

અનુપ્રેક્ષા
શરીરના વ્યાધિ અસાધ્ય હેાય અને કદાચ ન ટળે તેા પણ મનની શાંતિ અને માહ્ય વ્યાધિ માત્રને સમતાથી સહન કરવાની શક્તિ તા તે આપે જ છે. તે કેવી રીતે આપે છે, એ પ્રશ્ન અસ્થાને છે. કેટલાક પ્રશ્ન અને તેના ઉત્તર બુદ્ધિથી કે બુદ્ધિને આપી શકાય તેવા હેાતા નથી. હૃદયની વાત હૃદય જ જાણી શકે છે. શ્રદ્ધાની વાત શ્રદ્ધા જ સમજી શકે છે. પરમાત્મતત્ત્વ અને તેની શક્તિ ન માનનારને મન પેાતાના અહ'' એ જ પરમાત્માનુ` સ્થાન લે છે. સર્વ સમર્થાંનુ શરણ લીધા વિના અહ' કદી ટળતા નથી અને અહ' ઢળતા નથી ત્યાં સુધી શાંતિના અનુભવ આકાશકુસુમવત્ છે.
૨૦
પૂ. ઉપાધ્યાય શ્રીયશેાવિજયજી મહારાજશ્રીએ અધ્યાત્મસારગ્રંથ ' ના અનુભવાધિકારમાં કહ્યું છે કે - " शान्ते मनसि ज्योतिः, प्रकाशते शान्तमात्मन: सद्दजम् । भस्मीभवत्यविद्या, मोहध्वान्तं વિજ્ઞયમેતિ” ।। શ્।।
મન જ્યારે શાંત થાય છે ત્યારે તે શાન્ત ચિત્તમાં આત્માને સહજ શુદ્ધ સ્વભાવ પ્રકાશિત થાય છે, તે વખતે અનાદિકાલીન અવિદ્યા–મિથ્યાત્વમાહરૂપ અંધકાર નાશ પામે છે.
પરમાત્મા અને તેના નામના લાભ બધાને નહિ પણ સદાચારી, શ્રદ્ધાવાન અને ભક્ત હૃદયને જ મળે છે. પરમાત્માની અચિત્ત્વ શક્તિ ઉપર મનુષ્યને જ્યારે પૂરેપૂરી શ્રદ્ધા એસે છે, ત્યારે તેની સાતે ધાતુઓનુ રૂપાંતર થાય છે. તેથી પરમાત્માનું નામ એ ભક્ત માટે બ્રહ્મચય ની દશમી વાડ પણ છે. નવ વાડ કરતાં પણ તેનું સામર્થ્ય અપેક્ષાએ અધિક છે,

Page #28

મ યાગની સિદ્ધિ.
૨૧
મયેાગની સિદ્ધિ.
મંત્ર એ શબ્દોને સમૂહ છે, જેને કાઈ અથ નીકળતા હાય છે. આ શબ્દોના અર્થને સાકાર થવું એ જ મંત્રને સિદ્ધ થવું ગણાય છે. શબ્દથી વાયુ પર આઘાત થાય છે. જ્યારે કાઈ શબ્દ ખેલાય છે, ત્યારે અનંત એવા વાયુરૂપી મહાસાગરમાં તરંગ પેદા થાય છે. તર'ગથી ગતિ, ગતિથી ગરમી અને ગરમીથી સ્વાસ્થ્ય સુધરે છે. પ્રાણાયામને પણ એ જ ઉદ્દેશ છે, અને તે ઉદ્દેશમત્રજાપથી સિદ્ધ થાય છે.
મત્રને જાપ હૃદયમાંથી કૃષિત ભાવનાઓને બહાર કાઢી અન્તઃકરણને શુદ્ધ કરે છે. મંત્રજાપ વડે ગરમી વધવાથી મસ્તિષ્કની ગુપ્ત સમૃદ્ધિના કાષ ખૂલી જાય છે અને એ દ્વારા ધાયુ" કાર્ય સિદ્ધ થાય છે.
શબ્દ રચનાની શક્તિ અત્યંત પ્રમળ હોય છે. જે કાય વર્ષોમાં નથી થઈ શકતુ તે કાય ચૈાન્ય શબ્દરચના દ્વારા થાડી જ ક્ષણેામાં થઈ શકે છે. નમસ્કારમત્ર એ કારણથી માટા મંત્ર ગણાય છે અને માટામાં મોટાં અસાધ્ય—દુઃસાધ્ય કાર્યાં પણ એનાથી સિદ્ધ થતાં જોવાય છે.
‘ઉત્સાહાશિષાત્ ચૈત, સંતોષજા શેનાત્ । मुनेर्जनपदत्यागात् षडूमिर्योगः प्रसिध्यति ॥ '
બીજા ચેાગની જેમ મંત્રયેાગની સિદ્ધિ પણ ઉત્સાહથી, નિશ્ર્ચયથી, ધૈયથી, સંતાષથી, તત્ત્વદર્શનથી અને લેાકસપના ત્યાગથી થઈ શકે છે.

Page #29

૨૨.
અનુપ્રેક્ષા અમૂત અને મૂત વચ્ચે સેતુ. નમે એ ધર્મવૃક્ષનું મૂળ છે, ધર્મનગરનું દ્વાર છે, ધર્મ પ્રાસાદને પામે છે, ધર્મરત્નનું નિધાન છે, ધર્મ જગતને આધાર છે અને ધર્મરસનું ભાજન છે. .
નમસ્કારરૂપી મૂળ વિના ધર્મવૃક્ષ સુકાય છે. નમસ્કારરૂપી દ્વા૨ વિના ધર્મનગરમાં પ્રવેશ અશક્ય છે. નમસ્કારરૂપી પાયા વિના ધર્મપ્રાસાદ ટકી શકતા નથી. નમસ્કારરૂપી નિદાન વિના ધર્મરત્નનું રક્ષણ થતું નથી. નમસ્કારરૂપી આધાર વિના ધર્મજગત નિરાધાર છે. નમસ્કારરૂપી ભાજન વિના ધર્મરસ ટકી શકો નથી અને ધર્મના રસનો સ્વાદ ચાખી શકાતો નથી.
“વિનય-મૂલ ધમે”-ધર્મનું મૂળ વિનય છે. નમસ્કાર એ વિનયને જ એક પ્રકાર છે. ગુણાનુરાગ એ ધર્મદ્વાર છે અને નમસ્કાર ગુણાનુરાગની ક્રિયા છે. શ્રદ્ધા એ ધર્મ—મહેલને પામે છે. નમસ્કાર એ શ્રદ્ધા અને રુચિનું બીજું નામ છે. મૂલ ગુણે અને ઉત્તર ગુણે એ રત્ન છે, નમસ્કાર તેનું મૂલ્યાંકન છે. ચતુર્વિધ સંઘ અને માર્ગાનુસારી છે એ ધર્મરૂપી જગત છે, તેમને આધાર નમસ્કાર ભાવ છે. સમતા ભાવ, વિરાગ્ય ભાવ, ઉપશમ ભાવ એ ધર્મનો રસ છે. એ રસાસ્વાદ માટેનું ભાજનપાત્ર કે આધાર નમસ્કાર છે.
વિનય, ભક્તિ, શ્રદ્ધા, રુચિ, આદ્રતા, નિરભિમાનિતા વગેરે નમસ્કાર ભાવના જ પર્યાયવાચક વિભિન્ન શબ્દ છે, તેથી નમસ્કાર ભાવ એ જ ધર્મનું મૂલ, દ્વાર, પીઠ, નિધાન, આધાર અને ભાજન છે. અમૂર્ત અને મૂર્ત વચ્ચે એક માત્ર પુલ, સેતુ કે સંધિ હોય તે તે નમસ્કાર છે.

Page #30

નવકારમાં સ સંગ્રહ.
૨૩
નવકારમાં સવ સંગ્રહ.
'
નવકારમાં ચૌદ ‘ન’ કાર છે (પ્રાકૃત ભાષામાં ‘ન’ અને ‘ણુ' અને વિકલ્પે આવે છે) તે ચૌદ પૂર્વાને જણાવે છે, અને નવકાર ચૌદ પૂર્વરૂપી શ્રુતજ્ઞાનના સાર છે એવી પ્રતીતિ કરાવે છે. નવકારમાં ખાર અ' કાર છે, તે ખાર અગાને જણાવે છે. નવ ‘શુ’ કાર છે, તે નવનિધાનને સૂચવે છે. પાંચ ‘ન’ કાર પાંચ જ્ઞાનને, આઠ સકાર આઠ સિદ્ધિને, નવ મ’કાર ચાર મંગળ અને પાંચ મહાવ્રતાને, ત્રણ ‘લ’કાર ત્રણ લેાકને, ત્રણ ‘'કાર આદિ, મધ્ય અને અત્ય મંગળને, એ ‘ચ' કાર દેશ અને સવ ચારિત્રને, એ ‘કુ’ કાર એ પ્રકારના ઘાતી-અઘાતી કર્મોને, પાંચ ‘પ' કાર પાંચ પરમેષ્ઠિને, ત્રણ ૨’કાર (જ્ઞાન, દન ચારિત્રરૂપી) ત્રણ રત્નાને, ત્રણ ‘ય’ કાર ( મન, વચન, કાયાના) ત્રણ ચેાગે અને તેના નિગ્રહને, એ ‘ગ’ કાર (ગુરૂ અને પરમગુરુ એમ) એ પ્રકારના ગુરૂઓને, એ ‘એ' કાર સાતમેા સ્વર હેાવાથી સાત રાજ ઊષ્ણ અને સાત રાજ અધા એવા ચૌદ રાજલેાકને સૂચવે છે.
મૂળ મંત્રના ચાવીસ ગુરુ અક્ષરા ચાવીસ તીથ કરારૂપી પરમ ગુરુઓને અને અગિયાર લઘુ અક્ષરા વર્તમાન તીપતિના અગિયાર ગણધર ભગવ ંતી ગુરુઓને પણુ જણાવનારા છે.
પ્રાણશક્તિ અને મનસ્તત્ત્વ
નમસ્કારરૂપી ક્રિયા દ્વારા શ્વાસનું મનસ્તત્ત્વમાં રૂપાંતર થઈ જાય છે, જેમ જેમ નમસ્કારના જાપુની સંખ્યા વધતી

Page #31

૨૪
અનુપ્રેક્ષા
જાય છે, તેમ તેમ આધ્યાત્મિક ઉન્નતિ થતાંની સાથે સાધક શ્વાસપ્રશ્વાસને મનની જ ક્રિયારૂપે જાણી શકે છે. તેથી મનના સંકલ્પ-વિક શમી જાય છે.
મનને સીધેસીધી રીતે પ્રાણશક્તિ દ્વારા જ સંયમમાં લેતી ક્રિયા-પ્રણાલિ અનન્તને પહોંચવાને સહેલામાં સહેલા, ખૂબ જ અસરકારક અને સંપૂર્ણ રીતે વિજ્ઞાનિક રસ્તે છે. નમસ્કારની ક્રિયા અને જપ દ્વારા આ માગની સરળપણે સિદ્ધિ થતી જાય છે, તેથી જાપ દ્વારા થતી નમસ્કારની ક્રિયાને માગ અનત એવા પરમાત્મસ્વરૂપને પામવાને ઝડપી, સુનિશ્ચિત અને અનેક મહાપુરુષે વડે અનુભવીને પ્રકાશે રાજમાર્ગ છે. તુલસીદાસજીનું પણું કથન છે કે – नाम लिया उसने सब कुछ लिया
ए सब शास्त्रका भेद, नाम लिया विना नरक में पडे
पढ पढ पुरान अरु वेद. મંત્રના શબ્દમાં થતું પ્રાણને વિનિયોગ કોઈ એક અર્થમાં જ પુરાઈ ન રહેતાં શાસ્ત્રનિર્દિષ્ટ સર્વ અર્થોમાં વ્યાપી જાય છે. મંત્ર જાપ વડે શરીર, પ્રાણુ, ઈન્દ્રિયે, મન, બુદ્ધિ અને પ્રજ્ઞા પર્યત સર્વ કરણે શુદ્ધિને અનુભવે છે અને આધ્યાત્મિક આનંદની અનુભૂતિ પર્યત જીવાત્માને લઈ જાય છે. મંત્રના શબ્દ વડે મન-બુદ્ધિ આદિનું પ્રાણતત્ત્વમાં રૂપાંતર થાય છે અને પ્રાણતત્ત્વ સીધેસીધી આત્માનુભૂતિ કરાવે છે. પ્રાણતત્વ આત્માના વીર્ય ગુણની સાથે નિકટને સંબંધ ધરાવે છે.

Page #32

કર્મને નિરનુબંધ ક્ષય.
૨૫ શબ્દના બે અર્થ હોય છે : એક વાર સાથે અને બીજે લક્ષ્યાર્થ. વારયાથને સંબંધ શબ્દકોષ સાથે છે. લક્ષ્યાથનો સંબંધ સાક્ષાત્ જીવન સાથે છે. પંચમંગલને લક્ષ્યાર્થ પ્રાણતવની શુદ્ધિ દ્વારા સાક્ષાત્ જીવનશુદ્ધિ કરાવનારે થાય છે.
કમને નિર/બંધ ક્ષય, ચિત્તમાં અરતિ, ઉદ્વેગ, કંટાળે જણાય ત્યારે જાણવું કે મેહનીય કર્મનો ઉદય અને તેની સાથે અશુભ કર્મને વિપાક જા છે, તેને ટાળવાનો ઉપાય શાસ્ત્રકારોએ પંચમંગલને કહ્યો છે.
એકાગ્રતાપૂર્વક પંચમંગલને જાપ શાંત ચિત્તે કરવાથી અશુભ કર્મ ટળી જઈ શુભ બની જાય છે. તેનો અર્થ એ છે કે ઉદયમાં આવેલું કર્મ અવશ્ય જોગવવું પડે છે, તેને જ્ઞાની જ્ઞાનથી, સમતાથી અને અજ્ઞાની અજ્ઞાનથી, આતરૌદ્ર ધ્યાનથી વેદે છે. જ્ઞાનીને નવીન બંધ થતો નથી, અજ્ઞાનીને થાય છે. સત્તામાંથી એટલે સંચિતમાંથી ઉદયમાં આવવા સન્મુખ થયેલા કર્મમાં વર્તમાનના શુભાશુભ ભાવથી ફેરફાર થઈ શકે છે.
પંચમંગલના જાપ અને સ્મરણમાં જ્ઞાનીના જ્ઞાનગુણની, સાધુના સંયમગુણની, તપસ્વીઓના તપગુણની અનુમોદના થાય છે અને તે તે ગુણોનું માનસિક આસેવન થાય છે, તેથી જે શુભ ભાવ જાગે છે, તેનાથી કમની સ્થિતિ અને અશુભ રસ ઘટી જાય છે અને શુભ રસ વધી જાય છે, તથા ઉદયામત કર્મ સમતાભાવે વેદના થઈ જતું હોવાથી તેને નિરનુબંધ ક્ષય થઈ જાય છે.

Page #33

૨૬
અનુપ્રેક્ષા પંચ મંગલથી ભાવધર્મનું આરાધન થાય છે, કેમ કે તેમાં રત્નત્રયને વિષે ભક્તિ પ્રકટે છે, તેમની આજ્ઞાનું પાલન કરવાનો ઉત્સાહ જાગે છે, સર્વના શુભની જ એક ચિતાને ભાવ પ્રગટે છે અને અશુભ સંસાર પ્રત્યે નિવેદની ભાવના જન્મે છે. કહ્યું છે કે –
'रत्नत्रयधरेष्वेका, भक्तिस्तत्कार्यकर्म च । शुभैकचिन्तासंसार-जुगुप्सा चेति भावना ॥'
આ ભાવધર્મ દાન, શીલ, તપ આદિ દ્રવ્યધર્મની વૃદ્ધિ કરે છે અને તે દ્રવ્યધર્મની વૃદ્ધિ પાછી ભાવધર્મની વૃદ્ધિ કરે છે. એમ ઉત્તરોત્તર દ્રવ્ય-ભાવધર્મની વૃદ્ધિ તેની પરાકાણાને પામી સર્વ કર્મ રહિત મોક્ષનું કારણ બને છે.
નવકાર મંત્રના પદમાં ગુણ-ગુણની ઉપાસના ઉપરાંત શબ્દ દ્વારા શુભ સ્પંદને ઉત્પન્ન કરવાની જબરદસ્ત શક્તિ છે. તેથી તેને સર્વ મંગલેમાં પહેલું મંગલ અને સર્વ કલ્યાણમાં ઉત્કૃષ્ટ કલ્યાણ કહ્યું છે.
ચારે નિક્ષેપા વડે થતી પાંચે પરમેષિઓની ભક્તિ નવકાર મંત્રમાં રહેલી હોવાથી સર્વ પ્રકારના શુભ, શિવ અને ભદ્ર તથા પવિત્ર, નિર્મળ અને પ્રશસ્ત ભાવ પેદા કરવાનું સામર્થ્ય તેમાં રહેલું છે.
અનિર્મીત વસ્તુને નામાદિ દ્વારા નિર્ચ કરાવે, શબ્દ દ્વારા અને અને અર્થ દ્વારા શબ્દને નિશ્ચિત બાધ કરાવે તથા અનભિમત અર્થને ત્યાગ અને અભિમત અને સ્વીકાર કરાવવામાં ઉપયોગી થાય તે નિક્ષેપ કહેવાય છે.

Page #34

મોક્ષમાર્ગમાં પુછાવલંબન.
ર૭. નવકાર મંત્રનાં પદે નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય અને ભાવ એ ચારે નિક્ષેપની સાથે સંબંધ ધરાવનાર હોવાથી સમગ્ર વિશ્વની શુભ વસ્તુઓ સાથે સંબંધ કરાવે છે. એ દ્વારા અશુભ કમને ક્ષય અને શુભ કર્મને બંધ કરાવી પરંપરાએ મુક્તિસુખને મેળવી આપે છે. તેથી નવકાર મંત્ર એ સર્વ શુભમાં ઉત્કૃષ્ટ શુભ, સર્વ મંગલોમાં ઉત્કૃષ્ટ મંગલ પણ કહેવાય છે.
મેક્ષમાર્ગમાં પુણાવલંબન, નવકાર મંત્ર એ જીવને પોતાની ઉન્નતિ સાધવામાં પુણાવલબન છે. અલક્ષ્યને સાધવા માટે લક્ષ્યનું અવલંબન લેવું તે સાલંબન ધ્યાન છે. આલંબન વડે ધ્યેયમાં ઉપગની એકતા થાય છે. ઉપયોગ એટલે બોધરૂપ વ્યાપાર અને એકતા એટલે સજાતીય જ્ઞાનની ધારા. નિમિત્તે કારણે બે પ્રકારનાં છે એક પુષ્ટ અને બીજા અપુષ્ટ.
પુષ્ટ નિમિત્તનું લક્ષણ તે છે કે જે કાર્ય સિદ્ધ કરવાનું હોય તે કાર્ય અથવા સાધ્ય જેમાં વિદ્યમાન હોય તે પુષ્ટ નિમિત્ત છે.
મોક્ષમાર્ગમાં સાધ્ય સિદ્ધત્વ છે. તે શ્રી અરિહંતસિદ્ધાદિ પરમેષ્ઠિઓમાં છે, તેથી તેમનું નિમિત્ત એ પુષ્ટ નિમિત્ત છે, તેમનું આલંબન એ પુષ્ટ આલંબન છે.
પાણીમાં સુગંધરૂપી કાર્ય ઉત્પન્ન કરવું હોય તે પુષ્પ એ પુષ્ટ નિમિત્ત છે, કારણ કે પુષ્પમાં સુગંધ રહેલી છે. પુણ નિમિત્તોનું આલંબન મરણ, વિચિન્તન અને ધ્યાન વડે લઈ શકાય છે.

Page #35

અનુપ્રેક્ષા
પુષ્ટ નિમિત્તાનાં સ્મરણને શાસ્ત્રમાં મેક્ષમાગને પ્રાણ કહ્યો છે. સ્મરણ એ સર્વસિદ્ધિઓને આપવામાં અચિત્ય ચિન્તામણિ સમાન ગણાય છે. નિમિત્તોની સ્મૃતિરૂપી ચિન્તામણિ રત્ન પ્રશસ્ત ધ્યાનાદિ ભાવેને પ્રાપ્ત કરાવી પ્રશસ્ત ફળને અભિવ્યક્ત કરે છે.
સ્મરણ, વિચિંતન અને ધ્યાન એ સાધનાનું જીવિત, પ્રાણ અને વીર્ય છે. પુષ્ટ નિમિત્તોના આલમ્બનથી તે પ્રાપ્ય છે. તેથી પુષ્ટ નિમિત્તો સાધનાના પ્રાણ ગણાય છે.
શ્રીસિદ્ધસેનસૂરિજી ફરમાવે છે કે - “પુસુનિશ્ચિમ, મોક્ષ–સમાવ-રાધને !”
મોક્ષરૂપી કાર્યની સિદ્ધિ માટે શ્રી જિનેન્દ્ર ભગવાન અને ઉપલક્ષણથી પાંચ પરમેષ્ટિએ પુષ્ટ નિમિત્ત છે. તેથી શ્રી નમસ્કાર મંત્ર સર્વ સાધકને પુષ્ટ આલંબનરૂપ થઈને સાધ્યની સિદ્ધિ કરાવે છે.
દેહનું દ્રવ્ય સ્વાધ્ય અને આત્માનું ભાવ સ્વાધ્ય.
પંચમંગલ મહાકૃતસકંધરૂપ હોવાથી સમ્યગ જ્ઞાનસ્વરૂપ છે. પંચ પરમેષ્ઠિની સ્તુતિરૂપ હેવાથી સમ્યગ દર્શનસ્વરૂપ છે. તથા સામાયિકની ક્રિયાના અંગરૂપ અને મન, વચન, કાયાની પ્રશસ્ત ક્રિયારૂપ હોવાથી કથંચિત્ ચારિત્રસ્વરૂપ પણ છે. જ્ઞાનમાં પ્રધાનતા મનની, સ્તુતિમાં પ્રધાનતા વચનની અને ક્રિયામાં પ્રધાનતા કાયાની રહેલી છે.

Page #36

દેહનું દ્રવ્ય સ્વાથ્ય અને આત્માનું ભાવ સ્વાથ્ય.
૨૯
આયુર્વેદ મુજબ વાત, પિત્ત અને કફની વિષમતા તે રેગ અને સમાનતા તે આરોગ્ય છે. જ્યાં મને ત્યાં પ્રાણ અને જ્યાં પ્રાણ ત્યાં મન, એ ન્યાયે સમ્યગ જ્ઞાન વાત વૈષમ્યને શમાવે છે. જ્યાં દર્શન, સ્તવન, ભક્તિ આદિ હેય ત્યાં મધુર પરિણામ હોય છે, અને તે પિત્ત પ્રકોપને શમાવે છે. જ્યાં કાયાની સમ્યક્ ક્રિયા ત્યાં ગતિ છે અને
જ્યાં ગતિ ત્યાં ઉષ્ણતા હોય જ. ઉણુતા કફના પ્રકોપને શમાવે છે. એ રીતે શ્રી પંચ મંગલંમાં શરીરનું અસ્વાશ્ય નિપજાવનાર ત્રિદેવને શમાવવાની શક્તિ છે.
બીજી રીતે વિચારતાં રાગ એ જ્ઞાનગુણને ઘાતક છે, છેષ એ દર્શનગુણને ઘાતક છે અને મોહ એ ચારિત્રગુણને ઘાતક છે. તેથી વિપરીત પંચ મંગલમાં જ્ઞાન છે, દર્શન છે, ચારિત્ર છે તથા મનની, વચનની, કાયાની પ્રશસ્ત ક્રિયા છે. તેથી પંચ મંગલમાં દેહને દૂષિત કરનાર વાત, પિત્ત અને કફ દેષને શમાવવાની શક્તિ છે, તેમ આત્માને દૂષિત કરનાર રાગ, દ્વેષ અને મહિને શમાવવાની પણ શક્તિ છે.
વિકૃત જ્ઞાન એ રાગ છે, વિકૃત શ્રદ્ધા એ કંષ છે અને વિકત. વતન એ મહ છે. રાગી દેષને જેતે નથી, કષી ગુણને જેતે નથી અને મેહી જાણવા છતાં ઊંધું વર્તન કરે છે. ગુણ અને દોષનું યથાર્થ જ્ઞાન કરવા માટે રાગ અને દ્વેષને જીતવા જોઈએ તથા યથાર્થ વર્તન કરવા મેહને જીતવે જોઈએ.
જ્યાં જ્યાં વર્તનમાં દેષ જણાય ત્યાં ત્યાં જ્ઞાન દૂષિત જ હોય, એ નિયમ નથી. જ્ઞાન યથાર્થ હોવા છતાં વર્તન દૂષિત

Page #37

૩૦
અનુપ્રેક્ષા
થવામાં કારણ પ્રમાદશીલતા, દુરસંગ અને અનાદિ અસદભ્યાસ છે. તે કારણે રાગાદિ દેને નિગ્રહ કરવા માટે એક બાજુ યથાર્થ જ્ઞાન અને બીજી બાજુ યથાર્થ વર્તનને અભ્યાસ જરૂરી છે.
જ્ઞાન મનમાં, સ્તુતિ-સ્તવ વચનમાં અને પ્રવૃત્તિ કાયા વડે થાય છે. કફ દેષ કાયાની ક્રિયાની સાથે સંબંધ રાખે છે. પિત્ત દેષ વચનની ક્રિયા સાથે સંબંધ રાખે છે અને વાતષ મનની કિયાની સાથે સંબંધ રાખે છે. રાગ, દ્વેષ અને મેહ એ ત્રણ દેશે પણ અનુક્રમે મન, વચન અને કાયાની ક્રિયાની સાથે સંબંધ ધરાવે છે. રાગની અભિવ્યક્તિ મુખ્યત્વે મનમાં, દ્વેષની અભિવ્યક્તિ મુખ્યત્વે વચનમાં અને મેહની અભિવ્યક્તિ મુખ્યત્વે ક્રિયા દ્વારા થાય છે.
પંચમંગલ જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રસ્વરૂપ હેવાથી તથા તેમાં મન, વચન, અને કાયા ત્રણેની પ્રશસ્ત કિયા હેવાથી આત્માને દૂષિત કરનાર રાગ, દ્વેષ અને મેહ તથા શરીરને દૂષિત કરનાર વાત, પિત્ત અને કફને નિગ્રહ કરવાની શક્તિ તેમાં રહેલી છે. તેથી શ્રી પંચમંગલનું આરાધન આત્માનું ભાવસ્વાશ્ય અને દેહનું દ્રવ્યસ્વાશ્ય ઉભયને આપવાની એક સાથે શક્તિ ધરાવે છે.
પ્રથમ પદને અર્થભાવનાપૂર્વક જાપ. સમગ્ર નવકારની જેમ નવકારના પ્રથમ પદના જાપથી મન-વચન-કાયાના યોગ અને આત્માના જ્ઞાન-દર્શન–ચારિત્ર

Page #38

પ્રથમ પદનો અર્થભાવનાપૂર્વક જાપ.
૩૧
ગુણોની શુદ્ધિ થાય છે દેહની ત્રણ ધાતુઓ વાત, પિત્ત અને કફ તથા આત્માના ત્રણ દે રાગ, દ્વેષ અને મેહ અનુક્રમે, ત્રણ યુગની અને ત્રણે ગુણની શુદ્ધિ વડે દૂર થાય છે.
નમો પદ વડે મને યોગ અને જ્ઞાનગુણની, “અરિહં” પદ વડે વચનગ અને દર્શનગુણની તથા “તાણું” પદ વડે કાયયોગ અને ચારિત્રગુણની શુદ્ધિ થાય છે. ત્રણ ચાગની શુદ્ધિ વડે વાત, પિત્ત અને કફના વિકારે તથા ત્રણ ગુણની શુદ્ધિ વડે રાગ, દ્વેષ અને મહિના દે નાશ પામે છે. તેથી શ્રી નવકાર મંત્રના પ્રથમ પદના જાપ વડે શરીર અને આત્મા ઉભયની શુદ્ધિ થાય છે. - શુભ મનેગથી વાત વિકાર જાય છે, શુભ વચનામથી પિત્ત વિકાર જાય છે. અને શુભ કાયાગથી ફવિકાર જાય છે. સમ્યગ જ્ઞાન વડે રાગદેષ જાય છે, સમ્યગ દર્શન વડે દ્રષદોષ જાય છે અને સમ્યફ ચારિત્ર વડે મિહ દેષ જાય છે.
મનની શુદ્ધિ મુખ્યત્વે “નમો પદ અને તેના અર્થની ભાવના વડે થાય છે. વચનની શુદ્ધિ “અરિહં” પદ અને તેના અર્થની ભાવના વડે થાય છે. કાયાની શુદ્ધિ “તાણું પદ અને તેના અર્થની ભાવના વડે થાય છે.
ન પદ મંગલસૂચક છે, અરિહં પદ ઉત્તમતાનું સૂચક છે, અને તાણું પદ શરણ અર્થને સૂચવે છે. મંગલ, ઉત્તમ અને શરણને જણાવનાર પ્રથમ પદની અર્થભાવના અનુક્રમે જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રની શુદ્ધિ કરે છે.

Page #39

અનુપ્રેક્ષા
સાચું જ્ઞાન દુષ્કૃતવાન એવા પેાતાના આત્માની ગાઁ કરાવે છે, સાચુ' દર્શીન સુકૃતવાન એવા અરિહ'તાદિની સ્તુતિ કરાવે છે અને સાચું ચારિત્ર આજ્ઞાપાલનના ભાવના વિકાસ કરે છે. દુષ્કૃત પ્રત્યેના રાગ, સુકૃત પ્રત્યેના દ્વેષ અને આજ્ઞાપાલન પ્રત્યેના પ્રમાદ સમ્યગ્ જ્ઞાન દર્શીન અને ચારિત્ર ગુણના વિકાસથી નાશ પામે છે, અને એ ત્રણે ગુણાના વિકાસ પ્રથમ પદની અભાવનાપૂર્વક થતા તેના જાપ વડે સુસાધ્ય અને છે.
૩૨
નવકાર-ચૌદપુ–અષ્ટપ્રવચનમાતા
મહામત્રના મુખ્ય વિષય ચેાગશાસ્ત્રમાં વર્ણવેલ લક્ષણૢાવાળી મનાગુપ્તિ છે. ત્યાં કહ્યું છે કે
विमुक्तकल्पना जालं, समत्वे सुप्रतिष्ठितम् । मनस्तज्ज्ञैर्मनोगुप्तिरुदाहृता ॥ '
आत्मारामं
આત –રાદ્રધ્યાનના ત્યાગ, ધર્મધ્યાનમાં સ્થિરતા અને આત્મારામવાળું શુધ્યાન જેમાં હેાય તેને જ્ઞાની પુરુષાએ મનાગુપ્તિ કહી છે.
-
નવકાર મંત્રના જાપથી તે ત્રણે કાર્ચી ઓછા વધતાં અશે સિદ્ધ થતાં દેખાય છે. તેથી મનેાપ્તિની જેમ નવકારને પણ ચૌદ પૂર્વના સાર કહ્યો છે.
'
ચૌદ પૂના સાર જેમ નવકાર મંત્ર છે, તેમ અષ્ટપ્રવચન માતા પણ છે. અષ્ટપ્રવચનમાતામાં પણ મનેાગુપ્તિ પ્રધાન છે. ખાદીની ગુપ્તિ અને સમિતિએ મનેાપ્તિને સિદ્ધ કરવા માટે જ કહેલી છે. બીજી રીતે ચૌદ પૂર્વના અભ્યાસ કરીને પણ

Page #40

તવાંચ-તત્ત્વબોધતત્ત્વપરિણીત.
૩૩
છેવટે અષ્ટપ્રવચનમાતાના પરિપૂર્ણ પાલન સ્વરૂપ પંચ પરમેછિપદને જ પ્રાપ્ત કરવાનું છે.
મહામંત્ર જાપ અને ચિન્તવન પાંચ પરમેષ્ટિ ઉપર પ્રીતિ અને ભક્તિ જગાડે છે તથા એ સ્વરૂપ પામવાની તાલાવેલી ઉત્પન્ન કરે છે અને અંતે તે સ્વરૂપ પમાડીને વિરમે છે. તેથી નવકાર, ચૌદ પૂર્વ અને અષ્ટપ્રવચનમાતા એક જ કાર્યને સિદ્ધ કરનાર હોવાથી સમાનાર્થક, એક પ્રજનાત્મક અને પરસ્પર પૂરક બની જાય છે.
તરંવચિ-તત્ત્વબોધ-તવપરિણતિ. * નવકારના પ્રથમ પદની અર્થભાવના અનેક રીતે વિચારી શકાય છે. * નમો પદથી તસ્વરૂચિ, અરિહં પદથી તવધ અને તાણું પદથી તત્ત્વપરિણતિ લઈ શકાય છે. અમે પદ આત્મતરવની રુચિ જગાડે છે, અરિહં પદ શુદ્ધ આત્મતત્વને બંધ કરાવે છે અને તાણું પદ આમતરવની પરિણતિ ઊભી કરે છે.
શ્રી વિમલનાથ પ્રભુના સ્તવનમાં પૂ. ઉપાધ્યાય શ્રીયશેવિજયજી મહારાજ ફરમાવે છે કે -
* તત્ત્વપીતી કર પાણી પાએ વિમલાલકે આંજી છે, લોયણ ગુરુ પરમાન્ન દિએ તવ ભ્રમ નાંખે સવિ ભાજી છે.”
પરમાત્માનું ધ્યાન તત્વપ્રીતિકર પાણી છે, તત્ત્વબોધકર નિર્મળ નેત્રોજન છે અને સર્વ રેગહર પરમાન્નભેજન છે. નવકારના પ્રથમ પદમાં થતું અરિહંત પરમાત્માનું ધ્યાન તે ત્રણે કાર્યોને કરે છે..', '

Page #41

અનુપ્રેક્ષા - નમે પદથી મિથ્યાત્વને ત્યાગ, અરિહં પદથી અજ્ઞાનને ત્યાગ અને તાણું પદથી અવિરતિને ત્યાગ થાય છે. નમનીને ને નમવું તે મિથ્યાત્વ છે, આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપને ન જાણવું તે અજ્ઞાન છે અને આચરવા લાયકને ન આચરવું તે અવિરતિ છે નવકારના પ્રથમ પદના આરાધનથી નમનીયને નમન, જ્ઞાતવ્યનું જ્ઞાન અને કરણયનું કરણ થતું હોવાથી ત્રણે દોષનું નિવારણ થઈ જાય છે. - બહિરાત્મભાવ-અંતરાત્મભાવ-પરમાત્મભાવ.
નવકારના પ્રથમ પદથી બહિરાત્મભાવને ત્યાગ, અંતરામભાવને સ્વીકાર અને પરમાત્મભાવને આદર થાય છે. શ્રી. આનન્દઘનજી મહારાજ સુમતિનાથ ભગવાનના સ્તવનમાં ફરમાવે છે કે – * “બહિરાતમ તજી અંતર આતમ
રૂપ થઈ થિર ભાવ, સુજ્ઞાની. - પરમાતમનું હે આતમ ભાવવું,
' આતમ અર૫ણ દાવ, સુજ્ઞાની
સુમતિ ચરણ કજ આતમ અરપણ–' ' સુમતિનાથ ભગવાનના ચરણકમળમાં આત્માનું અર્પણ કરવાને દાવ તે છે, કે બહિરાત્મભાવને ત્યાગ કરી, અંતરાત્મભાવમાં સ્થિર થઈ, પિતાને આત્મા તત્ત્વથી પરમાત્મા છે, એવા ભાવમાં રમણ કરવું.
નમો પદ વડે બહિરાત્મભાવને ત્યાગ અને અંતરાત્મભાવને સ્વીકાર થાય છે તથા અરિહે અને તાણું પદ વડે

Page #42

બહિરાત્મભાવ-અંતરાત્મભાવ–પરમાત્મભાવ.
૩૫,
આત્માનું પરમાત્મસ્વરૂપે ભાવન’ અને તેના પરિણામે રક્ષણ થાય છે. ત્રણે ભાવનું પૃથફ પૃથક્ વર્ણન કરતાં તેઓશ્રી ફરમાવે છે કે – આતમ બુદ્ધ હે કાયાદિક ગ્રહો, •
બહિશતમ અવરૂપ, સુજ્ઞાની; કાયાદિકના હૈ સાખીધર રહ્યો
- અતર આતમરૂષ, સુજ્ઞાની, સુમતિ ચરણુ. જ્ઞાનાનંદે હે પૂરણ પાવને
, વજિત સકલ ઉપાધિ. સુજ્ઞાનીઅતીન્દ્રિય ગુણ ગણ મણિ આગ,
ઈમ પરમાતમ સાધ, સુજ્ઞાની, સુમંત ચરણ” કાયા, વચન, મન, આદિને એકાંત આત્મબુદ્ધિથી ગ્રહણ કરનાર બહિરાત્મભાવ છે અને તે પાપરૂપ છે. તે જ કાયાદિને સાક્ષીભાવ અંતરાત્મસ્વરૂપ કહેવાય છે અને જે પરમાત્મસ્વરૂપ જ્ઞાનાનંદથી પૂર્ણ છે, સર્વ બાહ્ય ઉપાધિથી રહિત છે, અતીન્દ્રિય ગુણ સમૂહરૂપ મણુઓની ખાણ છે, તેની સાધના કરવી જોઈએ. છે. નવકારના પ્રથમ પદની સાધના બહિરાત્મભાવને છોડાવી, અંતરાત્મભાવમાં સ્થિર કરી, પરમાત્મભાવની ભાવના કરાવે છે, તેથી પુનઃ પુનઃ કરવા ચોગ્ય છે. કહ્યું છે કે
'वाह्यात्मनमपास्य, प्रसत्तिमाजाऽन्तरात्मना योगी । - સતd , મારમ, વિવિયેત્તરમાવાય છે.
–ોગશાસ્ત્ર, પ્ર. ૧૨, ૦ ૬

Page #43

અનુપ્રેક્ષા
' બાહ્યાત્મભાવને ત્યાગ કરી, પ્રસન્ન એવા અન્તરાત્મભાવ વડે, પરમાત્મતત્વનું વિશિષ્ટ ચિંતન, તન્મય થવા માટે ગી નિરન્તર કરે.
પ્રથમ પદનો જાપ અને તેના અર્થનું ચિતન સાધકને ગીઓની ઉપરેત ભાવનાને અભ્યાસ કરાવનાર થાય છે. ગતિ ચતુષ્ટયથી મુક્તિ અને અનંત ચતુષ્ટયની પ્રાપ્તિ
નવકારનું પ્રથમ પદ “નમે સદ્દવિચારનું પ્રેરક છે, “અરિહં” પદ સદ્દવિવેકનું પ્રેરક છે અને “તાણું” પદ સદવર્તનનું પ્રેરક છે. સદ્દવિચાર, વિવેક અને સદ્દવર્તન એ જ નિશ્ચયથી રત્નત્રયી છે.
વ્યક્તિનિષ્ઠ અહં મિથ્યાદર્શન, મિથ્યાજ્ઞાન અને મિથ્યાચારિત્રથી યુક્ત છે. તે જ અહં જ્યારે સમષ્ટિનિષ્ઠ બને છે, ત્યારે સમ્યગદર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્રયુક્ત બને છે.
વ્યવહારથી સંસારી જીવ માત્ર કમબદ્ધ છે અને તે કારણે જન્મ-મરણ કર્યા કરે છે. નિશ્ચયનયથી જીવ માત્ર અનંત ચતુષ્ટયવાન છે, અg કર્મથી ભિન્ન છે, એવી શ્રદ્ધા, જ્ઞાન અને તદનુરૂપ વર્તન થાય છે ત્યારે અહં પિતે જ અહરૂપ બની જન્મમરણરૂપ ચાર ગતિને અંત કરે છે.
નવકારના પ્રથમ પદનું આરાધન, ચિંતન અને મનન જીવને મિથ્યા રત્નત્રયથી મુક્ત કરી સમ્યગૂ રત્નત્રયથી યુક્ત કરે છે અને પરિણામે અનંત ચતુષ્ટયથી યુક્ત કરી ગતિ ચતુઇચથી મુક્ત બનાવે છે. • •

Page #44

શૂન્યતા–પૂર્ણતા અને એકતાનું બેધક
શૂન્યતા-પૂર્ણતા અને એકતાનું બેધક
નવકારનું પ્રથમ પદ પરરૂપેણ નાસ્તિત્વરૂપ શૂન્યતાનું બાધક છે, સ્વરૂપેણ અસ્તિત્વરૂપ પૂર્ણતાનું બાધક છે અને ઉભય રૂપે યુગપટ્ટ અવાવરૂપ સ્વસઘત્વનું બાધક છે. તેથી શૂન્યતા, પૂર્ણતા અને એકતાની ભાવના કરાવી જીવને ભક્તિ, વિરાગ્ય અને જ્ઞાનથી પરિપૂર્ણ બનાવે છે.
પૂર્ણતાને બાધ ભક્તિ પ્રેરક છે, શૂન્યતાને બોધ વૈરાગ્યપ્રેરક છે અને એકતાને બધું તત્વજ્ઞાનનો પ્રેરક છે.
ચતુર્થ ગુણસ્થાનકે ભક્તિની પ્રધાનતા, છઠ્ઠા ગુણસ્થાનકે વૈરાગ્યની પ્રધાનતા અને તે ઉપરના ગુણસ્થાનકેએ તત્ત્વજ્ઞાનની મુખ્યતા માનેલી છે. પ્રથમ પર આ રીતે સર્વ ગુણસ્થાનકોને રોગ્ય સાધનાની સામગ્રી પરી પાડે છે. તેથી તેને સિદ્ધાંતના સારરૂપ કહેલ છે. •
ઇચ્છાગ-શાસ-સામગ *. નવકારના પ્રથમ પદમાં ઈછાયાગ, શાચગ અને સામ
ગ એ ત્રણે પ્રકારના યેગને સમાવેશ થયેલો છે. તમે પદ ઈરછાગનું પ્રતીક છે, “અરિહં પદ શાસ્ત્રોનું પ્રતિક છે અને “તાણું” પદ સામર્થ્યાગનું પ્રતીક છે.
ઈચ્છાચાગ પ્રમાદી એવા જ્ઞાનીની વિકલ-અપૂણ ક્રિયા છે, શાસ્ત્રગ અપ્રમાદી એવા જ્ઞાનીની અવિલ ક્રિયા છે અને સામર્થ્ય એ એથી પણ વિશેષ અપ્રમત્તભાવને ધારણ કરનારની શાસ્ત્રાતિકાન્ત પ્રવૃત્તિ છે.

Page #45

૩૮
• : અનુપ્રેક્ષા નપદ શાક્ત ક્રિયાની ઇચ્છા દર્શાવે છે તેથી પ્રાર્થનાસ્વરૂપ છે. “અરિહં પદ શાસ્ત્રોક્ત ક્રિયાનું સ્વરૂપ બતાવે છે તેથી સ્વતિસ્વરૂપ છે અને તાણ પદ શાસ્ત્રોક્ત માર્ગે ચાલીને તેનું પૂર્ણ ફળ બતાવે છે તેથી ઉપાસનાસ્વરૂપ છે.. નવકારના પ્રથમ પદમાં આ રીતે સદનુષ્ઠાનની પ્રાર્થનારૂપ ઈચ્છાગ, સદનુષ્ઠાનની સ્તુતિરૂપ શાસ્ત્રયાગ અને સદનુષ્ઠાનની ઉપાસનારૂપ સામગ ગુંથાયેલો હોવાથી ત્રણ પ્રકારના ચાગીઓને ઉત્તમ આલંબન પૂરું પાડે છે ,
ઇરછાયેગથી ગાવચક્તાની પ્રાપ્તિ, શાસ્ત્રોગથી ક્રિયાવચક્તાની પ્રાપ્તિ અને સામગથી ફલાવચક્તાની પ્રાપ્તિ થાય છે. ત્રણે પ્રકારના અવંચક યોગ પ્રથમ પદના-આરાધકને અનુક્રમે પ્રાપ્ત થાય છે. * : '
કારણમાં કાર્યને ઉપચાર કરીને પ્રથમ પદની આરાધનાને અહીં ઈચ્છાયાગ, શાસ્ત્રાગ અને સામર્થ્યાગનાં નામ ઘટે છે અને તેના ફલરૂપે સંશ્રુની પ્રાપ્તિરૂપી વેગવંચકતા, તેમની આશાના પાલનરૂપી ક્રિયાવંચકતા અને તેના ફલ સ્વરૂપ પરમ પદની પ્રાપ્તિરૂપી ફલાવંચકતા પણ ઘટે છે. . હતું; સ્વરૂપ અને અનુબંધથી શુદ્ધ લક્ષણવાળું
ધર્માનુષ્ઠાન. * , ધર્મને હેતુ સદનુષ્ઠાનનું સેવન છે, ધર્મનું સ્વરૂપ પરિણામની વિશુદ્ધિ છે અને આલેક-પરલોકનાં સુખદાયક ફલે તથા મુક્તિ ન મલે ત્યાં સુધી પુનઃ પુનઃ સદ્ધર્મની પ્રાપ્તિરૂપ અનુબંધ એ ધર્મનું કુલ છે. એ ત્રણે વસ્તુઓની પ્રાપ્તિ નમ

Page #46

હેતુ, સ્વરૂપ અને અનુબંધથી શુદ્ધ લક્ષણવાળુ ધર્માનુષ્ઠાન. ૩૦ સ્કારમંત્ર અને તેના પ્રથમ પદના આરાધકને પ્રાપ્ત થાય છે તેથી તે હેતુ, સ્વરૂપ અને અનુબંધથી શુદ્ધ લક્ષણવાળું ધર્માનુષ્ઠાન બને છે.
શાસ્ત્રોમાં ધર્મનું સ્વરૂપ નીચે મુજબ કહ્યું છે - * .“વનંદનુEાનવિહોર્તિ '. ” - ગ્રામિવિલંબુ, તક્તિ જીતે તે રાગ
પૂર્વાપર અવિરુદ્ધ એવા વચનને અનુસરીને, મૈચાદિ ભાવયુક્ત યક્ત અનુષ્ઠાનને ધર્મ કહેલ છે. નવકારની આરાધના અવિરુદ્ધ વચનાનુસારી છે, સર્વ પ્રકારના ગુણસ્થાનકેએ રહેલા જીવોને તેમની યોગ્યતાનુસાર વિકાસ કરનારી છે તથા મંત્રીપ્રદાદિ ભાવથી સહિત છે. તેથી યક્ત ધર્માનુન બને છે અને તેનું ફલ આ લોકમાં અર્થ, કામ, આરોગ્ય, ભિરતિ અને પરલોકમાં મુક્તિ અને તે મુક્તિ ન મળે ત્યાં સુધી સતિ, ઉત્તમ કુળમાં જન્મ અને સદૂધની પ્રાપ્તિ વગેરે
અવશ્ય મળે છે. * ! ! * * * '' .. . બીજી રીતે “નમો’ એ ધર્મનું બીજ છે, કેમ કે તેમાં સદ્ધર્મ અને તેને ધારણ કરનારા સત્પરુષની પ્રશંસાદિ રહેલા છે, ધર્મ ચિત્વનાદિ તેમાં અંકુરા છે અને પરંપરાએ નિવણરૂપ પરમ કુલ રહેલું છે તેથી તેનું આરાધન અત્યંત આદરણીય છે. તે માટે કહ્યું છે કે –
: “avi વીગ, સરિણા તા . 1. સરિતાર્વજ્ઞાતિ સ્થાd. #સદ્ધિ નિરિ'.

Page #47

અક્ષા
ના આરિત” એ પદના આરાધનમાં ધમબીજનું વપન, કર્મચિનના અંકુરા અને કુલગિરિરૂપી નિર્વાણ પતના સુખ રહેલાં છે.
આગ–અનુમાન-ધ્યાનાક્યાસ, નમો” પદથી ધર્મનું શ્રવણું, “અરિ પદથી ધર્મનું ચિંતન અને ના પદથી ધર્મની ભાવના થાય છે. શ્રત, ચિત્તા અને ભાવનાને અનુક્રમે ઉદક, પય (ધ), અને અમૃત તુલ્ય કહ્યાં છે. ઉદકમાં તૃષાને છિપાવવાની જે તાકાત છે, તેથી અધિક પચમાં અથાત, ધમાં છે અને તેથી પણ અશ્વિક અમૃતમાં છે.
ધર્મ નું શ્રવણ વિચની જે તૃપાને છિપાવે છે, તેથી અધિક તૃષાને ધર્મની ચિન્તવના આદિ છિપાવે છે અને તેથી પણ અધિક ધર્મની ભાવના-ધ્યાન-નિદિધ્યાસનાદિ છિપાવે છે. વિષયની તૃષા અને કપાયની સુધાને તૃપ્ત કરવાની તાકાત પ્રથમ પદની અર્થભાવનામાં રહેલી છે, કેમ કે તેના ત્રણે પદ વડે ધર્મના શ્રવણ-મનન-નિદિધ્યાસનાદિ ત્રણે કાર્યો સિદ્ધ થાય છે. ધર્મની અને ચાગની સિદ્ધિ માટે જે ત્રણ ઉપાયે શાસ્ત્રકારો દર્શાવ્યા છે તે ત્રની આરાધના પ્રથમ પદની આરાધનાથી થાય છે. તે માટે યોગાચાર્યોએ કહ્યું છે કે -
'आगमेनानुमानेन ध्यानाभ्यासरसेन च ।। જિલ્લા પ્રાણ પ્રજ્ઞા, ૪જ ગઇત્તwણ ”
આગમ, અનુમાન અને ધ્યાનાભ્યાસને રસ એ ત્રણે ઉપાયોથી પ્રજ્ઞાને જ્યારે સમર્થ બનાવવામાં આવે છે, ત્યારે

Page #48

ધર્મકાય, કર્મકાય અને તત્વદાય અવસ્થા. ઉત્તમ એવા રોગની અથવા ઉત્તમ પ્રકારે ગની એટલે મોક્ષ માર્ગની પ્રાપ્તિ થાય છે.
ચેગ વડે જે મોક્ષની સાધના કરવાની હોય છે, તે ગ અને મોક્ષ એ બન્નેની પ્રથમ શ્રદ્ધા આગમના શ્રવણ વડે થાય છે. પછી અનુમાન-ન્યુક્તિ આદિના વિચાર વડે પ્રતીતિ થાય છે અને છેલ્લે ધ્યાનનિદિધ્યાસન વડે સ્પર્શના-પ્રાપ્તિ થાય છે.
આગમ, 'અનુમાન, ધ્યાન અથવા શ્રત, ચિતા અને ' ભાવના એ અનુક્રમે શ્રવણ, મનન અને નિદિધ્યાસનના 'જ પર્યાયવાચક શબ્દ છે. અને તે ત્રણ અંગેની આરાધના પ્રથમ પદની અર્થભાવનાયુક્ત આરાધના વડે થાય છે.
ધમકાય, કામકાય અને તવકાય અવસ્થા
તીર્થકરેની ધર્મકાય, કર્મકાર્ય અને તત્ત્વકાય એમ ત્રણ અવસ્થા હોય છે. તેને શાસ્ત્રની પરિભાષામાં અનુક્રમે પિંડસ્થ, પદસ્થ અને રૂપાતીત નામથી સંબોધવામાં આવે છે.
ધમકાય અથવા પિંડસ્થ અવસ્થા પ્રભુની સમ્યક્ત્ર પ્રાપ્તિ અનંતર થતી ધર્મ સાધનાને કહેવામાં આવે છે. યવતુ છેલ્લા ભવની અંદર પણ જ્યાં સુધી ઘાતકર્મને ક્ષય થતો નથી ત્યાં સુધી તેમની જન્માવસ્થા, રાજ્યવસ્થા અને ચારિત્ર ગ્રહણ કર્યા બાદ કેવલજ્ઞાન ન થાય ત્યાં સુધીની છદ્માવસ્થાની આરાધના એ ધર્મકાય અવસ્થા કહી છે. ત્યાર બાદ, ઘાતકમરને ક્ષય અને કેવલ્યની પ્રાપ્તિ થયા બાદ ધર્મ તીર્થની સ્થાપના, નિરન્તર ધર્મોપદેશાદિ વડે. પરોપકારની પ્રવૃત્તિ તે કર્મકાય અવસ્થા છે અને રોગનિરોધરૂપ શેલેશીકરણને તત્ત્વકાય અવસ્થા કહી છે

Page #49

અનુપ્રેક્ષા
એ ત્રણે અવસ્થાનું ધ્યાન અને આરાધન નવકારના પ્રથમ પદની આરાધનાથી થાય છે. તેમાં “નમે પદ ધર્મકાય અવસ્થાનું પ્રતીક બને છે. “અરિહં પદ કર્મકાય અવસ્થાનું પ્રતીક બને છે અને “તાણું” પદ તત્ત્વકાય અવસ્થાનું પ્રતીક બને છે. .
. . . . .. . એ રીતે પ્રભુની પિંડસ્થ, પદસ્થ અને રૂપાતીત અવસ્થાએની આરાધનાનું સાધન નવકારના પ્રથમ પદ વડે થતું . હેવાથી પ્રથમ પદને જાપ, ધ્યાન અને અર્થચિન્તન પુનઃ - પુનઃ કરવા લાયક છે. તે
અમૃત અનુષ્ઠાન. " પ્રથમ પદ વડે પરમાત્માની સ્તુતિ, પરમાત્માનું સ્મરણ અને પરમાત્માનું ધ્યાન સરળતાથી થઈ શકે છે. નાયગ્રહણ વડે સ્તુતિ, અર્થભાવન વડે સ્મરણ અને એકાગ્રચિન્તન વડે ધ્યાન થઈ શકે છે.
શ્રદ્ધા વડે, મેધા વડે, ધૃતિ વડે, ધારણા વડે અને અનુ* પ્રેક્ષા વડે થતી પ્રભુની સ્તુતિ, સ્મૃતિ અને ધ્યાન અનુક્રમે બાધિ, સમાધિ અને સિદ્ધિનું કારણ બને છે.
નમો અરિહંતાણું” એ પદ યોગની ઈરછા, ગની પ્રવૃત્તિ, રોગનું સ્થય અને યોગની સિદ્ધિ કરાવે છે, એટલું જ નહિ પણ પ્રીતિ–ભક્તિ–વચન અને અસંગ. એ ચારે પ્રકારના અનુષ્ઠાનની પ્રાપ્તિ કરાવી નિર્વિકપણે જેને મેક્ષમાં લઈ જાય છે,

Page #50

ભાવ પ્રાણાયામનું કાર્ય.
૪૩
1. ચાગનાં પાંચ અંગે– જેમ કે સ્થાન, વર્ણ, અર્થ, આલંબન
અને અનાલંબન તથા આગમેક્ત એગની આઠ અવસ્થા–જેમકે તચ્ચિત્ત, તન્મન, તલ્લેશ્ય, તદધ્યવસાય, તત્તીવ્રઅદ્ધયવસાય, તદર્થોપયુક્ત, તદપિતકરણ અને તદ્ભાવનાભાવિત પયતની અવસ્થા, તે પ્રથમ પદના આલંબન વડે સિદ્ધ કરી શકાય છે.
વ્યક્રિયાને ભારક્રિયા બનાવનાર અને તહેતુ અનુષ્ઠાનને અમૃત અનુષ્ઠાન બનાવનાર જે ચિત્તવૃત્તિઓને શાસ્ત્રકારોએ ફરમાવી છે, તે સૌનું આરાધન પ્રથમ પદના અવલંબન વડે થઈ શકે છે.
અર્થનું આલોચન, ગુણને રાગ અને ભાવની વૃદ્ધિ-એ ત્રણ ગુણ દ્રવ્યક્રિયાને ભાવક્રિયા બનાવે છે. તથા તગત ચિત્ત, શાસ્ત્રોક્ત વિધાન, ભાવની વૃદ્ધિ, ભવને ભય, વિસ્મય, પુલક અને પ્રધાનપ્રદ તે તહેતુ અનુષ્ઠાનને અમૃત અનુષ્ઠાન બનાવે છે. તે માટે કહ્યું છે કેતગત ચિત્તને સમય વિધાન
ભાવની વૃદ્ધિ ભવ ભય અતિ ઘણું છે; વિસ્મય પુલક પ્રમેહ પ્રધાન,
લક્ષણ એ છે અમૃત કિયા તણે છે.
ભાવ પ્રાણાયામનું કાર્ય, નમ પદ બાહ્ય ભાવને રિચક કરાવે છે, અાંતરભાવને પૂરક કરાવે છે અને પરમાત્મભાવને કુક કરાવે છે, તેથી તે ભાવ પ્રાણાયામનું કાર્ય પણ કરે છે. "

Page #51

/
અનુપ્રેક્ષા
ભાવ પ્રાણાયામ જ્ઞાનાવરણના ક્ષય તથા ચાગના ઉપરના ધ્યાનાદિ અગાની સિદ્ધિ કરાવનાર હેાવાથી માત્ર શરીર સ્વાસ્થ્યને સુધારનાર દ્રવ્ય પ્રાણાયામની અપેક્ષાએ ઉત્કૃષ્ટ છે. અને તેનું આરાધન પ્રથમ, પદ્મના આલેખનથી સુન્દર રીતે થતુ હાવાથી પ્રથમ પદ્ય અત્યંત ઉપાય છે.
૪૪
'
આગમામાં નમસ્કાર પદ્મના અર્થ નીચે મુજબ કહ્યો છે ઃमसा गुणपरिणामो, वाया गुणभासणं च पंच યેળ સવળાનો,
દ્લ વથો
નમુાવે !! ’
1
મનથી પચ પરમેષ્ઠિના ગુણાનુ પરિણમન, વાણીથી પચ પરમેષ્ઠિના ગુણેાનું ભાષણ તથા કાયાથી પંચ પરમેષ્ઠિ ભગવતાને સમ્યક્ પ્રણામ કરવા, તે નમસ્કાર પદ્મના 'અથ છે.
k
’
• નમા 2 પદ્મ વડે મનમાં ગુણાનું પરિણમને થાય છે, ૮ અરિહંૐ પદ વડે ગુણાનુ ભાષણ થાય છે અને ‘ તાણું પદ્મ વડે કાયાનુ` પરિણમન થાય છે, અથવા ત્રણે પદો મળીને પરમેષ્ટિ ભગવંતાના ગુણાતુ પરિણમન, ભાષણ અને પ્રણમન કરાવે છે. તેથી મન, વચન અને કાયાના ત્રણે ચેગાનું સાય થાય છે.
ભવ્યત્વ પરિપાકના ત્રણ ઉપાય અને છ અભ્યંતર તપ.
નવકારના પ્રથમ પદના જાપ અને ધ્યાન વડે ભવ્યત્વ
પરિપાકના ત્રણે ઉપાચા અનુક્રમે દુષ્કૃતગાં, સુકૃતાનુ મેાદન અને શરણગમન એકી સાથે સધાય છે અને અભ્યંતર તપના છએ પ્રકારા, અનુક્રમે પ્રાયશ્ચિત, વિનય, વૈયાવચ્ચ, સ્વાધ્યાય, ધ્યાન અને કાચેાત્સનું પણ એક સાથે સેવન થાય છે.

Page #52

સમાપતિ, આપત્તિ અને સંપત્તિ.
૪૫, “નમો” પદ દુકૃતની ગહ કરાવે છે, “અરિહં' પદ સુકૃતની અનુમાન કરાવે છે અને “તાણું પદ શરણગમનની ક્રિયા કરાવે છે.
એ જ રીતે “નમો પદ વડે પાપનું પ્રાયશ્ચિત્ત અને ગુણોનો વિનય થાય છે. “અરિહં પદ વડે ભાવથી વૈયાવચ્ચ અને સ્વાધ્યાય થાય છે અને “તાણું” પદ વડે પરમાત્માનું ધ્યાન અને દેહાત્મભાવતું વિસર્જન થાય છે.
દુષ્કત ગહદિ વડે જીવની મુક્તિગમન એગ્યતા પરિપકવ થાય છે તથા પ્રાયશ્ચિત્ત–વિનયાદિ તપ વડે ફિલષ્ટ કર્મોને વિગમ તથા ભાવનિર્જરા થાય છે.
સમાપત્તિ, આપત્તિ અને સંપત્તિ. . - નવકારના પ્રથમ પદમાં ધ્યાતા, ધ્યેય અને ધ્યાન તથા તે ત્રણેની એક્તારૂપ સમાપત્તિ સધાય છે, તેથી તીર્થકર નામકર્મના ઉપાર્જન રૂપ આપત્તિ અને તેના વિપાકેદયરૂપ સંપત્તિની પણ પ્રાપ્તિ થાય છે.
“ના” એ ધ્યાતાની શુદ્ધિ સૂચવે છે, “અરિહંએ ધ્યેયની શુદ્ધિ સૂચવે છે અને “તાણું ” એ ધ્યાનની શુદ્ધિ સૂચવે છે. એ ત્રણેની શુદ્ધિ વડે ત્રણેની એક્તારૂપ સમાપત્તિ અને તેના પરિણામે આપત્તિ અર્થાત તીર્થકર નામકર્મનું ઉપાર્જન તથા બાહ્યાંતર, સંપત્તિ પ્રાપ્ત થાય છે.
“જ્ઞાનસાર ગ્રન્થના ધ્યાનાષ્ટકમાં કહ્યું છે કે – • ध्याता ध्येयं तथा ध्यानं, त्रयं यस्यैकतां गतम् • मुनेरनन्यचित्तस्य, तस्य दुःखं न विद्यते ॥१॥

Page #53

૪
'
'
'
અનુપ્રેક્ષા
।
ध्यातोऽन्तरात्मा ध्येयस्तु परमात्मा प्रकीर्तितः । ध्यानं चैकाग्र्थसंवित्तिः समापत्तिस्तदेकता ॥ २ ॥ आपत्तिश्च ततः पुण्यतीर्थकृत् कर्मबन्धतः । तद्भावाभिमुखत्वेन, संपत्ति क्रमाद् भवेत् ॥ ३ ॥ इत्थं ध्यानफलाद्युक्तं, विंशतिस्थानकाद्यपि । कष्टमात्रं त्वभव्यानामपि नो दुर्लभं भवे ॥ ४ ॥ '
>
ધ્યાનનુ· મૂળ સમાપત્તિ, આપત્તિ ( તીર્થંકર નામ, કર્મ નુ ઉપાર્જન ) અને સપત્તિ ( તીર્થંકર નામકર્મના વિપાકાય ) રૂપ હાવાથી વિંશતિસ્થાનક તપ આદિનુ આરાધન સફળત માન્યુ` છે, જેને તે ફળ થતું નથી તે ( અભચૈાનું ) આરાધન કષ્ટ માત્ર ફળવાળું છે અને તે તે આ ભવચક્રમાં અલબ્યાને પણ દુર્લભ નથી.
નવકારના પ્રથમ પદ્યનુ ભાવથી થતું આરાધન આ રીતે સમાપત્તિ આદિ ભેદ વડે સફળ થતું હેાવાથી અત્યંત ઉપાદેય છે.
ધર્મધ્યાન અને થુલધ્યાન,
શાસ્ત્રામાં આજ્ઞાવિચય, અપાયવિચય, વિપાકવિચય અને સસ્થાનવિચયાદિ ચાર પ્રકારનુ. ધર્મધ્યાન કહ્યું છે. તે ધર્મધ્યાન નવકારના પ્રથમ 'પદ્મના નમા' પદ્મની અભાવના વડે સાધી શકાય છે.
"
:
નમસ્કારમાં પ્રભુની આજ્ઞાના વિચાર છે, રાગાદિ દોષાની અપાયકારકતા અને જ્ઞાનાવરણીયાદિ અષ્ટવિધ કર્મીના વિપાકની

Page #54

૭
તપ, સ્વાધ્યાય અને ઈશ્વર પ્રણિધાન. વિરસતાનો પણ વિચાર છે, તથા ચૌદ રાજલોકરૂપ વિસ્તારવાળા આકાશ પ્રદેશમાં ધર્મસ્થાનની પ્રાપ્તિ અત્યંત દુર્લભ છે એ વિચારરૂપી સંસ્થાનવિચય ધ્યાન પણ તેમાં રહેલું છે. * “અરિહં” પદમાં શુકલ ધ્યાનના પ્રથમ બે ભેદ પૃથકત્વવિતર્ક સવિચાર અને એકવિતર્ક- અવિચાર, તથા “તાણું” પદમાં કુલ ધ્યાનના છેલ્લા બે ભેદ સૂમકિયા–અપ્રતિપાતિ અને ચુપરતક્રિયા–અનિવૃત્તિને વિચાર રહેલો છે.
આ રીતે અર્થભાવનાપૂર્વક પ્રથમ પદનો જાપ ધર્મધ્યાનના ચાર પાયા તથા શુકલ ધ્યાનના ચારે પાયાને એક સાથે સંગ્રહ કરાવનાર હોવાથી અતિ ઉજજવળ લેશ્યાને પેદા કરાવનારે થાય છે, તેથી આત્માર્થી જીવોને અત્યંત ઉપાદેય છે અને પુનઃ પુનઃ કરવા લાયક છે. 1. સંપ, સ્વાધ્યાય અને ઈશ્વર–પ્રણિધાન.
ગશતકમાં કહ્યું છે કે – - સર કવાળો,
રોને વિશ્વરિયા વિસfજ મતો છે. રિ પર્વ: - વનરા ૩ તof ? सरणं गुरु य इत्थं,
. किरिया उ तवो त्ति कम्मरोगम्मि । તો go સાક્ષાગો, . . ' “પવિવિ . પક્ષે | ૨ |

Page #55

૪૮
અનુપ્રેક્ષા
બીજાથી ભય ઉત્પન્ન થાય ત્યારે તેને ઉપાય જેમ સમથનું શરણ છે, કુષ્ઠાદિ વ્યાધિ ઉત્પન્ન થાય ત્યારે તેને ઉપાય જેમ યોગ્ય ચિકિત્સા છે, તથા સ્થાવરજંગમરૂપ વિષને જ્યારે ઉપદ્રવ થાય ત્યારે તેનું નિવારણ જેમ દેવાધિષિત અક્ષરન્યાસરૂપે મંત્ર છે, તેમ ભયમેહનીયાદિ પાપકર્મોનો ઉપક્રમ અર્થાત વિનાશ કરવાના ઉપાય પણ શરણુ વગેરેને જ કહેલાં છે.
શરણ્ય ગુરુવ છે, કર્મ રોગની ચિકિત્સા બાહ્ય- અત્યંતર તપ છે અને મહ-વિષને વિનાશ કરવામાં સમર્થ મંત્ર પાંચ * પ્રકારનો સ્વાધ્યાય છે. આ પાતંજલ યેગસૂત્રમાં પણ કહ્યું છે કે - . तपः स्वाध्यायेश्वरप्रणिधानानि क्रियायोगः । समाधिभावनार्थः क्लेशतनूकरणार्थश्च ॥ (२-१-२)
તપ, સ્વાધ્યાય અને ઈશ્વરપ્રણિધાન એ ક્રિયા ચોગ છે. તે વડે ફલેશની અલ્પતા અને સમાધિની પ્રાપ્તિ થાય છે.
નવકારનું પ્રથમ પદ “નમો અરિહંતાણું” સમાધિની ભાવના અને અવિદ્યાદિ કલેશોનું નિવારણ કરે છે. “નમે પદ વડે કરેગની ચિકિત્સારૂપ બાહ્ય-અત્યંતર તપ, “અરિહં? પદ વડે સ્વાધ્યાય અને “તાણું પદ વડે ઈશ્વરપ્રણિધાનએકાગ્રચિત્તે પરમાત્મમરણ થાય છે. પ્રથમપદના વિધિપૂર્વક જાપ વડે શ્રદ્ધા વધે છે, વીય–ઉત્સાહ વધે છે, સ્મૃતિ-સમાધિ અને પ્રજ્ઞા વધે છે તથા અતે કેવલ્યની પ્રાપ્તિ થાય છે.

Page #56

અષ્ટાંગ યોગ
૪૯
અષ્ટાંગ યાગ.
ચૈાગના આ અગ યમ, નિયમ, આસન, પ્રાણાયામ, પ્રત્યાહાર ધારણા, ધ્યાન અને સમાધિ કહેલાં છે, તે પ્રત્યેક અગની સાધના વિધિયુક્ત નવકાર મંત્ર ગણનારને સધાય છે. નવકાર મંત્રને ગણનાર અહિંસક બને છે, સત્યવાદી થાય છે, અચૌર્ય, બ્રહ્મચર્ય અને અપરિગ્રહવ્રતને પણ આરાધક થાય છે. નવકાર મંત્રના આરાધકને બાહ્યાંતર શૌચ અને સતાષ તથા પૂર્વ કહ્યા મુજબ તપ, સ્વાધ્યાય અને ઈશ્વરપ્રણિધાનરૂપ નિયમાની સાધના થાય છે. નવકાર મત્રને ગણનાર સ્થિર સુખઆસનની' અને બાહ્યઆભ્યતર પ્રાણાયામની સાધના કરનારેશ પણ થાય છે.
નવકારને સાધક ઇન્દ્રિયાના પ્રત્યાહાર, મનની ધારણા અને બુદ્ધિની એકાગ્રતારૂપ ધ્યાન તથા અંતઃકરણની સમાધિના અનુભવ કરે છે.
૮ તમા ” પદ વડે નાદની, ‘ અરિહં’ પદ્મ વડે બિંદુની અને “તાણું” પદ વડે કલાની સાધના થાય છે.
..
નવકાર મંત્ર વડે નાસ્તિકતા, નિરાશા અને નિરુત્સાહતા નાશ પામે છે તથા નમ્રતા, નિભયતા અને નિશ્ચિતતા પ્રાપ્ત થાય છે.
નવકાર મંત્રમાં પેાતાની કર્મ બદ્ધ અવસ્થાને સ્વીકાર થાય છે, અરિહંતાની કંમ મુક્ત અવસ્થાનુ ધ્યાન થાય છે તથા કમ મુક્તિના ઉપાયા સ્વરૂપ જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રનુ આરાધન થાય છે.
૪

Page #57

અને પ્રેક્ષ
ક્ષાયિક ભાવની પ્રાપ્તિ, નવકાર મંત્ર વડે ઔદયિક ભાવેને ત્યાગ, લાપશમિક ભાવને આદર અને પરિણામે ક્ષાયિક ભાવની પ્રાપ્તિ થાય છે.
નવકાર મંત્રના આરાધકને મધુર પરિણામની પ્રાપ્તિરૂપ સામભાવ,” તુલા પરિણામની આરાધનારૂપ “સમભાવ” અને ક્ષીર પંડયુક્ત અત્યંત મધુર પરિણામની આરાધનારૂપ સમ્રભાવ ની પરિણતિને લાભ થાય છે.
નવકારની આરાધના વડે ચિંતામણિ, કલ્પવૃક્ષ અને કામકુંભથી પણ અધિક એવા શ્રદ્ધેય, ધ્યેય અને શરણની પ્રાપ્તિ થાય છે.
નમે પદ વડે કૈધને દાહ શમે છે, “અરિહં પદ વડે વિષયની તૃષા જાય છે અને “તાણું” પદ વડે કમને પંક શેષાય છે. દાહ શમવાથી શાંતિ થાય છે, તૃષા જવાથી તુષ્ટિ થાય છે અને પંક શોષાવાથી પુષ્ટિ થાય છે, તેથી આ મંત્રને તીર્થજળની અને પરમાન્નની ઉપમાઓ યથાર્થ પણે ઘટે છે.
પરમાન્નનું ભેજન જેમ સુધાનું નિવારણ કરે છે તથા ચિત્તને તુષ્ટિ અને દેહને પુષ્ટિ કરે છે, તેમ આ મંત્રનું આરાધન પણ વિષચક્ષુધાનું નિવારણ કરનાર હોવાથી મનને શાંતિ, ચિત્તને તુષ્ટિ અને આત્માને પુષ્ટિ કરે છે.
નોરએ ઉપશમ છે, “અરિહંએ વિવેક છે અને તાણું એ સંવર છે.
નવકાર મંત્રમાં કૃતજ્ઞતા અને પરોપકાર, વ્યવહાર અને , નિશ્ચય, અધ્યાત્મ અને રોગ, ધ્યાન અને સમાધિ, દાન

Page #58

સહજમલ હાસ અને ભવ્યત્વભાવને વિકાસ,
અને પૂજન, શુભ વિકલ્પ અને નિર્વિકલ્પ, ગારંભ અને
ગસિદ્ધિ, સત્તશુદ્ધિ અને સર્વાતીતતા, પુરુષાર્થ અને સિદ્ધિ, સેવક અને સેવ્ય, કરુણાપાત્ર અને કરુણાવંત વગેરે સાધનાની સઘળી સામગ્રી રહેલી છે. ઈરછા, જ્ઞાન અને ક્રિયાને સુંદર સુમેળ હોવાથી આત્મશક્તિના વિકાસ માટે પરિપૂર્ણ સામર્થ્ય તેમાં રહેલું છે. તે કારણે શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કેઘણો સારું છે, અનrs વીવો જ જળના નવા तइयाविते पढंता, एसुच्चिय जिण नमुक्कारो ॥
કાલ અનાદિ છે, જીવ અનાદિ છે અને જિનધર્મ પણ અનાદિ છે, તેથી આ નમસ્કાર અનાદિ કાળથી ભણુતે આવ્યું છે અને અનંત કાળ સુધી ભણાશે અને એ ભણનાર તથા ભણાવનારનું અનંત કલ્યાણ કરશે. સહજમલને હાસ અને ભવ્યત્વભાવને વિકાસ.
કર્મના સંબંધમાં આવવાની જીવની પોતાની જગ્યતાને સહજમલ કહેવાય છે અને મુક્તિના સંબંધમાં આવવાની જીવની ચેશ્યતાને ભવ્યત્વ સ્વભાવ કહેવાય છે. દરેક જીવની ચોગ્યતા ભિન્ન ભિન્ન હોય છે, તેને તથા ભવ્યત્વ કહેવાય છે,
સહજમલ હાસ અને તથાભવ્યત્વને વિકાસ ત્રણ સાધનાથી થાય છે. તેમાં પહેલું દુષ્કૃતગહ છે, બીજુ સુતાનુમોદન છે અને ત્રીજું અરિહંતાદિ ચારનું શરણગમન છે.
દુષ્કતગહીને પ્રતિબંધક મુખ્યત્વે રાગદોષ છે, સુકતાનુંમેદનને પ્રતિબંધક દ્રષદેષ છે અને શરણગમનને પ્રતિબંધક

Page #59

પર
અનુપ્રેક્ષા મેહદેષ છે. રાગદેષ જ્ઞાનગુણુ વડે જિતાય છે, દ્રષદેષ દર્શનગુણ વડે જિતાય છે અને મેહદેષ ચારિત્રગુણુ વડે જિતાય છે
જ્ઞાનગુણની પરાકાષ્ઠા “નમે” ભાવમાં છે, દર્શનગુણની પરાકાષ્ઠા “અહ” ભાવમાં છે અને ચારિત્રગુણની પરાકાષ્ઠા
શરણ” ભાવમાં છે. જ્ઞાનગુણુ મંગલરૂપ છે, દર્શનગુણ લકત્તમ સ્વરૂપ છે અને ચારિત્રગુણ શરણાગતિરૂપ છે. એ રીતે રત્નત્રયીને વિકાસ આત્માની મુક્તિગમન–ચેગ્યતાને પરિપાક કરે છે અને સંસારભ્રમણ–ચોગ્યતાને નાશ કરે છે.
સ્વદષદર્શન અને પરગુણદર્શન. , ચાર વસ્તુ મંગલ છે, ચાર વસ્તુ લેકમાં ઉત્તમ છે અને ચાર શરણું કરવા યોગ્ય છે. મંગલની ભાવના જ્ઞાનસ્વરૂપ છે, ઉત્તમની ભાવના દર્શનસ્વરૂપ છે, શરણની ભાવના ચારિત્ર સ્વરૂપ છે. જ્ઞાન વડે રાગદેષ જાય છે, દશન વડે દ્વેષણ જાય છે, ચારિત્ર વડે મહેદેષ જાય છે.
રાગ જવાથી પિતાના દેષ દેખાય છે, દ્વેષ જવાથી બીજાના ગુણ દેખાય છે અને મેહ જવાથી શરણભૂત આજ્ઞાનું સ્વરૂપ જણાય છે.
સ્વદેષદર્શન દેષની ગહ કરાવે છે, પરગુણદર્શન પરની અનુમોદના કરાવે છે અને આજ્ઞાનું સ્વરૂપ સમજવાથી આજ્ઞાન શરણે રહેવાની વૃત્તિ પેદા થાય છે.
ગુણવાનની આજ્ઞા જ સ્વીકારવા યોગ્ય છે, દેષ જવાથી જ ગુણ પ્રગટે છે, આજ્ઞાનું આરાધન કરવાથી જ દેષ જાય

Page #60

૫૩
યોગ્યનું શરણું લેવાથી પેશ્યતા વિકસે છે. છે, તેથી આજ્ઞાનું આરાધન મોક્ષને માટે થાય છે અને આજ્ઞાની વિરાધના સંસારને માટે થાય છે.
સ્વમતિ કલપનાને મેહ આજ્ઞાપાલનના અધ્યવસાયથી જ જાય છે અને તે જવાથી શરણ સ્વીકારવામાં બલ પેદા થાય છે. * અરિહંતનું શરણ, સિદ્ધનું શરણુ, સાધુનું શરણ અને કેવલીપ્રજ્ઞપ્ત ધર્મનું શરણુ એ અરિહંતાદિ ચારની લકત્તમતાના જ્ઞાન ઉપર આધાર રાખે છે. એ ચારની લકત્તમતા એ ચારની મંગલમયતાના સ્વીકાર ઉપર આધાર રાખે છે. એ ચારની મંગલમયતા તેમના જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રની મંગલમયતાના આધારે છે અને જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રની મંગલમયતા રાગ, દ્વેષ અને મેહનો પ્રતિકાર કરવાના સામર્થ્યમાં રહેલી છે.
ચોગ્યનું શરણ લેવાથી યોગ્યતા વિકસે છે.
જીવને સૌથી અધિક, રાગ સ્વજાત ઉપર હોય છે. તે રાગના કારણે પિતામાં રહેલા અનંતાનંત દેષનું દર્શન થતું નથી. સ્વજાતને રાગ પર પ્રત્યે દ્વેષને આવિર્ભાવ કરે છે, એ છેષના પ્રભાવે પરગુણદર્શન થતું નથી. સ્વદેષદર્શન અને પરગુણદર્શન ન થવાના કારણે મેહનો ઉદય થાય છે, મોહન ઉદય થવાથી બુદ્ધિ અવરાય છે, બુદ્ધિનું આવરણ શરણું કરવાગ્યનું શરણ સ્વીકારવામાં અંતરાયભૂત થાય છે.
ચોગ્યનું શરણુ ન સ્વીકારવાથી પિતાની અયોગ્યતા ઉપર કાબૂ આવતા નથી. પિતાની અાગ્યતા કર્મબંધનના હેતુઓ પ્રત્યે દુર્લક્ષ્ય કરાવે છે , અને કર્મક્ષયના હેતુઓનું સેવન

Page #61

૫૪
અનુપ્રેક્ષા
ભળ.
કરવામાં પ્રતિબંધક થાય છે. કર્મબંધના હેતુઓથી પરામુખ થવા માટે અને કર્મક્ષયના હેતુઓની સન્મુખ થવા માટે યોગ્યતા વિકસાવવી જોઈએ.
ગ્યનું શરણ લેવાથી પેશ્યતા વિકસે છે. યોગ્યનું શરણ લેવાની ચેગ્યતા સ્વદેષ-દર્શન અને પરગુણ-ગ્રહણથી પેદા થાય છે. રાગ-દ્વેષની મંદતા થવાથી પરગુણ અને સ્વદેષદર્શન થાય છે અને રાગ-દ્વેષની મંદતા જ્ઞાન-દર્શન ગુણને વિકાસ થવાથી થાય છે.
જ્ઞાન-દર્શન ગુણને વિકાસ અરિહંતાદિની મંગલમયતા અને લકત્તમતાને જેવાથી અને તેમનું શરણ સ્વીકારવાથી થાય છે. દુષ્કૃત એટલે સ્વકૃત અનંતાનંત અપરાધ
અને સુકૃત અટલે પરકૃત અને તાનંત ઉપકાર..
વીતરાગ પરમાત્મા નિગ્રહાનુગ્રહ સામર્થ્યયુક્ત અને સર્વજ્ઞ–સર્વદર્શિત્વ ગુણને ધારણ કરનારા હોવાથી સર્વ પૂજ્ય છે.
રાગદેષ જવાથી કરુણગુણ પ્રગટે છે, દ્રષદેષ જવાથી માધ્યચ્ય ભાવ પ્રગટે છે. કરુણુ ગુણને સ્થાયીભાવ અનુગ્રહ છે અને માધ્યચ્ચ ગુણને સ્થાયીભાવ નિગ્રહ છે. જાતને પક્ષપાત તે રાગ છે. પિતાની જાત સિવાય સર્વની ઉપેક્ષા તે છેષ છે.
રાગ એ સ્વ દુષ્કૃતગહને પ્રતિબંધક છે અને છેષ એ પર સુકૃતાનમેદનને પ્રતિબંધક છે. અહીં ટુક્ત એટલે સ્વકૃત
-

Page #62

આત્મામાં રહેલી આચન્ય શક્તિને સ્વીકાર, અનંતાનંત અપરાધ અને સુકૃત એટલે પરકૃત અંનતાનત ઉપકાર. પોતાના અપરાધની ગઈ અને બીજાના ઉપકારની પ્રશંસા તે જ થાય કે અપ્રશસ્ત રાગ દ્વેષ જાય. જ્ઞાન-દર્શન ગુણુ રાગ-દ્વેષના પ્રતિપક્ષી છે. એટલે રાગ-દ્વેષ જવાથી એક આજુ અનંત જ્ઞાન-દર્શન ગુણ પ્રગટે છે અને બીજી બાજુ નિગ્રહનુગ્રહ સામર્થ્ય પ્રગટે છે અને તે બંનેના કારણભૂત કરુણા અને માધ્યચ્ય ભાવ જાગે છે.
વીતરાગ એટલે કરુણાના નિધાન અને માધ્યસ્થય ગુણના ભંડાર, તથા વીતરાગ એટલે અનંત જ્ઞાન-દર્શન સ્વરૂપ કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શનના માલિક, સર્વ વસ્તુને જાણનારા અને જેનારા છતાં સર્વથી અલિપ્ત રહેનારા, સર્વ ઉપર પોતાને પ્રભાવ પાડનારા પરંતુ કેઈના પણ પ્રભાવ નીચે કદી ય નહીં આવનારા. આત્મામાં રહેલી અચિત્ય શક્તિનો સ્વીકાર.
વીતરાગતા એ આ રીતે નિષ્ક્રિયતા–સ્વરૂપ નહીં પણ સર્વોચ સક્રિયતારૂપ (Most Dynamic) છે. તે કિયા અનુગ્રહ-નિગ્રહરૂપ છે અને અનુગ્રહ-નિગ્રહ એ રાગ-દ્વેષના અભાવમાંથી ઉત્પન્ન થયેલ આત્મશક્તિરૂપ છે.
આત્માની સહજ શક્તિ જ્યારે આવરણરહિત થાય છે ત્યારે તેમાંથી એક બાજુ સર્વજ્ઞતા-સર્વદર્શિતા પ્રકટે છે અને બીજી બાજુ નિગ્રહ-અનુગ્રહ સામર્થ પ્રગટે છે. તે બંનેને પ્રગટાવવાનો ઉપાય આવરણુરહિત થવું તે છે. આવરણ રાગ

Page #63

અનુપ્રેક્ષા
છેષ અને અજ્ઞાનરૂપ છે. અજ્ઞાન ટાળવા માટે સ્વ અપરાધને સ્વીકાર અને પરકૃત ઉપકારનો અંગીકાર અને એ બને પૂર્વક અચિન્ય શક્તિયુક્ત આત્મતત્વને આશ્રય અનિવાર્ય છે.
આત્મતત્વને આશ્રય એટલે પ્રથમ આત્મામાં રહેલી
boet zultate 201812 (Consciousness of the Eternal soul Power ). એ સ્વીકાર થવાથી અનંતાનુબંધી રાગ-દ્વેષ ટળી જાય છે, પૂર્વે કદી ન અનુભવે એ સમત્વ ભાવ પ્રગટે છે. એ સમત્વ ભાવ અપક્ષપાતિતા અને મધ્યસ્થવૃત્તિતારૂપ છે.
મોટામાં મોટા પક્ષપાત સ્વદેષ છે. પિતે નિર્ગુણ અને દેલવાન હેવા છતાં પોતાને નિર્દોષ અને ગુણવાન માનવાની વૃત્તિરૂપ પક્ષપાત સમત્વ ભાવથી ટળી જાય છે.
વીતરાગ અવસ્થા જ પરમ પૂજનીય છે.
પોતે કરેલા ઉપકારના મહત્ત્વ જેટલું જ કે તેથી અધિક પરકૃત ઉપકારનું મહત્ત્વ છે એ મધ્યસ્થવૃત્તિતારૂપ સમત્વ ભાવ એ શ્રેષષના પ્રતિકારસ્વરૂપ છે.
ઉભય પ્રકારનું સમત્વ રાગ-દ્વેષને નિમૂલ કરી આત્માના શુદ્ધ સ્વભવરૂપ કેવલજ્ઞાન–કેવલદર્શનને ઉત્પન્ન કરે છે. તેમાં લોકાલોક પ્રતિભાસિત થાય છે. પરંતુ તે કોઈથી પ્રતિભાસિત થતું નથી, કેમ કે તે સ્વયંભૂ છે. તેથી વીતરાગ અવસ્થા જ પરમ પૂજનીય છે અને તેને પ્રાપ્ત કરવાના ઉપાયભૂત દુષ્કૃત ગë, સુકતાનુમોદન અને શરણગમન એ પરમ ઉપાદેય છે.

Page #64

પાક
પરાર્થભાવ એ જ સાચી દુષ્કત ગહ. वीतरागोऽप्यसौ देवो, ध्यायमानो मुमुक्षुभिः ।। स्वर्गापवर्गफलदः शक्तिस्तस्य हि तादृशी ॥ १ ॥
આ દેવ વીતરાગ હોવા છતાં મુમુક્ષુ વડે જ્યારે ધ્યાન કરાય છે, ત્યારે તે સ્વર્ગાપવગરૂપી ફલને આપે છે, કેમ કે તેમની નિશ્ચિત તેવા પ્રકારની શક્તિ છે. वीतरागोऽप्यसौ ध्येयो, भव्यानो स्याद् भवच्छिदे । विच्छिन्नवन्धनस्यास्य, तादृग् नैसर्गिको गुणः ॥ २ ॥
આ ધ્યેય વીતરાગ હોવા છતાં ભવ્ય જીવોના ભવે છેદને માટે થાય છે. બંધન જેઓના છેદાઈ ગયા છે, તેઓમાં આ નૈસર્ગિક ગુણ હોય છે. - વીતરાગ આત્માઓને સ્વભાવ જ તેમનું ધ્યાન કરનારાઓના રાગ-દ્વેષને છેદ કરવાનો છે. માવતરાં સ્વભાવ તર્કને અવિષય છે. વસ્તુસ્વભાવના નિયમ મુજબ વીતરાગ વસ્તુને સ્વભાવ જ સ્વ–પરને ભવેચ્છેદક છે. કઈ પણ વસ્તુસ્વભાવ તર્કથી અગ્રાહ્યા છે. પરાથભાવ એ જ સાચી દુષ્કૃત ગહ
અને કૃતજ્ઞતા ગુણ એ જ સાચું સુકૃતનું અનુદન.. • દુષ્કૃત માત્રનું પ્રાયશ્ચિત પરાર્થવૃત્તિ છે, કેમ કે પરપીડાથી દુષ્કૃતનું ઉપાર્જન છે તેથી તેની વિપક્ષ પરાર્થવૃત્તિનું સેવન તેના નિરાકરણને ઉપાય છે.

Page #65

૫૮
અનુપ્રેક્ષા કૃતિ માત્ર મન-વચન-કાયાથી થાય છે. તેમાં દુષ્ટવ લાવનાર પરપીડાને અધ્યવસાય છે, અને તે અધ્યવસાય રાગભાવમાંથી, સ્વાર્થભાવમાંથી જન્મે છે. સ્વાર્થભાવને પ્રતિપક્ષીભાવ પરાર્થભાવ છે, તેથી પરાર્થભાવ એ જ ભવ્યત્વ પરિપાકનો તાત્વિક ઉપાય છે, પરંતુ તે પરાર્થભાવ પરપીડાના પ્રાયશ્ચિત્તરૂપ હોવો જોઈએ.
પરાર્થભાવથી એક તરફ નૂતન પરપીડાનું વજન થાય છે અને બીજી તરફ પૂર્વે કરેલી પરપીડાનું શુદ્ધિકરણ થાય છે. તેથી પરાર્થભાવ એ જ સાચી દુકૃતગહ છે. દુષ્કૃત ગીંણય છે, ત્યાજ્ય છે, હેય છે, એવી સાચી બુદ્ધિ તેને જ ઉત્પન્ન થયેલી ગણાય કે જેને સુકત એ અનમેદનીય છે, ઉપાદેય છે, આદરણીય છે, એ ભાવ સ્પષ્ટ થયેલ હોય.
પરપીડા એ દુષ્કત છે, તે પરોપકાર એ સુકૃત છે. પાપકારમાં ર્તવ્યબુદ્ધિ પેદા થવી એ જ દુષ્કૃત માત્રનું સાચું પ્રાયશ્ચિત છે. પરોપકાર જેને કર્તવ્ય લાગે તેનામાં એક બીજો ગુણ ઉત્પન્ન થાય છે, તેનું નામ કૃતજ્ઞતા છે.
બીજાને પિતાના ઉપર થયેલે ઉપકાર જેને સ્મરણપથમાં નથી તે પરોપકારગુણને સમજ્યો જ નથી. કૃતજ્ઞતા ગુણ સુકૃતનું અનુમોદન કરાવે છે અને તેથી પોપકાર વૃત્તિ દઢ થાય છે, એટલું જ નહીં પણ પરાર્થકરણને અહંકાર પણ તેથી વિલીન થઈ જાય છે. પિતે જે કંઈ પરાર્થકરણ કરે છે, તે પોતાના ઉપર બીજાઓને જે ઉપકાર થઈ રહ્યા છે, તેને શતાંશ, સહસ્ત્રાંશ કે લક્ષાંશ ભાગ પણ હેતો નથી. પરાર્થભાવની સાથે કૃતજ્ઞતા ગુણ જોડાયેલો હોય તે જ તે પરાર્થભાવ તાત્ત્વિક બને છે.

Page #66

અરિહંસાદિનું શરણગમન. , , અરિહંતાદિનું શરણગમન.
પરાર્થવૃત્તિ અને કૃતજ્ઞતા ગુણ વડે દુષ્કૃતગઈ અને સુકતાનુમોદનરૂપ ભવ્યત્વ પરિપાકના બે ઉપાયેનું સેવન થાય છે, ત્રીજો ઉપાય અરિહંતાદિ ચારનું શરણગમન છે. અહીં શરણગમનને અર્થ એ છે કે જેઓ પરાર્થભાવ અને કૃતજ્ઞતાગુણના સ્વામી છે, તેઓને જ પોતાના એક આદર્શ માનવા, તેમના જ સત્કાર, સન્માન, આદર, બહુમાનને પિતાનાં કર્તવ્ય માનવા. * * " પરાર્થભાવ અને કૃતજ્ઞતાગુણના સાચા અથી જીવમાં તે બે ભાવની ટોચે (Cimax) પહેચેલાઓની શરણાગતિ, ભક્તિ, પૂજા, બહુમાન વગેરે સહજપણે આવે છે. જે તે ન આવે તે સમજવું કે તેને અંતરથી દુષ્કતગહ કે સુકતાનુમોદન થયેલું નથી, એટલું જ નહીં પણ દુષ્કૃતગહ કે સુકૃતાનુદનને ભાવ તેનામાં ઉત્પન્ન થયો હોય તે પણ તે સાનુબંધ નથી, જ્ઞાન–શ્રદ્ધાપૂર્વક નથી. ,
જ્ઞાન અને શ્રદ્ધાથી વિહીન એવો દુષ્કૃતગહ અને સુકૃતાનુદનને ભાવ નિરનુબંધ બને છે, ક્ષણ વાર ટકીને ચાલ્યો જાય છે, તેથી તેને સાનુબંધ બનાવવા માટે તે બે ગુણોને પામેલા અને તેની ટોચે પહોંચેલા પુરુષની શરણુગતિ અપરિહાર્ય છે.
એ શરણાગતિ, પરાર્થભાવ અને કૃતજ્ઞતાગુણને સાનુબંધ બનાવવા માટેનું સામર્થ્ય પૂરું પાડે છે, વીર્ય વધારે છે, : ઉત્સાહ જગાડે છે અને તેમની જેમ જ્યાં સુધી પૂર્ણવ પ્રાપ્ત

Page #67

અનુપ્રેક્ષા ન થાય અર્થાત્ તે એ ગુણ્ણાની ક્ષાયિક ભાવે સિદ્ધિ ન થાય ત્યાં સુધી સાધનામાં વિકાસ થતા રહે છે. તેને અનુગ્રહ કહેવાય છે. સાધનામાં ઉત્તરાત્તર વિકાસ વધારી સિદ્ધિ સુધી પહોંચાડનાર શ્રેષ્ઠ પ્રકારના આલખને પ્રત્યે આદરના પરિણામ અને તેથી પ્રાપ્ત થતી સિદ્ધિ એ તેમના અનુગ્રહ ગણાય છે. કહ્યું છે કેઃ
3
'
आलंबनादरोद्भूतप्रत्यूहक्षययोगतः । ध्यानाद्यारोहणभ्रंशो, योगिनां नोपजायते ॥
;
• અધ્યાત્મસાર
9
ઊંચે ચઢવામાં આલખનભૂત થનારાં તત્ત્વા પ્રત્યે આદરના પરિણામથી સિદ્ધિની આડે આવતાં વિઘ્નાને ક્ષય થાય છે અને તે વિઘ્નક્ષયથી યાગી પુરુષાને ધ્યાનાદિના આરાહણુથી ભ્રંશ થતા નથી.
આલંબનેાના આદરથી થતા પ્રત્યક્ષ લાભને જ શાસ્ત્રકાર અરિહ‘તાદિના અનુગ્રહ કહે છે.
અરિહં'તાદિ ચારનું અવલમ્બન સ્વરૂપના મેધનું કારણ છે.
જેનું આલખન લઈ ને જીવ આગળ વધે છે, તેના ઉપકાર હૃદયમાં ન વસે તે તે પાછે પતનને પામે છે. એટલે પરાવૃત્તિરૂપી દુષ્કૃતગહીં, કૃતજ્ઞતાગુણુના પાલનસ્વરૂપ સુકૃતાનુમાનના અને તે શુણાની સિદ્ધિને વરેલા 'મહાપુરુષાની શરણાગતિ, એ ત્રણે ઉપાચા મળીને જીવની મુક્તિગમન ચેાગ્યતા વિકસાવે છે અને ભવભ્રમણની શક્તિને ક્ષય કરે છે.

Page #68

આત્મતત્વનું સ્મરણ વિશુદ્ધ અંતઃકરણમાં થાય છે. ૬૧ * સાચી દુષ્કતગહ અને સુકૃતાતુમાદના, દુષ્કૃત રહિત અને સુકૃતવાન તત્ત્વની ભક્તિ સાથે જોડાયેલી જ હોય છે. તેથી એક વ્યક્તિને જ મુક્તિની દૂતી કહેલી છે.
કૃતજ્ઞતાગુણ સુકૃતની અનુમોદનારૂપ છે. પરાર્થવૃત્તિ દુષ્કતની ગહરૂપ છે. દુષ્કતની ગહરૂપ પરાર્થવૃત્તિ અને સુકૃતની અનુમદનારૂપ કૃતજ્ઞતાભાવથી વિશુદ્ધ થયેલ અંતઃકરણમાં શુદ્ધ આત્મતત્ત્વનું પ્રતિબિંબ પડે છે. શુદ્ધ આત્મતત્વ અરિહંત, સિદ્ધ, સાધુ અને કેવલીકથિત ધર્મથી અભિન્ન સ્વરૂપવાળું છે.
અરિહંતાદિ ચારનું શરણગમન એ મુક્તિનું અનન્ય કારણ છે. મુક્તિ એ સ્વરૂપલાભરૂપ છે. સ્વરૂપને બાધ એ અરિહંતાદિ ચારના અવલંબનથી થાય છે. અરિહંતાદિ ચારનું અવલંબન સ્વરૂપના બેધનું કારણ છે. આત્મામાં આત્માથી આત્માને જાણવાનું સાધન અરિહંતાદિ ચારનું શરણું-સ્મરણ છે. એ ચારનું સમરણ એ જ તવથી આત્મસ્વરૂપનું મરણ છે. - આત્માનું સ્વરૂપ નિશ્ચયથી પરમાત્મતુલ્ય છે, એ બેધ જેને થયેલે છે, તેને પરમાત્મ-સ્મરણ એ જ વાસ્તવિક શરણગમન છે. આત્મતત્ત્વનું સ્મરણ વિશુદ્ધ અંતઃકરણમાં થાય છે.
આત્મતત્ત્વનું સ્મરણ વિશુદ્ધ અંતઃકરણમાં થાય છે. અંતઃકરણની વિશુદ્ધિ દુષ્કૃતગહ અને સુકૃતાનુદનથી થાય છે.
દુષ્કત પરપીડારૂપ છે, તેની તાવિક ગહ ત્યારે થાય છે કે જ્યારે પરપીડાથી ઉપાર્જન કરેલા પાપકર્મને પરોપકાર વડે દૂર કરવાનો વિલાસ જાગે છે.

Page #69

અનુપ્રેક્ષા
પરાર્થકરણને વીલાસ એ જ પરપીડાકૃત પાપની સાચી ગહના પરિણામસ્વરૂપ છે. દુષ્કૃત ગહમાં પરાર્થકરણની વૃત્તિ છુપાયેલી છે. સુકતાનુ મેદનમાં પરાર્થકરણનું હાર્દિક અનુદન છે. ચતુદશરણગમનમાં પરાર્થકરણ સ્વભાવવાળા આત્મતત્વને આશ્રય છે.
આત્મતત્વ પતે જ પરાર્થકરણ અને પરપીડાના પરિહારસ્વરૂપ છે. આત્માને તે મૂળ સ્વભાવ પ્રાપ્ત કરવા માટે જ પરપીડાનું ગણુ અને પરોપકારગુણનું અનુમોદન છે.
. શુદ્ધ સ્વરૂપને પ્રાપ્ત થયેલા અરિહંતાદિ ચાર સર્વથા પરાર્થકરણેયત હોય છે. તેથી તે સ્વરૂપનું શરણ સ્વીકારવા રોગ્ય છે, આદરવા ચાગ્ય છે, ઉપાસના કરવા લાયક છે.
શુદ્ધ અંત્મતત્ત્વ હંમેશાં પિતાના સ્વભાવથી જ શુદ્ધિકરણનું કાર્ય કરે છે તેથી તે જ પુનઃ પુનઃ સ્મરણીય છે, આદરણીય છે, રેય છે, શ્રદ્ધેય છે, સર્વ ભાવથી શરણ્ય છે, શરણ લેવા લાયક છે. -
. જ્યાં સુધી સ્વકૃત પોતે કરેલા દુષ્કૃતની ગહ થતી નથી, એક નાનું પણ દુષ્કૃત ગહીંના વિષય વિનાનું રહે છે, ત્યાં સુધી સ્વપક્ષપાતરૂપી રાગદેષને વિકાર વિદ્યમાન છે એમ સમજવું. ગહના સ્થાને અનુમોદના હોવાથી તે મિશ્યા છે, તેથી વાસ્તવિક અનુમોદનાનું સ્થાન જે પરસુકૃત તેની અનુમેદના પણ સાચી થતી નથી.

Page #70

વીતરાગ અવસ્થાની સૂઝબૂઝ.
પરકૃત અપ પણ સુકૃતનું અનુમોદન બાકી રહી જાયે છે, ત્યાં સુધી અનુમેદનના સ્થાને અનમેદનના બદલે ઉપેક્ષા કાયમ રહે છે અને તે ઉપેક્ષા પણ એક પ્રકારની ગહ જ બને છે. સુકૃતની ગહ અને દુષ્કૃતનું અનુમોદન ડે અંશે પણ વિદ્યમાન હોય ત્યાં સુધી સાચું શરણ પ્રાપ્ત થતું નથી. દુષ્કૃતનું અનુદન રાગરૂપ છે અને સુકૃતનું ગહણ દેષરૂપ છે, તેના પાયામાં મોહ યા અજ્ઞાન યા મિથ્યાજ્ઞાન રહેલું છે.
એ મિથ્યાજ્ઞાનરૂપી મેહનીય કર્મની સત્તામાં અરિહંતાદિનું શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપ ઓળખાતું નથી કેમ કે તે રાગ-દ્વેષરહિત છે.
વીતરાગ અવસ્થાની સૂઝ-બૂઝ. " રાગ-દ્વેષરહિત શુદ્ધ સ્વરૂપની સાચી ઓળખાણ થવા માટે દુષ્કૃત ગહ અને સુકૃતાદન સર્વીશે શુદ્ધ થવું જોઈએ, એ થાય ત્યારે જ રાગ-દ્વેષરહિત અવસ્થાવાનની સાચી શરણાગતિ પ્રાપ્ત થઈ શકે છે અને એ શરણાગતિ પ્રાપ્ત થાય તે જ ભવને અંત આવી શકે છે. - ભવને અંત લાવવા માટે રાગ-દ્વેષરહિત વીતરાગ અવસ્થાની અંતઃકરણમાં સૂઝ બૂઝ થવી જોઈએ. સૂઝ એટલે શેધ અર્થાત જિજ્ઞાસા અને ખૂઝ એટલે જ્ઞાન. વીતરાગ અવસ્થાની સૂઝબૂઝ દુષ્કૃતગર્તા અને સુકૃતાનુમોદનની અપેક્ષા રાખે છે. વીતરાગ અવસ્થાનું મહામ્ય પિછાણવા માટે હૃદયની ભૂમિકા તેને ચોગ્ય થવી જોઈએ.

Page #71

અનુપ્રેક્ષા
એ યોગ્યતા ગીંણયની ગહ અને અનુમોદનીયની અનુમેદનાના પરિણામથી પ્રગટે છે. ગહ દુષ્કત માત્રની હોવી જોઈએ, અનુમોદના સુકૃત માત્રની હોવી જોઈએ. એ બે હેાય ત્યારે રાગ-દ્વેષની તીવ્રતા ઘટી જાય છે.
રાગને રાગ ન હોવ અને શ્રેષ પ્રત્યે દ્વેષની વૃત્તિ હાવી એ રાગ-દ્વેષની તીવ્રતાનો અભાવ છે. દુષ્કૃત નહીં અને સુકૃતાનમેદનની હયાતિમાં તેની સિદ્ધિ થાય છે. એથી વીતરાગતાના શરણે જવાની વૃત્તિ જાગે છે. વીતરાગતા એ જ શ્રદ્ધેય, ધ્યેય અને શરણ્ય લાગે છે. પછી વીતરાગતા અચિજ્યશક્તિયુક્ત છે તેને અનુભવ થાય છે.
. રાગ-દ્વેષરહિત વીતરાગ અવસ્થા અચિત્યશક્તિયુક્ત છે. તેનાથી વિમુખ રહેનારને નિગ્રહ અને તેની સન્મુખ થનારને તે અનુગ્રહ કરે છે.
* લેકાર્લોક પ્રકાશક કેવળજ્ઞાન 1 અને કેવળદર્શન કે જે આત્માનું સહજ સ્વરૂપ છે, તે વીતરાગ અવસ્થામાં જ પ્રકાશી ઊઠે છે, અન્ય અવસ્થામાં તે વિદ્યમાન હોવા છતાં અપ્રગટ રહે છે. • કેવળજ્ઞાન–કેવળદર્શન વડે લોકાલેકના ભાવ હસ્તામલકત પ્રતિભાસે છે. સર્વ દ્રવ્યોના ત્રિકાલવત સવ પર્યાનું તે ગ્રહણ કરે છે, સમયે સમયે જ્ઞાન વડે સર્વને જાણે છે અને દર્શન વડે સને જુએ છે.

Page #72

શરણુગમન વડે ચિત્તનું સમત્વ.
પ
વીતરાગતાના શરણે રહેનારને તેમના જ્ઞાનદર્શનના લાભ મળે છે. એ જ્ઞાનદર્શીન વડે પ્રતિભાસિત સ॰ પદાર્થીના સ પર્યાયાદિની ક્રમબદ્ધતા નિશ્ચિત થાય છે. તેથી જગતમાં ખની ગયેલા, ખની રહેલા અને ભવિષ્યમાં બનનારા સારા નરસા અનાવામાં રાગ-દ્વેષ અને હષ –શેાકની કલ્પનાએ નાશ પામે છે. શરણગમન વડે ચિત્તનુ' સમત્વ,
સમગ્ર વિશ્વતંત્ર પ્રભુના જ્ઞાનમાં ભાસે છે અને તે જ રીતે પ્રવર્તિત થાય છે. તેથી પ્રભુને આધીન રહેનારને વિશ્વની પરાધીનતા મટી જાય છે. વિશ્વને આધીન પ્રભુ નથી પણ પ્રભુના જ્ઞાનને આધીન વિશ્વ છે, એવી પ્રતીતિ થાય છે અને તેથી ચિત્તનું સમત્વ અખંડપણે જળવાઈ રહે છે.
સમત્વ જળવાઈ રહેવાથી આત્મા અખંડ સવર ભાવમાં રહે છે. નવા આવતાં કર્મ શકાઈ જાય છે અને જૂનાં કમ ભાગવાઈ જાય છે, તેથી કમ રહિત થઈ આત્મા અવ્યાખાધ સુખનેા ભેાક્તા થાય છે. અરિહંતાદિ ચારના શરણને આ અચિન્ત્ય પ્રભાવ છે.
અરિહંત અને સિદ્ધતું વીતરાગ સ્વરૂપ છે, સાધુનું નિગ્રન્થસ્વરૂપ છે અને લિકથિત ધર્મીનુ" યામય સ્વરૂપ છે. ધર્માં એ ધ્રુવ છે, નિત્ય છે, અનંત અને સનાતન છે. તેનું પ્રધાન લક્ષણ યા છે.
ત્યામાં પેાતાના દુઃખના દ્વેષ જેટલા જ દ્વેષ ખીજાનાં દુઃખા પ્રે પણ જાગે છે, પેાતાના સુખની ઈચ્છા જેટલી જ
૫
AMA

Page #73

અનુસા
ઈચ્છા બીજાનાં સુખો પ્રત્યે પણ ઉત્પન્ન થાય છે. એ ઈરા રાગાત્મક હેવા છતાં પરિણામે રાગને નિર્મૂળ કરનારી છે.
દયામાં બીજા બધાનાં દુઃખો પ્રત્યે પિતાના દુઃખ જેટલા જ દેવ છે, છતાં તે દ્રષ, ઢષવૃત્તિને અંતે નિર્મુલ કરે છે. જેમ કાંટાથી જ કાંટે નીકળે છે, અગ્નિથી અગ્નિ શમે છે, તથા વિવથી વિષ નાશ પામે છે, એ ન્યાયે રાગ-દેવની વૃત્તિરૂપી કટાને કાઢવા માટે સર્વ જીવેના સુખને રાગ અને સર્વ જીના દુઃખને છેષ અન્ય કંટાનું કામ કરે છે. અપ્રશસ્ત કોટિના રાગ-દેવરૂપી વિષને શમાવવા માટે બીજા વિષનુ કામ કરે છે. સ્વજાતના સુખવિષયક રાગ અને સ્વાતના દુઃખવિષયક પરૂપી આર્તધ્યાનની અગ્નિને બુઝાવવા માટે સર્વ જીવોના સુખની અભિલાષારૂપી રાગ અને સર્વ દુઃખી જાના દુઃખ પ્રત્યેને દ્વિષ ધર્મધ્યાનરૂપી અગ્નિની ગરજ સારે છે. ધમવૃક્ષના મૂળમાં દયા છે તેથી ધર્મવૃક્ષના ફળમાં
પણ દયા જ પ્રકટે છે. દયાલક્ષણ ધર્મ એ રીતે અપ્રશસ્ત રાગ-દ્વેષનું શલ્ય દૂર કરવામાં સાધનરૂપ બની, જીવને સદા માટે રાગ-દ્વેષ રહિત વીતરાગ અવસ્થા પમાડનાર થાય છે.
વીતરાગ અવસ્થા અવશ્ય સર્વજ્ઞતા અને સર્વદર્શિતાને અપાવનારી હોવાથી દયાપ્રધાન ધર્મ, સર્વજ્ઞતા અને સર્વદર્શિતાને પમાડનાર પણ થાય છે. દયા છેપ્રધાન જેમાં એ કેવલિકથિત ધર્મ જે કઈ ત્રિકરણને ચાવજીવિત પ્રતિજ્ઞાપૂર્વક સાધનારા છે, તેઓ નિ9 સાધુ ગણાય છે. રાગ-દ્વૈપની

Page #74

પરમાત્માનું ધ્યાન એ કર્મક્ષયનું અસાધારણ કારણ છે. ૭ ગાંઠથી ઘણું છૂટેલા હોવાથી અને શેષ અંશથી સ્વલ્પ કાલમાં જ અવશ્ય છૂટનારા હોવાથી તેઓ પણ શરણ્ય છે.
નિગ્રન્થ અવસ્થા વીતરાગ અવસ્થાને અવશ્ય લાવનારી હેવાથી તે પ્રચ્છન્ન વીતરાગતા જ છે. દયાપ્રધાન ધર્મનું પ્રથમ ફળ નિન્યતા છે અને અંતિમ ફળ વીતરાગતા છે. ચોપશમ ભાવની દયાનું પરિપૂર્ણ પાલન તે નિર્ગથતા છે અને ક્ષાયિક ભાવની દયાનું પ્રકટીકરણ તે વીતરાગતા છે.
નિર્ગસ્થતા (સાધુ ધર્મ) એ પ્રયત્ન સાધ્ય દયાનું સ્વરૂપ છે અને વીતરાગતા એ સહજ સાધ્ય દયામયતા છે. દયા સર્વમાં મુvય છે, પછી તે ધર્મ હો કે ધર્મને સાધનારા સાધુ હો કે સાધુપણાના ફળસ્વરૂપ અરિહંત કે સિદ્ધ પરમાત્મા હો. • ધર્મવૃક્ષના મૂળમાં દયા છે. તેથી ધર્મવૃક્ષના ફળમાં પણ દયા જ પ્રકટે છે. સાધુ દયાના ભંડાર છે, તો અરિહંત અને સિદ્ધ એ દયાના નિધાન છે. દયાવૃત્તિ અને દયાની પ્રવૃત્તિમાં તારતમ્યતા ભલે હો પણ બધાનો આધાર એક દયા જ છે, તે સિવાય બીજું કશું જ નથી. અરિહંત અને સિદ્ધ પરમાત્માનું ધ્યાન એ કમ
ક્ષયનું અસાધારણ કારણ છે. જીવનું રૂપાંતર કરનાર રસાયણના સ્થાને એક દયા છે. તે કારણે તીર્થકોએ દયાને જ વખાણ છે. ધર્મતત્વનું પાલન, પિષણ અને સંવર્ધન કરનારી એક દયા જ છે અને તે દુઃખી અને પાપી પ્રાણીઓનાં દુઃખ અને પાપને નાશ કરવાની વૃત્તિ અને પ્રવૃત્તિરૂપ છે તથા ક્ષાયિક ભાવમાં સહજ સ્વભાવરૂપ છે.

Page #75

અનુપ્રેક્ષા
તે સ્વભાવ દુઃખરૂપી દાવાનળને એક ક્ષણમાત્રમાં શમાવવા માટે પુષ્પરાવર્ત મેઘની ગરજ સારે છે. પુષ્પરાવર્ત મેઘની ધારા જેમ ભયંકર દાવાનલને પણ શાંત કરી દે છે, તેમ આત્માને સહજ શુદ્ધ સ્વભાવ જેઓને પ્રગટ થયો છે, તેઓના
ધ્યાનના પ્રભાવથી દુઃખદાવાનળમાં દાઝતા સંસારી જીના દુખદાહ એક ક્ષણવારમાં શમી જાય છે.
શુદ્ધ સ્વરૂપને પામેલા અરિહંતાદિ આત્માઓનું ધ્યાન તેમના પૂજન વડે, સ્તવન વડે, તેમની આજ્ઞાનું પાલન આદિ વડે થાય છે. શુદ્ધ સ્વરૂપને પામેલા આત્માઓનું ધ્યાન એ જ પરમાત્માનું ધ્યાન છે અને એ જ નિજ શુદ્ધાત્માનું ધ્યાન છે.
ધ્યાન વડે ધ્યાતા ધ્યેયની સાથે એકતાને અનુભવ કરે છે તે સમાપત્તિ છે. અને તે જ એક કર્મક્ષયનું અસાધારણ કારણ છે.
નિજ શુદ્ધ આત્મા દ્રવ્ય, ગુણ અને પર્યાયથી અરિહંત અને સિદ્ધ સમાન છે, તેથી અરિહંત અને સિદ્ધ પરમાત્માનું ધ્યાન દ્રવ્ય, ગુણ અને પર્યાયથી પિતાના શુદ્ધ આત્માના ધ્યાનનું કારણ બને છે. - કારણમાંથી કાર્ય ઉત્પન્ન થાય છે, એ ન્યાયે અરિહંત અને સિદ્ધ પરમાત્માના ધ્યાન વડે સકલ કમને ક્ષય થવાથી પિતાનું શુદ્ધ સ્વરૂપ પ્રગટે છે.
કર્મક્ષયનું અસાધારણ કારણ શુદ્ધ સ્વરૂપનું ધ્યાન છે. કહ્યું છે કે –
मोक्षः कर्मक्षयादेव, स चात्मज्ञानतो भवेत् । ध्यानसाध्यं मतं तच्च, तध्यानं हितमात्मनः ।। १ ।।

Page #76

સ્વરૂપની અનુભૂતિ.
સકલ કર્મના ક્ષયથી મોક્ષ ઉત્પન્ન થાય છે અને સકલ કર્મનો ક્ષય આત્મજ્ઞાનથી થાય છે. આત્મજ્ઞાન પરમાત્માના ધ્યાનથી પ્રગટે છે, તેથી પોતાના શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપના લાભરૂપ મોક્ષ મેળવવા માટે પરમાત્માના ધ્યાનમાં લીન થવું જોઈએ, કેમ કે તે ધ્યાન જ આત્માને મોક્ષસુખનું અસાધારણું કારણ હોવાથી અત્યંત હિત કરે છે.
સ્વરૂપની અનુભૂતિ અરિહંતાદિ ચારનું શરણુ એ શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપનું સ્મરણ કરાવનાર હોવાથી અને તેના ધ્યાનમાં જ તલ્લીન કરનાર હોવાથી તત્ત્વતઃ શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપનું જ શરણું છે. અને શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપનું શરણ એ જ પરમ સમાધિને અર્પનાર હોવાથી પરમ આદેય છે. તે માટેની ચેશ્યતા દુષ્કૃત ગહ અને સુકૃતાનમેદનથી પ્રાપ્ત થાય છે તેથી દુષ્કત ગહ અને સુકૃતાનુમોદના પણ ઉપાદેય છે.
દુષ્કૃત ગહ અને સુકૃતાનુમોદના સહિત અરિહંતાદિ ચારનું શરણુ એ ભવ્યત્વ પરિપાકતા ઉપાય તરીકે શાસ્ત્રમાં વર્ણવેલું છે, તે યુક્તિ અને અનુભવથી પણ ગમ્ય છે.
દુષ્કૃત ગહ અને સુકૃતાતુમોદન પરાર્થવૃત્તિ અને કૃતજ્ઞતા ભાવને ઉત્તેજિત કરનાર હોવાથી અંતકરણની શુદ્ધતા કરે છે એ યુક્તિ છે અને અંતઃકરણમાં જ પરમાત્મ-સ્વરૂપનું પ્રતિબિંબ પડી શકે છે, એ સર્વ ચેગી પુરુષોને પણ અનુભવ છે.
સમુદ્ર કે સરેવર જ્યારે નિસ્તરંગ બને છે ત્યારે જ તેમાં આકાશાદિનું પ્રતિબિંબ પડી શકે છે. તેની જેમ અંતઃકરણ

Page #77

અનુપ્રેક્ષા
રૂપી સમુદ્ર કે સરોવર જ્યારે સંક૯પ-વિકલ્પરૂપી તરંગથી રહિત બને છે ત્યારે જ તેમાં અરિહંતાદિ ચારનું અને શુદ્ધાત્માનું પ્રતિબિંબ પડે છે.
અંતઃકરણને નિસ્તરગ અને નિર્વિકલ્પ બનાવનાર દુષ્કૃત ગહ અને સુકતાનમેદનના શુભ પરિણામ છે અને તેમાં શુદ્ધાત્માનું પ્રતિબિંબ પાડનાર અરિહંતાદિ ચારનું મરણ અને શરણુ છે. - સમરણ ધ્યાનાદિ વડે થાય છે અને શરણગમન આજ્ઞાપાલનના અધ્યવસાય વડે થાય છે. આજ્ઞાપાલનને અધ્યવસાય નિર્વિકલ્પ ચિત્માત્ર સમાધિને આપનારો છે અને નિર્વિકલ્પ ચિ-માત્ર સમાધિ એટલે શુદ્ધાતમાની સાથે એકતાની અનુભૂતિ. તેને અંગ્રેજીમાં Self Identification (સેલ્ફ આઈડેન્ટીફિકેશન) અર્થાત્ સ્વરૂપની અનુભૂતિ પણ કહે છે.
એ રીતે પરંપરાએ દુષ્કૃત ગહ અને સુકૃતાનુમોદન તથા સાક્ષાત્ શ્રી અરિહંતાદિ ચારનું શરણગમન નિર્વિકલ્પ ચિત્માત્ર સમાધિ–સ્વરૂપાનુભૂતિનું કારણ બને છે તેથી તે ત્રણેને જીવનું તથાભવ્યત્વ મુક્તિ મન–ોગ્યત્વ પકાવનાર તરીકે શાસ્ત્રમાં ઓળખાવવામાં આવેલ છે, તે યથાર્થ છે.
દુલભ એવા માનવજીવનમાં તે ત્રણે સાધનોને ભવ્યત્વ પકાવવાના ઉપાય તરીકે આશ્રય લેવો એ પ્રત્યેક મુમુક્ષુ આત્માનું પરમ કર્તવ્ય છે.
–EFF—. .'

Page #78

અનુપ્રેક્ષા કિરણ બીજું

Page #79

અનુપ્રેક્ષા ,
પ્રભુ આજ્ઞાનું સ્વરૂપ, “ચાલો મવહેત: સ્થાવ, સંવરો મોલરા | इतीयमाहतीमुष्टि-रन्यदस्याः प्रपञ्चनम् ॥"
અથ–“આશ્રવ સર્વથા હેય છે અને સંવર ઉપાદેય છે. આશ્રવ ભવને હેતુ છે અને સંવર મોક્ષનું કારણ છે. શ્રી અરિહંત પરમાત્માની આજ્ઞાનું સંક્ષેપમાં આ પરમ રહસ્ય છે. બીજે બધે આ જ વિસ્તાર છે.”
મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, પ્રમાદ, કષાય અને રોગ – એ પાંચ આશ્રવ છે. સમ્યકત્વ, વિરતિ, અપ્રમાદ, અકષાય અને અગ – એ પાંચ સંવર છે.
શ્રી પંચમંગલ મહાશ્રુતસ્કંધમાં નમસ્કારની પાંચ વસ્તુઓ છે. શ્રી અરિહંત, સિદ્ધ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને સાધુ. તે પાંચેયમાં આશ્રવને અભાવ છે અને તે પાંચેય સંવરથી ભરેલા છે.
તે પાંચેયને નમસ્કાર તે પાંચેયમાં રહેલા સંવરને જ નમસ્કાર છે. સંવરનું સેવન તે પ્રભુની આજ્ઞા છે. આથી પાંચેયના નમસ્કારમાં આજ્ઞાને જ નમસ્કાર છે.
વળી નમસ્કારની પાંચેય વસ્તુઓ આશ્રવથી રહિત છે, જેથી તે પાંચેયને નમસ્કારમાં આશ્રવના ત્યાગને નમસ્કાર છે. આશ્રવને ત્યાગ એ પ્રભુની આજ્ઞા છે, જેથી પાંચેયના નમસ્કારમાં સંવરનું બહુમાન છે અને આશ્રવની ગહ છે.

Page #80

આજ્ઞાનું સામ્રાજ્ય.
w
પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર વડે સુકૃતની અનુમેદના થાય છે અને દુષ્કૃતની ગહ થાય છે. સુકૃતની અનુમાદના વડે કુશળના અનુખ`ધ પડે છે અને દુષ્કૃત ગાઁ વડે અકુશળના અનુખ ધના વિચ્છેદ થાય છે.
શુભના – અશુભ –
૭૩
પરમેષ્ઠિ-નમસ્કારમાં પરમાત્માની આજ્ઞાનુ' મહેમાન થાય છે, જેથી આજ્ઞાપાલનના અધ્યવસાય તીવ્ર અને છે તથા આજ્ઞાની વિરાધનાના અધ્યવસાય નિરનુખ"ધ અને છે,
આજ્ઞાનું સામ્રાજ્ય.
પરમેષ્ટિ-નમસ્કાર પ્રભુની આજ્ઞા સાથે અનુકૂળ સમધ કરાવે છે. પ્રભુની આજ્ઞાનુ` સામ્રાજ્ય ત્રણ ભુવનમાં પ્રવર્તે છે. સમગ્ર વિશ્વનું પ્રવર્તન આજ્ઞાને આધીન છે.
આજ્ઞાને વિરાધક શિક્ષાને પાત્ર ખને છે અને પ્રભુની આજ્ઞાને આરાધક ઉન્નતિને પામે છે. આજ્ઞાને શરણે રહેલા નિર્ભય અને છે.
આજ્ઞા એ દીવા છે, આજ્ઞા એ ત્રાણુ છે, આજ્ઞા એ શરણુ છે, આના એ જ ગતિ છે અને આજ્ઞા એ જ દુર્ગતિમાં પડતા જીવાને આલખન છે.
પરમેષ્ટિ-નમસ્કારમાં આજ્ઞા, આજ્ઞાપાલક અને આજ્ઞાકારકને નમસ્કાર હેાવાથી, તે નમસ્કાર ભવ્ય જીવેાને દીપકની જેમ પ્રકાશ આપે છે અથવા ભવસમુદ્રમાં દ્વીપની જેમ આધાર આપે છે.
પરમેષ્ઠિ–નમસ્કાર અન અને અનિષ્ટનેા ઘાત કરે છે. વળી તે ભવભયથી પીડિતને શરણ આપે છે, દુઃખ-દારિદ્રયથી

Page #81

૭૪
અનુપ્રેક્ષા
અચવાના માગ ખતાવે છે અને ભવરૂપમાં પડતા જીવાને આલખનભૂત થાય છે.
પ્રભુની આજ્ઞામાં જેટલા ગુણ્ણા છે, તે બધા ગુણાને પામવાને પરમેષ્ઠિનમસ્કાર કરનારા અધિકારી અને છે, જેથી પરમેષ્ઠિનમસ્કાર એ સારની પાટલી છે, રત્નની પેટી છે, ઢાંકેલું નિધાન છે, ધર્માંરૂપી કાંચનના કરડિયા છે અને મુક્તિના મુસાફર એવા ભવ્ય આત્માઓને દેવાધિદેવનું પરમ ભેટછુ છે,
પરમેષ્ઠિનમસ્કારના આરાધક આજ્ઞાના આરાધક અને છે અને આજ્ઞાને આરાધક શિવસુખને પામે છે.
ઉત્કૃષ્ટ અનુમેદના અને ઉત્કૃષ્ટ ગીં.
નમસ્કારની ચૂલિકા સમ્યક્ત્વરૂપી સંવરને કહે છે, સાધુનમસ્કાર સવિરતિ સવરને પ્રગટ કરે છે, આચાય –નમસ્કાર અને ઉપાધ્યાયનમસ્કાર અપ્રમાદ સવરને વ્યક્ત કરે છે, અરિહત–નમસ્કાર એ અકષાય સવરને તથા સિદ્ધ-નમસ્કાર એ પ્રધાનતયા અચૈાગ સવરને વ્યક્ત કરે છે.
એ પાંચ નમસ્કાર પાંચેય પ્રકારના સવરને પુષ્ટ કરે છે, જેથી પરમ મગલસ્વરૂપ છે. તે પાંચેય પ્રકારના આશ્રવાને કટ્ટર વિાધી હાવાથી આશ્રવેાના સમૂળગા નાશ કરે છે.
પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર વડે દુષ્કૃતની સર્વોત્કૃષ્ટ ગો થાય છે અને સુકૃત માત્રની સર્વોત્કૃષ્ટ અનુમાદના થાય છે.
પ્રભુની આજ્ઞા દુષ્કૃત માત્રને ત્યાગ કરવાની છે તથા સુકૃત માત્રનું સેવન કરવાની છે. આથી પચ માઁગલનું' નિત્ય આરાધન કરનારા પ્રભુ-આજ્ઞાના પરમ આરાધક અને છે.

Page #82

નમસ્કાર વડે માધ્યચ્ચ પરિણતિ
૭૫
પ્રભુની આજ્ઞા છએ જીવનિકાયનું હિત કરનારી હોવાથી, પંચ મંગલનું સેવન કરનારે છએ જીવનિકાયના હિતને ચિંતવનારે થાય છે. જીવરાશિ ઉપર હિતનો પરિણામ એ મૈત્રી છે મૈત્રીભાવ ધારણ કરનારે પરમાત્માની આજ્ઞાન આરાધક થાય છે.
નમસ્કાર વડે માયશ્ચ પરિણતિ. નમસ્કાર એટલા માટે મંત્ર છે કે-તે છએ જવનિકાયની સાથે ગુમ ભાષણ કરે છે, તેમના હિતની મંત્રણ કરે છે અને તે દ્વારા ચારેય પુરુષાર્થને આમંત્રણ આપે છે.
પંચ મંગલ એ પરમાત્માની આજ્ઞાનું મૂર્તિમંત સ્વરૂપ છે. પરમાત્માની આજ્ઞા હેયનું હાન, ઉપાદેયનું ઉપાદાન અને ઉપેક્ષણીયની ઉપેક્ષા સ્વરૂપ છે. - મિથ્યાત્વાદિ હેય છે, સમ્યક્ત્વાદિ ઉપાદેય છે અને અનાત્મ તત્ત્વ ઉપેક્ષણીય છે.
પરમેષ્ટિ–નમસ્કાર દ્વારા મિથ્યાત્વાદિ પાપોને નાશ થાય છે, સમ્યકત્વાદિ ગુણોને સ્વીકાર થાય છે અને અજીવ તત્ત્વની ઉપેક્ષા થાય છે.
ઉપેક્ષા એટલે માધ્યચ્ચ પરિણતિ. અજીવ તત્વ એ જેમ રાગ કરવા લાયક નથી, તેમ દ્વિષ કરવા લાયક પણ નથી. એવી પરિણતિ (મવૃત્તિ) તે માધ્યસ્થ પરિણતિ છે.
જીવ માત્ર પ્રત્યે મત્રી, અજીવ માત્ર પ્રત્યે માધ્યચ્ય અને જીવની શુભાશુભ અવસ્થાઓ પ્રત્યે અનુક્રમે પ્રમોદ અને કારુણ્ય આદિ ભાવ પરમેષ્ઠિ–નમસ્કાર દ્વારા કેળવાય છે.

Page #83

G}
અનુપ્રેક્ષા
પરમેષ્ઠિનમસ્કાર ભ્રમને પરો છે.
આત્મજ્ઞાન પ્રાપ્ત થવાનું મુખ્ય સાધન વિચાર છે. તે વિચાર એ રૂપે પ્રવર્તે છેઃ એક વૈરાગ્ય રૂપે અને બીજો મૈત્રી રૂપે. જીવ માત્ર પ્રત્યે મૈત્રી રૂપ અને જડ માત્ર પ્રત્યે વૈરાગ્ય રૂપ. નમસ્કાર તે અને પ્રકારના વિચારાને પ્રેરે છે.
૫રમા ભૂત આત્મા સત્પુરુષામાં છે. પરમેષ્ઠિ–નમસ્કાર સત્પુરુષામાં રહેલા પરમાભૂત આત્માને નમસ્કારરૂપ છે, જેથી પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર એ સકલ શાસ્રાના મમ રૂપ છે.
શાસ્ત્રા મા ખતાવે છે. તેને મમ સત્પુરુષાના અંતરમાં રહેલા છે. પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર તે મને સ્પર્શે છે.
જ્ઞાનચેતનાના આદર.
જગતમાં સર્વશ્રેષ્ટ વસ્તુ જે કાઇ હાય, તા તે શુદ્ધ ચૈતન્ય છે. પરમેષ્ઠિ નમસ્કારમાં તેનું બહુમાન થાય છે. શુદ્ધ ચૈતન્યસ્વરૂપનુ બહુમાન પેાતાના શુદ્ધ પદને પ્રગટાવે છે.
પેાતાની શુદ્ધ ચેતના જ્ઞાનસ્વરૂપ છે. પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર વડે કર્મચેતનાની અને કમળ ચેતનાની ઉપેક્ષા થાય છે અને જ્ઞાનચેતનાના આદર થાય છે.
જ્ઞાનચેતના રાગાદિથી રહિત છે, તેથી વીતરાગસ્વરૂપ છે અને જ્ઞાનાદિથી સહિત છે, તેથી સ જ્ઞસ્વરૂપ છે. પરમેષ્ઠિ-નમસ્કાર વડે આત્માનું વીતરાગસ્વરૂપ અને સર્વજ્ઞસ્વરૂપ પૂજાય છે.
નમસ્કારના તાત્ત્વિક અર્થ પૂજા છે. પૂજા દ્રવ્ય-ભાવસ કાચ રૂપ છે. દ્રવ્યસકાચ વાણીને અને કાચાના તથા ભાવસ કાચ

Page #84

• શ્રવણ-મનન-નિદિધ્યાસને.
ss મનને થાય છે. એ રીતે મન, વાણી અને કાયા વડે વીતરાગસ્વરૂપ અને સર્વજ્ઞસ્વરૂપ જ્ઞાનચેતનાને આદર તથા તેને ધારણ કરનાર પુરુષની સતત પૂજા, એ નમસ્કારનો તાત્પર્યાર્થ છે.
પ્રભુની આજ્ઞા વીતરાગતાને પૂજવાની છે. વીતરાગતા સર્વજ્ઞતાનું અવંધ્ય કારણ છે. ભક્તિનું પ્રયોજક અને સેવ્યતાનું અવચ્છેદક વીતરાગત્વાદિ ગુણોનું હોવાપણું છે. પરમેષ્ઠિ–નમસ્કારમાં તે જ વસ્તુ પૂજાય છે. તેથી વિપરીત વસ્તુ અસેવ્ય હોવાથી અપૂજ્ય છે.
નમસ્કારમાં પૂજ્યની પૂજા અને અપૂજ્યની અપૂજા સધાય છે, તેથી તે મહામંત્ર છે. સત્પરૂ વડે તે સેવ્ય છે, આરાધ્ય છે અને માન્ય છે.
શ્રવણ-મનન-નિદિધ્યાસન, આજ્ઞા પદાર્થ આપવચન છે. આd યથાર્થ વક્તા છે. યથાર્થ વક્તાનું કહેલું યથાર્થ વચન તે શ્રવણ પદાર્થ છે.
મનન પદાર્થ યુક્તિને શોધે છે. આશ્રવ હેય છે, કેમ કે તે સ્વ–પર પીડાકારક છે. સંવર ઉપાદેય છે, કેમ કે તે સ્વપર હિતકારક છે.
નિદિધ્યાસન પદાર્થ દંપર્ય બતાવે છે. આજ્ઞાનું એપ આત્મા છે. આશ્રવની હેયતા અને સંવરની ઉપાદેયતાનું જ્ઞાન જેને થાય છે, તે આત્મા જ આજ્ઞાસ્વરૂપ છે.
પ્રવૃત્તિ-નિવૃત્તિરૂપ આજ્ઞા હેપાદેયાર્થક છે અને તે આજ્ઞાને વ્યાવહારિક અર્થ છે. આજ્ઞાનો નિશ્ચચિક અર્થ સ્વરૂપમણુતા છે સ્વરૂપદમણુતા એ જ પરમાર્થ શરણભૂત છે.

Page #85

૭૮
અનુપ્રેક્ષા
નમસ્કારને વ્યાવહારિક અર્થ આશ્રવત્યાગ અને સંવરસેવનનું બહુમાન છે. નમસ્કારને પારમાર્થિક અર્થ આશ્રવને ત્યાગ કરનાર અને સંવરનું સેવન કરનાર વિશુદ્ધ આત્મા છે.
વિશુદ્ધ આત્મા જ્ઞાયક રૂપ છે. જ્ઞ સ્વભાવવાન આત્મામાં પરિણમન તે નમસ્કારને ઔદંપર્યર્થ છે અને તે જ આત્મસાક્ષાત્કારનું અનંતર કારણ છે. “આત્મા જ રે દડ્યો, હોતો, મંતવ્યો, નિશિતળો” -શ્રવણ, મનન, નિદિધ્યાસન વડે આત્માને સાક્ષાત્કાર થાય છે.
સાક્ષાત્કાર એ મુખ્ય પ્રયોજન છે. તેનું સાધન નિદિધ્યાસન, નિદિધ્યાસનનું સાધન મનન અને મનનનું સાધન શ્રવણ છે.
શ્રવણને અધિકારી મુમુક્ષુ છે. મુમુક્ષુનાં લક્ષણ શમ-દામતિતિક્ષા તથા શ્રદ્ધા-સમાધાન અને ઉપરતિ છે. તેનું મૂળ વિરાગ છે અને વિરાગનું મૂળ નિત્યાનિત્યાદિને વિવેક અને વિચાર છે.
અમનકતાના મંત્ર. રમ” મંત્ર સર્વ પ્રાણોને ઉત્ક્રમણ કરાવે છે. જો મંત્રનું ઉરચારણ કરવા માત્રથી જ પ્રાણેનું ઊઠ્ઠીંકરણઉત્ક્રમણ થાય છે. બીજા અર્થ માં “જો મંત્ર સર્વ પ્રાણેને પરમાત્મતત્ત્વમાં પરિણમન કરાવે છે.
પ્રાણને મનની ઉપર લઈ જવામાં “નમો મંત્ર સહાય કરે છે. અમનસ્કવ અને ઉન્મનીભાવની અવસ્થા “” મંત્રના પુનઃ પુનઃ સ્મરણથી ઉત્પન્ન થાય છે. કહ્યું છે કે

Page #86

સન્માનનું સર્વોત્કૃષ્ટ દાન
૭૯ વિઝા મન ના “નમો’ એ મનની વિશુદ્ધ દશામાં ગતિ કરાવનાર મંત્ર છે. મનસાતીત (Beyond mind) અવસ્થા “મંત્ર વડે સાધકને સહેલાઈથી પ્રાપ્ત થાય છે.
“નમન–પરિણમન, એકાઈક છે જેનાથી આત્માનું શુદ્ધ વરૂપમાં પરિણમન થાય તે “ન' મંત્ર છે, તેથી તે પરમ રહસ્યમય મનાય છે.
સન્માનનું સર્વોત્કૃષ્ટ દાન, One of the greatest joy in life is the joy giving.' રમ” એ સર્વશ્રેષ્ઠ પુરુષોને આપવામાં આવતું સર્વશ્રેષ્ઠ દાન છે. સર્વ દાનમાં શ્રેષ્ઠ દાન સમાનનું દાન છે.
દાનના સર્વશ્રેષ્ઠ પાત્ર શ્રી પંચપરમેષ્ટિ ભગવતે છે. ચિત્તના શુભ ભાવથી જેઓ નિરંતર સન્માનનું દાન “” મંત્ર વડે શ્રી પંચપરમેષ્ટિ ભગવંતને કરે છે, તેઓ માનવજન્મ પામીને અંશે પણ કરવા લાયક કૃત્ય કરીને કૃતાર્થતાને અનુભવે છે.
પરમેષ્ટિ–નમસ્કારમાં કૃતજ્ઞતાનો ભાવ રહેલો છે. ગતિમાં પડતા જીને શ્રી પરમેષ્ટિ ભગવતે નમસ્કાર વડે પરમ આલંબનને આપે છે, તેના વિશુદ્ધ જીવન વડે પરમ આદર્શને આપે છે તથા ભવસાગર તરવા માટે જહાજ સમાન પરમ તીર્થનું સ્થાપન કરી લાખે, કરડે અને અસંખ્ય જીને રત્નત્રયનું છૂટે હાથે દાન કરે છે. એવા પરમ દાતારને – તેઓને યેાગ્ય એવું સન્માન કરવું; એ સર્વ કૃતજ્ઞ છાનું પરમ કર્તવ્ય છે.

Page #87

અનુપ્રેક્ષા
કૃતજ્ઞતા એ પાત્રતા કેળવવાનું અને ચાગ્યતા વિકસાવવાનુ પ્રથમ સેાપાન છે. જેએ ઉપકારીએ પ્રત્યે નિર'તર કૃતજ્ઞતા ભાવ દર્શાવે છે, તેઓ આ ભવાટવીમાં સુરક્ષિત રહે છે.
to
કૃતજ્ઞતા ગુણ તેમને જ્યાં જાય ત્યાં ઉત્તમ આત્માઓને સમાગમ કરાવી આપે છે અને તેઓના વાત્સલ્યના સાચા અધિકારી બનાવે છે.
કહ્યું છે કે ‘ ક્ષળમવિ જ્ઞાનસંગતિયા અત્તિ મવાળેવત્તળે સૌજા ।' સત્પુરુષાની સગતિ કરનારને ચેાગ્ય શુભ પુણ્યનુ અર્જુન કૃતજ્ઞતાભાવ વડે અવશ્ય થાય છે.
આ જગતમાં અનુ' દાન આપનારા હજુ મળી આવશે, પણ હૃદયથી સન્માનનું દાન આપનારા દુર્લભ હાય છે.
નમસ્કારમાં જેએનું ચિત્ત લાગતું નથી, તેએએ સમજવું જોઇએ કે ચેાગ્યને યેાગ્ય દાન આપવા માટેની ઉદારતા તેઓના હૃદયમાં હજુ પ્રગટી નથી.
કૃપણુતાને નાશ કૃતજ્ઞતાથી થાય છે અને કૃતજ્ઞતાનું પાલન સ`શ્રેષ્ઠ દાતારાને સન્માનનું દાન દેવાથી થાય છે.
સર્વોત્કૃષ્ટ શરણાગતિ,
સર્વોત્કૃષ્ટ ગોં, સર્વોત્કૃષ્ટ અનુમાનના અને સર્વોત્કૃષ્ટ શરણાગતિ માટેને મહામત્ર તે શ્રી નમસ્કાર-મહામંત્ર છે.
સર્વ પાપાને સર્વથા પ્રાશ કરવાનું પ્રણિધાન શ્રી નમસ્કાર-મહામંત્રમાં રહેલું છે, જે સાઁત્કૃષ્ટ ગાઁના પરિણામ

Page #88

કલ્યાણને માર્ગ
સૂચવે છે. સર્વ મંગલામાં પ્રધાન અને પ્રથમ મંગલ નમસ્કાર છે, જે સર્વોત્કૃષ્ટ શરગતિને અને સર્વોત્કૃષ્ટ અનુમોદનાને પરિણામ છે.
નમો પદ સર્વોત્કૃષ્ટ શરણાગતિનું સૂચક છે, કેમ કે તેમાં એક બાજુ કર, શિર આદિ સર્વ અંગેનું સમર્પણ છે અને બીજી બાજુ તે દ્વારા આત્માના સર્વ પ્રદેશોનું સમર્પણ છે.
ત્રણે કરણું, ત્રણ ગ, સાત ધાતુ, દશ પ્રાણુ, સર્વ રેમ અને સર્વ પ્રદેશ વડે થતી શરણાગતિ એ ઉત્કૃષ્ટ નમસ્કાર છે અને તે શરણાગતિ શ્રી નમસ્કાર–મહામંત્રનું સર્વોત્કૃષ્ટ વાય છે.
ભવ્યત્વ પરિપાકની સઘળી સામગ્રી એકી સાથે સંગ્રહાયેલી શ્રી નમસ્કાર–મહામંત્રમાં આ રીતે મળી આવે છે.
કલ્યાણને માગ, શ્રી નમસ્કાર-મહામંત્રના ઉપકાર અનંતા છે. અનંતા આત્માઓને મુક્તિગમન માટે નમસ્કાર-મહામંત્ર પરમ અવલંબન પૂરું પાડેલું છે. સર્વ તીર્થકરે, સર્વ ગણધરે સર્વ પૂર્વધારે અને બીજા જ્ઞાની મહાપુરુષો શ્રી નમસ્કાર–મહામંત્રને આધાર લઈને પરમપદે પહોંચેલા છે. ”
સર્વે મહાપુરુષોને આધાર આપનાર એ મહામંત્ર આપણને અત્યારે મળે, તે આપણું કેટલું મોટું સદ્ભાગ્ય ગણાય? એ રીતે શ્રી નમસ્કાર-મહામંત્રનું ગૌરવ હદયમાં ધારણ કરીને તેનું આલંબન લેનાર, દુર્ગતિમાં પડતા એવા

Page #89

૮૨
અનુપ્રેક્ષા
પેાતાના આત્માને અચાવી શકે છે અને સદ્ગતિને પરમ સુલભ મનાવી શકે છે.
આલખનના આદરથી ઉત્પન્ન થયેલુ પુણ્ય જ વિઘ્નાના ક્ષય કરે છે અને પતન પામતા પેાતાના આત્માને ખરે અવસરે ઉગારી લે છે.
નીચે પડતાને બચાવનાર અને ઊંચે ચઢવામાં આલંબનભૂત થનાર પ્રત્યેક વસ્તુને પરમ આદરની નજરે જોવાની ટેવ પાડવી જોઇએ. એ ટેવને અભ્યાસ જ જીવને આત્મવિકાસમાં આગળ વધારનાર થાય છે. શ્રી નવકારમત્ર એ રીતે કલ્યાણના માગ શીખવે છે.
મત્રચૈતન્યની જાગૃતિ.
શ્રી નમસ્કારમંત્રના ઉચ્ચારણની સાથે જ પ્રાણાની ગતિ ઊર્ધ્વ–ઉચ્ચ થવા લાગે છે અને સર્વ પ્રાણા એકીસાથે પરમાત્માને વિષે જોડાય છે.
મત્રના ઉચ્ચારણની સાથે જ મન અને પ્રાણ ઊ ગતિને ધારણ કરે છે, કર્માંના ' ક્ષય-ક્ષયે પશમ કરાવે છે, કર્મની અશુભ પ્રકૃતિએના સ્થિતિ-રસ ઘટાડી દે છે તથા શુભ પ્રકૃતિના સ્થિતિ-રસ વધારી આપે છે.
સતક્ષયે પશમ થવાથી સત્બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થાય છે અને તે સમુદ્ધિગુરુતત્ત્વનું કાય કરે છે. સદ્ગુદ્ધિ દ્વારા આત્મતત્ત્વના મહિમ જ્ઞાત થાય છે, જેથી અંતર્મુખ વૃત્તિ વધવાની સાથે પરમાત્મતત્ત્વની અનુભૂતિ થવા લાગે છે.

Page #90

શબ્દબ્રહ્મ દ્વારા પરબ્રહ્મની ઉપાસના.
૮૩ એ રીતે મન, મંત્ર અને પ્રાણ તથા દેવ, ગુરૂ અને આત્માની એક્તા સધાય છે. તેને જ મંત્રશાસ્ત્રમાં મંત્રએતન્યને ઉદ્દભવ થયો કહેવાય છે. કહ્યું છે કે" मंत्रार्थ मंत्रचैतन्यं, यो न जानाति तत्वतः । શત-ક્ષ-કરોડપ, મંત્રસિદ્ધિ ન ઝરિ ને ? ”
અથ– મંત્રના અર્થને અને મંત્રમૈતન્યને જે તત્વથી જાણતો નથી, તેને કરડે જાપ કરવાથી પણ મંત્રસિદ્ધિ થતી નથી.”
ભાષાવગણાથી શ્વાસોશ્વાસવગણ સુક્ષમ છે અને મનેવર્ગણું તેથી પણ વધુ સૂક્ષમ છે. તેનાથી વધારે સૂક્ષમ કર્મવગણા છે. તેના ક્ષય-ક્ષપશમથી અંતર્મુખ વૃત્તિ અને આત્મજ્ઞાન થવા લાગે છે. તેનું જ નામ મંત્રશ્ચતન્યની જાગૃતિ છે. કહ્યું છે કેगुरुमंत्रदेवताऽऽत्ममनः पवनानामैक्यनिष्कलनादन्तरात्मसंवित्तिः।
મન, મંત્ર અને પવનને તથા દેવ, ગુરુ અને આત્માને પરસ્પર કથંચિત ઐક્યને સંબંધ છે. તે જાણવાથી અંતરાત્મભાવનું સંવેદન થાય છે.”
શબ્દબ્રહ્મ દ્વારા પરભ્રહ્મની ઉપાસના.
શ્રી નમસ્કારમંત્ર જ્ઞાયકભાવને નમવાનું શીખવે છે. જ્ઞાયકભાવ એ આત્માને સ્વભાવ છે. રાગ-દ્વેષાદિ ભાવો એ વિભાવ છે. વિભાવ તરફ ઢળી રહેલા આત્માને સ્વભાવ તરફ વાળો એ નમસ્કારમંત્રનું કાર્ય છે.

Page #91

૮૪
અનુપ્રેક્ષા
“એ વર્ણમાળાનું, શબ્દબ્રહ્મનું સંક્ષિપ્ત સ્વરૂપ છે. શબ્દબ્રહ્મ એ પરબ્રહ્મનું વાચક છે અને પરબ્રહ્મ શુદ્ધ જ્ઞાનસ્વરૂપ છે. કે જેમાં માત્ર જ્ઞાન રહેલું છે અને જ્ઞાન સિવાય બીજા કેઈ ભાવે રહેલા નથી. - તે શુદ્ધ પરબ્રહ્મસ્વરૂપ ઉપાસ્ય છે, પૂજ્ય છે અને આરાય છે તે સિવાયનું બીજું સ્વરૂપ અનુપાસ્ય, અપૂજ્ય અને અસેવ્ય છે; આ જૈન સિદ્ધાન્ત છે.
સેવ્યતાનું અવચ્છેદક વીતરાગત્વાદિ ગુણવત્તમ છે. વીતરાગતત્વ સર્વવની સાથે વ્યાપ્ત છે, તેથી વીતરાગ અને સર્વ એવું નિર્દોષ કેવલજ્ઞાનસ્વરૂપ અને તેની ઉપાસના જ પરમપદની પ્રાપ્તિનું બીજ છે.
કૃતજ્ઞતા અને સ્વતંત્રતા “નમો’ એ કૃતજ્ઞતાને મંત્ર છે અને “ એ સ્વતત્રતાને પણ મંત્ર છે. કૃતજ્ઞતા-ગુણ એ વ્યવહારધર્મને પાયે છે અને સ્વતંત્રતા-ગુણ એ નિશ્ચયધર્મનું મૂળ છે.
આત્મદ્રવ્ય અનાદિ કર્મસંબદ્ધ હોવા છતાં કર્મ દ્રવ્ય અને આત્મદ્રવ્ય કર્થચિત ભિન્ન છે. આત્મા અને કમને સંચાગસંબંધ છે અને તે વિયેગના અંતવાળે છે. કર્મના સંબંધને આદિ અને અંત છે. આ મદ્રવ્ય અનાદિ-અનંત છે.
આત્મદ્રવ્યની સ્વતંત્રતા અનુભવીને જગત સમક્ષ તેને બતાવનાર શ્રી તીર્થકર ભગવતે અનંત ઉપકારી છે.

Page #92

૮પ
કૃતજ્ઞતા અને સ્વતંત્રતા . તેઓના ઉપકારને હૃદયમાં ધારણ કરી તેઓ પ્રત્યે નિત્ય આભારની લાગણીવાળા રહેવું અને એ ઉપકારને બદલે વાળવાની પિતાની અશક્તિને નિરંતર કબૂલ રાખવી, તે વ્યવહાર-ધર્મનું મૂળ છે અને તે જ નિશ્ચયધર્મ પામવાની સાચી ચેપગ્યતા છે.
મંત્રની ઉપાસના એ કૃતજ્ઞતા ગુણના પાલન દ્વારા સ્વતંત્રતા તરફ થઈ જનારી સિદ્ધ પ્રક્રિયા છે, તેથી “નમો મંત્રને સેતુની ઉપમા પણ ઘટે છે.
શ્રી નમસ્કાર મંત્ર ભવસાગર તરવા માટે અને મોક્ષનગરમાં પહોંચવા માટે સેતુની ગરજ સારે છે, અર્થાત ક્તમાંથી અવ્યક્તમાં તે લઈ જાય છે.
પ્રકૃતિથી પરાહમુખ બનાવી પુરુષની સનમુખ તે દેરી જાય છે. તેથી તે દીપ દ્વીપ છે, ત્રાણશરણુ છે, ગતિ અને આધાર છે.
જો મંત્ર અનુક્રમે દુષ્કૃતની ગહ કરાવનાર હોવાથી દીપ, દ્વીપ અને ત્રાણુ છે, સુકૃતાનમેદના કરાવનાર હોવાથી ગતિ અને પ્રતિષ્ટારૂપ છે તથા સુકૃતથી અને દુષ્કતથી પર એવા વિશુદ્ધ આત્મતત્ત્વની અભિમુખ લઈ જનાર હોવાથી પરમ શરણુગમનરૂપ પણ છે.
એ રીતે “નો મંત્ર ભવ્ય જીને પરમ આલંબનરૂપ અને પરમ આધારરૂપ બનીને ભવદુઃખને વિચ્છેદ તથા શિવસુખની પ્રાપ્તિ કરાવવામાં સહાયક થાય છે.

Page #93

અનુપ્રેક્ષા
“” મંત્ર બીજી રીતે સ્કૂલમાંથી સૂક્ષ્મમાં જવાને મંત્ર છે. સૂમમાંથી સૂક્ષમતરમાં અને સૂક્ષમતરમાંથી સૂક્ષ્મતમમાં જવા માટેની પ્રેરણા પણ “ન મંત્રમાંથી મળે છે.
અણુથી પણું આણુ અને મહાનથી પણ મહાન એવા આત્મતત્વની પ્રાપ્તિ અર્થાત્ “જી ” અને “ મહતtઅચાન' બંને વિશેષણવાળા એવા પરમ પદની સિદ્ધિ નમો’ મંત્ર વડે થાય છે.
- શાન્તિ
શાન્તરસને ઉત્પાદક. નમો અરિહંત' એ મહામંત્ર છે, શાશ્વત છે અને - શાન્ત રસનું પાન કરાવનાર છે.
શાન્ત રસ એટલે રાગ-દ્વેષવિનિમુક્ત માત્ર જ્ઞાનવ્યાપાર, તેને નમસ્કાર.
જિ” એ મહાદિ શત્રુઓને નાશક છે, તેથી ત્રણસ્વરૂપ છે. “સરિ’ શબ્દ શત્રુનાશક, પૂજ્યતાને વાચક તથા શબ્દબ્રહ્મ સૂચક હેવાથી શાન્ત ઉત્પાદક છે.
શાન્ત રસ, સમતા રસ, ઉપશમ રસ-એ બધા શબ્દો એકાઈક છે. રાગદ્વેષ અને સુખદુઃખના સંવેદનથી પર એ જ્ઞાન રસ એ જ અહીં શમ રસ છે, એ જ સમતા રસ છે અને એ જ શાન્ત રસ છે.
નમો અરિહંતાઃ એ મંત્ર જ્ઞાનચેતના પ્રત્યે ભક્તિ ઉત્પન્ન કરી તેમાં જીવને તલ્લીન બનાવે છે. -

Page #94

29
“નમો” મંત્ર એ અનાહતસ્વરૂપ છે.
નો મંત્ર એ અનાહતસ્વરૂપ છે. - નો મંત્ર એ ઉરચારણમાં સરલ, અર્થથી રક્ષણહાર અને ફળથી ઊર્ધ્વતિઊર્વ ગતિમાં લઈ જનાર છે, તેથી મહામંત્ર છે. ઉરચારણ કરતાં જ તે સર્વ પ્રાણેને ઊંચે લઈ જાય છે અને તે સર્વ પ્રાણોને પરમાત્મામાં વિલીન કરી આપે છે.
તે શબ્દથી સરલ, અર્થથી મંગલ અને ગુણથી સર્વોચ્ચ છે. નમ્રતા એ સર્વ ગુણની ટોચ છે. પોતાની જાતને આણુથી પણુ આણુ જેટલી માનનાર જ મહાનથી મહાન તત્ત્વની સાથે સંબંધમાં આવી શકે છે.
1. પૂર્ણતા એ શૂન્યતાનું જ સર્જન છે. નમો’ મંત્રમાં -શૂન્યતા છુપાયેલી છે, તેથી જ તે પૂર્ણતાનું કારણ બને છે.
ન એ અનાહતસ્વરૂપ છે, કેમ કે–તે ભાવપ્રધાન છે. જ્ઞાન અક્ષરાત્મક છે અને ભાવ અક્ષરસ્વરૂપ છે, તેથી તેનું આલેખન અનેહત દ્વારા જ થઈ શકે છે. વળી જ્ઞાનેપગની સ્થિતિ અંતર્મુહૂર્તથી વધુ,નથી. ભાવની સ્થિતિ અવ્યાહત છે. તે કાયમી હોવાથી તેનું આલેખન કે આકલન શબ્દ દ્વારા થઈ શકતું નથી.
પરમાત્મા માત્ર જ્ઞાનગ્રાહ્ય નથી, કિન્તુ. ભાવગ્રાહ્યા છે. નો- પદ એ ભાવસ્વરૂપ અને ભક્તિસ્વરૂપ હોવાથી તે દ્વારા પરમ તત્વની અનુભૂતિ થઈ શકે છે છઘ માટે જ્ઞાનને જ્યાં અંત છે, ત્યાં ભાવને પ્રારંભ છે.
જ્ઞાન દ્વિતસ્વરૂપ છે, કારણ કે-તે પૃથકકરણ કરે છે, જ્યારે ભાવ અતસ્વરૂપ છે, કારણ કે–તે એકીકરણ કરે છે. આથી પરમાત્મા સાથેનું અદ્વૈત, નમસ્કારભાવ દ્વારા જ સાધી શકાય છે.

Page #95

અનુપ્રેક્ષા રુચિ અનુયાયી વય . નમસ્કારભાવ પ્રશંસાત્મક છે, તેમ જ આદર, પ્રીતિ અને બહુમાનવાચક છે.
નમસ્કારભાવ વડે પરમ તત્વ પ્રત્યેની અભિરુચિ પ્રગટ કરાય છે. જ્યાં રુચિ ત્યાં જ વીર્ય પ્રવૃત્ત થાય છે. આથી આત્માનું વીર્ય અને આત્માની શક્તિને પરમાત્મભાવ તરફ વાળવા માટે એક “નો ભાવ દ્વારા પ્રગટતી રુચિમાં તે સામર્થ્ય છે.
ભાવની ઉપત્તિ જ્ઞાનર્થી છે, પણ જ્ઞાન પતે ભાવસ્વરૂપ નથી. ભાવમાં જ્ઞાન તો છે જ, પરંતુ તેથી કાંઈક અધિક હાવાથી ભાવ અધિક પૂજ્ય છે. ભાવશૂન્ય જ્ઞાનની કિંમત કેડીની નથી. અલ્પ જ્ઞાનથી યુક્ત પણ શુદ્ધ ભાવની કિંમત અગણિત છે.
પરમાત્મા ચિન્મયજ્ઞાનાનંદમય છે, જેથી તે ભાવગ્રાહ્ય છે.
સર્વ ભાવમાં શ્રેષ્ઠ ભાવ શ્રી નમસ્કારનો ભાવ છે. શ્રી નમસ્કાર ભાવમાં નમસ્કાર્ય પ્રત્યે સર્વસ્વનું દાન અને સર્વસ્વનું સમર્પણ કરાય છે, જેથી તેનું ફળ અગણિત, અચિંત્ય અને અપ્રમેય છે. સર્વ પાપને ભેદવા માટે તે સમર્થ છે અને સર્વ મંગલને ખેંચી લાવવા માટે તે અમેઘ છે.
અનાહતભાવનું સામર્થ્ય, અનાહતના આલેખનમાં ત્રણ આંટા વગેરે છે તે ભાવ સંબંધી જણાય છે, અર્થાત ઉત્તરોત્તર ભાવની વૃદ્ધિ (Spiral) ના તે સૂચક છે.

Page #96

અનાહતભાવનું સામર્થ્ય.
આગમનો સાર “નમો ભાવ છે. મંત્ર અને યંત્રને સાર “સનાત છે.
નો ભાવ સમતાની વૃદ્ધિ કરે છે અને તે સમતા અનાહત છે. તેને સૂચવવા માટે ત્રણ આંટા વગેરેનું આલેખન છે.
અનાહત એક પ્રકારને દવનિ પણ છે અને તે અટકળ્યા વિના ચાલ્યા કરે છે. તે જણાવવા માટે તેનું આલેખન વલ (Circle)થી ન કરતાં કમાન (Spiral) થી કરેલું હોય છે.
cals (Personal) Hielon la (Impersonal ) માં અને વ્યષ્ટિ (Individual) માંથી સમષ્ટિ (Universal) માં જવા માટે ભાવ જ સમર્થ છે. માત્ર જ્ઞાન કે ક્રિયામાં તે સામર્થ્ય નથી.
ભાવ જ્યાં સુધી વિશ્વવ્યાપી ન બને, ત્યાં સુધી તે આહત છે. તે જ્યારે સર્વવ્યાપી બને, ત્યારે અનાહત થાય છે. , જ્ઞાન અને ક્રિયાનાં ફળ પરિમિત છે અને ભાવનું ફળ અપરિમિત છે, તે અનાહતનું આલેખન સૂચવે છે.
ભાવમાં સમર્પણ અને સંબંધ છે, તેથી તે પૂજ્ય છે.
પૂજ્યતાનું અવર છેદક દાન છે, પરંતુ ગ્રહણ નહિ. સર્વોત્કૃષ્ટ દાન તે સમતાભાવનું દાન છે. સમતાભાવ સર્વ માટે સમાન ભાવ ધરાવે છે, તેથી તે અનાહત છે.

Page #97

અનુપ્રેક્ષા
૯૦
નમસ્કાર એ પ્રથમ ધમ શા માટે ? ” જેનાગમનું પ્રથમ સૂત્ર શ્રી પંચમંગલ યાને નમસ્કાર–સૂત્ર છે. તેનું પહેલું પદ “નમો છે. એ નમસ્કાર ક્રિયાના અર્થમાં વ્યાકરણમાન્ય અવ્યય પદ છે. એનો અર્થ “હું નમસ્કાર કરું છું” એ થાય છે. આથી “નમો સરિતા ને વાચ્યાર્થ “હું અરિહંત પરમાત્માઓને નમસ્કાર કરું છું એ થાય છે.
અહીં નો પદ પ્રથમ મૂકીને એ સૂચવ્યું છે કે નમસ્કાર એ પ્રથમ ધર્મ છે. નમસ્કાર એ ધર્મ તરફ પ્રયાણ કરવા માટે મૂળભૂત મૌલિક વસ્તુ છે. નમસ્કારથી શુભ ભાવ જાગે છે, શુભ ભાવથી કર્મક્ષય થાય છે અને કર્મક્ષયથી સકલ કલ્યાણની સિદ્ધિ થાય છે.
• મિથ્યાભિનિવેશનું પરમ ઔષધ. જીવતું સંસારપરિભ્રમણ અજ્ઞાનને કારણે છે અને મિથ્યાત્વ તેની પુષ્ટિ કરે છે.
અજ્ઞાન હોવા છતાં “હું સમજદાર છું, હું બુદ્ધિશાળી છુંઅને “હું જ્ઞાની છું.” – એવા મિથ્યાભિમાનવું જ બીજું નામ મિથ્યાત્વ છે.
અજ્ઞાન હોવા છતાં જ્ઞાનને શરણે ન જવું, એ મિથ્યાભિનિવેશ છે એના કારણે અજ્ઞાનતાનો દેષ ટળતો નથી પણ ઊલટે દઢ બને છે. નમસ્કરમંત્ર એ મિથ્યાભિનિવેશનું ઔષધ છે.

Page #98

૯૧
નમ્રતા અને આધીનતા.
C
છે -
નમસ્કારમાં હું અજ્ઞાન ? – એવી મૂલાત છે. એ કબૂલાત અજ્ઞાનની ગર્તો કરાવે છે, જ્ઞાનીની સ્તુતિ કરાવે છે તથા જીવમાં સરલ ભાવ પ્રગટાવે છે; અને સરલતા જ માક્ષમાગ ની પ્રથમ શરત છે.
જેમ ખાળક અજ્ઞાન છે પણ તે માતા-પિતાના શરણે રહે છે, તેા જ્ઞાની પણ થાય છે અને સુખી પણ થાય છે. પરંતુ અજ્ઞાનની સાથે જો હઠ હાય અને પેાતાથી અધિક જ્ઞાનીને શરણે રહેવાની તૈયારી ન હાય, તા તે ખાળક જેમ જેમ માઢુ થતુ જાય છે, તેમ તેમ વધુમાં વધુ આપત્તિમાં આવી પડે છે. તે રીતે માક્ષમાગ માં પણ અજ્ઞાન ક્ષન્તવ્ય છે, ન્તુિ તેના અભિનિવેશ અક્ષન્તન્ય છે,
<
નમો સત્ર તે અભિનિવેશને ટાળી દે છે. ‘નૌ' મંત્ર નમ્રતાને વિકસાવે છે. 'નમસ્તે' મંત્ર દ્વારા જ્ઞાનીઓની પરાધીનતાના સ્વીકાર કરવામાં આવે છે.
નમ્રતા અને આધીનતા.
જ્ઞાનથી અજ્ઞાનતા ટળે છે એ વાત સાચી છે, તે પણ અધૂરુ જ્ઞાન જ્યાં સુધી છે, ત્યાં સુધી તેને પણ અહંકાર થવાને સભવ છે. આથી જ્ઞાન જ્યાં સુધી પૂર્ણ ન થાય ત્યાં સુધી નમ્રતા પરમ આવશ્યક છે.
‘નો’મંત્ર સ્વલઘુભાવ સત્તા ટકાવી રાખે છે અને એ લઘુભાવના પ્રભાવે જીવ પૂર્ણ દશાને એક વખત પામી શકે છે.

Page #99

અનુપ્રેક્ષા
જ્ઞાન જ્યાં સુધી અપૂર્ણ છે, ત્યાં સુધી પૂર્ણ જ્ઞાનની પરાધીનતા જીવને આગળ વધવામાં સહાયકારી બની શકે છે. જ્ઞાની પ્રત્યે નમ્રતા અને જ્ઞાનીની આજ્ઞા પ્રત્યે પરાધીનતા, એ છદ્મસ્થ માત્રને પ્રથમ ધર્મ છે.
જેને નમવામાં આવે તેની ઉચિતાને અને સ્વજાતની લઘુતાને ભાવ કાયમ ટકાવી રાખવા માટે ગ્યને નમવાની પરમ આવશ્યક્તા છે. વારંવારને એ નમસ્કાર નમ્રતા અને ચોગ્યની પરાધીનતાને પુષ્ટ કરે છે.
જેના પ્રત્યે આપણે નમ્ર અને આધીન બનીએ છીએ, તે આપણા હિત માટે શું કહે છે, તે જાણવાની પ્રથમ જિજ્ઞાસા જાગે છે અને પછી તેમની હિતકારી આજ્ઞાને જીવનમાં જીવવાનું બળ પ્રાપ્ત થાય છે.
નમસકાર એ સર્વ ધર્મનું મૂળ જે બાળક પોતાના વડીલો પ્રત્યે નમ્ર અને પરાધીન વૃત્તિવાળો હોય છે, તે તેઓના આદેશને અનુસરી શકે છે અને તેથી પિતાના વિકાસને સાધી શકે છે. એ માટે નમસ્કાર એ વિકાસનું પરમ સાધન છે.
નાનપણથી બાળકને માતા પિતાદિને પ્રણમાદિ કરવાનું શીખવવામાં આવ્યું હોય છે, તો તેથી તેના મન ઉપર તેઓ પ્રત્યે પૂરતાને ભાવ ટકી રહે છે. આ રીતે લેકમાં કે લકત્તરમાં નમસ્કાર એ સર્વ પ્રથમ ધર્મ છે.
જ્યાં સુધી પૂર્ણ જ્ઞાની ન બનાય, ત્યાં સુધી પૂર્ણ જ્ઞાનીને અને તેઓના સ્વરૂપને તથા ઉપદેશને સમજાવનાર અધિક

Page #100

મંત્રના અનેક અર્થ.
૯૩
જ્ઞાની એવા શુદિના આશ્રયે રહેવુ જ જોઇએ અને એ માટે વારવાર નમસ્કારના આશ્રય લેવા જ પડે.
વારવારના એ નમસ્કાર મન ઉપર દેવગુરૂની આધીનતા અને આશ્રિતતાના ભાવ સદા જાગૃત રાખે છે અને તેના હિતાપદેશ પ્રત્યે આદર-મહુમાનના ભાવ ટકાવી રાખે છે.
આથી નમસ્કારને સૌથી પ્રથમ ધમ કહેવાય છે અને બીજા સર્વ ધર્મીનુ પણ તે મૂળ છે, એમ સ્પષ્ટપણે સમજી શકાય છે.
મંત્રના અનેક અર્થ
નમસ્કાર એ મંત્ર છે. મત્રના અનેક અથ છે. મત્ર એટલે શુદ્ઘ ભાષણ (Silent Talk ).
મંત્ર એટલે આમ ત્રણુ જેને નમવામાં આવે છે, તેને હૃદયપ્રદેશમાં પધારવા માટેનું આમ་ત્રણ (Invitation ).
મંત્રના વર્ણો વડે મનનું
મંત્ર એટલે મનનું રક્ષણુ. સ`કલ્પ વિકલ્પથી રક્ષણ થાય છે
મત્ર એટલે વિશિષ્ટ મનન અને તે વડે થતું જીવનું રક્ષણ.
વિશિષ્ટ મનન સમ્યગ્ જ્ઞાનનું સાધન અને છે અને તે સમ્યગ્ જ્ઞાન શુભ ભાવ જગાડી જીવનુ` રક્ષણ કરે છે – અયેાગ્ય માર્ગે જતાં જીવને રેકી ચેાગ્ય માર્ગ ચઢાવે છે. સમ્યગ્ જ્ઞાન-દર્શન–ચારિત્રમાં રહેવું તે ચેાગ્ય માગ છે. અને મિથ્યાજ્ઞાન-દર્શનચારિત્રમાં રહેવું તે અયાગ્ય માર્ગ છે, મત્ર

Page #101

અનુપ્રેક્ષા
મિથ્યા રત્નત્રયીમાંથી જીવને છેડાવી સમ્યગુ રત્નત્રયી તરફ લઈ જાય છે, તેથી તે મનન વડે રક્ષણ કરાવનાર છે, એમ સાબિત થાય છે.
અખૂટ ફળ આપનારું દાન તે નમસ્કાર “નમો મંત્ર દ્વારા શ્રી પંચપરમેષ્ટિ ભગવંતને અપાતા સન્માનના દાનના બદલામાં મોટામાં મોટું દાન મળે છે અને તે દાન એ પોતાના શાશ્વત આત્માનું જ્ઞાન થવું તે.
પોતાના શાશ્વત આત્માનું અનાદિ કાળથી થયેલું વિસ્મરણ એ જ અનંત દુઃખનું મૂળ છે અને તેનું સ્મરણ એ જ અનંત સુખનું બીજ છે નમસ્કાર દ્વારા શ્રી પંચપરમેષ્ઠિનું સ્મરણ એ પિતાના શાશ્વત આત્માનું જ્ઞાન કરાવીને અનંત કાળ સુધી પણ ના ખૂટે તેવું અખૂટ જ્ઞાનદાન કરે છે.
જેઓ આપનારા જ છે પરંતુ કદી પણ લેનારા નથી, તેઓને આપવામાં આવતું દાન, એ જ એક એવું દાન છે કે જેનું ફળ અક્ષય બને છે.
શ્રી પંચપરમેષ્ટિ ભગવંતે સન્માન લેવાની ઈચ્છાથી સર્વથા રહિત હોવાથી અને જેને સર્વસ્વનું દાન કરવા માટે જ જેઓનું વિશ્વમાં અસ્તિત્વ હેવાથી, તેઓને નમસ્કાર દ્વારા જ્યારે સામાનનું દાન હૃદયથી કરવામાં આવે છે, ત્યારે તેનું ફળ અપરિમિત બને છે.
પૂ શ્રી આનંદઘનજી મહારાજ કહે છે કે

Page #102

નમો દ્વારા સર્વ સમર્પણ “અહે હે હું મુજને નમું. નમો મુજ નમો મુજ રે અમિત ફળ દાન દાતારની, જેહને ભેટ થઈ તુજ રે,
શાંતિજિન એક મુજ વિનતિ. (૧)” . વળી અન્યત્ર પણ કહ્યું છે કે – " नमस्तुभ्यं नमस्तुभ्यं, नमस्तुभ्यं नमो नमः । नमो मह्यं नमो मा, मह्यमेव नमो नमः ॥ १ ॥"
અર્થ–પરમાત્માને નમસ્કાર એ તત્ત્વથી પિતાના આત્માને જ નમસ્કાર છે અને પોતાના શુદ્ધ આત્માને નમસ્કાર એ પરમાત્માને જ નમસ્કાર છે.”
નમે દ્વારા સર્વ સમર્પણુ. નમો’ એ આત્મનિવેદનરૂપ ભક્તિને એક પ્રકાર છે. “દ્વારા નમસ્કાર કરનારે પરમાત્માની આગળ “હું તમારે જ અંશ છું, સેવક છું, દાસ છું. --એવું પોતાનું આત્મનિવેદન કરે છે.
ન' દ્વારા પ્રભુનું અને પ્રભુના નામાદિનું શ્રવણ, કીર્તન અને મરણ થાય છે; પ્રભુના રૂપને વંદન, અર્ચન અને પૂજન થાય છે તેમજ પ્રભુની સન્મુખ પોતે પ્રભુને દાસ છુંસેવક છું અને અંશ છું, એવું આત્મનિવેદન થાય છે.
“નમો દ્વારા પરમાત્માની સાથે ભક્તિના તાત્ત્વિક સંબંધનું સ્થાપન કરાય છે. “નમો” એ પરબ્રહ્મની સાથે સંબંધ

Page #103

૯૬
અનુપ્રેક્ષા કરાવનાર મહામંત્ર છે અને તે આત્મનિવેદનપૂર્વકની શરણાગતિ સૂચવે છે.
અહંતા–મમતા એ પાપ છે, જેનું મૂળ અજ્ઞાનતા છે. અજ્ઞાન સહિત સર્વ પાપને નાશ કરવાની શક્તિ નમસ્કારમાં છે, કેમ કે-નમસ્કારમાં આત્મસમર્પણ થાય છે. - સમર્પણને અર્થ છે-અનાત્મ પદાર્થોમાં આત્મબુદ્ધિનું વિસર્જન અને આત્મભાવમાં આત્માનું નિમજજન. તે નિમજજનનું બીજું નામ શરણાગતિ છે.
“નમો મંત્ર એ પરમતત્વને સમર્પણ થવાની ક્રિયા છે. શરણાગતિને નવધા ભક્તિ ઉપર દશમી ભક્તિ કહી છે. એ ભક્તિને આશ્રય લેનારને કેલ છે કે જે મત પ્રતિ” મારા ભક્તને કદી વિનાશ નથી.”
મેટામાં મોટા પાપ અહંતા–મમતાનાં છે. આત્મનિવેદન અને શરણાગતિ વડે તે પાપનો અંત આવે છે. એ બંને પાપનું મૂળ સંબંધનું અજ્ઞાન છે. નમસ્કાર વડે સાચે બ્રહ્મસંબંધ સધાય છે, જેથી અજ્ઞાન, પાપ અને તેના વિવિધ વિપાકને સદાને માટે અંત આવે છે. નમો વડે થતી ભક્તિ અને પૂજાની ક્રિયાઓ.
“રમ” વડે હું પરમાત્માનું સ્મરણ કરું છું, કીર્તન કરું છું, પૂજન કરું છું, વંદન કરું છું, પ્રીતિ કરું છું, ભક્તિ કરું છું, આજ્ઞાને શિરોધાર્ય કરું છું અને અસંગભાવે તેઓની સાથે મળી જાઉં છું.

Page #104

સર અવસ્થામાં કર્તવ્ય.
૯૭ સ્મરણ—કીર્તનાદિ દ્રવ્યસંકેચરૂપ છે, જ્યારે આજ્ઞાપાલન અને શરણાગતિ તે ભાવસંકેચરૂપ છે. “રમ” વડે ઉભય પ્રકારના સંકેચ અનુભવાય છે અને કેવળ આત્મતત્વના વિકાસને ઈરછાય છે.
જ” પ્રીતિરૂપ છે, ભક્તિરૂપ છે, વચનરૂપ છે અને અસંગરૂપ છે. “ એ ઈચ્છારૂપ છે, પ્રવૃત્તિરૂપ છે, સ્વૈર્યરૂપ છે અને સિદ્ધિરૂપ પણ છે. “નમો’ માં ભક્તિના સર્વ પ્રકા અંતર્ગત થઈ જાય છે. દ્રવ્યપૂજા અને ભાવપૂજાના સર્વ પ્રકારે “નો મંત્રમાં સમાઈ જાય છે.
સવ અવસ્થાઓમાં કતવ્ય. શ્રી અરિહંતને નમસ્કાર, શ્રી સિદ્ધને નમસ્કાર, શ્રી આચાર્યને નમસ્કાર, શ્રી ઉપાધ્યાયને નમસ્કાર તથા સર્વ શ્રી સાધુને નમસ્કાર એ આત્માની જ ભિન્ન ભિન્ન અવસ્થાઓને નમસ્કાર છે. - શ્રી આચાર્ય શ્રી ઉપાધ્યાય અને શ્રી સાધુને નમસ્કાર તે છઠ્ઠા ગુણસ્થાનકથી બારમા-તેરમાં ગુણસ્થાનક સુધીની અવસ્થાને નમન છે. શ્રી અરિહંતને નમસ્કાર એ તેરમા ગુણસ્થાનકને અને શ્રી સિદ્ધને નમસ્કાર એ મુખ્યતાએ ચૌદમા ગુણસ્થાનકને નમન છે. તત્વથી તે તે અવસ્થાઓમાં આત્માનું ભાવથી પરિણમન થાય છે.
આત્માનું પિતાની છે તે વિશુદ્ધ અવસ્થાઓમાં પરિણમન બાહ્ય ભાવ સાથેની અહંતા-મમતાનો નાશ કરે છે અને

Page #105

૯૮
અનુપ્રેક્ષા
આંતર ભાવે સાર્થેની અહંતાના અને મમતાના ભાવને પેદા કરે છે.
વસ્તુતઃ નમસ્કાર એ અહંતા–મમતાને નાશક અને નિમમતા નિરહંતા અને સમતાનો ઉત્પાદક છે. સમતા સમાધિસ્વરૂપ છે અને બાહ્ય વિષયેની મમતા સંકલેશસ્વરૂપ છે. સંકલેશને ટાળી સમાધિને સાધી આપનાર નમસ્કાર સર્વ અવસ્થાઓમાં ક્તવ્ય છે.
પ્રથમ ગુણસ્થાનકે નમસ્કાર મિથ્યાત્વને નાશ કરે છે, એથે શુણસ્થાનકે કરેલા નમસ્કાર અવિરતિનો નાશ કરે છે અને છઠે ગુણસ્થાનકે કરેલે નમસ્કાર પ્રમાદને નાશક બને છે. ઉપરના ગુણસ્થાનકોએ તે નમસ્કાર સ્વભાવ પરિણમનરૂપ બની અસંગભાવ લાવે છે.
કહ્યું છે કે – જેહ ધ્યાન અરિહંત કે તેથી જ આતમ ધ્યાન, ફેર કછુ ઈણમેં નહિ, એહી જ પરમ નિધાન.(૧)
જ્ઞાન, કેયાન અને સમતા. પર્યાયમાં અનુસ્મૃત દ્રવ્ય છે, દ્રવ્યમાં પ્રધાનતા ગુણની છે અને ગુણમાં પ્રધાનતા જ્ઞાનની છે. જ્ઞાન કરતાં પણ શ્રેષ્ઠ આનંદ છે.
દ્રવ્ય સામાન્ય વૃદ્ધિકારક છે, ગુણ સામાન્ય એકત્વકર છે અને પર્યાય સામાન્ય તુલ્યતાકર છે. એ રીતે દ્રવ્ય-ગુણપર્યાયથી પરમાત્માનું ધ્યાન એ આત્માનું જ ધ્યાન છે અને

Page #106

૯૯
વૃદ્ધિ, એકતા અને સુલતા. એ રીતે થતું આત્મધ્યાન વૃદ્ધિકારક, એકત્વક અને તુલ્યતાકર હોવાથી અનંત સમતાને અર્પનારું થાય છે.
સમતા-સમભાવ સમાન બુદ્ધિ વગેરે એકાઈક છે. મોક્ષનું અનંતર કારણ સમતા છે. સમતાને મોક્ષનું ભાવલિંગ પણ કહ્યું છે. તે સમતા આત્મધ્યાનથી પ્રાપ્ત થાય છે.
કહ્યું છે કે – "न साम्येन विना ध्यानं, न ध्यानेन विना च तत् । निष्कंप जायते तस्मात् , द्वयमन्योन्यकारणम् ॥१॥"
અર્થ-સમતા વિના આત્મધ્યાન નથી અને આત્મધ્યાન વિના નિષ્કપ સમત્વ નથી. અર્થાત્ ધ્યાન વિના સમતાભાવમાં નિશ્ચળતા પ્રાપ્ત થતી નથી, તેથી ધ્યાનનું કારણ સમતા અને સમતાનું કારણ ધ્યાન છે.”
એમ પરસ્પર કાર્ય-કારણભાવ પામીને ધ્યાનની અને સમતાની વૃદ્ધિ થાય છે.
વૃદ્ધિ, એકતા અને તુલ્યતા. દ્રવ્યથી થતું આત્મધ્યાન વૃદ્ધિકર છે અર્થાત્ શુભ ભાવની વૃદ્ધિ કરે છે, ગુણથી થતું ધ્યાન ભાવથી એકત્વકર છે અને પર્યાયથી થતું ધ્યાન ભાવથી તુલ્યતાકર છે.
તુલ્યતા, એક્તા અને વૃદ્ધિ જ્યારે સમકાળે મળે છે, ત્યારે સમતા સ્થિર બને છે. સ્થિર સમતા અનંત પ્રત્યેની સમાનતા, ગુણોની એકતા અને પર્યાયની તુલ્યતાના જ્ઞાન

Page #107

૧૦૦
અનુપ્રેક્ષા
ઉપર અવલંબે છે, તેથી સમતાની અર્થી એ પરમેષ્ટિ નમસ્કાર દ્વારા અનુક્રમે દ્રવ્યથી વૃદ્ધિ, ગુણથી એકતા અને પર્યાયથી તુલ્યતાને ધ્યાનમાં અનુભવ લેવો જોઈએ.
ધ્યાનમાં જ્યારે પરમેષિઓને શુદ્ધ આત્મદ્રવ્ય સાથે પોતાનું આત્મદ્રવ્ય મળે છે, ત્યારે વૃદ્ધિ અનુભવાય છે. તેઓના ગુણે સાથે જ્યારે પિતાના ગુણો મળે છે, ત્યારે એકતા અનુભવાય છે અને તેઓના પર્યાય સાથે જ્યારે પિતાના પર્યાય મળે છે ત્યારે તુલ્યતા અનુભવાય છે.
એ રીતે તુલ્યતા, એકતા અને વૃદ્ધિનો અનુભવ વિષમતાને નાશ કરે છે અને સમતાને પ્રાદુર્ભાવ કરે છે.
આ પરમેષ્ઠિ–નમસ્કારમાં નિત્ય એકતાન થવાને અભ્યાસ મુમુક્ષેએ વધારે જોઈએ. વૃદ્ધિ પામેલે તે અભ્યાસ અનુક્રમે પ્રકર્ષને પામીને ધ્યાતાને ધ્યેયરૂપ બનાવનારે થાય છે. આત્મા પરમાત્મસ્વરૂપ બને છે તથા વ્યષ્ટિ પતે સમષ્ટિરૂપ ધારણ કરીને અંતે પરમેષિસ્વરૂપ બની જાય છે.
કહ્યું છે કે – નિજ સ્વરૂપ ઉપયોગથી, ફિરી ચલિત જે થાય તે અરિહંત પરમાતમા, સિદ્ધિ પ્રભુ સુખાય. ૧ તિનકા આન્મ સરૂપકા, અવકન કરે સાર; દિવ્ય ગુણ પજવ તેહના, ચિત ચિત્ત મઝાર. ૨ નિર્મળ ગુણ ચિન્તન કરત, નિર્મળ હેય ઉપયોગ, તવ ફિરી નિજ સરૂપકા, ધ્યાન કરે થિર જોગ. ૩ -

Page #108

ચિન્માત્ર સમાધિને ઉપાય.
૧૦૧ જે સરૂપ અરિહંતકે, સિદ્ધ સરૂપ વળી જેહ, તેહ આતમ રૂપ છે, તિણમે નહિ સંદેહ. ૪. ચેતન વચ્ચે સામ્યતા, તેણે કરી એક સરૂપ, ભેદભાવ ઈમે નહીં, એહ ચેતન ભૂપ. ૫”
ચિત્માત્ર સમાધિને અનુભવ. આત્મધ્યાનનું ફળ સમતા છે. અને સમતાનું ફળ નિર્વિકલ્પ ઉપયોગ અર્થાત્ નિર્વિકલ્પ સમાધિ છે. તે સમાધિને નિર્વિકલ્પ ચિત્માત્ર સમાધિ કહેવાય છે. તેમાં રાગદ્વેષ અને સુખદખથી પર એ એક ચિત્માત્ર ઉપગ રહે છે. તેને શાસ્ત્રોમાં જ્ઞાનચેતના તરીકે ઓળખાવેલ છે.
* તે જ્ઞાનચેતના વીતરાગ અને સર્વજ્ઞ છે. આથી તેમાં કેવળ નિરુપાધિક સુખને જ અનુભવ થાય છે. તે સુખમાં શ્રદ્ધ નથી તેથી તે દ્વન્દાતીત પણ કહેવાય છે, નમસ્કાર–મહામંત્રના પ્રથમ પદમાં જ આ નિર્વિકલ્પ ચિન્માત્ર સમાધિને અનુભવવાનો એક અને પ્રયોગ છે.
ગુરુમુખથી નમસ્કારમંત્રની પ્રાપ્તિ થતાં જ “જો દ્વારા દેવતત્વની સન્મુખ થવાય છે, કેમ કે “ના” પદની સાથે જ “” શબ્દ જોડાયેલો છે, તે દેવતત્વને વાચક છે. જીવાત્માનું દલ પરમાત્મા છે. તે પરમાત્મતત્વને અનુભવ કરવા માટે “તા” શબ્દ જોડવામાં આવ્યા છે. '
આ “તા” શબ્દ “ત્રાણુ અર્થમાં છે અને એ ત્રા આજ્ઞા” શબ્દની સાથે સંબંધ ધરાવે છે. જ્યાં અને જ્યારે

Page #109

૧૦૨
અનુઐક્ષા
અહિતાની આજ્ઞાનુ પાલન મુખ્ય અને છે, ત્યાં અને ત્યારે મન, પ્રાણ અને આત્મા પરમાત્મામાં એકાકાર અને છે.
એ રીતે ‘ નમો અરિāતાળ' માત્ર અનુક્રમે ગુરુ, મંત્ર, દેવતા, આત્મા, મન અને પ્રાણની એકતા કરાવી અંતરાત્મભાવ જગાડે છે તથા અતરાત્મભાવમાં સ્થિર કરી પરમાત્મભાવની ભાવના કરાવે છે. એ ભાવના અંતે પરમાત્મભાવ પ્રગટાવી અવ્યાબાધ સુખના ભાક્તા મનાવે છે.
‘નમો' પદમાં રહેલી અમૃતક્રિયા.
"
નો' એ વિસ્મય, પુલક અને પ્રમાદ્યસ્વરૂપ છે. ભવભયને સૂચક પણ નમો પદ્મ છે. નમો' પદ્મ ઉત્તરાઉત્તર ભાવવૃદ્ધિને સૂચવનારે પણુ છે. તેનું પરિણામ ‘તદ્નચિત્ત’ માં આવે છે, અર્થાત્ ચિત્તમાં એકાગ્રતા લાવવા માટે પણ ‘નો” પદ્મ પરમ સાધન અને છે,
ભવના સાચા ભય તા જ ગણાય, કે જ્યારે ઊંઘતા માણસને એમ લાગે કે ‘મારુ' ઘર ખળી રહ્યુ છે,' અને એકદમ અખકીને ઊઠે ત્યારે તેને જેવા ભય સ્પર્શે છે, તેવા ભય સ ́સારરૂપી દાવાનળમાંથી છૂટવા માટે જ્યારે ઉત્પન્ન થાય, ત્યારે તેને સાચા ભવભય ઉત્પન્ન થયું ગણાય.
પેાતાનું ઘર સળગી રહ્યું છે અને માણસ અખકીને ઊઠે, તેમ માનિદ્રામાં સૂતેલે જીવ કર્મ દાવાનળના દાહમાંથી ઉગરી જવા માટે ધર્મ જાગૃતિને અનુભવે, તે સાચા ભવભય છે. ‘નમો’ પદ્મ એ નમસ્કાર કરનારના અંતરમાં જાગેલા ભવભયને સૂચક છે.

Page #110

અમૃતક્રિયાના લક્ષણું
૧૦૩
જ્યાં ભય હોય, ત્યાં પ્રતિપક્ષી વસ્તુ ઉપર ભાવ યા પ્રેમ ઉત્પન્ન થાય છે. તે રીતે ભવથી ભય પામેલા જીવને આત્મતત્વ ઉપર પ્રેમ થાય છે અને તે પ્રેમનો સૂચક પણ “” પદ બને છે.
પ્રેમ પ્રિય વસ્તુને ધ્યાનમાં એકાગ્રતા લાવે જ છે અને તેને સાધવા માટેના વિધિવિધાનમાં સાવધાન બનાવેજ છે. “નમો પદની સાથે તે સાવધાનતા અને એકાગ્રતા પણ જોડાયેલી જ છે. તેથી “રમ” એ સાવધાનતા અને તન્મયતાનું પણ પ્રતીક બની જાય છે.
એ રીતે અમૃતક્રિયાને સૂચવનારો જેટલા લક્ષણે શાસ્ત્રમાં કહ્યો છે, તે બધાં “નમો પદના આરાધકની અંદર આવવા લાગે છે અને ત્યારે જ “નમો પદ સાર્થક બને છે.
અમૃતક્રિયાનાં લક્ષણ તગત ચિત્તને સમય વિધા
ભાવની વૃદ્ધિ ભવ ભય અતિ ઘણે વિસ્મય પુલક પ્રમોદ પ્રધાન, લક્ષણ એ છે અમૃત ક્રિયા તણે.
-ઉપા૦ શ્રી યશોવિજયજી મ.
વિસ્મય પુલક અને પ્રમોદ એ સવસ્તુની પ્રાપ્તિના હર્ષાતિરેકને સૂચવે છે. હર્ષાતિરેકને ઉત્પન કન્નાર ભવ“ભ્રમણને ભય છે. ભવભ્રમણનો ભય એટલે તીવ્ર તેટલી ભાવની વૃદ્ધિ અધિક અને ભાવની વૃદ્ધિ જેટલી અધિક તેટલી

Page #111

૧૦૪
અનુપ્રેક્ષા આરાધનામાં સાવધાનતા અને એકાગ્રતા અધિક. એ રીતે અમૃતકિયાનાં બધાં લક્ષણે “નમો પદની આરાધનામાં ઘટી જાય છે.
“નમો પદનો આરાધક નમસ્કારની વિધિ સાચવવા સાવધાન એટલા માટે હોય છે કે તેના હૃદયમાં ભવને ભય છે. તેથી ધર્મ અને ધમસામગ્રી ઉપર તે પ્રેમ ધરાવે છે અને એ પ્રેમ વિસ્મય, પુલક અને પ્રમાદ વડે અભિવ્યક્ત થાય છે.
સમય-વિધાન શબ્દના બે અર્થ નીકળે છે. સમય એટલે જે કાળે જે કાર્ય કરવાનું કહ્યું હોય તે કાળે તે કરવું
જે થારું તમારત એગ્યકાળને સાચવ એ પ્રથમ અર્થ છે.
સમયને બીજો અર્થ સિદ્ધાન્ત છે. સિદ્ધાન્તમાં કહેલા વિધિ-વિધાન મુજબ ધર્માનુષ્ઠાનને આચરવું તે સમય-વિધાન છે. વિધિ-વિધાનમાં સ્થાન મુદ્રાદિ જે રીતે સાચવવાનાં કહ્યાં હોય, તે રીતે સાચવીને ક્રિયા કરવી. એ રીતે કાળ–દેશ–મુદ્રાદિને સાચવવા તે સમય-વિધાન છે.
ભાવની વૃદ્ધિ ચિત્તની એકાગ્રતાદિ છે. એકાગ્રતાદિ લાવવાનાં સાધને અર્થનું આલેચન, ગુણનો રાગ ઈત્યાદિ છે.
નમો મંત્રની અથભાવના. અર્થભાવનાયુક્ત મંત્રજાપ વિશિષ્ટ ફલપ્રદ છે. નમસ્કાર મહામંત્રની અર્થભાવના અનેક રીતે વિચારી શકાય છે.

Page #112

શ્રી નમસ્કારમંત્રમાં પુણ્યાનુબંધી પુણય.
૧૦૫
‘નમો’ પદ પૂજા અર્થમાં છે અને પૂજા દ્રવ્ય–ભાવસંકોચ અર્થ માં છે. દ્રવ્યસંકેચ શરીર સંબંધી છે અને ભાવસંકેચ મન સંબંધી છે.
સંકેચ શબ્દ અહંવમમત્વના સંકેચમાં પણ વાપરી શકાય છે. શરીરમાં અહંવની બુદ્ધિનો અને મન-વચનાદિમાં મમત્વની બુદ્ધિનો સંકેચ અર્થાત્ અહં–મમત્વના વિસર્જનપૂર્વક શ્રી અરિહંતાદિ પરમેષ્ઠિઓને નમસ્કાર, તે નિશ્ચયથી આત્મતત્વને જ નમસ્કાર છે.
આતમતત્ત્વ ચિતન્ય રૂપે પિતાનું, પરનું અને પરમાત્માનું એક જ છે. એ રીતે “સર્વ વિ બ્રહ્મ” ની ભાવના પણ શ્રી નમસ્કારમંત્રને જ અર્થ છે.
વેદના મહાવાક્યો અનુક્રમે “તત્વમસિ ” “જ્ઞાનમારું ત્ર “મારા ત્ર” “હં ત્રહ્માદિક ” “ ત્ર એ સર્વની ભાવના શ્રી નમસ્કારમંત્રના અર્થમાં ઉપરની રીતે સાપેક્ષપણે થઈ શકે છે.
શ્રી નમસ્કાર મંત્રમાં પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય,
શ્રી નમસ્કારમંત્ર દુષ્કૃતનો ક્ષય કરે છે, સુકૃતને પેદા કરે છે અને આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપની સાથે અનુસંધાન કરી આપે છે.
સંસારી આત્મા પાપરુચિના કારણે સંસારમાં પરિભ્રમણ કરે છે. શ્રી નમસ્કારમંત્ર પાપરુચિ ટાળે છે અને ધર્મરુચિ પ્રકટાવે છે.

Page #113

૧૦૬
અનુપ્રેક્ષા પાપરુચિ ટળવાથી પરપીડા પરિહારની વૃત્તિ જાગે છે અને ધમરુચિ પ્રકટવાથી પરાનુગ્રહનો પરિણામ ઉત્પન્ન થાય છે તથા તે બને થવાથી ચિત્ત નિર્મળ બને છે.
નિર્મળ ચિત્તમાં આત્મજ્ઞાન આવિર્ભાવ પામે છે. આત્મજ્ઞાન અનાદિકાલીન અજ્ઞાન અને મેહને નાશ કરી શુદ્ધ સ્વરૂપની અનુભૂતિ કરાવે છે. શુદ્ધાત્માની અનુભૂતિ સકલ કર્મના ક્ષયનું કારણ બની અવ્યાબાધ પદની પ્રાપ્તિ કરાવે છે.
પુણ્યાનુબંધી પુણ્યનું સ્વરૂપ બતાવતાં શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે– " दया भूतेषु वैराग्यं, विधिवत् गुरुपूजनम् । विशुद्धा शीलवृत्तिश्च, पुण्यं पुण्यानुवन्ध्यदः ॥ १ ॥ परोपतापविरतिः, परानुग्रह एव च । હવત્તરમ વૈવ, gષે પુણાવાવા ૨ ”
ભાવાર્થ “શ્રી નમસ્કારમંત્રમાં પુણ્યાનુબંધી પુણ્યની પ્રાપ્તિના ઉપરોક્ત સઘળા ઉપાયને સંગ્રહ છે, કેમ કે શ્રી નમસ્કારમંત્રથી ભૂતદયાને પરિણામ જાગે છે; સંસારનાં સુખ પ્રત્યે ઉદાસીનતાને ભાવ જાગે છે, દેવ ગુરુની વિધિવત એકાગ્ર ચિત્તે ઉપાસના થાય છે, દયા દાન પાપકાર સદાચાર આદિના પાલનરૂપ શીલવૃત્તિ જાગે છે, પરપીડાથી નિવૃત્ત થવાની અને પરને સહાયરૂપ બનવાની વૃત્તિ ઉત્પન્ન થાય છે, ચિત્તવૃત્તિની અશુદ્ધિને ક્ષય થાય છે અને વિશુદ્ધ ચિત્તની ઉત્પત્તિ થાય છે, તેમ જ વિશુદ્ધ ચિત્તમાં આત્મજ્ઞાનનું પ્રતિબિંબ પડે છે અને આત્મજ્ઞાન મેહક્ષયનું કારણ બની મોક્ષસુખ અપાવે છે.”

Page #114

નમસ્કાર એ શાસ્ત્રાના મહાન આદેશ.
૧૦૭
આ બધા લાભાનુ` મૂળ શ્રી નમસ્કારમત્રની આરાધના અને છે. આથી શ્રી નમસ્કારમત્રની આરાધનાને શાસ્ત્રામાં શિવસુખનુ અદ્વિતીય કારણ માન્યું છે.
નમસ્કાર એ શાસ્ત્રોના મહાન આદેશ.
નમસ્કાર એ અજ્ઞાનને અને આપમતિના આગ્રહને ( મિથ્યાત્વને ) નિવારવા માટે અનિવાય છે. નમસ્કાર એટલે દેવ-ગુરુની આધિનતાનેા સ્વીકાર
દેવ-ગુરુને નમસ્કાર કરવા એ શાસ્ત્રાના મહાન આદેશ છે. એ શાસ્ત્રના આદેશને સમજવા માટે પ્રજ્ઞા જોઇએ જેનામાં સ્વય' પ્રજ્ઞા ન હેાય, તેને શાસ્ત્ર પણ શેા લાભ કરે?
અહીં પ્રજ્ઞાને અથ સમુદ્ધિ છે. સત્બુદ્ધિ તે છે, કે જે શાસ્રવચનને સમજવામાં અને તે સમજ્યા પછી તેને જીવનમાં ઉતારવા માટે સહાયભૂત અને
શાસ્રવચનને સહેવામાટે જે પ્રજ્ઞા જરૂરી છે, તે પ્રજ્ઞાના ઉપયાગ અવશ્ય કરવા જોઇએ. તેથી વિપરીત પ્રજ્ઞાન અર્થાત્ કુતર્કના નહિ.
પ્રજ્ઞાથી શાસ્ત્રનાં વચન અને એના પરમાર્થ સમજવા સરળ બંને છે, તેમ જ ઉત્સર્ગ અપવાદ-વ્યવહાર–નિશ્ચય-જ્ઞાન-ક્રિયા ઈત્યાદિના ઉપયેાગની સાચી દિશા સમજાય છે.
,
સત્બુદ્ધિરૂપી પ્રજ્ઞાની સહાયથી જ શાસ્ત્રવચનના દુરુપયેાગ થતા નથી અને સદુપયેાગ થાય છે. તેનાથી શાસ્ત્રવચનેાની

Page #115

૧૦૮
અનુપ્રેક્ષા
સાપેક્ષતા સમજાય છે અને પ્રત્યેક અપેક્ષાને યોગ્ય ઉપગ કરીને જીવની કમિક આમેન્નતિ સાધી શકાય છે.
શાસ્ત્રનું આદિવાક્ય પરમેષ્ટિને નમસ્કાર છે અને તેનું પણ આદિ પદ “” છે. તે શાસ્ત્રાધીનતા સૂચવે છે.
શાસ્ત્રોના આદ્ય પ્રકાશક દેવ અને ગુરુનું પરાધીનપણું જ આત્માની સ્વાધીનતા પ્રાપ્ત કરવાને એકને એક રાજમાર્ગ છે, તેમ “ન પદ સમજાવે છે. “
શુદ્ધ ચિપ રત્ન. "ज्ञेयं दृश्यं न गम्यं मम जगति, किमप्यस्ति कार्य न वाच्यं; ध्येयं श्रेयं न लभ्यं न च विशदमते, श्रेयमादेयमन्यत् । श्रीमत्सर्वज्ञवाणीजलनिधिमथनात् , शुद्धचिद्रूपरत्न यस्मात् लब्धं मयाऽहो कथमपि विधिनाऽप्राप्तपूर्व प्रियं च ॥१॥
ભાવાર્થ –“શ્રી સર્વજ્ઞ ભગવંતની વાણીરૂપી મહાસાગરનું મથન કરવા વડે શુદ્ધ ચિદ્રુપ રત્નને મેં મહાભાગ્યેગેમહા પ્રયત્ન પ્રાપ્ત કર્યું છે, કે જે કદી પૂર્વે પ્રાપ્ત થયું નથી અને જે આનંદથી ભરપૂર છે. તે પ્રાપ્ત કર્યા પછી હવે મારે બીજુ કાંઈ પણ જાણવા ચોગ્ય, જેવા યોગ્ય, શોધવા યોગ્ય, કરવા લાગ્ય, કહેવા ચોગ્ય, ધ્યાન કરવા ચોગ્ય, શ્રવણ કરવા ચોગ્ય, પ્રાપ્ત કરવા ચોગ્ય, આશ્રય કરવા ચોગ્ય કે શ્રેય રૂપે ગ્રહણ કરવા યોગ્ય છે જ નહિ, એ ખરેખર આશ્ચર્ય છે.”

Page #116

શુદ્ધ ચિપ રત્ન.
૧૦૯
શ્રી સČજ્ઞ ભગવંતની વાણી જેના મહિમા ગાય છે, જે વસ્તુ જાણવાયેાગ્ય, દેખવાયેાગ્ય. શેાધવાયેાગ્ય, કરવાાગ્ય, એલવાયેાગ્ય, ધ્યાવવાચેાગ્ય, સાંભળવાયાગ્ય, પામવાચૈાગ્ય, આદરવાયેાગ્ય અને પ્રીતિ કરવા ચેાગ્ય છે, તે કેવળ શુદ્ધ ચિદ્રપ રત્ન જ છે. જ્ઞાનચેતનામાં સ્થિર થવાથી મળતુ શ્રય-પરમાનંદ જ છે, તેથી તેમાં જ સર્વ પ્રકારે પ્રયત્ન કરવા ચૈાગ્ય છે. તેની પ્રાપ્તિથી જ કૃતકૃત્યતાના અનુભવ કરવા યેાગ્ય છે. આ શુદ્ધ ચિદ્રૂપ રત્ન એ જ શ્રી નમસ્કારમંત્રનુ જ્ઞેય અને ધ્યેય છે.
શ્રી પંચપરમેષ્ઠિ ભગવ‘તા એ શુદ્ધ ચિદ્રૂપ રત્નને પ્રાપ્ત થયેલા છે, તેથી તેઓશ્રી વારવાર નમનીય છે, પૂજનીય છે, સેવનીય છે, આદરણીય છે અને સર્વ પ્રકારે સન્માનનીય છે.
શ્રી નમસ્કારમંત્રના સ્મરણુ વડે, જાપવડે, ધ્યાન વડે, શ્રી પંચપરમેષ્ટિ ભગવામાં રહેલ શુદ્ધ ચિદ્રુપ રત્નનું જ સ્મરણ, જાપ અને ધ્યાન થાય છે. તે દ્વારા પેાતાના શુદ્ધ ચિદ્રુપ આત્મરત્નમાં જ લીનતા થતી હેાવાથી તેનુ ધ્યાન પરમ આલંબન રૂપ છે.
શ્રી નમસ્કારમત્ર એ દ્વિપ છે, દીપ છે, ત્રાણુ છે, શરણ છે, ગતિ છે અને પ્રતિષ્ઠાન છે. તે બધાના અથ એક જ છે કે ત્રણ કાળમાં અને ત્રણ લેકમાં શુદ્ધ ચિદ્રુપ રત્ન એ જ દ્વિપ, દીપ, ત્રાણુ, શરણ, ગતિ અને પરમ પ્રતિષ્ઠાન છે. તેમાં જ ત્રિકરણ ચૈાગે લીન થવુ' એ પરમ પુરુષાર્થ છે.

Page #117

૧૧૦
અનુપ્રેક્ષા તેનાથી રાગાદિ ભાવેનું વિસર્જન થાય છે અને જ્ઞાનાદિ ભાવોનું સેવન થાય છે, તેમ જ સાંગિક ભાવથી પર બનીને અસાંગિક આત્મ ભાવમાં સ્થિર થવાય છે. શુદ્ધ ચિદ્રુપ આત્મરત્ન એ જ એક ધ્યેય છે, એવી શ્રદ્ધા સુદઢ બને છે.
એ શ્રદ્ધાને સુદઢ બનાવવાનો પરમ ઉપાય શ્રી પંચપરમેષ્ટિ નમસ્કાર છે. તેથી શ્રુતકેવલી ભગવતે પણ અણીના સમયે તેને જ એક આશ્રય લે છે.
શુદ્ધ ચિતૂપ રત્નની તે પેટી છે. તેને ભાર અલ્પ છે અને મૂલ્ય ઘણું છે, આથી તે રત્નપેટીને તેઓ સદા સાથે રાખે છે. તેથી અજ્ઞાન, દારિદ્રય અને મિથ્યાત્વ મેહ સદાને માટે શૂરાઈ જાય છે. વળી દુઃખ-દૌર્ભાગ્ય આદિનો સ્પર્શ પણ થઈ શકતો નથી.
દુઃખ-દૌગત્યથી હણાયેલાઓને હંમેશાં સુખ-સૌભાગ્યને અર્પનાર રત્નને દાબડે તે શ્રી નમસ્કારમંત્ર છે તેમાં સૌથી અધિક મૂલ્યવાન એવું શુદ્ધ ચિટૂ૫ રન રહેલું હોવાથી સમ્યગજ્ઞાની અને સમ્યગદષ્ટિ જીવો તેને પિતાના પ્રાણથી પણ અધિક પ્રિય માને છે. તે મળ્યા પછી દુઃખ-દૌર્બલ્ય હણાઈ ગયાને પરમ સંતોષ–પરમ ધૃતિને અનુભવ થાય છે.
સર્વાવાણના મંથનથી મળેલ શ્રી નમસ્કારમંત્રની શ્રદ્ધા પરમવૃતિને આપે છે. તે વૃતિ ધારણાને પ્રકટાવે છે, યાનને સ્થિર કરે છે અને ચિત્તસમાધિના પરમ સુખને અનુભવ કરાવે છે. . - . '

Page #118

જ્ઞાનાદિથી એકતા અને રાગાદિથી ભિન્નતા.
નાનાદિથી એકતા અને રાગાદિથી ભિન્નતા.
શ્રી નમસ્કારમંત્ર વડે જ્ઞાનાદિથી એકતા અને રાગાદિથી ભિન્નતાને અનુભવ થાય છે. ઉપયાગમાં એકતાપ જ્ઞાન અને રાગાદિથી ભિન્નતારૂપ વૈરાગ્ય, એવા જ્ઞાન – વૈરાગ્યયુક્ત શુદ્ધાત્માનુ અનુભવન થાય છે.
૧૧૧
તે અનુભવમાં જે રાગાદિથી ભેદનું જ્ઞાન છે, તે સવર છે અને જ્ઞાનાદિથી અભેદનું જ્ઞાન છે, તે પૂર્વ કનીનિજ રા કરાવે છે.
એ રીતે સવરનિજ રાની દશા પ્રાપ્ત કરાવનાર હેાવાથી શ્રી નમસ્કારમત્રને વિષે લીનતા એ પરમાન દરૂપી મેાક્ષના પરમ ઉપાય છે. એવું સમ્યગ્દર્શન થતાં જ આત્મામાં આનંદની અનુભૂતિ અને સ*વર–નિજ રાની પ્રાપ્તિના આરંભ થઈ જાય છે.
જ્ઞાનચેતના રાગાદ્ધિથી ભિન્ન છે. જેમ કમલ કાદવ વચ્ચે પણ નિર્લિપ્ત છે, સુવર્ણ સહઁદા કાટ વિનાનું છે, છટ્ઠા જેમ ચીકાશકાળે પણ ચીકાશવાળી નથી, અથવા સત્રના વર્ણો જેમ વિષાપહાર કરે છે, તેમ રાગાદિથી ભિન્ન જ્ઞાનચેતના કર્મ ફળના આસ્વાદનુ વિષ હરી લે છે અને જીદ્દા, સુવણુ અને કમલની જેમ રાગાદિના લેપ વિનાની રહે છે, એવુ ભેદાભેદ અથવા એકત્વ-પૃથક્ત્વ વિજ્ઞાન સ*વર–નિજ રારૂપ હાવાથી વીતરાગતા અને સતાનું ખીજ છે.
'
શ્રી નમસ્કારમંત્ર વડે તે ખીજનુ વપન થાય છે, કેમ કે તેમાં કેવળ જ્ઞાન ચેતનાને નમસ્કાર છે, જ્ઞાન-ચેતનાનું ખહુમાન છે તથા જ્ઞાન-ચેતનાની ઉપાદેયતાનુ` પુનઃ પુનઃ ભાવન છે.

Page #119

અનુપ્રેક્ષા
નમસ્કાર એ સમ્યગ્દષ્ટિ જીવાને પ્રાણ છે. શ્રી નમસ્કારમંત્ર વડે જ્ઞાનશક્તિ અને વૈરાગ્યશક્તિ દૃઢ અને સ્થિર થાય છે. જ્ઞાન એટલે શુદ્ધ ચિત્તૂપ સ્વરૂપના અનુભવ અને વૈરાગ્ય એટલે પરદ્રવ્ય-પરભાવેાથી ભિન્નતાની અનુભૂતિ.
૧૧૨
આ અનુભૂતિના ઝુકાવ શુદ્ધ સ્વરૂપ તરફ્ હેાવાથી દ્રવ્ય-ક, ભાવકમ અને નેકમ તરફ ઉદાસીન ભાવ સેવાય છે તથા તેથી અશુદ્ધ પરિણતિ પ્રતિદિન ઘટતી જાય છે અને શુદ્ધતા વધતી જાય છે. તેવુ જ નામ નિજ રાતત્ત્વ છે.
જ્ઞાન-વૈરાગ્યસપન્ન સમ્યગ્દષ્ટિ જીવ વીતરાગ અને સજ્ઞના જ ઉપાસક હેાય છે. શ્રી નમસ્કાર-મત્રમાં વીતરાગસનતત્ત્વની ઉપાસના છે.
નિગ્રન્થતા એ વીતરાગતાનુ' ખીજ છે અને જ્ઞાન-ચેતનાની સાથે એકત્વ એ સજ્ઞતાનુ ખીજ ઇં
"
• ગ્રન્થ ' રાગનું નામ છે, તેનાથી પેાતાના સ્વરૂપના ભેદ જેએ જાણે છે અને તે મુજબ જીવન જીવે છે, તે નિગ્રન્થ છે. જેએ જાણવા છતાં તેવુ જીવન ચાવીશેચ કલાક જીવી શકતા નથી, તે અવિરતિ સમ્યગ્દષ્ટિ છે અને ઘેાડુ ઘેાડુ જીવે છે, તેઓ દેશિવરતિ સમ્યગ્દષ્ટિ છે. દુઃખભાવિત જ્ઞાન.
" अदुःखभावितं ज्ञानं क्षीयते दुःखसन्निधौ । तस्माद्यथाबलं दुःखैरात्मानं भावयेन्मुनिः ॥ १ ॥ सुहेण भाविदं णाणं दुहे जादे विणस्सदि । तम्हा जहाबलं जोई अप्पा दुक्खेद्दि भाव || २ || "

Page #120

સત્સંગ વડે નિસ્તરંગ અવસ્થાનું કારણુ નમસ્કાર.
૧૧૩
ભાવાથ– “દુઃખરહિત અવસ્થામાં ભાવેલું આત્મજ્ઞાન દુઃખના પ્રસંગમાં ક્ષય પામી જાય છે, માટે શક્તિ અનુસાર કષ્ટ સહન કરવાપૂર્વક આત્મજ્ઞાનની ભાવના કરવી. (૧) સુખમાં ભાવેલું જ્ઞાન દુઃખકાળે નાશ પામે છે, માટે ચગી પુરુષે શકિત મુજબ દુઃખ સમયે આત્મભાવના કરવી જોઈએ. (૨) મરણુત કષ્ટ વખતે પણ શ્રી પરમેષ્ટિ નમસ્કાર સમાધિમાં હેતુ બને છે, તેનું કારણ તેમાં રાગાદિથી ભિન એવા વીતરાગ અને જ્ઞાનાદિથી અભિન્ન એવા સર્વજ્ઞતત્વનું ચિતન–ભાવન થાય છે.
શુદ્ધ સ્વરૂપનું યથાર્થ ભાવન થવાથી પ્રતિકૂળતા વખતે પણ તે જ્ઞાન કાયમ રહે છે અને આનંદરસની અનુભૂતિ કરાવે છે.
અનુકૂળ સમયે ત્રણેય કાળ અને પ્રતિકૂળ સમયે વારંવાર શ્રી નમસ્કારમંત્રને ભાવિત કરવાનું ફરમાન છે, તેની પાછળ આત્મજ્ઞાનને દુઃખમાં અને સુખમાં પણ ભાવિત કરીને સ્થિરતર કરવાનો આશય છે. સત્સંગ વડે નિતરંગ અવસ્થાનું કારણ નમસ્કાર
જીવ પરિણામ પામવાના સ્વભાવવાળે છે. જ્યારે તે શુભા શુભ પરિણામમાં પરિણમે છે, ત્યારે તે શુભાશુભ થાય છે અને જ્યારે શુદ્ધ પરિણામરૂપે પરિણમે છે, ત્યારે તે શુદ્ધ થાય છે.
શ્રી નમસ્કારમંત્ર જીવને શુભાશુભ પરિણામે પરિણમતે અટકાવી શુદ્ધ પરિણામમાં પરિણમતે કરે છે, તેથી નમસ્કારનો એક અર્થ શુદ્ધ સ્વભાવમાં પરિણમન પણ થાય છે.

Page #121

૧૧૪
અનુપ્રેક્ષા
નમન એટલે પરિણમન. શ્રી અરિહંતાદિ પરમેષ્ઠિઓના શુદ્ધ સ્વરૂપના આલંબનથી નિજ આત્માનું શુદ્ધ પરિણમન કરાવનાર હોવાથી શ્રી નવકારમંત્ર જીવને મુક્તિ આપનારે થાય છે.
નવકાર શુદ્ધાત્મપરિણમનરૂપ છે. શ્રી નવકારમંત્રને જાણુવાથી આત્મા રાગાદિ ભાવથી અને પરસંગથી મુક્ત થાય છે, તે જ સાચી મુક્તિ છે.
શુદ્ધોપાગમાં રહેલા શ્રી અરિહંત, શ્રી સિદ્ધ આદિ પર મેષ્ઠિઓ, માત્ર આત્માથી જ ઉત્પન્ન એવા વિષયાતીત, નિરૂપમ અને અનંત એવા વિરછેદરહિત સુખને અનુભવે છે. તે સ્વરૂપનું ધ્યાન ધર્મધ્યાનના ક્રમથી શુકલધ્યાનનું કારણ બની કર્મરૂપી ઇંધનના સમૂહને શીધ્રપણે ભસ્મીભૂત કરે છે. હૃદયમાં આત્મસ્વભાવની લબ્ધિ પ્રકાશમાન થતાની સાથે જ શુભાશુભના કારણભૂત સંકલ્પવિકલ્પ શમી જાય છે.
જે કેવળ “જ્ઞાન”સ્વભાવી છે, કેવળ “દર્શન” સ્વભાવી છે, કેવળ “સુખમય છે અને કેવળ “વીર્ય” સ્વભાવી છે, તે આત્મા છે, એમ જ્ઞાની પુરુષે ચિંતવે છે.
જે ધ્યાનમાં જ્ઞાન વડે નિજાત્મા નથી ભાસતે, તે ધ્યાન નથી. જે જ્ઞાની નિત્ય ઉપયુક્ત થઈને શુદ્ધાત્મસ્વભાવનું પરિશીલન કરે છે, તે અ૫ કાળમાં જ સર્વદુઃખથી મુક્ત થાય છે.
શ્રી નમસ્કારમંત્ર આત્મધ્યાનનું અનન્ય સાધન છે, જેથી દર્શનમોહનો વિનાશ થાય છે.
આત્મભાવના વડે પ્રતિકમણ, પ્રતિસરણ, પ્રતિહરણ, વારણ, નિવૃત્તિ, નિંદન, ગીંણુ અને શુદ્ધિ એકીસાથે થાય છે.

Page #122

આલબનો પ્રત્યે આદર.
૧૧૫ નમસ્કાર વડે આત્મભાવના થતી હોવાથી નમસ્કાર પણ પ્રતિકમણ–પ્રતિસરણાદિ રૂપ છે. તેથી મિથ્યાત્વ, અજ્ઞાન અને પાપાદિ આશ્રોને ત્યાગ થાય છે, તેમ જ આત્મસ્વરૂપનું અસંગપણે ધ્યાન થાય છે.
શુભેપગયુક્ત આત્મા સ્વર્ગાદિને અને શુદ્ધોપયોગયુક્ત આત્મા નિર્વાણને પામે છે. નમસ્કાર ધર્મધ્યાન અને શુક્લધ્યાન ઉભયનું કારણ હેવાથી સ્વર્ગાપવર્ગને આપનારે છે, એમ સિદ્ધ થાય છે.
મુક્તિ એટલે સંસારના રેગ-શોકથી મુક્ત થવું તે, જ્ઞાન-દર્શનાદિ અનુપમ વસ્તુઓ પ્રાપ્ત કરવી તે તથા પરમ સુખ અને પરમ આનંદને અખંડ અનુભવ કરવો તે,
સત્સંગ વિનાનું ધ્યાન તરંગરૂપ થઈ પડે છે. શ્રી નમસ્કારમંત્ર સત્સંગપૂર્વકનું શુભ ધ્યાન હોવાથી નિસ્તરંગ અવસ્થાની પ્રાપ્તિમાં સહાયક થાય છે.
સંત વિના અંતની વાતનો તંત આવતો નથી. અનંતની યાત્રામાં સંતની સહાય અનિવાર્ય છે. નમસ્કારમાં સંતની પૂરેપૂરી સહાય હેવાથી અંતની વાતને તંત પામી શકાય છે.
આલંબને પ્રત્યે આદર. "आलंबनादरोद्भूत-प्रत्यूहक्षययोगतः । ध्यानाधारोहणदंशो योगिनां नोपजायते ॥१॥"
-શ્રી અધ્યાત્મસાર. ભાવાર્થ –“આલંબનના આદરથી ઉત્પન થયેલો વિદનો ક્ષય રોગી પુરુષને ધ્યાનાદિના આરેહણથી ભ્રંશ થવા દેતો

Page #123

૧૧૬
અનુપ્રેક્ષા
નથી, તેથી સદાલંબનોનું સેવન નિરાલંબન ધ્યાનમાં જવા માટે સેતુરૂપ છે અને તેમાં ગયા પછી ફરી પતન ન પામવા માટે આધાર–આલંબનરૂપ છે,
“grો છે જાણો શg નાઇટૂંકળસંકુછો ”
અથવા “શુદ્ધ બુદ્ધ ચૈતન્યમય, સ્વયંતિ સુખધામ” ઈત્યાદિ વિશેષાવાળું શુદ્ધ સ્વરૂપ શ્રી પરમેષ્ટિ ભગવે તેમાં આવિર્ભાવ પામેલું છે. તેને સંબંધ કરાવનાર શ્રી પરમેષિમંત્ર છે, તેથી તે સર્વ મંત્રમાં શિરમણિભૂત મંત્ર છે.
સર્વ તમાં શિરેમણિભૂત તત્વ આત્મતત્વ છે અને તેમાં પણ શિરેમણિભૂત શુદ્ધ પરમાત્મતત્ત્વ છે. તેને લીધે નમસ્કાર પરમેષિમંત્ર વડે પહોંચે છે. તે નમસ્કાર પ્રતિબિંબિત કિયા [Reflex-action] રૂપ થઈને પિતાના શુદ્ધ સ્વરૂપમાં પહોંચે છે.
શુદ્ધ સ્વરૂપનું મૂલ્ય અપરંપાર છે. શુદ્ધ સ્વરૂપ એ ચિતન્યને મહાસાગર છે. તેની આગળ અચેતન એવા સુવર્ણ અને રત્નોના ડુંગરે પણ મૂલ્યહીન છે.
એકત્વ-પૃથકત્વ વિભક્ત આત્મા. સમ્યગ્દષ્ટિ જીવ ચૈતન્યના સ્વભાવ અને સામર્થ્યને ઓળખે છે, તેથી તેને ચૈતન્યથી ભિન્ન વસ્તુ પ્રત્યે અંતરથી રાગ (ાતે નથી અને હેયબુદ્ધિ હોય છે. તેને સ્વરૂપમાં એકવબુદ્ધિ હોય છે અને પર માત્રમાં વિભક્તબુદ્ધિ હોય છે. આ એકત્વવિભક્ત આત્મા જ સ્વ-સ્વરૂપમાં પ્રકાશે છે, કેમ કે તે શુદ્ધ છે.

Page #124

ચિતન્યની સાધનાને પંથ.
૧૧૭ આત્માનો-આત્મતત્વને મહિમા અગાધ છે. રાગથી તેની ભિન્નતા અને જ્ઞાનથી તેની એકતા બતાવીને, તેનો આશ્રય લેવાનું વિધાન શાસ્ત્રકારોએ કર્યું છે.
શ્રી નમસ્કારમંત્ર સજ્જ આગમને સાર કહેવાય છે, તેનું કારણ પણ તેમાં એકત્વ–પૃથકત્વ-વિભક્ત એવા શુદ્ધ આત્મતત્ત્વનું બહુમાનગર્ભિત નમનનું ગ્રહણ છે.
ચૈતન્યની સાધનાને પંથ. જ્ઞાનમય નિર્મળ દ્રવ્ય-ગુણ–પર્યાય તે આત્માનું સ્વરૂપ છે. તેને સ્વામી આત્મા છે. એ સિવાય બીજી વસ્તુનું સ્વામીપણું જ્યારે શ્રદ્ધા અને જ્ઞાનમાંથી ખસી જાય, ત્યારે તે શ્રદ્ધા અને જ્ઞાન સમ્યક બને છે.
શ્રી નમસ્કારમંત્ર એ ચૈતન્યની સાધનાને પંથ છે. તે પંથ વીરનો છે પણ કાયરને નહિ. શ્રી વીર પ્રભુએ ચીંધેલા માગે ચઢેલા પણું વીર છે. તેઓની વીરતા જ તેઓને આ માર્ગે આગળ વધવા માટે જરૂરી વૈરાગ્ય, જરૂરી શ્રદ્ધા, જરૂરી જ્ઞાન અને ઉત્સાહ અપે છે.
શ્રી નમસ્કારમંત્રની આરાધનથી તે વીરતા પુર્ણ થાય છે. તે માર્ગે આગળ વધવા માટે પરિષહ-ઉપસર્ગો સહન કરવાની ધીરતા પણ શ્રી નમસ્કારમંત્રની આરાધનથી પ્રગટે છે.
શ્રી નમસ્કારમંત્ર એ સ્વરૂપની સાધનાનો પથ હેવાથી આરભમાં કષ્ટદાયક છે, પરંતુ અંતમાં અવ્યાબાધ સુખદાયક છે. તપષ્ટકમાં કહ્યું છે કે
-

Page #125

૧૧૮
અનુપ્રેક્ષા
" सदुपायप्रवृत्तानां-उपेयमधुरत्वतः । ज्ञानिनों नित्यमानन्द-वृद्धिरेव तपस्विनाम् ॥१॥"
ભાવાર્થ... “ઉપય” એટલે “સાધ્ય.”તેની મધુરતા હોવાથી સાધનામાં પ્રવૃત્ત થયેલા જ્ઞાની એવા તપસ્વીઓને તપના કચ્છમાં પણ નિત્ય આનંદની વૃદ્ધિ અનુભવાય છે.”
બાહા કષ્ટમાં પણ આંતર આનંદ અનુભવવાની ચાવી શ્રી નમસ્કારમંત્રમાંથી મળે છે, કેમ કે તે શુદ્ધ જ્ઞાન અને આનંદમય એવા સચ્ચિદાનંદ સ્વરૂપને સન્મુખ થવાની પ્રક્રિયા છે. દેહાદિથી ભિન્ન એવી શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપની સાચી ભાવના કરનાર આત્મામાં તીવ્ર વૈરાગ્ય, ઉદાસીનતા પ્રતિકૂળતામાં પણ સહનશીલતા ધેય વગેરે જરૂરી સદગુણે સહજ પ્રગટે છે. કહ્યું છે કે" धनार्थिनां यथा नास्ति, शीततापादिदुःसहम् ।। तथा भवविरक्तानां, तत्त्वज्ञानार्थिनामपि ॥ १ ॥"
ભાવાર્થ – “ધનના અથ છે માટે જેમ શીત–તાપાદિનાં કો દુસહ નથી, તેમ તત્ત્વજ્ઞાનના અર્થી જીવને અને ભાવથી વિરક્ત મહાત્માઓને પણ તે માર્ગે આવતી પ્રતિકૂળતાએ અને કણો સહન કરવાં દુસહ નથી.”
શ્રી નમસ્કારમંત્ર વડે શુદ્ધ ચૈતન્ય સ્વભાવની સાથે એકત્વ સધાય છે અને ચિતન્યથી ભિન્ન એવા પર પદાર્થો અને રોગાદિ ભાવ પ્રત્યે ઉદાસીનતા કેળવાય છે. તેથી શુદ્ધાત્મદ્રવ્ય, શુદ્ધાત્મગુણ અને શુદ્ધાત્મપર્યાયની સાથે એકત્વ અને તેની સાધના

Page #126

તાવિક ભવનિર્વેદ અને મોક્ષાભિલાષ.
૧૧૯ ઉપર રુચિ, બહુમાન અને અંતરંગ પ્રીતિ ઉત્પન્ન કરાવી પ્રતિકૂળતાઓને સહન કરવાનું બળ આપે છે. તે હેતુને લક્ષ્યમાં રાખી જેમ જેમ તેનું આરાધન થતું જાય છે, તેમ તેમ આત્મતત્વની નિકટ જવાનું અને પરિણામે પરમાત્મતત્વની સાક્ષાત્ અનુભૂતિ કરવાનું સૌભાગ્ય પ્રાપ્ત થાય છે.
તાવિક ભવનિર્વેદ અને મેક્ષાભિલાષ. ઉપકારી પ્રત્યે કૃતજ્ઞતા અને અપકારી પ્રત્યે ક્ષમાપના શીખવનાર મંત્ર તે “નમામિ ” અને “મા” છે.
વ્યવહારધર્મનું બીજ કૃતજ્ઞતા અને ક્ષમાપના છે. કૃતજ્ઞતામાંથી ઉત્પન્ન થતા ક્ષમાપનાનાં મૂળ ઘણું ઊંડાં હોય છે.
જેટલો ઉપકાર હું લઉ છું તેટલો ઉપકાર હું બીજાને કરી શક્ત નથી, તેના બેદમાંથી ઉત્પન્ન થતી ક્ષમાપના જીવની અત્યંત શુદ્ધિ કરી આપે છે.
ઉપકારીઓના ઉપકારનો બદલે હું વાળી શક્તો નથી. એ બદલે તો જ વળે કે હું જેટલાને ઉપકાર લઉં છું, તેનાથી અધિક ઉપકાર બીજા ઉપર કરું.” સંસારમાં તે શક્ય નથી. તેથી અનંત કાળ પર્યત જ્યાં પરોપકાર જ થઈ શકે એવું જે સિદ્ધપદ છે, તેને મેળવવાની તીવ્ર ઝંખના ઉત્પન્ન થાય છે. તેનું જ નામ તારિક ભવનિર્વેદ અને તાત્વિક સંવેગ–મોક્ષાભિલાષ છે. '
ભવમાં જેટલો ઉપકાર લેવાને છે તેટલો આપવાનો નથી. વળી તે ઉપકાર પણ અપકારમિશ્રિત હોય છે. શુદ્ધ ઉપકાર

Page #127

૧૨૦
અનુપ્રેક્ષા સિદ્ધપદમાં છે, કે જ્યાં ઉપકાર લેવાનો નથી, અપકાર કરવાને નથી અને અનંતકાળ સુધી પિતાના આલંબન વડે અનંતા જીવોને સતત ઉપકાર કરવાનો જ રહે છે. આથી ઉત્તમ જીવોને એક સિદ્ધપદ જ પરમ પ્રિય અને પરમ ઉપાદેય ભાસે છે.
એકમાં સવ અને સર્વેમાં એક નવકારમાં નવ પદ રહેલા છે, કેમ કે શ્રી અરિહંત અને શ્રી સિદ્ધના નમસ્કારથી સમ્યગ્દર્શન ગુણ પ્રકટે છે. શ્રી આચાર્યના નમસ્કારથી સમ્યગુચારિત્ર, શ્રી ઉપાધ્યાયના નમસ્કારથી સમ્યજ્ઞાન અને શ્રી સાધુના નમસ્કારથી સમ્યગ તપગુણનું આરાધન થાય છે. અથવા સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્ર અને તપગુણના અથી માટે પાંચ પદેને નમસ્કાર અનિવાર્ય છે.
દેવને નમસ્કાર દર્શનગુણને વિકસાવે છે, ગુરુને નમકાર જ્ઞાનગુણને વિકસાવે છે અને ધર્મને નમસ્કાર ચારિત્રગુણ તથા તપગુણને વિકસાવે છે.
સમ્યગદર્શન અને સમ્યજ્ઞાન સહિત થતી તપ-સંયમ રૂપ ધર્મની આરાધના જ મુક્તિફળને આપે છે. તેને અર્થ દેવ-ગુરુના નમસ્કારપૂર્વક થતી ધમકરણ જ મેક્ષને હેતુ બને છે. અથવા પાચેય પરમેષ્ટિ ચારેય ગુણોને ધારણ કરતા હેવાથી પાંચેયને કરેલ નમસ્કાર ચારેય ગુણોને વિકસાવે છે.
gfm ર તે પૂજા તિ જેમ એકની પૂજામાં સવની પૂજા છે, તેમ “પકિ ફ્રીસ્ટાઇ વળે તે રાષ્ટ્રીય ઊંતિ ” એકની હીલનામાં સર્વની હીલના છે. એમ ગત-પ્રત્યા

Page #128

તાવિક નમસ્કાર.
૧૨૧ ગત અથવા અનુવૃત્તિ-વ્યાવૃત્તિ (Positive-Negative) અને મળીને જ કાર્ય સિદ્ધિ થાય છે.
સમ્યગદર્શનાદિ ચારને ધારણ કરનાર કોઈ એક પરમેષ્ટિને કરેલ નમસ્કાર તે પાંચેયને નમસ્કાર છે. એ વાત જેમ સત્ય છે. તેમ પાંચેય જે ચારેય ગુણોને ધારણ કરનાર હોય, તે તેમાંથી એકને પણ અનમસ્કારને પરિણામ પાંચેયને અનમસ્કાર રૂપ બને છે. ગુણથી સમાજમાં એકને પણ અનમસ્કાર તે તત્વથી સર્વને અનમસ્કાર છે.
જેમ એક સાધુ, સાધુના ગુણથી સહિત હાય–તેને કરેલા નમસ્કાર અઢી દ્વીપમાં રહેલા સર્વ સાધુઓને પહોંચે છે, તેમ સાધુગુણથી સહિત એકને પણ અનમસ્કારનો ભાવ સર્વને અનમસ્કાર તુલ્ય છે.
પરમેષ્ટિ નમસ્કારના ફળના અથ વડે એક પણ પરમેષ્ઠિની અવજ્ઞા ન થવી જોઈએ. તો જ તે નમસ્કાર સમજણપૂર્વકનો જ્ઞાન-શ્રદ્ધા સહિતને બને છે. ચારેય ગુણેના અથીને પાંચેય પદોને નમસ્કાર આવશ્યક છે, એમ ઉપરોક્ત રીતે વિચારવાથી સ્પષ્ટ થાય છે.
તાત્વિક નમસ્કાર, “તરસ ” આ તાત્વિક નમસ્કાર છે. તેને પ્રયોગ ત્યારે જ થાય, કે જ્યારે ધ્યાતા ધ્યાનાશને પૂર્ણ કરી ધ્યેયાવેશમાં હાય.

Page #129

૧૨૨
અનુપ્રેક્ષા
દષ્ટાને જ્યારે સ્વરૂપમાં અવસ્થાન કરવાનું હોય, ત્યારે ધ્યાતા ગૌણ બને છે અને ધ્યેય મુખ્ય બને છે. એટલે ધ્યેયાવેશમાં પ્રવેશ વખતે “તત્વમસિ”નો અથવા રોડને મંત્રપ્રયાગ થાય છે.
નમ ૩fari” મંત્ર વડે શ્રી અરિહંત પરમાત્માની ચારેય નિક્ષેપાથી નવેય પ્રકારની ભક્તિ થઈ ગયા બાદ, તેના ફલસ્વરૂપ શ્રી અરિહંત પરમાત્માના મુખ કમળથી “તરવર વાક્યનું શ્રવણ કરતા હોઈએ, તેમ આપણે આત્મા શ્રી
અરિહંતસ્વરૂપ છે, એવું સ્વરૂપાનુસંધાન કરી “ મા” પિતાના આત્માને ધ્યાવવાને હોય છે. આ ધ્યાન સકલ પદાર્થોની સિદ્ધિ કરાવનારું છે.
પાપનાશક અને મંગલત્પાદક મંત્ર.
નમો રિહંતાdi ” શ્રી અરિહંતેને નમસ્કાર સર્વ પાપ નાશક છે અને સર્વ મંગલોને ઉત્પાદક છે. તેનું મુખ્ય કારણ શ્રી અરિહતેનું કેવળજ્ઞાનમય સ્વરૂપ છે.
જ્ઞાનસ્વરૂપ રાગાદિ પાપોનું નાશક છે અને મડ્યાદિ ભાનું ઉત્પાદક છે. જ્ઞાનસ્વરૂપમાં સમરસતા હોવાના કારણે તે હર્ષ, શોક અને શત્રુ-મિત્રભાવથી પર છે,
હર્ષશોકનું મૂળ સુખ-દુઃખનું કન્ડ છે અને રાગશ્રેષનું મૂળ શત્રુ-મિત્રભાવની વૃત્તિ છે. જ્ઞાનચેતના સત્તાથી સવમાં સમાન ભાવે વર્તતી હેવાથી, તેમાં જ રમણ કરાવનાર શ્રી અરિહંતાદિને નમસ્કાર કષાયભાવને અને વિષયભાવને દૂર કરી આપે છે.
-

Page #130

પાપનાશક અને મંગલાપાક મ`ત્ર.
૧૨૩
કષાયભાવ માટે ભાગે જીવસૃષ્ટિ પ્રત્યે અને વિષયભાવ મુખ્યતઃ નિજીવ સૃષ્ટિ પ્રત્યે હાય છે. જ્ઞાનભાવથી સચરાચર વિશ્વના જ્ઞાતા-દૃષ્ટા એવા પરમાત્માને નમસ્કાર આપણી જ્ઞાનચેતનાને જગાડી આપે છે. એટલે જ્યાં સુધી સપૂર્ણ જ્ઞાનચેતના આવિર્ભાવ ન પામે, ત્યાં સુધી માત્ર સમતારૂપ—જ્ઞાન સરાવરમાં ઝીલતા એવા પરમેષ્ઠિને વારવાર આદરપૂર્વક નમન આવશ્યક છે.
એ નમન જ્ઞાનચેતનામાં પરિણમનરૂપ બનીને, જેને નમવામાં આવે છે તે પરમેષ્ટિપદની પ્રાપ્તિ કરાવે છે. પરમાત્માનું સન્માન પરમાત્મપદ આપનારું હેાવાથી તેનાથી માટુ કેાઈ શુભ કંમ નથી.
જે કર્મનું ફળ અંકમ એવુ' પરમપદ અપાવે, તે જ કસ શ્રેણ કમ છે એમ જાણનારા મહાપુરુષા પરમેષ્ઠિ નમસ્કારને પરમ કર્તવ્ય સમજે છે.
પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર પ્રથમ અભિમાનરૂપી પાપના નાશ કરે છે અને પછી નમ્રતાનુણુરૂપી પરમમંગલને આપે છે. એ બંનેના પરિણામે અર્થાત્ અહંકારના નાશથી અને નમ્રતા ગુણના લાભથી જીવ પેાતે શિવસ્વરૂપ ખની જાય છે,
અહંકારના નાશથી ' કષાય ” ના નાશ અને નમ્રતાના લાભથી સર્વશ્રેષ્ઠ વિષય ’ ( ધર્મ મંગલ ) ના લાભ થાય છે, તેથી તુચ્છ વિષયેા પ્રત્યેની આસક્તિ છૂટી જાય છે.
<

Page #131

અનુપ્રેક્ષા
વિષયેાની આસક્તિ છૂટી જવાથી કષાયની ઉત્પત્તિ પણ અટકી જાય છે, તેના પરિણામે અપ્રમાદ અને અકષાયગુણુની ઉત્પત્તિ થવાથી આત્માનું શુદ્ધ નિરાવરણ જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપ પ્રગટી નીકળે છે.
૧૨૪
સુખદુઃખના જ્ઞાતા અને રાગદ્વેષના દૃષ્ટા.
પ્રભુને સર્વસ્વનું દાન કરવાથી પ્રભુ પેાતાના સવ સ્વનુ દાન કરે છે. જેની પાસે જે હેાય તે આપે, એ નિયમાનુસાર નમસ્કાર કરનારા પેાતાનાં મન-વચન-કાયા પ્રભુને સાંપે છે. તેના ખઢલામાં પ્રભુ જ્ઞાન—દન—ચારિત્રસ્વરૂપ પરમાત્મપદ નમસ્કાર કરનારને અર્પણ કરે છે.
જગતમાં સર્વશ્રેષ્ઠ દાન પરમાત્મપદનું દાન છે. પરમાત્માને નમસ્કાર કરનારા ૫ાતે તે દાન મેળવવાના અધિકારી અને છે. નમસ્કાર કરવા વડે અધિકારી અનેલા તે જીવને પરમાત્મા પેાતાનું પદ જ આપી દે છે, ભક્ત નમો વિદ્યુતાળ' ખેલે છે
.
તેના બદલામાં ભગવાન ભક્તને ભગવાન છે' – એવુ* વચન ( Call ) આપે છે.
‘તત્ત્વમલિ ’કહીને ‘તું જ
'
સુખદુઃખના જ્ઞાતા અને રાગદ્વેષના દૃષ્ટા જે થઈ શકે છે, તે સ્વય' અંશે ભગવાન છે, કેમ કે તેની તે સાધના જ કાળક્રમે સાધકને કેવળજ્ઞાન અને કેવળદ ન આપનારી થાય છે. કેવળજ્ઞાનગુણુના અને કેવળદનગુણુના અધિકારી થવા માટે છાભાવ અને જ્ઞાતાભાવ કેળવતાં શીખવુ જોઇએ. સુખદુઃખ એ કનુ ફળ છે અને રાગદ્વેષ એ સ્વચ ભાવક સ્વરૂપ છે.

Page #132

૧૨૫
ભક્તિ અને ઐત્રિ મહામંત્ર
ભાવકર્મનું કર્તુત્વ અને કર્મફળનું ભકતૃત્વ છોડીને, જીવ જ્યારે તેનું જ્ઞાતૃત્વ અને દસ્કૃતવ માત્ર પોતામાં સ્થિર કરે છે, ત્યારે તે નિશ્ચયતત્ત્વને જ્ઞાતા બનીને મેક્ષમાગે પ્રયાણનો પ્રારંભ કરે છે. જ્ઞાતૃત્વ કૃત્વભાવ જ્યારે પરિપક્વ બને છે, ત્યારે તે જીવ ગના શિખર ઉપર આરૂઢ થઈને મોક્ષના સુખને સિદ્ધ કરે છે.
ભક્તિ અને મૈત્રીને મહામંત્ર. “ચરફન-જ્ઞાન-બ્રિજ મોક્ષમાર્ગ:” એ સૂત્રમાં સમ્યગદર્શનને ટ્રકે અર્થ જિનભક્તિ અને જીવમેત્રી, સમ્ય જ્ઞાનને ટૂંકે અર્થ જિનસ્વરૂપ તે નિજસ્વરૂપ અને નિજસ્વરૂપ તે જિનસ્વરૂપ, સમ્યકૂચારિત્રને ટ્રેક અર્થ જિનભક્તિ વડે વિષયને વિરાગ અને જીવમત્રી વડે કષાયને ત્યાગ, એમ પણ કહી શકાય.
7ો રિકવા શ્રી અરિડતોની ભક્તિ જે કોઈ પ્રકારે થાય, તે બધે નમસ્કાર છે. તે નમસ્કારનું ફળ શ્રી અરિહંત ભગવતે તરફથી “ તરવરિ ” એવા ઉપદેશરૂપે મળે છે. જે અરિહંતસ્વરૂપની તું ભક્તિ કરે છે, તે તું જ પિતે છે–એમ અંતે નિશ્ચય થાય છે અને તે જ ભક્તિનું પારમાર્થિક ફળ છે.
“નમો સરિતાએ મૈત્રીને મહામંત્ર છે અને ભક્તિનો પણ મહામંત્ર છે. મૈત્રીભાવ વડે અરિભાવને-શત્રુભાવને હણનારા શ્રી અરિહંતે છે. તેઓને નમસ્કાર થાય છે, તેથી મૈત્રીને મહામંત્ર બની જાય છે અને “અરિહં?

Page #133

They
અનુપ્રેક્ષા
૧૨૬
એટલે શુદ્ધ આત્મા. તેઓને નમસ્કાર હેાવાથી ભક્તિના મહામત્ર અને છે.
મૈત્રી અને ભક્તિ પરસ્પર અવિનાભાવી છે. એક વિના ખીજાનુ' અસ્તિત્વ અશકય છે. આત્મસ્વરૂપની ભક્તિપૂર્ણ થઈ ત્યારે ગણાય, કે જ્યારે સાવરણ અને નિરાવરણ એવા અને પ્રકારના આત્માએ ઉપર સ્નેહભાવ ઉત્પન્ન થાય.
નિરાવરણુસ્વરૂપ પ્રત્યે સ્નેહ તે પ્રમાદ અને સાવરણુસ્વરૂપ પ્રત્યે સ્નેહ તે કરુણા અને માધ્યસ્થ્ય. જો કરુણા-માધ્યસ્થ્ય ન હાય, તે પ્રમાદ પણ સાચા ન ગણાય. જો પ્રમાદ ન હાય, તેા કરુણા અને માધ્યસ્થ્ય પણ સાચા નહિ.
જીવતત્ત્વની જો સાચી સહણુા થઇ હાય, તેા તેની નિશાની જીવના દુઃખ પ્રત્યે સહાનુભૂતિ અને કરુણા, તેમ જ તેના સુખ પ્રત્યે હષ અને પ્રમાદ હેાવા જોઇએ. એ રીતે ભક્તિ અને મૈત્રી ઉભયને એકી સાથે પ્રગટાવનાર મંત્ર તે શ્રી નમસ્કાર મહામંત્ર છે.
પ્રથમ પદમાં સમગ્ર મેાક્ષમાગ
મૈત્રી અને ભક્તિ એ સમ્યગ્રદર્શનનાં લક્ષણ છે. તેની પાછળ સમ્યગજ્ઞાન હાવુ· આવશ્યક છે. તે જ્ઞાન એકત્વનુ છે. જીવ, જગત અને જગદીશ્વરની એકતાનુ” જ્ઞાન જ સાચી ભક્તિ અને મૈત્રી પ્રગટાવી શકે છે.
એ એકતા ગુણથી, જાતિથી અને સ્વભાવથી છે, સજાતીય એકતાના સંબધનુ જ્ઞાન ભક્તિપ્રેરક અને મૈત્રીપ્રેરક છે, તેથી તે સમ્યજ્ઞાન છે.

Page #134

પ્રથમ પદમાં સમગ્ર મોક્ષમાર્ગ,
૧૨૭
• જ્યાં સમ્યજ્ઞાન અને સમ્યગ્દર્શન હોય, ત્યાં નિશ્ચયથી ચારિત્ર અવિનાભાવી છે. જ્ઞાન-દર્શન તે જ સત્ય ગણાય, કે જે જીવનમાં તેનો અમલ હોય. એ અમલનું નામ જ ચારિત્ર છે. તે ચારિત્રના બે પ્રકાર છે?
એક પ્રવૃત્તિ–નિવૃત્તિરૂપ અને બીજુ સ્વભાવરમણુતારૂપ. સ્વભાવરમણુતારૂપ ચારિત્ર તે વ્યવહારચારિત્રનું ફળ છે. હિંસાદિ આશ્રોથી નિવૃત્તિ અને ક્ષમાદિ ધર્મોમાં પ્રવૃત્તિ તે વ્યવહારચારિત્ર છે.
મૈત્રી વડે હિંસાદિ આશ્રને નિરાધ થાય છે અને ભકિત વડે સ્વરૂપરમણતા વિકસિત થાય છે. કષાયના અભાવને લાવનાર મુખ્યતઃ મૈત્રી છે અને વિષયોની આસક્તિને હઠાવનાર મુખ્યતઃ ભક્તિ છે.
પરમાત્મતત્તવ ભક્તિને સર્વશ્રેષ્ઠ વિષય હોવાથી, તે ભક્તિના પ્રભાવે તરછ વિષ તરફનું આકર્ષણ આપે આપ ચાલ્યું જાય છે અને વિષય-કષાયને જીતનારો આત્મા પિતે જ મેક્ષ છે. ભક્તિ અને મૈત્રી તેનાં સાધન છે. તેને વિકસાવનાર મંત્ર નવકાર અથવા તેનું પ્રથમ પદ . આથી શ્રી નવકારમંત્રમાં રત્નત્રયી રહેલી છે.
સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાન-ચરિત્ર એ આત્માના ત્રણ મુખ્ય ગુણે છે. શ્રી અરિહંતને નમસ્કાર એ ત્રણેય ગુણેને વિકસાવે છે, કેમ કે તે મંત્ર વડે ભક્તિ અને મૈત્રી સાક્ષાત્ પુષ્ટ થાય છે, ચૈતન્ય સાથે તે એકતાનું જ્ઞાન કરાવે છે તથા વિષયકષાયની પરિણતિથી આત્માને છેડાવે છે.

Page #135

૧૨૮
અપેક્ષા
વિષમાં સર્વશ્રેષ્ઠ વિષય શ્રી અરિહંત છે. તેઓશ્રી પ્રત્યે આદર બીજા વિષયોની તુચ્છતાનું ભાન કરાવે છે. કષાચેનું મૂળ છે પ્રત્યે અમૈત્રી છે. અરિહંતનો નમસ્કાર મૈત્રી શીખવે છે, કે જેથી કષાય નિમૂળ થાય છે. વિષય-કષાચથી મુક્ત આત્મા સ્વયં ચારિત્રરૂપ છે.
એ રીતે સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ રત્નત્રયી, કે જેને મેક્ષમાર્ગ કહેવાય છે, તે નવકારના પ્રથમ પદમાં જ સંગ્રહીત થયેલી છે. આથી તેના આરાધકનું મેક્ષરૂપી ધ્યેય સિદ્ધ થાય છે.
સાત ધાતુ અને દશ પ્રાણુ. નમસ્કાર કરવા વડે જે અરિહંતની ભક્તિ થાય છે, તે અરિહંત પરમાત્મા વડે “તે તું જ છે – એ અનુગ્રહ પ્રાપ્ત થાય છે. “અરિહંત તું પિતે જ છે”—એ આશીર્વાદ પ્રાપ્ત કરવા માટે શ્રી અરિહંતની ભક્તિ અનિવાર્ય છે.
જેની ભક્તિ કરવામાં આવે છે, તેનું સ્વરૂપ ભક્તિ કરનારમાં પ્રગટે છે. આત્મામાં અપ્રગટપણે રહેલું અરિહંતસ્વરૂપ શ્રી અરિહંતની ભક્તિ વડે પ્રથમ મન સમક્ષ–બુદ્ધિ સમક્ષ પ્રગટ થાય છે.
મન અને બુદ્ધિને શ્રી અરિહંતના ધ્યાનમાં પરોવવાથી, તે બંને સમક્ષ ભક્તિ કરનારમાં છુપાયેલું અરિહંતસ્વરૂપ પ્રત્યક્ષ થાય છે. શ્રી અરિહંત ભક્તિનો આ પ્રભાવ છે. આથી શ્રી અરિહંતની ભક્તિ મન-વચન-કાયાથી કરવા, કરાવવા અને અમેદવા વડે, સાતેય ધાતુ ભેદાય તે રીતે અને દશેય પ્રાણે તેમાં પરેવાય તે રીતે કરવા ચોગ્ય છે.

Page #136

પરમાત્મ-સમાપતિ.
૧૨૯
જ્યારે શરીર રોમાંચિત થાય અને ચક્ષુઓમાં હર્ષનાં આસુની ધારા વહેવા લાગે, ત્યારે સમજવું કે શ્રી અરિહંતની ભક્તિમાં સાતેય ધાતુ અને દશેય પ્રાણુ ઓતપ્રોત થયા છે.
આથી શ્રી અરિહંતની ભક્તિ ત્રિકરણ યોગે કરવાનું વિધાન છે. જ્યારે ત્રણેય રોગ અને ત્રણેય કરણ શ્રી અરિહંતના ધ્યાનમાં પરોવાય, ત્યારે અંતઃકરણ નિર્મળ થાય છે અને નિર્મળ અંતઃકરણમાં અરિહંતતુલ્ય આત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપ પ્રતિબિંબિત થાય છે.
પરમાત્મ-સમાપતિ, વિષયની સમાપત્તિ અર્થાત્ ત્રણ કરણથી–ત્રણ યોગથી થતું વિષય (0dject)નું ધ્યાન આત્માને તદ્રુપ બનાવે છે, જ્યારે આત્મા(Subject)ની સમાપત્તિ અર્થાત્ ત્રણ કરણથી ત્રણ યોગથી થતું શુદ્ધાત્માનું ધ્યાન આત્માને પરમાત્મસ્વરૂપ બનાવે છે.
- વિહિત અનુષ્ઠાનને પણ શાક્ત વિધાનાનુસાર કરવાથી પરમાત્માની સાથે સમાપત્તિનું કારણ બને છે, કારણ કે શાસ્ત્રોક્ત અનુષ્ઠાન કરતી વખતે શાસ્ત્રના કહેનારા શાસ્ત્રકાર ઉપર પણ બહુમાનગર્ભિત અંતરંગ પ્રીતિ થાય છે તે પ્રીતિ પરમાત્મસમાપત્તિનું કારણ બને છે. વિહિત અનુષ્ઠાન દ્વારા થતું પરમામ-સ્મરણ પરમાત્મ–સમાપત્તિનું કારણ છે, કારણ કે તે મરણ બહુમાનગર્ભિત હોય છે.

Page #137

૧૩૦
અનુપ્રેક્ષા ભગવાનની આજ્ઞાનું આરાધન એ બહુમાનગર્ભિત એક પ્રકારનું પરમાત્મ-મરણ જ છે. તેથી ભગવાનનું નામગ્રહણ અને પ્રતિમાપૂજન પણ ભગવાનની આજ્ઞાના આરાધનરૂપે કર વાનું હોય છે. આજ્ઞાન આરાધનમાં આજ્ઞાકારકનું બહુમાન ગર્ભિત સ્મરણ રહેલું છે, તેથી તે સમાપત્તિનું સરલ સાધન બને છે.
ભગવાનના સ્મરણને અને લિઇ કર્મને સહઅનવસ્થાન લક્ષણ (એકી સાથે બને ભેગાં ન રહી શકે તે) વિરોધ છે. જ્યાં બહુમાનગર્ભિત ભગવસ્મરણ હોય, ત્યાં સંસારશ્રમણના કારણભૂત ક્િલષ્ટ કમ ટકી શકતાં નથી. ભગવતસ્મરણ મિથ્યા મેહનો નાશ કરીને આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપની સાથે એકતાનું ભાન પેદા કરાવે છે.
મંત્રાત્મક બે પદે. “નારિ સર–નિષા |
રમામિ સવ્યા છે. વર્ણ-૧૬ અર્થભાવના – “જિનસ્વરૂપ પ્રાપ્ત થયેલ સર્વને હું નમુ છું, કેમ કે તેઓ તરફથી મને અનુગ્રહ પ્રાપ્ત થાય છે, કે જે અનુગ્રહ વડે હું મારા જિનસ્વરૂપને પામું છું. જિનસ્વરૂપને પામવામાં મારાથી થતાં પ્રમાદ, અજ્ઞાન અને મિથ્યાત્વને હું નિંદું છું. મારા તે અપરાધને સર્વ જીવો પાસે હું નમાવું છું. સર્વ જીવોને જિનસ્વરૂપની પ્રાપ્તિ માટે આલંબનરૂપ થવામાં થતા વિલંબ અને વિશ્વરૂપ મારા અપરાધેની હું ક્ષમા માગું છું. સર્વ જી મારા તે અપરાધને ખમે--મને ક્ષમા આપો.”

Page #138

મંત્રાત્મક બે પદે.
૧૩૧
એ રીતે અર્થભાવનાપૂર્વકના થતા આ બે પના ધ્યાનથી અને સ્મરણથી મારા આત્માને હું શુદ્ધ-નિર્મળ કરું છું. રાગાદિથી ભિન્ન અને જ્ઞાનાદિથી અભિન્ન એવા મારા શુદ્ધ સ્વરૂપની પ્રાપ્તિ અર્થે મંત્ર સ્વરૂપ આ બે પદેનું હું નિરંતર ભાવથી સ્મરણ કરું છું.
“નમામિ શ્વ-વિધા.” આ મંત્રથી સર્વ ઉપકારીઓને નમસ્કાર છે. સૌથી શ્રેષ્ઠ ઉપકાર આપને “વતા પરમાત્મા ય રાતમાં અર્થાત દ્રવ્યથી પરમાત્મા એ જ જીવાત્મા છે? એવું જ્ઞાન આપનારનો છે. સર્વ જિને જીવ માત્રને જિનસ્વરૂપ જુએ છે, અજિનસ્વરૂપને જોવા છતાં ય ન જેવા બરાબર કરે છે અને જિનસ્વરૂપને આગળ કરી ઉત્તેજના આપે છે, તેથી તેઓ સર્વશ્રેષ્ઠ ઉપકાર કરી રહ્યા છે. તેઓને થતે નમસ્કાર કૃતજ્ઞતાગુણ અને જ્ઞાનગુણ ઉભયને વિકસાવે છે.
વમifમ સ-લીવાળું ' સર્વ જીવોમાં સત્તાથી નિસ્વરૂપ હોવા છતાં, તેને તે સ્વરૂપે ન જેવા રૂપ અપરાધને હું ખમાવું છું. તે અપરાછેને ખમાવવાથી તે સ્વરૂપને જેનારા ઉપકારીઓને કરાતે નમ
સ્કાર તાત્ત્વિક બને છે. “નમામિ દર–નિrrit વમનિ –નીવાળ !”
શબ્દાર્થ–સર્વ જિનેને હું નમું છું. સર્વ જેને

Page #139

૧૩૨
અનુપ્રેક્ષા
ભાવાથ– “નમું છું એટલે તેઓના ઉપકારને સ્વીકારું છું ખમું છું એટલે મારા અપકારને કબૂલું છું.”
મારા ઉપર થયેલા, થઈ રહેલા અને થનારી બધા ઉપકારીઓના ઉપકારને હું કૃતજ્ઞભાવે સ્વીકારું છું. મારા તરફથી થયેલા, થઈ રહેલા અને થનારા બધા “અપકારોને હું સરલભાવે કબૂલું છું અને ફરી નહિ કરવાના ભાવથી ક્ષમા માંગુ છું.
મોટામાં માટે ઉપકાર આપણું જિનસ્વરૂપ જે જોઈ રહ્યા છે અને તેની પ્રાપ્તિ ન થાય ત્યાં સુધી આપણુ અપરાધેની ક્ષમા આપી રહ્યા છે, તેઓને છે.
તેઓની કરુણા, તેઓની મિત્રી, તેઓને પ્રમોદ અને તેઓનું માધ્યશ્ય મારા જિનસ્વરૂપની પ્રાપ્તિમાં ઉપકારક છે. આથી તેઓની હું સ્તુતિ કરૂં છું અને મારામાં તે ચારેય ભાવે સર્વ જીવો પ્રત્યે પ્રગટે એવી પ્રાર્થના કરું છું તેથી વિપરીત મારા ભાવેને હું નિંદું છુ–ગહું છું અને સર્વ જિનેની સમક્ષ તેની ક્ષમા પ્રાર્થ છું અને સર્વ જીવોની . સમક્ષ તેઓ પ્રત્યે આચરેલા અપરાધોની ક્ષમા યાચું છું. સવજીનું પ્રચ્છન્ન જિનસ્વરૂપ જોઈને તેઓ પ્રત્યે મૈત્રી, પ્રમાદ, કાર્ય અને માધ્યસ્થ ભાવને વિકસાવું છું.
ઋણમુક્તિ એ કૃતજ્ઞતા અને પરોપકારની ફરજના સ્વીકારમાંથી નિષ્પન્ન થાય છે. ઉપકારી પ્રત્યે કૃતજ્ઞતાભાવ અને અપકારી પ્રત્યે પણ ઉપકાર કરવાને ભાવ આવ્યા વિના ઉભય ઋણમાંથી મુક્તિ અસંવિત છે.

Page #140

નમો પદનું મહત્વ.
૧૩૩
એક ક્ષણ ઉપકારે લેવાથી થાય છે. બીજુ ઋણ અપકાર કરવાથી થાય છે. આથી ઉભયઋણની મુક્તિ માટે “નામ” અને “હા” બંને ભાવના આરાધનની સરખી જરૂર છે.
“મા” પદનું મહત્વ, ‘નમો' પદનો એક અર્થ દ્રવ્ય–ભાવસે કેચ છે.
દ્રવ્યથી કાયા અને વાણીને તથા ભાવથી મન અને બુદ્ધિને બાહ્ય પદાર્થોમાંથી સંકેચ સાધીને તથા તેને આત્માભિમુખ બનાવીને સર્વ મહાપુરુષ પરમ પદને પામ્યા છે.
અથવા બીજી રીતે દ્રવ્યસંકેચ એટલે શરીરાદિ બાહ્યા વસ્તુના મદનો ત્યાગ તથા ભાવસંકેચ એટલે મન, બુદ્ધિ આદિના માનનો ત્યાગ.
એ રીતે મદ અને માનનો ત્યાગ થવાથી વૃત્તિ અંતર્મુખ વળે છે અને તેથી સર્વશ્રેષ્ઠ વસ્તુઓનું જ્ઞાન અને ધ્યાન ફળીભૂત થાય છે.. - જ્ઞાનનું ફળ સમતા-સંવર છે અને ધ્યાનનું ફળ નિરોધનિર્જરા છે. તે તેને જ વરે છે, કે જેના મનમાં કાયા અને વાણી તથા ઉપલક્ષણથી પુકલના સંગજનિત સર્વ ઔદયિક ભાવનું અભિમાન ગળી ગયું હોય છેઃ તેમ જ મન અને બુદ્ધિ તથા ઉપલક્ષણથી સર્વ પ્રકારના ક્ષાપશમિક ભાવને પણ અહંકાર ચાલ્યા ગયે હોય છે.
આથી એ સિદ્ધ થયું કે જાતિ, કુળ, રૂપ, બળ, ઐશ્વર્ય અને વલ્લભ્યાદિ ઔદયિક ભાવના મદને ત્યાગ તે મુખ્યત્વે દ્રવ્ય

Page #141

૧૩૪
અનુપ્રેક્ષા
સકાચ છે અને તપ, શ્રુત, જ્ઞાન અને બુદ્ધિ આદિ ક્ષયે - પશમ ભાવના માનને ત્યાગ તે મુખ્યત્વે ભાવસ કાચ છે.
દ્રવ્ય અને ભાવ અથવા બાહ્ય અને અભ્યંતર એ ઉભય પ્રકારે મદ અને માનના ત્યાગનું પ્રણિધાન તે દ્રવ્ય-ભાવ સર્કાચ અને તે નમસ્કારના મુખ્ય પદાથ છે. એવે નમસ્કારભાવ અથવા તેનુ લક્ષ્ય, એ ધર્માંના પ્રારંભમાં અતીવ આવશ્યક છે.
નૌ' સત્ર વડે અહ’તા-મમતાના ત્યાગ. અહં'તા અને મમતા સસારમાં ભટકાવનારી વસ્તુ છે. અહતા એટલે ‘કર્મીના કર્તા માત્ર હું જ છું,' એવી બુદ્ધિ, મમતા એટલે ‘કમફળના અધિકારી હું છું,’ એવી બુદ્ધિ.
એ બંનેને નિવારવા માટે કર્મના કર્તા કેવળ હુ નથી, કિન્તુ કાળ, સ્વભાવ, ભવિતવ્યતા અને પૃવકૃત કમ વિગેરૈના સહકારથી કર્મ થાય છે, તેમ વિચારવું અને કમ ફળ પણ બધાના સહકારનું પરિણામ હેાવાથી, તેના ઉપર માત્ર મારા એકલાના અધિકાર નથી, એમ વિચારવુ’.
નમસ્કારના આરાધકે પેાતાનાં સઘળાં કમ અને તેના ફળ, જેને નમસ્કાર કરે છે, તે નમસ્કાર્યોને સમર્પિત કરી દેવાનાં હાય છે, કેમ કે નિમિત્ત તૃત્વ તેઓનુ છે. તેઓના અવલ અને જ કર્મ અને તેના ફળમાં શ્રેષ્ઠતા આવે છે.
પ્રત્યેક શુભ કમ અને તેનુ' તે શુભ અને શ્રેષ્ઠ અને છે, તેની નય કહે છે.
શ્રેષ્ઠ ફળ, જેના અવલ'ખનથી માલિકીનુ છે, એમ વ્યવહાર

Page #142

અવ્યય પદ,
૧૩૫
તેથી બંને ઉપર સ્વામિત્વ તેએાનું છે, એવી વૃત્તિ ધારણ કરવી જોઈએ. તેના પરિણામે અહં ત્ર–મમત્વ ગળી જાય છે અને નમ્રતા, નિરભિમાનતા, સરલતા, સંતેષ વગેરે ગુણોની ઉત્પત્તિ થાય છે. તથા ભક્તિનાં સુમધુર ફળોના અધિકારી થવાય છે.
અવ્યય પદ,
“જમો એ વ્યાકરણશાસ્ત્રના નિયમ મુજબ અવ્યય પદ છે. મેક્ષ પણ અવ્યય પદ છે. તેથી “નમો અવ્યય-મોક્ષ પદનું બીજ પણ બને છે. અવ્યય પદ એ જ જ્ઞાતવ્ય, ધ્યાતવ્ય અને પ્રાપ્તવ્ય છે.
વાક્યમાં કર્તા, કર્મ અને ક્રિયા – એમ ત્રણ હોય છે. અહીં “નમો’ એ અવ્યય હોવાથી માત્ર તેમાં ક્રિયા છે, પણ ર્તા કે કર્મ નથી. સાધના વખતે કર્તા અને કર્મ ગણ બનીને જ્યારે ઉપયોગમાં માત્ર ક્રિયા રહે, ત્યારે તે સાધના શુદ્ધ બને છે.
“નમો પદનું ઉચ્ચારણ જ કિયાવાચક હાઈ કે શ્રેષ્ઠ તત્ત્વનું સીધું ભાન કરાવે છે અથવા ધ્યાતા, ધ્યેય અને ધ્યાન– એ ત્રિપુટિમાંથી જ્યારે ધ્યાતાનું વિસ્મરણ થઈ મનવૃત્તિ કેવળ Àયાકાર બને છે, ત્યારે તે ધ્યાન યથાર્થ થયું ગણાય છે.
નમસ્કારની ક્રિયામાં પણ જ્યારે કર્તા અને કર્મનું વિસ્મરણ થઈ કેવળ ક્રિયા રહે છે, ત્યારે જ તે સાધના શુદ્ધ થઈ ગણાય છે.

Page #143

૧૩૬
અનુપ્રેક્ષા
વળી “નમો પદનું ઉચ્ચારણ તે વખરી વાણુને પ્રયોગ છે, તેથી તે કિયાગ છે; અર્થનું ભાવન તે મધ્યમા વાણું હાઈ ભક્તિગ છે અને નમસ્કારની આક્તર કિયા પશ્યન્તી રૂપ છે, તેથી તે જ્ઞાનયોગ છે. એ રીતે કર્મ, ભક્તિ અને જ્ઞાન–ત્રણેય રોગની સાધના “નમો પદમાં રહેલી છે.
નિમળ વાસના, નમસ્કારની સાધનાથી મલિન વાસનાઓનો ત્યાગ થાય છે, નિર્મળ વાસનાને સ્વીકાર થાય છે અને અંતે ચિત્રમાત્રા વાસના અવશેષ રહે છે.
મલિન વાસના બે પ્રકારની છે – એક બાહ્ય અને બીજી આંતર. વિષયવાસના તે બાહો છે અને માનસવાસના તે અત્યંતર છે. વિષયવાસના સ્થૂલ છે, જ્યારે માનસવાસના સૂક્ષમ છે. વિષયના ભેગકાળમાં ઉત્પન્ન થતા સંસ્કાર તે વિષયવાસના છે અને વિષયે પ્રતિ કામનાના કાળમાં ઉદ્દભવતા સંસ્કાર તે માનસવાસના છે. બીજી રીતે લોકવાસના કે દેહવાસના તે વિષચવાસના છે અને દંભ, દર્પાદિ તે માનસવાસના છે.
નમસ્કારભાવ અને નમસ્કારની ક્રિયાથી બાહ્ય–આંતરુ ઉભય પ્રકારની મલિન વાસનાને નાશ થાય છે તથા મૈત્રી, મુદિતાદિ નિર્મળ ભાવનાઓ પ્રગટે છે.
ચિત્માત્ર વાસના એટલે મન, બુદ્ધિ આદિ ચૈતન્યને શુભ વ્યાપાર તેથી કાર્યકાર્ચના વિવેકરૂપી સવિચાર જાગે છે અને અંતે તેને પણ પરમાત્મ-સાક્ષાત્કારમાં લય થાય છે.

Page #144

પરમેષ્ટિ નમસ્કારથી સમત્વની સિદ્ધિ.
૧૩૭ સદ્દવિચાર અને સવિવેક તે સાધનારૂપ “અપર” જ્ઞાન છે અને આત્મસાક્ષાત્કાર–પરમાત્મસાક્ષાત્કાર તે સાધ્યરૂપ “પર” જ્ઞાન છે. સાક્ષાત્ યા પરંપરાએ ઉલાય પ્રકારના જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ નમસ્કારભાવ અને નમસ્કારની ક્રિયાથી સિદ્ધ થાય છે. આ સંબંધમાં કહ્યું છે કે"वन्धो हि वासनावन्धो, मोक्षः स्याद् वासनाक्षयः । वासनास्त्वं परित्यज्य, मोक्षार्थित्वमपि त्यज ॥१॥"
અર્થ – વાસનાને બંધ એ જ બંધ છે. વાસનાને ક્ષય એ જ મોક્ષ છે. વાસનાઓને ત્યાગ કરીને તું મેક્ષાર્થિપણાને પણ ત્યાગ કર અર્થાત્ આત્મસાક્ષાત્કારને મેળવ.”
પરમેષ્ઠિ-નમસ્કારથી સમત્વની સિદ્ધિ ચૌદ પૂર્વ અને દ્વાદશાંગીમાંથી આપણને જે અનેક પ્રકારનો પ્રકાશ મળે છે, તેમાં એક પ્રકાશ એ છે કે આત્મદષ્ટિએ કોઈ જીવ આપણાથી ઊતરતો નથી અને દેહદષ્ટિએ કઈ જીવ આપણુથી ચઢિયાત નથી.
કમમુક્ત જીવની અવસ્થા સર્વની સરખી સુખદાયક છે. કર્મબદ્ધ અવસ્થા સર્વને સરખી કષ્ટદાયક છે, કેમ કે કર્મજનિત સુખપણ પરિણામે દુઃખદાયક છે. સર્વ જી સાથે પિતાની તુલ્યતાનું આ પ્રકારે ભાવના અને તે વડે પ્રાપ્ત થતું અપૂર્વ સમત્વ એ મેક્ષનું અસાધારણ કારણ છે.
આ ભાવના આઠેય પ્રકારના મદને, ચારેક પ્રકારના કષાથને અને પાચેય પ્રકારની ઈન્દ્રિયોને જિતાવનાર થાય છે. તેથી પરમ પુરુષાર્થની સિદ્ધિ થાય છે.

Page #145

અનુપ્રેક્ષા
૧૩૮
શ્રી પ‘ચપરમેષ્ઠિ નમસ્કારમાં આ ભાવના વડે શ્રી સિદ્ધિપદ્મને પામેલા અનતા શ્રી અરિહંતા, વર્તમાનના ઉત્કૃષ્ટ ૧૭૦ અને જઘન્ય ૨૦ શ્રી અરિહતા તથા ભવિષ્યકાળના અનતા શ્રી અરિહતાને નમસ્કાર થાય છે ! વળી અતીતકાળના અનતા સિદ્ધોને વર્તમાનકાળના એક સમયમાં ઉત્કૃષ્ટ ૧૦૮ સિદ્ધ અને ભવિષ્યના થનારા અનતા સિદ્ધોને નમસ્કાર થાય છેઃ તેમ જ અતીતકાળના અનંતા, વર્તમાનકાળના સર્વક્ષેત્રના કેવળ જ્ઞાનીઓ અને છદ્મસ્થ મુનિએ તથા ભવિષ્યકાળના અનતા આચાર્ય, ઉપાધ્યાય આદિ સાધુ ભગવાને નમસ્કાર થાય છે. એ નમસ્કાર પરમેષ્ઠિએમાં રહેલા સમત્વને ઉદ્દેશીને થતા હોવાથી સમત્વની સિદ્ધિ કરે છે.
પાંચ પ્રકારના ગુરુ.
શ્રી નમસ્કારમત્રમાં પાંચ પ્રકારના ગુરુઓ રહેલા છે. શ્રી અરિહતા માર્ગદર્શક હેાવાથી પ્રેરક ગુરુ છે, સિદ્ધો અવિનાશી પદને પામેલા હૈાવાથી સૂચક ગુરુ છે, શ્રી આચાર્યાં અર્થના દેશક હેાવાથી ખેાધક ગુરુ છે, શ્રી ઉપાધ્યાયેા સૂત્રના દાતા હૈાવાથી વાચક ગુરુ છે અને શ્રી સાધુએ મેાક્ષમાગ માં સહાયક હાવાથી સહાયક ગુરુ છે. પચ ગુરુને નમસ્કાર રૂપ હાવાથી શ્રી નવકારમંત્રને ગુરુમંત્ર અથવા પાઁચ માઁગલ પણ કહે છે.
આ પંચ માઁગલ સૂત્રરૂપ હોવા છતાં વારવાર મનન કરવા મેગ્ય હેાવાથી, તેમ જ તેના સમ્યગ્ આરાધન દ્વારા ચમત્કારિક પરિણામે આવતાં હાવાથી તેની પ્રસિદ્ધિ લેકમાં મત્રરૂપે થઈ છે.

Page #146

ધ્યાન અને લેસ્યા.
પાંચ જ્ઞાન અને ચાર શરણની જેમ તે પુણ્ય પાપની વિશેષતાને જાણનાર જીવ પણે અધિકારી છે.
આ
૧૩૯
}
ભાવમાંગલ છે. મંત્રના વિશેષ
ધ્યાન અને લેચ્યા.
સઘળી ઇન્દ્રિયાને મધ્ય આદિ સ્થાનેમાં કેન્દ્રિત કરીને પછી જે ચિન્તન થાય તેને ધ્યાન કહે છે.
ધ્યાનના બીજા પણ અનેક અર્થો છે. શ્રુતજ્ઞાનને પણ શુભ ધ્યાન કહ્યુ છે. ચિન્તા અને ભાવનાપૂર્વક, સ્થિર અર્ધ્યવસાયને પણ ધ્યાન કહ્યુ' છે, નિરાકાર-નિશ્ચલ બુદ્ધિ,’ ‘ એકપ્રત્યયસન્તતિ, ’· સજાતીય પ્રત્યયની ધારા, ’પરિસ્પન્દ વર્જિત એકાગ્ર ચિન્તાનિાધ વગેરે ધ્યાનના અનેક પર્યાયે કહ્યા છે, તે બધાના સંગ્રહ પરમેષ્ટિધ્યાનમાં સમજવાના છે.
કમલખ ધથી, ત્રિકરણ શુદ્ધિથી અને ખિન્ટુનવકથી પણ નમસ્કારનું ધ્યાન થઈ શકે છે. · નમસ્કારના ધ્યાનનું ફળ લેશ્યાવિશુદ્ધિ છે, ’
લેશ્યાવિશુદ્ધિ એટલે માયા, મિથ્યાત્વ અને નિદાન, એ ત્રણ શલ્યથી રહિત ચિત્તનાં પરિણામ.
શ્રદ્ધાળુ આત્મા જે કાંઈ ક્રિયા કરે છે, તે ખીજાને હલકા પાડવા માટે કે પેાતાનેા ઉત્કર્ષ સાધવા માટે હેાતી નથી. જેમાં મુખ્યત્વે પરાપકની વૃત્તિ હાય તે માયાશલ્ય છે, જેમાં મુખ્યત્વે સ્વાત્ય સાધવાના મનેારથ હેાય તે નિદાનશલ્ય છે અને જેમાં સ્વમતિની કલ્પના મુખ્ય હેાય તે મિથ્યાત્વશલ્ય છે.

Page #147

૧૪૦
, , '
અનુપ્રેક્ષા
ક્રિયાની સફળતા માટે પ્રત્યેક ક્રિયા માયા, મિથ્યાત્વ અને નિદાન-એ ત્રણ શલ્યથી રહિત હેવી જોઈએ, અર્થાત નિર્દભ, નિઃશંક અને નિરાસંશભાવે થવી જોઈએ.
શ્રી નમસ્કારમંત્રનું ધ્યેયનિષ્ઠ આરાધન જીવને નિર્દભ, નિઃશંક અને નિષ્કામ બનાવે છે, કેમ કે તેમાં મમત્વભાવનું શેષણ અને સમત્વભાવતું પોષણ થાય છે. '
લેશ્યાવિશુદ્ધિ અને સ્નેહપરિણામ શ્રી નમસ્કારમંત્રની આરાધનાથી બીજા પણ ત્રણ ગુણ પોષાય છે. તે છે ક્ષમતા, દમતા અને શમતા. ક્ષમતા એટલે કંધરહિતતા, દમતા એટલે કામરહિતતા અને શમતા એટલે ભરહિતતા.
બીજાને આત્મસમાન જોનાર કે કોના ઉપર કરે? બીજાને પીડા થાય તેવી રીતે કામ કે લેભનું સેવન પણ તે કેવી રીતે કરી શકે?
બીજાના દુઃખને પિતાનું દુઃખ માનનાર અને બીજાના સુખની પિતાના સુખ જેટલી જ કિંમત આંકનારમાં કામ, ક્રોધ અને લોભ-એ ત્રણેય દે ઓગળી જાય છે. એવી જ રીતે માયા, મિથ્યાત્વ અને નિદાન–એ ત્રણેય શલ્યો પણ ચાલ્યા જાય છે. શ્રી નમસ્કારમંત્ર વડે થતી લેશ્યાવિશુદ્ધિનું આ ફળ છે.
લેશ્યાવિશુદ્ધિ અને સ્નેહને પરિણામ એ એક દષ્ટિએ સમાન અને કહેનાર શબ્દ છે. શ્રી નમસ્કારમંત્ર સમસ્ત જીવરાશિ ઉપર નેનો પરિણામ વિકસાવે છે ? તેમ જ એ

Page #148

કૃતજ્ઞતા ગુણને વિકાસ,
૧૪૧
નેહના પરિણામમાં કામ, ક્રોધ અને લેભ-એ ત્રણ દેશે તથા માયા, મિથ્યાત્વ અને નિદાન, એ શો પાણીથી ભરેલા કાચી માટીના ઘડાની જેમ પીગળી જાય છે. અને આત્મા ક્ષાન્ત, દાન્ત અને શાન્ત તથા નિષ્કામ, નિર્દભ અને નિઃશલ્ય થઈ કિયાના ઉત્કૃષ્ટ કૅળને મેળવી શકે છે.
• કૃતજ્ઞતાગુણને વિકાસ.
નવકાર એ ચૌદ પૂર્વ સાર છે અને સમસ્ત શ્રુતજ્ઞાનનું રહસ્ય છે. તેનું એક કારણુ નમસ્કારથી કૃતજ્ઞતા ગુણ કેળવાય છે.
કૃતજ્ઞતા ગુણ એ સર્વ સદગુણેનું મૂળ છે. તેનું શિક્ષણ નમસ્કારથી મળે છે. કૃતજ્ઞતાગુણને ઉત્પન્ન કરનાર પાપકાર ગુણ છે. " પરોપકારગુણ સૂર્યના સ્થાને છે, તે કૃતજ્ઞતા ગુણ ચંદ્રના સ્થાને છે. જેનાથી ઉપકાર થાય છે, તેને કૃતજ્ઞ રહેવું એ ધર્મનો પાયે છે. એવું જ્ઞાન મૂળથી જ આપવા માટે શ્રી નમકોર મંત્રને મૂળ મંત્ર યા મહામંત્ર કહ્યો ૨
નવકાર વિના તપ, ચારિત્ર અને શ્રુત નિષ્ફળ કહ્યાં છે. તેને અર્થ કૃતજ્ઞતાભાવ વિના સઘળી આરાધના અંક વિનાની
ન્ય જેવી છે. • સમ્યક્ત્વગુણ પણ કૃતજ્ઞતાભાવનો સૂચક છે, કેમ કે તેમાં દેવતત્ત્વ, ગુરુતત્વ અને ધર્મતવ પ્રત્યે ભક્તિ છે, નમસ્કાર છે શ્રદ્ધાગર્ભિત બહુમાન છે અને એ ત્રણ ત પરમ ઉપકારક છે, એ હાર્દિક સ્વીકાર છે.

Page #149

૧૪૨
અનુપ્રેક્ષા.
જેનાથી સર્વ કાંઈ શુભ મળ્યું છે, મળે છે અને મળવાનું છે, તેને યાદ કરવા અને તેમના પ્રત્યે નમ્રભાવ ધારણ કરે, તેનું બીજું નામ કૃતજ્ઞતા ગુણ છે.
કૃતજ્ઞતાગુણ એ એક પ્રકારની ઋણમુક્તિની ભાવના પણ છે. મુક્તિમાર્ગમાં પરોપકાર ગુણ એ ઋણમુક્તિની ભાવનામાંથી ઉત્પન્ન થતે શુભભાવ છે.
ઋણમુક્તિ અને કર્મ મુક્તિ એક જ સિક્કાની બે બાજુ છે. અવ્યાબાધ સુખસ્વરૂપ મેક્ષમાં આપવાનું જ છે પણ લેવાનું કાંઈ નથી. સંસારમાં માત્ર લેવાનું છે પણ આપવાનું કાંઈ નથી. લેવાની ક્રિયામાંથી છૂટવાને ઉપાય જ્યાં કશું જ લેવાનું નથી અને કેવળ આપવાનું છે, તે મોક્ષ મેળવવો તે છે. તે મિક્ષ મેળવવાનું અનન્ય સાધન એક નમસ્કારભાવ યા કૃતજ્ઞતાગુણ છે.
રોગ્યને નમનારને વિકાસ અને ન નમનારને વિનાશ, એ આ સંસારને અવિચળ નિયમ છે.
દાનરુચિ એ પણ નમસ્કારની જ એક રુચિ છે. નમસ્કાર એ સર્વશ્રેષ્ઠ પુરૂષને અને સર્વશ્રેષ્ઠ સદ્ગુણોને સર્વશ્રેષ્ઠ દાન છે. દાનરૂચિ વિના દાનાદિ ગુણો જેમ ગુણ બની શકતા નથી, તેમ નમસ્કારરુચિ વિના પુણ્યનાં કાર્યો પણ પુણ્યાનુબંધી પુણ્યસ્વરૂપ બની શકતા નથી.
નમ્રતાનું મૂળ કૃતજ્ઞતા, કૃતજ્ઞતાનું બીજ પરોપકાર અને પરોપકારનું બીજ જગતસ્વભાવ છે. વિશ્વનું ધારણુ–પાલન

Page #150

નમસ્કારમાં નમ્રતા.
૧૪૩
પિષણ પરોપકારથી જ થઈ રહ્યું છે. કે ઈ પણ ક્ષણ એવી નથી, કે જેમાં એક જીવને બીજા જીવ તરફથી ઉપગ્રહ-ઉપકાર ન થતો હોય. એ સંબંધમાં કહ્યું છે કે
'तरुवर सरवर संतजन, चोथा बरसत मेह; परमारथ के कारणे, चारों धरिया देह ॥१॥' અથવા– “વિકિa ના વેવ નામ,
स्वयं न खादन्ति फलानि वृक्षाः । नादन्ति सस्यानि खलु वारिवाहाः,
परोपकाराय सतां विभूतयः ॥२॥' 'परकार्याय पर्याप्ते, वरं भस्म वरं तृणम् ।
परोपकृतिमाधातु-मक्षमो न पुनः पुमान् ॥३॥' तथा - 'सूर्यचन्द्रमसौ व्योम्न, द्वौ नरौ भूषणं भुवः । ___ उपकारे मतिर्यस्य, यश्च तं न विलम्पति ॥४॥"
નમસ્કારમાં નમ્રતા. અહિંસાદિ ધર્મ માત્રનું મૂળ નમ્રતા છે. ધર્મને સાનુબંધ બનાવનાર નમસ્કારને ભાવ છે. ધર્મ પામવાનું પહેલું પગથિયું નમ્ર થવું તે છે જે નમ્ર બની શક્તો નથી, તે ધર્મને ઓળખી શક્તા નથી.
ધર્મને ઓળખવા માટે કર્મના સ્વરૂપને જાણવું જોઈએ અને જે કર્મના સ્વરૂપને જાણે, તે અવશ્ય નમ્ર બને છે. નેત્ર બનીને સંચમી થનારે આત્મા આવતાં કર્મોને રોકે છે.

Page #151

૧૪૪
અનુપ્રેક્ષા
અને જુના કર્મોને વિખેરવા માટેનુ સાધન તપ, તેને કરવા માટે સદા ઉદ્ધૃસિત રહે છે.
એક નમસ્કારમાં અહિંસા, સચમ અને તપ-એ ત્રણેય પ્રકારનાં ધર્મનાં અંગેાને મેળવી આપવાનુ સામર્થ્ય છે. ધર્મ કરીને જ જે ગવ કરે છે, તે ધમ વાસ્તવિક નહિ પણ ધર્મના આભાસ માત્ર છે.
કમની ભયાનકતાના જ્ઞાનથી થતી નમ્રતા એ જ વાસ્તવિક નમ્રતા છે. કર્મીના સ્વરૂપનું જ્ઞાન થતાંની સાથે જ તે જ્ઞાન જીવને નમ્ર મનાવી દે છે. કર્મ સ્વરૂપના જ્ઞાન વિના કમ –ચવરને કાઢવાની કે રાજ્વાની વૃત્તિ થતી નથી.
નમ્રતાને પેદા કરનાર તત્ત્વજ્ઞાન જો ન મળે તે તે આત્મા કર્મના ક્ષય કરનાર તાત્ત્વિક ધર્મને કેવી રીતે પામી શકે ? અહિંસા, સયમ અને તપ રૂપી સત્ય ધર્મોને પામવા માટે કાઁની સત્તા, અંધ, ઉદય અને ઉદીરણાર્દિને શ્રી સર્વાંગ઼ ભગવાને કહ્યાં છે. તેને જાણવા વડે પ્રાપ્ત થતી તાત્ત્વિક નમ્રતાથી સાચા અહિંસાદિ ધર્મોની પ્રાપ્તિ અને પાલન થઈ શકે છે.
વિનય એ ‘નો' ના અર્થાત્ નમ્રતાને। પર્યાય છે. અષ્ટકમ વિનયન-દૂરીકરણ એ વિનયની શક્તિ છે. તેના અથ એ છે કે અષ્ટકમ ના અંધમાં મુખ્ય કારણભૂત અષ્ટ મઇ છે, તેના મૂળમાંથી નાશ કરવાની શક્તિ વિનયગુણમાં છે. નમ્ર વૃત્તિમાં છે.
મારા આત્મા અનાદિકમના સબધથી તુચ્છ, ક્ષુદ્ર, પરવશ અને પરાધીન દશામાં છે એવું જ્ઞાન શ્રી જિનવચન

Page #152

સર્વશ્રેષ્ઠ મહામંત્ર.
૧૪૫
વડે થવાથી જાતિ કુલ, રૂપ, બળ, લાભ ઐશ્વર્યાદિ કર્મકૃત ભાનું અભિમાન ગળી જાય છે અને જીવમાં સાચી નમ્રતા આવે છે. તેથી ધર્મને સાનુબંધ બનાવનાર નમસ્કારભાવ છે, એ વાક્ય સત્ય ઠરે છે.
આઠ મદના કારણભૂત આઠ કર્મ, આઠ કર્મનાં કારણભૂત ચાર કષાય અને ચાર સંજ્ઞા તથા પાંચ વિષય વગેરેથી ભયભીત થયેલ જીવ જ વાસ્તવિક ધર્મ પામવાને યોગ્ય છે.
ધર્મ પામેલા જીવો ઉપર તેને ભક્તિ અને પ્રમાદ જાગે છે તથા ધર્મને નહિ પામેલા છેપ્રત્યે કરુણું અને માધ્યશ્ય આવે છે. એ ચાર ભાવ વિનાના ધર્માનુષ્ઠાનમાં કઈ ને કોઈ પ્રકારનો અદભાવ છૂપાયેલો હોય છે, તેથી તે ધર્મ સાનુબંધ બનતું નથી.
* ધર્મને સાનુબંધ બનાવવા માટે કર્મના વિચારની સાથે ગુણાધિક પ્રત્યે પ્રમોદ અને દુઃખાધિક પ્રત્યે કરુણ આદિ ભાની પણ તેટલી જ આવશ્યક્તા છે.
સર્વશ્રેષ્ઠ મહામંત્ર. જેઓ ત્રણ ભુવનને નમસ્કરણીય બન્યા છે, તેઓ આત્મદષ્ટિએ પિતાથી કઈ નાનું નથી, એ ભાવ સ્પશીને જ બન્યા છે. તે કારણે નમસ્કરણીયને નમસ્કાર આપણામાં સાચે નમસ્કારભાવ લાવી આપે છે. ૧૦ .

Page #153

૧૪૬
અનુપ્રેક્ષા
આત્મદષ્ટિએ આપણું કરતાં કેઈ નાનું નથી, એમ જ્યારે સમજાય ત્યારે નમસ્કાર લાગુ પડ્યો ગણાય. એવો ભાવનમસ્કાર પામીને જ જીવે મોક્ષે ગયા છે અને જાય છે.
આત્મદષ્ટિએ મારાથી કઈ નાનું નથી, કેમ કે સર્વ આત્માઓ સ્વરૂપથી સરખા છેઃ દેહદષ્ટિએ મારાથી કઈ મેટું નથી, કેમ કે કર્મકત ભાવો સૌને સરખા છે: કમકૃત શુભ પણ પરિણામ દષ્ટિએ અશુભ અથવા વિનશ્વર છે.
કેઈ નાનું નથી- એ વિચાર ગર્વને રેકે છે અને કઈ મેટું નથી–એ વિચાર દૈન્યને અટકાવે છે. ધર્મની માતા દયા છે અને પિતા દાન છે. પાપની માતા માયા છે અને પિતા માન છે. દાન વડે માનનો નાશ થાય છે અને દયા વડે માયાને નાશ થાય છે.
દાનમાં સર્વશ્રેષ્ઠ દાન સમાનનું દાન છે. શ્રી નમસ્કારમંત્રમાં પંચપરમેષિઓનું સન્માન થાય છે, તેથી તે મોટામાં મોટું દાન છે અને શ્રી નમસ્કારમંત્ર વડે સર્વ દુઃખી જીના દુઃખને દૂર કરવાની બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થાય છે, તેથી તે મોટામાં મોટી દયા-કરુણા છે. | સર્વોત્કૃષ્ટ દયા અને દાન વડે માયા અને માનને નાશ કરનાર હોવાથી, શ્રી નમસ્કામંત્ર એ જીવનમાં ઉત્તમ પરિવર્તન આણનાર સર્વશ્રેષ્ઠ મહામંત્ર છે. '
ત્રિકરણ રોગને હેતુ. શ્રી અરિહંત, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને સાધુ–એ બધી સિદ્ધ અવસ્થાની પૂર્વભૂમિકાઓ છે. તેથી જ તે પરમેષ્ટિએ

Page #154

ત્રિકરણ યોગને હેતુ.
૧૪૭ કહેવાય છે, અને તેમાં સમ્યજ્ઞાન, દર્શન ચારિત્ર અને તપની * સર્વોત્કૃષ્ટ સંપત્તિઓ વસે છે.
ચમત્કારથી નમસ્કાર એ લોભવૃત્તિ છે. જ્યારે નમસ્કારથી ચમત્કાર એ ધર્મવૃત્તિ છે.
ધર્મનું મૂળ નમસ્કાર છે અને ધર્મનું ફળ ચિત્તપ્રસાદરૂપી પુરસ્કાર છે ધર્મનું સ્વરૂપ ભાવ-વિશુદ્ધિ છે. નમસ્કારને સાક્ષાત્ પુરસ્કાર ચિત્તપ્રસાદ છે.
ચિત્તપ્રસાદનું ફળ “આત્મીય-ગ્રહ-મેક્ષ' છે. એટલે પૌગલિક ભાવમાં મારાપણાની બુદ્ધિને નાશ છે.
કેઈ પણ ધર્મના નિયમ ત્રણ “કરણ” અને ત્રણ “ગ” પૂર્વક જ પૂર્ણ બને છે. મનથી કરાવણ અને મનથી અનુમોદન– એ વિશ્વહિતચિન્તનના ભાવની અંતર્ગત આવી જાય છે.
વિશ્વહિતચિન્તનનો ભાવ એ શ્રી જિનેશ્વરદેવનો ભાવ હોવાથી ભવભ્રમણનું નિયમન કરે છે. અર્ધપુદગલપરાવતથી અધિક ભવભ્રમણ ન થાય, એ નિયમ માત્ર જ્ઞાન કે માત્ર ચારિત્રની અપેક્ષા રાખતા નથી, પણ શ્રી જિનવચન, શ્રી જિનવિચાર કે શ્રી જિનવર્તન ઉપર આદરભાવની અપેક્ષા રાખે છે,
ત્રણ કરશું અને ત્રણ વેગપૂર્વક થતી ધર્મક્રિયા વિશ્વહિતચિતનને આવરી લેતી હોવાથી તે ભવભ્રમણને પરિમિત બનાવે છે. નમસ્કાર પણ ધર્મક્રિયા છે, તેથી ત્રિકરણ ચોગે કરવાનું વિધાન છે.

Page #155

૧૪૮
- અનુપ્રેક્ષા સાચી માનવતા. જેનાથી અધિક ઉપકાર થાય તેને નમવું તે માનવતા છે. માણસને મળેલા મનનું તે શ્રેષ્ઠ ફળ છે. તેથી ઉપકારીઓને નમસ્કાર એ પરમ કર્તવ્ય છે.
ભૌતિક પદાર્થો વડે થતે ઉપકાર એક પાક્ષિક, કેવળ ઈહલૌકિક છે, જ્યારે ઉભયલૌકિક ઉપકાર અભૌતિક-ચિન્મય પદાર્થોથી થાય છે. તેથી અભૌતિક પદાર્થો “પ્રથમ નમસ્કારને પાત્ર છે.
શાસ્ત્રો કહે છે કે જે દુઃખ મળ્યું છે, તે આપણી અગ્રતા કરતાં ઓછું છે–એમ માનતાં શીખો અને જે સુખ મળ્યું છે, તે આપણી ચોગ્યતા કરતાં અધિક છે–એમ માનતાં શીખો. પુણ્યને પરની સહાયતા વડે માનતાં શીખે અને પાપને કેવળ સ્વથી માનતાં શીખે.
પાપ પ્રત્યે પક્ષપાત અને પુણ્ય પ્રત્યે અણગમો, તે જ બધાં દુખેનું મૂળ છે; અને તેનું કારણ કાર્ય–કારણભાવના નિયમને અવિચાર અથવા અજ્ઞાન છે. કારણને અનુરૂપ કાર્ય હોય છે.
પાપ પરને પીડારૂપ છે, તેથી તેનું ફળ દુખ છે અને પુણ્ય પરની પીડાના પરિહારરૂપ છે, તેથી તેનું ફળ સુખ છે.
સાચું સુખ મોક્ષમાં છે–પુણ્ય-પાપથી રહિત અવસ્થામાં છે. જેને ઊર્ધ્વગમન કરવું હોય, તેણે ઉચ્ચ પદાર્થોને નમતાં શીખવું જોઈએ, તેમાં સાચી માનવતા છે. . નખ કરતાં આંગળી, વાળ કરતાં માથું અને વસ્ત્ર કરતાં શરીર જેમ મૂલ્યમાં અધિકતર છે, તેમ શરીર કરતાં, આત્માનું મૂલ્ય અધિકતમ છે, એમ માનતાં શીખવું જોઈએ.

Page #156

શ્રી પંચપરમેષ્ટિમય વિશ્વ.
૧૪૯
ધન એ અગિયારમે પ્રાણ છે. તેના કરતાં દશ દ્રવ્યપ્રાણુની અધિકતા સ્વીકારવી અને દ્રવ્યપ્રાણ કરતાં ભાવપ્રાણુની વિશેષતા–અધિકતા સ્વીકારવી તેમાં વિવેક છે, વિચાર છે અને સત્યને સ્વીકાર છે. પરમેષ્ટિ નમસ્કારમાં વિવેક વિચાર તથા સત્યને સ્વીકાર હોવાથી માનવતાની સફળતા છે.
શ્રી પંચપરમેષ્ટિમય વિશ્વ શ્રી અરિહંત પંચપરમેષ્ટિમય છે. શ્રી પંચપરમેષ્ટિની સ્તુતિ તે શ્રી અરિહંતની સ્તુતિ છે.
શ્રી અરિહંતમાં અરિહંતપણું તે છે જ, પરંતુ તે ઉપરાત સિદ્ધપણું પણ છે ઃ અર્થની દેશના આપનારા હોવાથી આચાર્યપણું પણ છેઃ શ્રી ગણધર ભગવંતેને ત્રિપદી રૂપી સુત્રનું દાન કરનારા હોવાથી ઉપાધ્યાયપણું પણ છેઃ કંચન– કામિનીના સંગથી અલિપ્ત, નિર્વિષય ચિત્તવાળા, નિર્મમ, નિસંગ અને અપ્રમત્તભાવવાળા હોવાથી સાધુપણું પણ છે.
એ રીતે પાંચેય પરમેષિમય હોવાથી શ્રી અરિહંતની સ્તુતિ શ્રી પંચપરમેષ્ઠિની સ્તુતિ રૂપ છે અને શ્રી પંચપરમેષ્ઠિની સ્તુતિ શ્રી એરિહંતની સ્તુતિ રૂપ છે શ્રી અરિહંતમાં પંચપરમેષ્ટિ અને શ્રી પંચપરમેષિમાં શ્રી અરિહંત રહેલા છે.'
બીજી રીતે શ્રી અરિહંત એ વિશ્વના આત્મા છે. સમગ્ર વિશ્વ તેઓશ્રીના આત્મામાં જ્ઞાન રૂપે, કરુણું રૂપે મૈત્રી રૂપે, પ્રમોદ રૂપે અને માધ્યચ્ય રૂપે રહેલું છે–પ્રતિષ્ઠિત થયેલું છે.

Page #157

૧૫૦
અનુપ્રેક્ષા
વિશ્વ શ્રી અરિહંત રૂપ છે, કેમ કે શ્રી અરિહેતાની કરુણાનો વિષય છે, શ્રી અરિહંતેના જ્ઞાનનું ઝેય છે અને શ્રી અરિહતેના ઉપદેશ અર્થાત આજ્ઞાનું આલંબન અથવા ક્ષેત્ર છે.
એ રીતે શ્રી અરિહંત સમગ્ર વિશ્વમય અને સમગ્ર વિશ્વ શ્રી અરિહંતમય છે, અર્થાત શ્રી પંચપરમેષ્ઠિ સમગ્ર વિશ્વમય અને સમગ્ર વિશ્વ શ્રી પંચપરમેષ્ટિમય છે.
શ્રી પંચપમેષ્ઠિનું ધ્યાન શ્રી પંચપરમેષ્ઠિનું ધ્યાન જ્યારે શબ્દ, અર્થ અને જ્ઞાનથી સંકીર્ણ હોય છે, ત્યારે તે સવિકલ્પ સમાધિને હેતુ બને છે. એ રીતે જ્યારે દેશ, કાળ, જાતિ આદિથી યુક્ત હોય છે, ત્યારે પણ તે સવિકલ્પ સમાધિ બને છે. જ્યારે દેશ, કાળ, જાતિ આદિથી શૂન્ય કેવળ અર્થ માત્ર નિર્ભોસ બને, ત્યારે જે તે સ્થૂલ વિષયક હોય તે નિર્વિતક અને સૂકમ વિષયક હેાય તે નિવિચાર સમાધિ રૂપ બને છે, એમ શ્રી પાતંજલ ચોગદર્શન કહે છે.
સ્થલ એટલે મનુષ્યાદિ પર્યાય રૂપ અને સૂકમ એટલે શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપ સમજવું. શ્રી જૈનદર્શન મુજબ પર્યાયયુક્ત સ્થલસૂકમ દ્રવ્યનું ધ્યાન એ સવિતર્ક–સવિચાર અને પર્યાયવિનિમુક્તિ સ્થૂલસૂક્ષમ દ્રવ્યનું ધ્યાન તે નિર્વિતર્ક-નિર્વિચાર સમાધિ છે. અથવા અંતરાત્મામાં પરમાત્માના ગુણેને અભેદ આરેપ (સમાપતિ) તે ધ્યાનું ફળ છે અને તે સંસર્ગીરાપ વડે થાય છે.
સંસર્ગરેપ એટલે જેના તાવિક અનત ગુણે આવિર્ભાવ પામેલા છે, તેવા સિદ્ધાત્માઓના ગુણો વિષે અંતરાત્માને

Page #158

નવકારમાં ભગવદ્ભક્તિ.
૧૫૧ એકાગ્ર ઉપગ અને તે ચંચલ ચિત્તવાળાને ઈન્દ્રિયોના નિગ્રહ વિના થતો નથી..
ઈદ્રિયોનો નિગ્રહ શ્રી જિનપ્રતિમાદિ અને સૂત્ર-સ્વાધ્યાચાદિના આલંબન વિના થતો નથી. માટે તત્ત્વની પ્રાપ્તિમાં સૂત્ર-સ્વાધ્યાય અને શ્રી જિનપ્રતિમાદિનું આલંબન પણ પ્રકૃષ્ટ ઉપકારક છે. તે માટે શ્રી ઉપમિતિ ભવપ્રપંચી કથામાં કહ્યું
મુનીનાં શ્રાવણ , દાનવીર્થગીતા ? '
અર્થ - સાધુઓ અને શ્રાવકના મૂલ-ઉત્તરગુણ તથા સઘળી બાહ્ય ક્રિયાઓ ધ્યાનગને માટે કહેલ છે.”
નવકારમાં ભગવભક્તિ, નવકારમાં કેવળ વીર પૂજા નથી, પરંતુ ભગવદ્ભક્તિ પણ ભરેલી છે. સકલ જીવલેકનું કલ્યાણ કરવું એ શ્રી પરમેષ્ટિ ભગવાને સ્વભાવ રૂપ બની ગયું છે. તેઓશ્રીને તે સ્વભાવ તેઓશ્રીના નામ, આકૃતિ દ્રવ્ય અને ભાવ–એ ચારેય નિક્ષેપ ' વડે આવિર્ભાવ પામે છે.
નવકારના પહેલા પાંચ પદમાં રહેલા પાંચેય પરમેષ્ઠિઓ ચારેય નિક્ષેપથી ત્રણેય કાળમાં અને ચૌદેય લોકમાં પોતાના સ્વભાવથી જ સર્વનું કલ્યાણ કરી રહેલા છે.
છેલ્લા ચાર પદેમાં તેઓશ્રીને નમસ્કાર કરનારા ચારેય ગતિના સમ્યગ્દષ્ટિ અને માનસારી જી, ધ્યાતા–ધ્યેય

Page #159

૧૫ર
અનુપ્રેક્ષા સ્વરૂપ બને'- એ ન્યાયે આગમથી અર્થાત્ જ્ઞાનપગથી ભાવનિક્ષેપે શ્રી પંચપરમેષ્ટિ રૂપ બનીને સકલ પાપના વિધવસંક તથા સકલ મંગલના ઉત્પાદક બને છે.
નો” આગમથી ભાવનિક્ષેપે શ્રી અરિહંતાદિ પરમેષ્ટિએ પોતે છે અને આગમથી ભાવનિક્ષેપે તેઓશ્રીના જ્ઞાતા અને તેઓશ્રીના ધ્યાનમાં ઉપયેગવંત એવા ધ્યાતા પણ છે.
નમસ્કારની ચૂલિકા મળીને પાંચ પદ તે મહાગ્રુતસ્કંધ રૂપ છે. એને અર્થ એ થયો કે નમસ્કાર્ય, નમસ્કાર કરનાર અને નમસ્કાર્યનાં હૃદયમાં જ્ઞાન અને કરુણાના વિષયભૂત સમસ્ત જીવલોક શ્રી નમસ્કાર મહામંત્ર રૂપી મહામૃતરકંધમાં સમાવિષ્ટ થઈ જાય છે.
ચૌદ રાજલેક અને સચરાચર સૃષ્ટિને આવરી લેતે શ્રી નમસ્કારમંત્ર સર્વવ્યાપક છે. સમગ્ર વિશ્વ સાથે વિવેકપૂર્વકની એકતાનતા અને એકરસતા કેળવવા માટેનું સહેલામાં સહેલું સાધન અર્થભાવનાપૂર્વક થતું શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રનું સમરણ અને રટણ છે.
પરમેષ્ટિઓ પછી તે ત્રણેય કાળના અને સર્વ ક્ષેત્રના હે પણ તે જતિથી એક છે. તેથી એકને પ્રભાવ સર્વમાં છે અને સર્વને પ્રભાવ એકમાં છે. એક શ્રી અરિહંતના સ્મરણમાં સર્વનું સ્મરણ આવી જાય છે.
ત્રણેય ભુવનમાં રહેલ સારભૂત તત્વ આહત્ય અને તેનું સ્મરણ એક શ્રી અરિહંતના સ્મરણથી થાય છે, તેથી શ્રી અરિહંતના સમરણને પ્રભાવ અચિંત્ય છે.

Page #160

શ્રી નમસ્કારમંત્રનું સ્મરણ.
૧૫૩
વિશ્વને શુભ, શુભતર કે શુભતમ બનાવનાર અથવા અશુભ, અશુભતર કે અશુભતમ થતું અટકાવનાર જે કઈ હાય, તે તે આ શ્રી પંચપરમેષ્ટિમય તત્વ છે. આ નિશ્ચય જેમ જેમ દઢ થતો જાય છે, તેમ તેમ શ્રી અરિહંતનું કે શ્રી પરમેષ્ઠિઓનું સ્મરણ, ભાવસ્મરણ બનીને જીવતું ભાવરક્ષણ કરે છે.
જેનું મનન કરવાથી રક્ષણ થાય તે મંત્ર છે. તેથી નમસ્કારના વર્ણો વડે થતું શ્રી પરમેષ્ઠિઓનું સ્મરણ મહા મંત્રસ્વરૂપ બની પરમ ઉપકારક થાય છે.
શ્રી નમસ્કારમંત્રનું સ્મરણ જે શ્રી જિનશાસનને સાર છે, જેને અંત સમયે પામીને ભવસમુદ્ર તરી જવાય છે અને જીવનમાં અનેક પાપ આચરવા છતાં જેના સ્મરણ માત્રથી જીવ સદ્ગતિને પામે છે, તે શ્રી પંચપરમેષ્ઠિ નવકાર મહામંત્ર અચિંત્ય મહિમાથી ભરેલો છે.
દેવપણું મળવું સહેલું છે; વિશાળ રાજ્ય, સુંદર સ્ત્રીઓ, રત્નના ઢગલા કે સુવર્ણના ડુંગરે મળવા સુલભ છે, પણ શ્રી નવકારમંત્ર મળ અને તેના પ્રત્યે અંતરંગ પ્રેમ જાગ એ સૌથી વધુ દુર્લભ છે. તે કારણથી પ્રત્યેક કાર્યના પ્રારંભમાં તેને સ્મરણ કરવાનું વિધાન છે.
ચૌદ પૂર્વને ધરનારા પણ અંત સમયે એ મહામંત્રનું સ્મરણ કરે છે. એના પ્રભાવથી સ્વયંભૂરમણ સાગર કરતાં પણ માટી એ ભવસાગર સુખપૂર્વક કરી શકાય છે તથા મેક્ષના

Page #161

૧૫૪
અનુપ્રેક્ષા
અવિચળ સુખા શીવ્રપણે-જલદીથી પ્રાપ્ત કરી શકાય છે. એ મહામ ત્રનું સ્મરણ હૃદયમાં અખડપણે કાયમ રહે, એવા મનારથ સમ્યગ્દષ્ટિ જીવને સદા માટે હેાય છે. તે અંગે કહ્યું છે કે
-
*
દશમે અધિકારે મહા મંત્ર નવકાર, મનથી નવિ મૂકે શિવસુખ ફૂલ સહકાર; એહ જપતાં જાગ્યે દ્રુતિ દોષ વિકાર, સુપરે એ સમા ચૌદ પૂરવના સાર. (૧)
જન્માંતર જાતાં જો પામે નવકાર, તા પાતિક ગાળી, પામે સુર અવતાર; એ નવપદ સિરખા સત્ર ન કોઈ સાર, ઈહલવ ને પરભવે સુખ સપત્તિ દાતાર. (૨)
જુએ ભીલ ભીલડી, રાજા રાણી થાય, નવપદ મહિમાથી રાજસિંહ મહારાય; રાણી રત્નાવતી એહુ પામ્યા છે સુરભાગ, એક ભવ પછી લેશે શિવવધૂ સોંગ. (૩)
શ્રીમતીને એ વળી મંત્ર લ્યા તત્કાલ,
કૃણિધર ફીટીને પ્રગટ થઇ ફૂલમાલ; શિવકુમરે જોગી સેાવન પુષિ। કીધ, એમ એણે મંત્રે કાજ ઘણાનાં સિદ્ધ. (૪)”
-ઉપા. શ્રી વિનયવિજયજી મહારાજ ( પુણ્યપ્રકાશનું સ્તવન ઢાળ ૧૦)
॥ ગુમ થતુ વૈવામ્ ।।

Page #162

અનુપ્રેક્ષા કિરણ ત્રીજું

Page #163

૧૫૬
અનુપ્રેક્ષા મહામંત્રની આરાધના, આરાધ્ય, આરાધક, આરાધના અને આરાધનાનું ફળઆ ચારેય વસ્તુઓનું જ્ઞાન મહામંત્રની આરાધનામાં આવશ્યક છે.
(૧) આરાધ્ય–નવકાર. (૨) આરાધક-સમિતિ-ગુપ્તિયુક્ત જીવ. (૩) આરાધના–મન, વચન અને કાયાની શુદ્ધિ તથા
એકાગ્રતાથી થતો જાપ. (૪) આરાધનાનું ફળ-ઈહલૌકિક અર્થ, કામ, આરે
ચ–અભિરતિ તથા પારલૌકિક સ્વર્ગાપવર્ગનાં સુખપવિત્ર ગુણેની સિદ્ધિ કૃપા વિના થતી નથી. નવકારના જાપથી પરમ પદે રહેલા પુરુષોનો અનુગ્રહ પ્રાપ્ત થાય છે, તેથી જીવનમાં સંયમાદિ ગુણેની સિદ્ધિ થાય છે.
“નમે? એ શરણગમન રૂપ છે. દુષ્કતગહ અને સુકૃતાતુમોદના-એ શરણગમન રૂપ એક જ ઢાલની બે બાજુઓ છે.
દુષ્કૃતગહથી પાપનું મૂળ બળે છે અને સુકતાનુદનાથી ધર્મનું મૂળ સિંચાય છે.
નમે એ સ્થાપકર્ષને બેધક છે, તેથી દુષ્કતગહ થાય છે.
નમોએ જેને નમવામાં આવે છે, તેના ઉત્કર્ષને બોધક છે, તેથી સુકતાનું મેદના થાય છે. સ્વાપકર્ષના સ્વીકારથી પાપનું પ્રાયશ્ચિત થાય છે અને પત્કર્ષના બાધથી

Page #164

સાચે નમસ્કાર.
૧૫૭
વિનયગુણ પુષ્ટ થાય છે, કે જે વિનયગુણ ધર્મનું મૂળ છે. આ રીતે એક નમસ્કારમાં જીવની શુદ્ધિ કરવા માટેની ત્રણેય પ્રકારની સામગ્રીઓ રહેલી છે.
સાથે નમસ્કાર, શરણગમન એ નગદ નાણું છે. દુષ્કૃતગર્તા અને સુકૃતાઅમેદનો તે શરણગમન રૂપ એક જ સિક્કાની બે બાજુઓ છે.
દુષ્કતનો જ્યારે ભય લાગે, ત્યારે દેષરહિતનું શરણ સ્વીકારવાની મનવૃત્તિ થાય છે.
સુકૃતને જ્યારે પ્રેમ જાગે, ત્યારે સુકૃતના ભંડાર એવા શ્રી અરિહંતાદિનું શરણ ઈષ્ટ લાગે છે.
શ્રી અરિહંતાદિને નમસ્કાર દુષ્કૃતગર્તી અને સુકૃતાનમેદનાનું પરિણામ છે. તેથી તે એક બાજુ સહજમીને પ્રાસ કરે છે અને બીજી બાજ જીવના ભવ્યત્વભાવના વિકાસ
, સર્વ દેષ રહિતનું અને સર્વગુણસહિતનું શરણ જ્યારે દેષ દૂર કરવાના ભાવથી અને ગુણ મેળવવાના લક્ષ્યથી થાય છે, ત્યારે તે સાચે નમસ્કાર બને છે. •
પાપને નાશક અને મંગલ ઉત્પાદક..
નવકાર એ પાપ નાશક અને મંગલનું મૂળ છે, એમ નમસ્કારની ચૂલિકામાં ફરમાવ્યું છે.

Page #165

૧૫૮
અનુપ્રેક્ષા
સહજમલ ઘટવાથી પાપનો નાશ થાય છે અને ભવ્યત્વ પરિપકવ થવાથી મંગલની વૃદ્ધિ થાય છે.
સહજમલ ઘટે એટલે ભવ્યત્વ પાકે અને ભવ્યત્વ પાકે એટલે સહજમલ ઘટે, એમ પરસ્પર એકબીજાને સંબંધ છે.
નમસ્કારમાં દુષ્કૃતગહ અને સુકતાનુમોદના રહેલી છે. દુષ્કતગહથી સહજમલ ઘટે છે અને સુકતાનમેદનાથી ભવ્યત્વ પાકે છે.
સુકૃતની સાચી અનમેદના દુષ્કતની ગર્તામાં રહેલી છે અને દુષ્કૃતની સાચી ગહ સુકૃતની અનુમોદનામાં રહેલી છે. ઉભય મળીને શરણું રૂપ સિક્કો બને છે. શરણ રૂપી સિક્કાનું બીજું નામ નમસ્કાર ભાવ છે.
તેનું સાધન એ પંચ મંગલનું ઉચ્ચારણ છે. દુષ્કૃતગહ અને સુકતાનુ મેદના, એ એક જ
સિક્કાની બે બાજુઓ છે જીવની કર્મના સંબંધમાં આવવાની શક્તિ તે સહજમલ છે છે અને કર્મનાં સંબંધમાંથી છૂટવાની શક્તિ તે તથાભવ્યત્વ છે.
ચોગ્યને ન નમવાથી અને અયોગ્યને નમવાથી સહજમલ વધે છે. તેથી વિપરીત પણે ચાગ્યને નમવાથી અને અગ્યને ન નમવાથી તથાભવ્યત્વ વિકસે છે.
ચોગ્યને નમવું અને અચોગ્યને ન નમવું, તેને જ અર્થ - સાચો નમસ્કાર છે.

Page #166

સંસારની વિમુખતા-મોક્ષની સન્મુખતા.
૧૫૮ સાચો નમસ્કાર એટલે યોગ્યને શરણે જવું અને અગ્યને શરણે ન જવું.
અ ને ન નમવું તે અાગ્યને શરણે ન જવા બરાબર છે. ચોગ્યને નમવું તે ગ્યને શરણે જવા બરાબર છે. અગ્યને શરણે ન જવું એનું નામ દુષ્કૃતગર્યો છે અને ગ્યને શરણે જવું એનું નામ સુકૃતાનુમેહના છે. એ બંને શરણગમનરૂપ સિક્કાની બે બાજુઓ છે.
શ્રી અરિહંતાદિને નમસ્કાર તે શ્રી જિનશાસન રૂપી સામ્રાજ્યનું નગદનાણું છે.
તે નાણાંની એક બાજુ દુષ્કૃતગહની છાપ છે અને બીજી બાજુ સુકૃતાનુમંદનાની છાપ છે. નમસ્કાર, દુષ્કતગહ અને સુકૃતાનમેદના-એ ત્રણેય મળીને ભવ્યત્વ પરિપાકને ઉપાય બને છે.
સંસારની વિખુ મતા-માક્ષની સન્મુમતા.
સહજમલ જીવને સંસાર તરફ ખેંચે છે, જ્યારે તથાભવ્યત્વભાવ જીવને મુક્તિ તરફ ખેંચે છે.
સહજમલના હાસથી પાપના મૂળનો નાશ થાય છે અને તે દુષ્કૃતગહ વડે સાધ્ય છે.
તથાભવ્યત્વના વિકાસથી ધર્મનાં મૂળનું સિંચન થાય છે અને તે સુકૃતાનુમોદન વડે સાધ્ય છે.
શ્રી અરિહંતાદિને નમસ્કાર સંસાર અને તેના હેતુઓથી જીવને પરાક્રમુખ બનાવનાર છે તથા મુક્તિ અને તેના હેતુ એની અભિમુખ કરનાર છે.

Page #167

૧૬૦
અનુપ્રેક્ષ શ્રી અરિહંતાદિનું શરણ જેમાં રહેલું છે, એવી નમ સ્કારની ક્રિયા સંસારની વિમુખતા કરાવી આપે છે અને મેક્ષની સન્મુખતાને સાધી આપે છે, તેથી તે પુનઃ પુન કર્તવ્ય છે.
વિષયોને નમવાથી સહજમલ બળ વધે છે. પરમેષ્ટિએ નમવાથી તથાભવ્યત્વભાવ વિકસિત થાય છે.
પરમેષિઓ પાંચ છે અને વિષયો પણ પાંચ છે.
નમવું એટલે શરણે જવું. પાંચ વિષને શરણે જવાથી ચાર કષાયે પુષ્ટ થાય છે. " - પાંચ પરમેષ્ઠિઓને શરણે જવાથી આત્માના ચાર મૂળ ગુણ-જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર અને તપ પુષ્ટ થાય છે.
પુષ્ટ થયેલા ચાર કષાયો ચાર ગતિ રૂપ સંસારને વધારે છે. પુષ્ટ થયેલા જ્ઞાનાદિ ચાર ગુણે ચાર ગતિને છેદ કરે છે. • ચાર ગતિનું કારણ ચાર કષાય છે. જ્ઞાનાદિ ગુણો અને દાનાદિ ધર્મો વડે ચાર પ્રકારના કષાને છેદ થાય છે.
સમ્યગ્દર્શનગુણુ ક્રેધકષાયનોનિગ્રહ કરે છે, સમ્યજ્ઞાનગુણ માનકષાયને નિગ્રહ કરે છે, સચ્ચારિત્રગુણ માયાકષાયને નિગ્રહ કરે છે અને સમ્યક્તપJણ લોભકષાયનો નિગ્રહ કરે છે
દાનધર્મ વડે માન તજાય છે અને નમ્રતા આવે છે શીલધર્મ વડે માયા તજાય છે અને સરળતા આવે છે, તપ ધર્મ વડે લાભ જિતાય છે અને સંતોષ આવે છે તથા ભાવ ધર્મ વડે કેધ જિતાય છે અને સહનશીલતા આવે છે

Page #168

ધર્મ પ્રાપ્તિનું દ્વાર.
૧૬૧
શ્રી પંચપરમેષ્ઠિ નમસ્કાર, એ ચાર પ્રકારના ધર્મ વડે અને જ્ઞાનાદિ ચાર ગુણાની પુષ્ટિ વડે ચાર ગતિ અને તેનુ મૂળ ચાર કષાયે તેનેા અંત કરી પંચમ ગતિને અપાવે છે.
ધમપ્રાપ્તિનું દ્વાર,
સસાર અસાર છે. તેમાં દુઃખને તેા અસાર સૌ કાઇ માને છે, કિન્તુ જ્ઞાની પુરુષો સંસારના સુખને પણ અસાર ગણે છે, કારણ કે સુખને માટે પાપ થાય છે અને પાપના પિરણામે દુઃખ મળે છે. તેથી દુઃખ નહિ પણ પાપ અસાર છે તથા સુખ એ સાર નહિ પણ તેનું કારણ સુકૃત એ સાર છે, આવી બુદ્ધિવાળાને જ શ્રી અરિહંતાગ્નિ ચારનુ શરણુ પ્રિય લાગે છે.
ભગવાનનું શરણ સ્વીકારવા માટે મુખ્ય એ જ શરત છે.
એક તા પાપને-દુષ્કૃતને અસાર માનવું અને ખીજું ધ ને—સુકૃતને સાર માનવેા. એમ માનનાર જ સ થા પાપરહિત અને ધર્મ સહિત એવા શ્રી અરિહંતાદિ ચારનું મહાત્મ્ય સમજી શકે અને તેઓના નમસ્કારને ભાવથી આદરી શકે.
જેમ સુવણૅના અલકારામાં સુવર્ણ એ મુખ્ય કારણ છે, તેમ અપ્રાપ્તિમાં, કામપ્રાપ્તિમાં અને મેાક્ષપ્રાપ્તિમાં ધમ એ મુખ્ય કારણ છે. અર્થ,
કામ અને મેાક્ષ એ ધર્મરૂપી સુવર્ણના જ ભિન્ન ભિન્ન ઘાટ છે. તે ધમ પ્રત્યેની પ્રીતિ નમસ્કારભાવથી જાગે છે, તેથી પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર ધર્મ
પ્રાપ્તિનું દ્વાર છે.
૧૧
.

Page #169

૧૬૨
અનુપ્રેક્ષા પાપને પશ્ચાત્તાપ અને પુણ્યને પ્રદ,
પાપકાર્ય કરીને જેને ખરેખર પસ્તાવો થાય, તેનું પાપ વધતું અટકી જાય છે.
ધર્મકાર્ય કરીને જેને હર્ષ ન થાય, તેનું પુણ્ય વધતું અટકી જાય છે.
પાપને પશ્ચાત્તાપ એ પાપથી પાછા ફરવાનું સાધન છે. પુણ્યને પ્રમાદ એ પુણ્યમાં આગળ વધવાને ઉપાય છે.
શ્રી નમસ્કારમંત્રમાં પાપને પશ્ચાત્તાપ છે અને પુણ્યને પ્રદ છે.
પાપનો પશ્ચાત્તાપ એ દુષ્કૃતગર્તાનું જ બીજું નામ છે. પુણ્યનો પ્રમેદ એ સુકૃતાનમેદનાનો પર્યાય શબ્દ છે.
શ્રી નમસ્કારમંત્રની આરાધના પાપથી પાછા ફરવાની અને પુણ્યમાં આગળ વધવાની પ્રેરણા આપે છે. તેથી પાપ નિરનુબંધ બને છે અને પુણ્ય સાનુબંધ થાય છે,
પુણ્યાનુબંધી પુણ્યને અર્થી અને પાપાનુબંધથી ભીરુ-એવા પ્રત્યેક સમક્ષ આત્માઓ માટે નિત્ય એક ને આઠ વાર શ્રી નમસ્કારમંત્રનું સ્મરણ, આજ સુધી નહિ પ્રાપ્ત થયેલી એવી આધ્યાત્મિક નવી દુનિયામાં પ્રવેશ કરવાનું પ્રબળ સાધન બને છે.
માર્ગે ચાલવું તેટલું કઠિન નથી, જેટલું કઠિન માર્ગે
. ચવું તે છે.

Page #170

શ્રી નમસ્કારમંત્રની સિદ્ધિ.
૧૬૩
શ્રી નમસ્કારમહામંત્ર જીવને અધ્યાત્મ માર્ગે ચઢાવે છે. શુદ્ધ અધ્યાત્મના માર્ગે ચડ્યા પછી જીવની જેટલી શક્તિ તેટલો તે માર્ગે ચાલવા પ્રયાસ કરે છે અને તેથી મેંડોવહેલે પણ પિતાના ઈષ્ટ સ્થાને પહોંચે છે.
શુદ્ધ અધ્યાત્મ તે પાપરહિત થવાને માર્ગ છે. પુણ્યની પણ પેલે પાર તેનાથી જ જવાય છે.
શ્રી નમસ્કારમંત્ર દુષ્કતગહરૂપ હોવાથી જીવને પાપરહિત બનાવે છે.
શ્રી નમસ્કારમંત્ર સુકૃતાનુમોદનારૂપ હોવાથી જીવને પુણ્યાનુબંધી પુણ્યવાળો બનાવે છે.
શ્રી નમસ્કારમંત્ર શ્રી અરિહંતાદિ ચારના શરણરૂપ હોવાથી આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપને પમાડનાર થાય છે.
શ્રી અરિહંતાદિ ચાર, એ આત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપ પામેલા હેવાથી તેઓનું અવલંબન શુદ્ધ સ્વરૂપનું જ્ઞાન અને શ્રદ્ધાન કરાવે છે તથા તે જ્ઞાન અને શ્રદ્ધાન મુજબ આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપનું ધ્યાન કરાવનાર થાય છે. શુદ્ધ સ્વરૂપનું ધ્યાન અંતે મુક્તિ અપાવે છે.
શ્રી નમસ્કારમંત્રની સિદ્ધિ. કેટલાક શારીરિક દુઃખને જ દુખ માને છે. કેટલાક તેથી આગળ વધીને માનસિક દુઃખને દુઃખ માને છે. તેથી પણ આગળ વધીને કેટલાક શારીરિક-માનસિક દુઃખનાં મૂળ જે વાસના, મમતા યા તૃષ્ણ તેને જ દુખ માનીને તેના નિવારણ માટે પ્રયત્ન કરે છે.

Page #171

અનુપ્રેક્ષા
મમતા સ’કુચિત મટીને જ્યારે વ્યાપક અને છે, ત્યારે આપે।આપ સમતા આવે છે. ખંનેના મૂળમાં સ્નેહતત્ત્વ છે.
૧૬૪
જ્યારે સ્નેહ સંકીણું –સકીણુ તર હાય, ત્યારે મમતા કહેવાય છે. તે જ્યારે વ્યાપક અને પરિપૂર્ણ અને, ત્યારે સમતા કહેવાય છે. સ ́કી સ્નેહ એ જ મમતા છે, તેમાંથી વાસના યા તૃષ્ણા પેદા થાય છે તથા તે વાસના જ આન્તર્ અને ખાદ્ય સ` પ્રકારનાં દુ:ખાનું મૂળ છે,
માણસ ઘરના, દુકાનના ચા વજ્રના કચરા યા મેલ દૂર કરવા તત્પર રહે છે અને અનાજમાં કે ભેાજનમાં રહેલા કચરા પણ અપ્રમત્તભાવે દૂર કરે છે, માત્ર મનમાં કે આત્મામાં રહેલે મમતારૂપી મેલ કે તૃષ્ણા અને વાસનારૂપી કચરા કાઢવા માટે તત્પરતા દાખવતા નથી.
તે તત્પરતા શાસ્ત્રાભ્યાસ તથા તત્ત્વચિંતનથી આવે છે. શાસ્ત્રાભ્યાસ તથા તત્ત્વચિંતનનુ મીંજ શ્રી નમસ્કારમત્ર છે.
શ્રી નમસ્કારમત્રનાં સ્મરણુ અને સતત ચિંતનથી શાસ્રાભ્યાસ પ્રત્યે આદર જાગે છે. શાસ્ત્રાભ્યાસ પ્રત્યે આદર જાગવાથી શાસ્ત્રકાર પ્રત્યે આદર જાગે ઇં –અહુમાન ઉત્પન્ન થાય છે. શાસ્ત્રકાર પ્રત્યે બહુમાન ઉત્પન્ન થવાથી તત્ત્વચિંતન ઊંડુ થાય છે. તત્ત્વચિંતન ઊંડુ′ થવાથી વાસના, તૃષ્ણા અને મમતાનું મૂળ સ્નેહની સ'કીણ તા છે, એમ સમજાય છે.
સ્નેહની સકી તા એ મમતાદિ બધા દેાષાનુ મૂળ છે, એવી સમજણુ જ્યારે જીવને થાય છે, ત્યારે તે તેને કાઢવા

Page #172

સાધ્ય, સાધન અને સાધના.
૧૬૫
માટેનો ઉપાય શોધે છે. એ ઉપાય શોધતાં તેને શ્રી નમસ્કારમંત્ર ઉપર સર્વાધિક આદર ઉત્પન્ન થાય છે.
શ્રી નમસ્કારમંત્ર ઉપરના અધિક આદરથી સમસ્ત જીવરાશિ ઉપર સ્નેહને પરિણામ વ્યાપી જાય છે.
સંકીર્ણ સ્નેહ જે મમતા યા વાસનાનું કારણ બનતું હતું, તે જ જ્યારે વ્યાપક અને પૂર્ણ બને છે, ત્યારે સમતાને હેતુ બની જાય છે.
સમતાની સિદ્ધિને ઉપાય સ્નેહની વ્યાપકતા છે અને નેહની વ્યાપકતાને ઉપાય નિષ્કામ સનેહપૂર્ણ શ્રી પંચપરમેષ્ટિને નમસ્કાર છે, એમ જ્યારે સમજાય છે, ત્યારે નમસ્કારમંત્રની સિદ્ધિ થઈ ગણાય છે.
સાધ્ય, સાધન અને સાધના, મનુષ્ય માત્રામાં છેડે ઘણે અંશે વાસના અને ઈચ્છારૂપ નબળાઈ રહેલી છે એ ખરું, પણ સાથે સાથે એ નબળાઈ ઉપર વિજય મેળવવાનું સામર્થ્ય પણ રહેલું છે.
ઉચ્ચ ગુણોનાં બીજ મનુષ્ય માત્રામાં પડેલા હોય છે. જ્યારે એ સર્વોત્કૃષ્ટ ગુણના શરણે જાય છે, ત્યારે તે બીજેમાંથી અંકુરા પ્રગટે છે.
જ્યાં સુધી સર્વોત્કૃષ્ટનું શરણ તે સ્વીકારતા નથી, ત્યાં સુધી અંદર પડેલાં બીજો અંકુરારૂપ, વૃક્ષરૂપ કે ફળરૂપ બની શકતા નથી.

Page #173

૧૬૮
અપેક્ષા મેહવિષ ઉતારવાને મહામંત્ર. સપનું ઝેર ચઢવાથી જેમ કડવે લીમડે પણ મીઠા લાગે છે, તેમ મેહરૂપી સપનું ઝેર ચઢવાથી કડવા વિપાકને આપનારા વિષયકષાયના કડવા રસ પણ મીઠા લાગે છે.
સર્પનું ઝેર ઊતર્યા બાદ કડવો લીમડે કડ લાગે છે, તેમ મેહ રૂપી સપનું ઝેર ઊતર્યા બાદ વિષય-કષાય પણ કડવા લાગે છે.
સર્પનું ઝેર ઉતારવાને જેમ મંત્ર હેાય છે, તેમ મેહરૂપી સપના વિષને ઉતારવા માટે પણ મંત્ર છે અને તે દેવગુરુનું ધ્યાન છે.
દેવ-ગુરુનું ધ્યાન કરવાને મંત્ર શ્રી નવકારમંત્ર છે, તેથી તે મેહવિષ ઉતારવાને મહામંત્ર ગણાય છે.
કર્મબંધનાં કારણે અવિરતિ, પ્રમાદ, કષાય અને વેગ છે. તેને અનુબંધ પાડનાર મિથ્યાત્વ છે.
શ્રી નવકારમંત્ર આરાધતાં દેવ-ગુરુના ધ્યાન વડે કર્મનાં અનુબંધ તૂટે છે અને મિથ્યાત્વમેહ વિલીન થાય છે.
ચારેય ગતિનાં ભિન્ન ભિન્ન કાર્યો છે. સુખ ભોગવવા માટે સ્વર્ગ, દુઃખ ભોગવવા માટે નરક, અવિવેકપણે વતવા માટે તિર્યંચ અને વિવેક સહિત ધર્મ કરવા માટે મનુષ્યભવ છે.
શ્રી જિનેક્ત ધર્મમાં ત્રણ શક્તિ છે. તે આવતા કર્મોને રાકે છે, પ્રાચીન કર્મોને ખપાવે છે અને પરિણામે હિતકારી શુભાશ્ર કરાવે છે.

Page #174

દવ્યભાવસંકેચ કાયા અને મનની શુદ્ધિ.
૧૬૯ મિથ્યાત્વમોહની હાજરીમાં બીજાં કર્મોને લપશમ અધિક પાપકર્મ કરાવે છે. મંદ મિથ્યાત્વ અને સમ્યકત્વની હાજરીમાં બધાં જ ક્ષપશમે લાભદાયક બને છે.
સંસાર એટલે કર્મકૃત અવસ્થા. એને ટાળવાનો ઉપાય તે ધર્મ. તે ધર્મનું સાધન માત્ર મનુષ્યભવમાં સમ્યક્ત્વની કે મંદ મિથ્યાત્વની હાજરીમાં થઈ શકે છે.
મિથ્યાત્વને મંદ કરવા માટે અને સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ માટે અમોઘ ઉપાય દેવ-ગુરુની ભક્તિ છે. તે ભક્તિ કરવાનું પ્રથમ અને સરળ સાધન શ્રી નમસ્કારમંત્રનું સ્મરણ અને જાપ છે.
માનવજન્મમાં ધર્મની આરાધના કરવાની જે ઉત્તમ તક મળી છે. તેનો લાભ લેવાની જેને તીવ્ર ઉત્કંઠા છે, તેને માટે શ્રી નમસ્કારમંત્ર એક જડીબુટ્ટી સમાન છે.
દ્રવ્ય-ભાવસંકેચ કાયા અને મનની શુદ્ધિ
વંદન, નમસ્કાર, અભિવાદન, કરજન, અંગનમન, શિરેવંદન વગેરે નમસ્કાર રૂપ છે તે દ્રવ્ય–ભાવ ઉભય સકેચ રૂ૫ છે. અભિવાદન તે ભાવસંકેચ છે. તેનો અર્થ પ્રત્યક્ષ અને પક્ષ એવા ગુણના ગુણોની પ્રશંસા તથા તે ગુણોને વિષે વિશુદ્ધ એવા મનની વૃત્તિ, અર્થાત્ મનની વિશુદ્ધ વૃત્તિ. એ રીતે કાયાની અને વચનની વિશુદ્ધ પ્રવૃત્તિ અને મનની વિશુદ્ધ વૃત્તિ – એ બંને મળીને વંદન પદાર્થ બને છે.

Page #175

૧૬૬
અનુપ્રેક્ષા સિદ્ધ થવું અર્થાત્ પૂર્ણ થવું એ અંતિમ ધ્યેય છે. એ દિયેયને અને આદર્શને સિદ્ધ કરવા માટે હદયમાં શ્રી પંચપરમેષ્ટિનું ધ્યાન આવશ્યક છે. ( શ્રી નમસ્કારમંત્રના સ્મરણ વડે એ ધ્યાનને કાયમી બનાવી શકાય છે.
બીમારીના ભયથી જેમ મિષ્ટાન્નાદિને કે ત્યાગ કરે છે, તેમ જ્યારે દુર્ગતિને ભય લાગે છે ત્યારે પાપવ્યાપારે પણ અટકી જાય છે.
બીમારીમાં ભોજન કરવાથી બીમારી આવે જ એ નિયમ નહિ, પણ પાપ ચાલુ રાખવાથી દુર્ગતિ તો થાય જ એ નક્કી.
અહંભાવપૂર્વકની સ્વાર્થસાધના જીવને નીચે લઈ જાય છે. નમસ્કારભાવપૂર્વકની પરમાર્થની સાધના જીવને ઊંચે લઈ જાય છે.
નમસ્કારભાવ વડે અહંભાવને અળગો કરી શકાય છે.
નમસ્કારભાવમાં સાધ્ય, સાધન અને સાધના એ ત્રણેયની શુદ્ધિ રહેલી છે.
“જે સરિતામાં “નને એ સાધન છે, “gિ એ સાધ્ય છે અને તા” – તમચતા એ સાધના છે. પ્રથમ સાધ્યને તાકવું તે નામો પદથી થાય છે. અને સાધ્યને પામવું તે ‘તા પદથી થાય છે.

Page #176

આત્મજ્ઞાન અને નિર્ભયતા
૧૬૭
‘નમો’પદ વડે સાધ્યના સમ્યગ્ યાગ થાય છે, ‘અäિ' પદ્મ એ સાધ્યનું સમ્યક્ સાધન થાય છે અને ‘તાળું' પદ વડે સાધ્યની સમ્યક્ સિદ્ધિ થાય છે.
આત્મજ્ઞાન અને નિભ યતા,
શ્રી અરિતાદિ પાંચને છેાડીને બધા પ્રાણીએ સભય છે. એ પાંચ પદ સદા નિર્ભય છે, તેમાં કારણ તેઓની · સકલ– સત્ત્વહિતાશયતા ’ છે.
'
સભયને નિચ બનવા માટે સત્ર હિતચિન્તન રૂપ મૈત્રી ભાવનું અને એ ભાવથી ભરેલા શ્રીપ’ચપરમેષ્ઠિનું અવલ ખન છે. એ અવલ'ખન લેવાથી સભયતા જાય છે અને નિર્ભયતા પ્રગટે છે.
'
શ્રી પરમેષ્ઠિએનુ આલંબન આત્મજ્ઞાનનું કારણ બને છે. આત્મજ્ઞાન એટલે ‘હું આત્મા છું−' એવું જ્ઞાન. હું દેહાદિથી ભિન્ન આત્મસ્વરૂપ છું,' એવું ભાન. જરા–મરણાદિના ભય દેહને છે પણ આત્માને નથી.
આત્મા અજર-અમર–અવિનાશી છે, એવુ સ્વસ’વેદ્ય જ્ઞાન પરમેષ્ઠિએની ભક્તિના પ્રભાવે પ્રકટે છે.
આત્મજ્ઞાન પામેલાની ભક્તિ આત્મજ્ઞાન પ્રગટાવે છે. પાંચ પરમેષ્ટિએ આત્મજ્ઞાની છે, તેથી તેઓનુ આલંબન આત્મસ્વરૂપનું જ્ઞાન પામવામાં પુષ્ટ આલખન બને છે.
જે વસ્તુ પામવી હેાય, તે જેનામાં હેાય તેનું આલખન પુષ્ટાલખન ગણાય છે. પરમેષ્ઠિઓનું આલખન આત્મજ્ઞાન અને નિચતા ઉભય માટે પુષ્ટાલખન છે.

Page #177

૧૭૦
અનુપ્રેક્ષા અર્થાત્ મનવચન-કાયાની વિશુદ્ધ પ્રવૃત્તિનું જ બીજુ નામ વંદન છે અને તેને જ દ્રવ્ય–ભાવસંકેચ પણ કહે છે.
મંત્ર ઉચ્ચારણમાં શબ્દ વડે દ્રવ્યસંકેચ થાય છે અને શબ્દવાચ્ય અર્થના ચિતન વડે ભાવસ કેચ થાય છે.
દ્રવ્યસંકેચ એટલે દેહ અને તેના અવયવોની શુદ્ધિ અને ભાવસંકેચ એટલે મન અને તેની વૃત્તિઓની નિર્મળતા.
મહામંત્રના વાચ્ય શ્રી પરમેષ્ટિ ભગવે તેનું સ્મરણ એ દેવ-ગુરુનું સ્મરણ કરાવે છે અને દેવ-ગુરુનું સમરણ એ આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપનું સ્મરણ કરાવે છે.
એ રીતે તે શુદ્ધ સ્વરૂપનું મરણ અને અશુદ્ધ સ્વરૂપનું વિસ્મરણ કરાવી દેવ–ગુરુના શુદ્ધ સ્વરૂપની સાથે આત્માની એક્તાનું જ્ઞાન કરાવે છે.
બીજી રીતે મંત્રના પવિત્ર અક્ષરે પ્રાણની શુદ્ધિ કરે છે. શુદ્ધ પ્રાણુ મનને અને મન દ્વારા આત્માને શુદ્ધ કરે છે.
મંત્રના શબ્દોમાં જેમ પ્રાણુ અને મન દ્વારા આત્માને શુદ્ધ કરવાની શક્તિ છે, તેમ પિતાના વાચ્યાર્થી દ્વારા આત્માને નિર્મળ કરવાની સૂમ શક્તિ પણ રહેલી છે.
મંત્રના વર્ગો શબ્દોની રચના કરે છે અને શબ્દ તેના વાચ અર્થની સાથે સંબંધ કરાવી માનસિક શુદ્ધિ કરે છે. વાચકના પ્રણિધાન વડે થતી શુદ્ધિ એ સ્થૂલ અને દ્રવ્યશુદ્ધિ છે. વાચ્ચનાં પ્રણિધાન વડે થતી શુદ્ધિ એ સૂકમ અને ભાવશુદ્ધિ છે.

Page #178

માદક અને મા રૂપ.
૧૭૧
મત્રના પદે અને તેના વાચ્ય અર્થાતુ સતત રટણ અને સ્મરણ કરતા રહેવાથી ખાદ્ઘ આંતર્ શુદ્ધિની સાથે નિત્ય નવા જ્ઞાનપ્રકાશ મળે છે, અર્થાત્ માહનીયકના હ્રાસ સાથે જ્ઞાનાવરણીયાદિ કર્મીના પણ હ્રાસ થાય છે, અંતે કૈવલ્યની પ્રાપ્તિ પણ સુલભ અને છે. કહ્યુ' છે કે
My
gobing
' मोहक्षयात् ज्ञानादर्शनावरणान्तरायक्षयाच्च कैवल्यम् શ્રી તત્ત્વા સુત્ર, અ. ૧૦~૧
"
મા દશક અને માળરૂપ.
પ્રભુ માદક અને મારૂપ પણ છે. જેમ ભૂતકાળમાં માર્ગ બતાવીને તે ઉપકાર કરી ગયા છે, તેમ વતમાનકાળમાં ભ્રંશ ન—પૂજનાદિ વડે અને તજજન્ય શુભભાવાદિ વડે માગ રૂપ બનીને તેઓ ઉપકાર કરી રહ્યા છે,
પ્રભુના દર્શનાદિથી રત્નત્રયી રૂપ મેાક્ષમાની પ્રાપ્તિ થાય છે. તેમાં પ્રભુ નિમિત્તકર્તા છે અને શુભ ભાવ પામનારા જીવ ઉપાદાન છે.
નામાદિ વડે લેવાતા પ્રભુનાં આલખનથી મેાહનીય આદિ ક્રમના ક્ષય-ક્ષયાપશમ થાય છે અને જીવને શુભ ભાવરૂપી રત્નત્રયીની પ્રાપ્તિ થાય છે, તે જ માર્ગ છે અને તેને આપનારા તે પ્રભુ છે.
શુભ ભાવ એ જ માર્ગ અથવા તી. તેને જે કરે તે તીર્થંકર.

Page #179

અનુપ્રેક્ષા
વ્યવહારથી તીના કર્તા શ્રી તીથંકર પરમાત્મા કહેવાય છે. તે તીથ એ પ્રકારનું છે. દ્વાદશાંગી, તેને રચનારા પ્રથમ ગણધર અને ચતુર્વિધ શ્રીસંઘ એ ખાદ્ય તીથ છે. શુભ ભાવ એ અભ્ય તર તીર્થ છે,
૧૭૨
તેના પણ પ્રત્યેાજકકર્તા, નિમિત્તકર્તા અને પ્રેરકકર્તા પરમાત્મા છે. તેથી તેએની ભક્તિ નિર'તર કેન્ય છે.
નવકારના પ્રથમ પદથી તે ભક્તિ થઈ શકે છે. આત્માને નિશ્ચયથી તે જ જાણી શકે, કે જે શ્રી અરિહંત ભગવંતને તેઓના શુદ્ધ આત્મદ્રવ્યથી, શુદ્ધ કેવલજ્ઞાનગુણુથી અને શુદ્ધ સ્વભાવ પરિણમનરૂપી પર્યાયથી જાણે છે.
કહ્યું છે કે
જેષ ધ્યાન અહિતકા, સાહી આતમ ધ્યાન, ફેર કહ્યુ મે* નહિ, એહી જ પરમ નિધાન, એમ વિચાર હિયરું ધરી, સક્તિદષ્ટિ જેહ, સાવધાન નિજ રૂપમે, મગન રહે નિત્ય તેહ.
–મરણુસમાધિ વિચાર, ગાથા ૨૨૫-૨૨૪
'दलतया परमात्मा एव जीवात्मा ।' દ્વાત્રિંશ—દ્વાત્રિંશિકા ટીકા
દલથી પરમાત્મા પાતે જ જીવાત્મા છે. શુદ્ધ દ્રષ્ય, ગુણુ અને પાઁચથી શ્રી અરિહંતનુ' તથાપ્રકારે જ્ઞાન થવાથી તથાપ્રકારે ધ્યાન થાય છે, તે ધ્યાન સમાપત્તિજનક બનીને માહના નાશ કરે છે.

Page #180

મંત્ર વડે મનનું રક્ષણ.
૧૭૩ સમાપત્તિ એટલે ધ્યાનજનિત સ્પર્શના અર્થાત અચાનકાળે ધ્યાતાને થતી ધ્યેયની સ્પર્શના.
તે બે પ્રકારે થાય છે. એક સંસર્ગોપથી અને બીજી અભેદારેપથી. - શુદ્ધાત્માના ધ્યાનથી અંતરાત્માને વિષે પરમાત્મા ને સંસર્ગોપ થાય છે, તે પ્રથમ સમાપત્તિ છે અને પછી અંતરાત્માને વિષે પરમાત્માને અભેદ આરેપ થાય છે, તે બીજી સમાપત્તિ છે. તેનું ફળ અતિ વિશુદ્ધ સમાધિ છે.
શ્રી નમસ્કારમંત્ર ઉભય પ્રકારની સમાપત્તિનું કારણ બનીને સાધકને વિશુદ્ધ સમાધિ આપનાર થાય છે, તેથી તે પુનઃ પુનઃ સ્મતવ્ય છે ધ્યાતવ્ય છે અને તેનું ધ્યાન પુનઃ પુનઃ કર્તવ્ય છે.
મંત્ર વડે મનનું રક્ષણ મંત્ર શબ્દ મનની સાથે ગાઢ સંબંધ ધરાવે છે. મન અને પ્રાણુ વચ્ચે અવિનાભાવ સંબંધ છે. મનનું સ્પંદન એ પ્રાણુ છે અને પ્રાણનું સ્પંદન એ મન છે. “ચર મસ્તર मरुत्, यत्र मरुत्तत्र मनः।'
મનુષ્યની વાણી અને વર્તન પણ મનની સ્થિતિનું જ પ્રતિબિંબ છે. તેથી શાસ્ત્રોમાં બંધ અને મોક્ષનું કારણ પણ મનને જ કહેલ છે. - શરીરથી જે કોઈ કાર્યો થતાં દેખાય છે, એની પાછળનું પ્રેરણાબળ મનુષ્યના મનમાં જ હોય છે. મનની સુધારણા ઉપર જ માનવીની સુધારણાને આધાર છે.

Page #181

૧૭૪
અનુપ્રેક્ષા
બાહ્ય જગતનાં કાર્યો ઈન્દ્રિયો દ્વારા થતાં દેખાય છે, પણ ખરી રીતે તે બધી ક્રિયાઓ મગજમાં આવેલા મનનાં વિવિધ કેન્દ્રો દ્વારા જ થતી હોય છે.
ઈન્દ્રિયે તે તેના બાહ્ય કરણે છે. અહંકાર, બુદ્ધિ, ચિત્ત, મન વગેરે આંતર કરણે છે. એ આંતર કરણો દ્વારા જ પ્રત્યક્ષ, અનુમાન આગમ આદિ પ્રમાણને બંધ થાય છે.
નિદ્રા, વન, સ્મૃતિ અને મિથ્યાજ્ઞાન પણ અંતઃકરણ દ્વારા જ થાય છે.
જાગૃત, સ્વપ્ન અને નિદ્રા ઉપરાંત એક થી અવસ્થા પણ છે, કે જેને તુરીય અવસ્થા કહેવાય છે.
તે અવસ્થામાં જ જીવને આમપ્રત્યક્ષ-આત્મસાક્ષાત્કાર થાય છે. મનને એ અવસ્થા માટે તૈયાર કરવાનું અમૂલ્ય સાધન એક માત્ર મંત્ર છે. - મંત્ર દ્વારા મન એકાગ્ર બને છે, શુદ્ધ બને છે અને અંતમુખ બને છે. એકાગ્ર, શુદ્ધ અને અંતમુખ બનેલ મનમાં વિવેક-વૈરાગ્ય જાગે છે. ત્યારબાદ શમ, દમ, તિતિક્ષા, ઉપરતિ, શ્રદ્ધા અને સમાધાન પ્રાપ્ત થાય છે અને તેથી અધ્યાત્મ માની યાત્રા આગળ વધે છે.
મંત્રનું પ્રધાન કાર્ય માનવીની રક્ષા કરવાનું છે. આધિ, વ્યાધિ અને ઉપાધિ એ ત્રણેયની સામે મંત્ર રક્ષણ કરે છે.
મંત્રસાધના, માનવીના મનને નિરર્થક ચિન્તાઓથી છોડાવે છે, માનવીના શરીરને ચિન્તા અને વિષાદથી ઉત્પન્ન થતા અનેક

Page #182

મંત્ર વડે મનનું રક્ષણ
૧૭૫
શારીરિક રોગોથી બચાવે છે અને પ્રારબ્ધના ચગે આવી પડનારાં બાહ્ય સંકટ અને અનિવાર્ય પ્રત્યવા-વિશ્ન વખતે મનને શાંત રાખી તેનાથી દૂર થવાના માર્ગો શોધી કાઢવામાં સહાયકારક થાય છે.
મંત્રસાધનાના પરિણામે આત્મસાક્ષાત્કાર થતાં, તેના સંપકમાં આવનાર આત્માઓને પણ તે સત્ય માર્ગદર્શન કરાવી અનેક આપત્તિઓમાંથી તેઓને ઉદ્ધાર કરી શકે છે.
મંત્રસાધના એ રીતે માનવીના સર્વલક્ષી આધ્યાત્મિક વિકાસમાં ખૂબ જ સહાયભૂત થનારી હેવાથી અત્યંત આદરપૂર્વક કરવા ગ્ય છે.
શ્રી નવકારમંત્ર એ સર્વ મંત્રમાં શિરોમણિભૂત હોવાથી, તેની સાધનામાં અહર્નિશ રત રહેનારા મનુષ્યને તે વિવેક, વૈરાગ્ય અને અંતર્મુખતા અપાવનાર તથા આધિ, વ્યાધિ અને ઉપાધિથી ઉગારવાર થાય છે. એટલું જ નહિં પણ મનના પર-અવસ્થા જે તુરીયાવસ્થા કહેવાય છે, તેને મેળવી આપનાર થાય છે.
તુરીયાવસ્થાને અમનસ્કતા, ઉન્મનીભાવ અને નિર્વિકલ્પ ચિન્માત્ર અવસ્થા પણ કહેવાય છે. તે અવસ્થામાં અતિદુર્લભ એવું આત્મજ્ઞાન થાય છે, કે જે સકલ ફલેશ અને કમથી જીવને હંમેશ માટે છુટકારો અપાવે છે.

Page #183

૧૭૬
અનુપ્રેક્ષા
મનને જિતાડનાર
તમા
સ
મનને આત્માધીન બનાવવાની પ્રક્રિયા નમા ’ મંત્ર વડે · સધાય છે. ‘ નમા ’ મંત્રના ‘ન” અક્ષર સૂય વાચક છે અને ‘મ’ અક્ષર ચદ્રવાચક છે.
-કલિકાલસર્વાંન શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ મ. કૃત એકાક્ષરી કાય
મંત્રશાસ્ત્રમાં સૂર્ય એટલે આત્મા અને ચદ્ર એટલે મન ગણાય છે. એ દૃષ્ટિએ · નમે ” પદમાં પ્રથમ સ્થાન આત્માને મળે છે.
>
· મન પદ્મમાં પ્રથમ સ્થાન મનને મળે છે. · નમા મંત્ર વડે મનને પ્રથમ સ્થાન જે સ`સારપરિભ્રમણમાં પરિહુમતું હતું, તે મટીને આત્માને પ્રથમ સ્થાન મળવાથી સંસારપરિભ્રમણના અંત આવે છે.
મનના માલિક આત્મા છે, પણ આત્માના માલિક મન નથી, એવું જ્ઞાન અને એવા એધ નમા 'પદ્મનાં વારવાર સ્વાધ્યાયથી થાય છે.
• નમા' પદપૂર્વક જેટલા મ`ત્રા છે, તે બધા આત્માને મનની ગુલામીમાંથી છેાડાવનાર થાય છે.
મન એ કર્મનું સર્જન છે. એટલે કમ નાં ખધનમાંથી જેને છૂટવુ છે, તેને સૌ પ્રથમ મનની આધીનતામાંથી છૂટવુ પડશે.
‘નમા’ મંત્ર મન ઉપર પ્રભુત્વ અપાવનારા અને પ્રકૃતિ ઉપર વિજય અપાવનારા મત્ર છે.

Page #184

મનને જિતાડનાર “નમો મંત્ર.
૧૭૭ “નમો મંત્ર આત્માભિમુખ બનાવે છે. બહિર્મુખ મનને આત્માભિમુખ બનાવવા માટેનું સામર્થ્ય “નમે ” મંત્રમાં છે.
“નમો પદને અર્થ આત્માને મુખ્ય સ્થાન આપવું અને મન તથા ઉપલક્ષણથી વચન, કાયા, કુટુંબ, ધન આદિને ગૌણત્વ આપવું તે છે.
“નમો પદને વિશેષ અર્થ આત્મામાં જ ચિત્ત, આત્મામાં જ મન, આત્મા તરફ જ લેશ્યા, આત્માને જ અધ્યવસાય, આત્માને જ તીવ્ર અધ્યવસાય, આત્મામાં જ ઉપગ અને આમામાં જ તીવ્ર ઉપગ ધારણ કરે તે છે.
ત્રણેય કરશે અને ત્રણેય એ આત્મભાવનાથી જ ભાવિત કરવા, તે “નમે” પદને વિશેષ અર્થ છે.
નમો પદ કેવળ નમસ્કાર રૂપ નથી, કિંતુ દ્રવ્યભાવસંકેચરૂપ છે. દ્રવ્યથી અને ભાવથી, દેહથી અને પ્રાણથી, મનથી અને બુદ્ધિથી, બાહ્યથી અને અંતરથી સંકુચિત થવું, તેમજ એ દેહ-પ્રાણ, મન, બુદ્ધિ વગેરે બધામાં ચિતન્યનું સંપાદન કરનાર આત્મતત્તવમાં જ વિલીન થવું, નિમજિત થવું તથા તન્મય, તત્પર અને તકૂપ થવું, એ “
ન પદને રહસ્યાર્થ છે. ન” પદની સાથે શ્રી અરિહંત, સિદ્ધ, સાધુ આદિ પદોને જોડવાથી, તેનો અર્થ અને આશય પણ આત્માની શુદ્ધ અવસ્થાઓને આગળ કરવા છે તથા તે અવસ્થાઓ વડે અવસ્થાવાન શુદ્ધ આત્માની અંદર પરિણતિ લઈ જઈ ત્યાં સ્થિર કરવાને છે.

Page #185

૧૭૮
1
અનુપ્રેક્ષા
આત્મારૂપી અથાકાર થઈ જવું તે જપનું ધ્યેય છે. કહ્યું છે કે- “
તસ્ત્રાર્થમાવના' અર્થાત્ “મંત્રનો જાપ મંત્રના અર્થની સાથે ભાવિત થવા માટે છે. •
અનાત્મભાવ તરફ ઢળતા જીવને આત્મભાવ તરફ લઈ જવાનું કાર્ય “નમે” મંત્ર વડે સધાય છે.
મન અનાત્મભાવ તરફ ઢળે છે, તેથી તે સંસારમાં જીવાત્માને લઈ જવાને માટે સેતુ બને છે. “નમે” એથી વિરુદ્ધ આત્મભાવમાં લઈ જવા માટે સેતુ બને છે.
નમો” પદ અંતરાત્મભાવનું પ્રતીક છે. અનાત્મભાવની શૂન્યતામાંથી આત્મભાવની પૂર્ણતામાં લઈ જવા માટે “નમો મંત્ર સેતુ-પુલનું કાર્ય કરે છે.
મન એ સંસાર છે. આત્મા એ મોક્ષ છે. મનનું વલણ સંસાર તરફથી વળી આત્મા તરફ થવું એ મોક્ષમાર્ગ છે અને તે જ “નમો પદનું અભિપ્રેત છે.
નમે” પદરૂપી સેતુ. નમો” શબ્દ અર્ધમાત્રાસ્વરૂપ છે. ત્રિમાત્રમાંથી માત્રમાં લઈ જવા માટે અર્ધમાત્રા એ સેતુરૂપ છે.
કર્મકૃત વૈષમ્ય એ ત્રિમાત્ર રૂપ છે. ધર્મકૃત “નમો ભાવ એ અમાત્રા રૂપ છે અને તેથી થતો પાપ નાશ અને મંગલનું આગમન એ અમાત્ર રૂપ છે.
s

Page #186

૧૭૯
નિવિકલ્પ ચિન્માત્ર સમાધિ.
અમાત્ર એટલે અપરિમિત એવું આત્મસ્વરૂપ. રાગ, દ્વેષ અને મેહ એ ત્રિમાત્ર રૂપ છે અને “નમો’ એ અર્ધમાત્ર રૂપ છે. અથવા ઔદયિક ભાવના ધર્મો એ ત્રિમાત્ર રૂપ છે. ક્ષપશમ ભાવના ધર્મો એ અર્ધમાત્ર રૂપ છે અને ક્ષાયિક ભાવના ધર્મો એ અમાત્ર રૂપ છે.
“નમો મંત્ર વડે ઔદયિક ભાવના ધર્મોનો ત્યાગ થઈને સાયિક ભાવના ધર્મો પ્રાપ્ત થાય છે અને તે પ્રાપ્ત થવામાં ઉપશમ ભાવના ધર્મો સેતુ રૂપ બને છે.
નમો મંત્ર મમત્વભાવને ત્યાગ કરાવી સમત્વભાવ તરફ લઈ જાય છે, તેથી પણ તે સેતુ ૫ છે.
નમઃ મંત્ર નિર્વિકલ્પ પદની પ્રાપ્તિ માટે અશુભ વિકહાથી છોડાવી શુભ વિકલ્પમાં જોડનાર થાય છે. તેથી પણ તેને સેતુની ઉપમા યથાર્થ પણે ઘટે છે.
નિર્વિકપ ચિત્ર સમાધિ.
મંત્ર એટલે ગુહ્ય ભાષણ. જીવાત્માનું પરમાત્મા સાથે જે પદે વડે ગુહ્ય ભાષણ થાય, તે પદોને મંત્રપદ કહે છે.
ગદ્ય ભાષણ એટલે અન્ય કોઇની સાક્ષી વિના માત્ર આત્મસાક્ષીએ આત્માને પરમાત્મભાવે સ્વીકાર
સર્ષે ઉજવારામના તત્વતઃ જમામા ? અર્થાત “સર્વે જીવાત્માઓ તત્ત્વથી પરમાત્મા છે, એ જાતિનું પિતાના આત્મામાં જ પિતાના શુદ્ધ સ્વરૂપનું મનન.

Page #187

૧૮૦
અનુપ્રેક્ષા એ મનનને જ મંત્રસંજ્ઞા પ્રાપ્ત થાય છે. “મનનામ: પુનઃ પુનઃ એ જાતિની મંત્રણ–ગુહા કથની પોતાના સંકુચિત સ્વરૂપને ત્યાગ કરાવી નિસીમ સ્વરૂપનું ભાન કરાવે છે. તે ભાન જેમ જેમ દઢ થતું જાય છે, તેમ તેમ સંકલ્પ-વિક
થી મુક્તિને મેળવી આપી નિર્વિકલ્પ અવસ્થાની પ્રાપ્તિ કરાવે છે. તેને નિજ શુદ્ધ સ્વરૂપની અનુભૂતિ અથવા નિવિકલ્પ ચિત્માત્ર સમાધિ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.
“ન” મંત્ર વડે તે કાર્ય શીગ્રપણે થતું હોવાથી તે મહામંત્ર કહેવાય છે.
સર્વશિરોમણું મંત્ર. શુદ્ધ આત્મદ્રવ્યની અનુભૂતિ એ મોદકના સ્થાને છે, તેનું જ્ઞાન એ ગેળના સ્થાને છે અને તેની શ્રદ્ધા એ ઘીના સ્થાને છે. શુદ્ધ આત્મદ્રવ્ય એ પૂર્ણ છે, એવા જ્ઞાન અને શ્રદ્ધાની સાથે થતું તેનું ધ્યાન, મરણ, રટણ આદિ લેટના સ્થાને છે.
શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપના લાભની ઈચ્છા સિવાયની બીજી સર્વ ઈચ્છાઓને જેમાં નિષેધ છે, એવા તપ રૂપી અગ્નિમાં આત્મ
ધ્યાન રૂપી લેટના ભાખરા બનાવીને, તેને સકિયાએથી કૂટીને, તેમાં શ્રદ્ધારૂપી ઘી અને જ્ઞાનરૂપી ગાળ મેળવીને જે મોદક તયાર થાય, તે જ ક્ષમાદક છે અને તેમાં સંસારનાં સર્વ પ્રકારનાં સુખના આસ્વાદથી અનંતગુણ અધિક સુખાસ્વાદ રહેલા છે.

Page #188

સાચા માને પ્રભાવ.
૧૮૧
નિશ્ચયનયથી આમાના શુદ્ધ અને પૂર્ણ સ્વરૂપનું જ્ઞાન અને શ્રદ્ધાન તથા વ્યવહારનયથી શુદ્ધ સ્વરૂપમાં ઉપયોગ રૂપી પ્રણિધાન, એ મેસરૂપી મેદને પામવાને સરળ માર્ગ છે.
નમો રિહંત પદના ધ્યાનથી–રટણથી પુનઃ પુનઃ ઉચ્ચારણરૂપી જાપ અને પ્રણિધાન–ધ્યાનથી તે સિદ્ધ થઈ શકે છે. તેથી સાત અક્ષરના તે મંત્રને મોક્ષપ્રાપ્તિ માટે સર્વશિરોમણિ મંત્ર કહ્યો છે.
સાચા મંત્રોને પ્રભાવ, સાચા મંત્રો દેવ, ગુરુ અને આત્માની સાથે તથા બીજી બાજુ મન, પવન અને આત્માની સાથે ઐક્ય સધાવી આપનાર હોવાથી, તે સર્વ અંતરાયોનું નિવારણ કરાવનારા તથા અંતરાત્મભાવની પ્રાપ્તિ કરાવનારા થાય છે.
અંતરાત્મભાવ એટલે આત્મામાં આત્મા વડે આત્માની પ્રતીતિ. તે પ્રતીતિ કરવા માટે અથવા જે તે થયેલી હોય તે તેને દઢ બનાવવા માટે સાચા મિત્રનું આરાધન પરમ સહાયભૂત થાય છે.
મંત્રના અક્ષરેનું ઉચ્ચારણ પ્રાણુની ગતિને નિયમિત કરે છે. પ્રાણુની ગતિની નિયમિતતા મનને કાબૂમાં લાવે છે. મનનો કાબૂ આત્માનું પ્રભુત્વ અપાવે છે.
મોના અર્થોનો સંબંધ દેવતત્ત્વ અને ગુરુતત્ત્વની સાથે હોય છે. તેથી દેવતત્ત્વ અને ગુરુતત્વને બંધ કરાવી તે દ્વારા શુદ્ધ આત્મતત્ત્વનું જ્ઞાન કરાવે છે,

Page #189

૧૮૨
અનુપ્રેક્ષા
મન ઉપર (આત્માનું) પ્રભુત્વ પ્રાપ્ત કરાવવાની ક્રિયા અને શુદ્ધ આત્મતત્વનું જ્ઞાન – એ બંને વડે, અર્થાત્ સમ્યક ક્રિયા અને સમ્યગ જ્ઞાન તથા તેની સાધનાને અભ્યાસ કરાવવા દ્વારા, સત્ય મંત્રો અને તેની સાધના મેક્ષનાં અસાધારણ કારણ બને છે.
મને ગુપ્તિ અને “નમો’ મંત્ર. નિત્ય નમસ્કારને અભ્યાસ એ ભેદભાવની ઊંડી નદી ઉપર મજબૂત પુલ બાંધવાની ક્રિયા છે. તેથી “નમો’ પદને સેતુ કહેલ છે.
નામ” પદરૂપી સેતુને આશ્રય લેવાથી ભેદભાવરૂપી નદીનું ઉલ્લંઘન થાય છે અને અભેદભાવના કિનારા ઉપર પહોંચી જવાય છે. પછી તેને ડૂબી જવાનો ભય રહેતો નથી.
ભેદભાવને મિટાવી અભેદભાવ સુધી પહોંચવાનું કાર્ય ના” પદરૂપી સેતુની આરાધનાથી થાય છે.
તેને મંત્રશાસ્ત્રમાં અમાત્ર પદે પહોંચાડનાર “અર્ધમાત્રા” પણ કહે છે. અડધી માત્રામાં સમગ્ર સંસાર સમાઈ જાય છે અને બીજી અડધી માત્રા સેતુ બનીને સંસારની પેલે પાર આત્માને લઈ જાય છે તથા સંલ્પ-વિકલ્પથી મુક્ત કરાવીને નિર્વિકલ્પ અવસ્થા સુધી પહોંચાડે છે.
ના” પદ વડે “મનગુણિ” સાધ્ય બને છે. મનેઝુમિનું લક્ષણ બાંધતાં કહ્યું છે કે
'विमुक्तकल्पनाजालं, समत्वे सुप्रतिष्ठितं ।
आत्मारामं मनस्तज्ज्ञैर्मनोगुप्तिरुदाहृता ॥ १॥'

Page #190

સમર્થનું શરણ.
૧૮૩ અર્થાત્ “કલ્પનાજાળથી મુક્તિ, સમવમાં સુસ્થિતિ અને આત્મભાવમાં પરિણતિ જેનાથી થાય, તે મને ગુમિ છે.”
મને ગુપ્તિના લક્ષણમાં પ્રથમ મનના રક્ષણની નિષેધાત્મક અને પછી વિધેયાત્મક-એમ બંને બાજુ બતાવવામાં આવી છે.
વિમુરારાનાના નિષેધાત્મક બાજુ છે અને “સમજે સુપ્રતિષ્ઠિતં તથા “મારમામે :” એ વિધેયાત્મક બાજુ છે, શ્રી નમસ્કારમંત્રના જાપમાં પણ ઉભયને સમન્વય છે.
જે કાર્ચ મનોતિ વડે સાધ્ય છે, તે જ કાર્ય “નામ” મંત્રની આરાધના વડે થાય છે. તેથી મને ગુપ્તિ અને “નમો” મંત્ર એક જ કાર્યની સિદ્ધિ કરનાર હોવાથી એ અંશમાં પરસ્પર પૂરક બની જાય છે.
સમર્થનું શરણ નમસ્કાર, વંદન અથવા પ્રણામ-એ સવે દૈન્યભાવનાના પ્રતીક છે. જે સર્વ ઐશ્વર્ય સંપન્ન છે અને સર્વનું ત્રાણ-રક્ષણ કરવાને સમર્થ છે, તેને આશ્રય લેવા માટે તથા પિતાની દીનતા અને સાધનહીનતાને પ્રકટ કરવા માટે “નામ” પદનું ઉચ્ચારણ છે.
સમર્થનું શરણુ જે ગ્રહણ કરે, તે જ દુસ્તર અને દુરત્યય-ખે તરી શકાય અને દુઃખે જેને અંત લાવી શકાય એવી સંસારની માયાને તરી શકે છે. અન્યત્ર પણ કહ્યું છે કે. “હૈવી જોવા મથી, મમ માયા તુવરાયા..
मामेव प्रतिपद्यन्ते, मायामेतां तरन्ति ते ॥ १॥"

Page #191

૧૮૪
અનુપ્રેક્ષા અર્થાત્ “દેવી અને ગુણમયી એવી આ મારી માયા દુરત્યય છે. મારું જે શરણ સ્વીકારે છે, તે જ આ માયાને તરી જાય છે.?
વરસાદનું પાણી સર્વત્ર પડે છે, પરંતુ તે ટકે છે નીચાણવાળાં સ્થાનમાં પણ ઊંચા પર્વત ઉપર નહિ. તે રીતે પ્રભુની કૃપા સર્વત્ર છે, પણ તેની અભિવ્યક્તિ જ્યાં દન્ય અને વિનપ્રતા છે ત્યાં જ થાય છે, પરંતુ અહંકાર–અભિમાનાદિ પર્વતીય સ્થાને માં નહિ.
જીવ દૈન્યશ્રીથી સંયુક્ત જ્યાં સુધી થાય નહિ, ત્યાં સુધી તેને ભગવશ્રાપ્તિ અશક્ય છે.
ભક્તિ, પ્રીતિ, અનુરાગ કે પ્રેમસાધનામાં દૈન્યની જ એક પ્રધાનતા છે. કહ્યું છે કે
'पीनोऽहं पापपङ्केन, हीनोऽहं गुणसंपदा । • दीनोऽहं तावकीनोऽहं, मीनोऽहं त्वद्गुणाम्बुधौ ॥१॥
અર્થાત- હું પાપરૂપી પંકથી પીન છું (પુષ્ટ છું), ગુણસંપત્તિથી હીન છું, દીન છું છતાં હે ભગવાન હું તારો છું અને તારા ગુણ સમુદ્રમાં મગ્ન છું.
મોક્ષમાર્ગમાં કપા એ મુખ્ય છે. એવું પિતાનું બળ કે એલી પિતાની સાધના ત્યાં કામ આવી શકતી નથી.
નરેથી જેમ પર્વત ભેદી શકાય નહિ પણ તે ઈન્દ્રવજાથી ભેદાય છે, તેમ પાપરૂપી પર્વતને ભેદવા માટે ભક્તિરૂપી વજ જોઈએ. તેની પ્રાપ્તિ નમ્રભાવને આધીન છે. તે નમ્રભાવ નમે મંત્ર વડે સાધ્ય થઈ શકે છે.

Page #192

શ્રદ્ધા અને ભક્તિ.
૧૮૫ શ્રદ્ધા અને ભકિત, સક્સ ક્રિયાનું મૂળ શ્રદ્ધા છે, શ્રદ્ધાનું મૂળ જ્ઞાન છે, જ્ઞાનનું મૂળ ભક્તિ છે અને ભક્તિનું મૂળ ભગવાન છે.
ભગવાનની શક્તિ એ ભક્તના હદયમાં ભક્તિ પેદા કરે છે. ભક્તિ વડે આત્મજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે. તે આત્મજ્ઞાન શ્રદ્ધાને પેદા કરે છે. શ્રદ્ધા એ ક્રિયામાં પ્રેરે છે. તેથી શ્રદ્ધા એ પુરુષતંત્ર છે અને ભક્તિ એ વસ્તુતંત્ર છે.
ભક્તિમાં પ્રેરક વસ્તુની વિશેષતા છે. શ્રદ્ધામાં પ્રેર્ય પુરુષની વિશેષતા છે. નિમિત્તની વિશેષતા એ ભક્તિપ્રેરક છે. ઉપાદાનની વિશેષતા એ શ્રદ્ધાજનક છે. ભક્તિ એ આરાધ્યમાં રહેલા આરાધ્યત્વના જ્ઞાનની અપેક્ષા રાખે છે. શ્રદ્ધા એ ક્રિયા અને તેના ફળમાં વિશ્વાસની અપેક્ષા રાખે છે. એ વિશ્વાસ ક્રિયા કરનારની યોગ્યતા ઉપર આધાર રાખે છે. જ્યારે શ્રદ્ધા અને ભક્તિ એકત્ર મળે, ત્યારે કાર્યની સિદ્ધિ થાય છે.
ભગવાનને પ્રભાવ ચિતવવાથી ભક્તિ જાગે છે અને ભક્તિને પ્રભાવ ચિતવવાથી શ્રદ્ધા જાગે છે.
આજ્ઞાનું આરાધન એ શ્રદ્ધા અને ભક્તિ ઉભયની અપેક્ષા રાખે છે.
આજ્ઞાકારક પ્રત્યે નિષ્ઠા તે ભક્તિ છે. આજ્ઞાપાલન પ્રત્યે નિષ્ઠા તે શ્રદ્ધા છે.
ભક્તિમાં આજ્ઞાકારકનાં સામર્થ્યની પ્રતીતિ છે. શ્રદ્ધામાં આરબાપાલકની ચશ્યતાનું ભાન છે.
ભક્તનું સામર્થ્ય પ્રયત્નની એકનિષ્કામાં રહેલું છે. ભગવાનનું સામર્થ્ય તેઓની અચિંત્ય શક્તિમત્તામાં રહેલું છે.

Page #193

૧૮૬
અનુપ્રેક્ષા
જો ભગવાનમાં અચિંત્ય સામર્થ્ય ન હોય, તે ભક્તને પ્રયત્ન વિફળ છે. જે ભકતનો પ્રયત્ન ન હૈય, તે અચિંત્ય સામર્થ્ય પણુ લાભ કરતું નથી.
પ્રયત્ન ફળદાયી છે–એવી ખાત્રી તે શ્રદ્ધા છે. કૃપા ફળદાયી છે–એવી ખાત્રી તે ભક્તિ છે. કૃપા એ ભગવાનના સામશ્યને સૂચક શબ્દ છે. પ્રયત્ન એ ભક્તની શ્રદ્ધાનો સૂચક શબ્દ છે. ભક્તિના પ્રમાણમાં જ શ્રદ્ધા રૂરે છે. અને શ્રદ્ધાના પ્રમાણમાં જ ભક્તિ ફળે છે.
ચાલ્યા વિના ઈષ્ટ સ્થાને પહોંચાય નહિ–એ શ્રદ્ધાસૂચક વાક્ય છે. ઈષ્ટ સ્થળે પહોંચવા માટે જ ચાલવાની ક્રિયા થાય એ ભક્તિસૂચક વાક્ય છે. •
ઈષ્ટ સ્થળમાં જે ઈષ્ટત્વની બુદ્ધિ ન હોય, તે ચાલવાની ક્રિયા થઈ જ કેમ શકે? અને ચાલવાની ક્રિયા વિના ઈષ્ટ સ્થળે પહોંચાય જ કેમ?
આમાં એ મહિમાશાળી દ્રવ્ય છે. તેથી જ તેને ઓળખાવનાર પરમાત્મા પ્રત્યે ભક્તિ જાગે છે. એ ભક્તિ ક્રિયા તરફ આદર જગાડે છે અને એ આદર પ્રયત્નમાં પરિણામ પામે છે.
શ્રી નમસ્કારમંત્રમાં શ્રદ્ધા અને ભક્તિ બંને રહેલાં છે. શ્રદ્ધા નમસ્કારની ક્રિયા ઉપર અને ભક્તિ નમસ્કાર્યના પ્રભાવ ઉપર અવલંબે છે. “રાજન જ્ઞા માં ?
અર્થાત્ “ભક્તિ એક પ્રકારનું જ્ઞાન છે, કે જેમાં આરાધ્ય તત્ત્વની વિશેષતાનું ગ્રહણ થાય છે.

Page #194

સાધ્ય અને સાધનામાં નિકા.
૧૮૭ મરથ ” “અવશેષ ભા ' અર્થાત “આ વસ્તુ આમ જ છે અથવા આ જ એક પરમાર્થ છે – એ પ્રકારના જ્ઞાનને શ્રદ્ધા કહેવાય છે અને તેમાં આરાધકની નિષ્ઠાનાં વખાણ છે.
સાધ્ય અને સાધનામાં નિષ્ઠા. શ્રદ્ધા અને ભક્તિ આરાધકમાં હોવાં જરૂરી છે, છતાં બનેમાં જે તફાવત છે તે એના જ્ઞાનમાં છે.
શ્રદ્ધાળુનું જ્ઞાન સાધનામાં નિષ્ઠા પેદા કરે છે. ભક્તિમાનનું જ્ઞાન સાધ્યમાં નિષ્ઠા પેદા કરે છે.
સાધ્યની શ્રેષ્ઠતાનું જ્ઞાન ભક્તિવર્ધક બને છે. સાધનાની શ્રેષ્ઠતાનું જ્ઞાન શ્રદ્ધાવર્ધક બને છે.
શ્રી નમસ્કારમંત્રમાં સાધ્ય સર્વશ્રેષ્ઠ હોવાથી તે સર્વોત્તમ ભક્તિનું ઉત્પાદક છે અને સાધન સર્વશ્રેષ્ઠ હોવાથી તે સર્વોત્તમ શ્રદ્ધાને ઉત્પન્ન કરે છે.
સર્વોત્તમ શ્રદ્ધા અને સર્વોત્તમ ભક્તિથી થયેલી કિયા સર્વોત્તમ ફળને આપે, એ નિઃશંક છે.
ભક્તિ ઉત્પન્ન થવામાં પ્રમુખ અનુગ્રહ પ્રભુને છે. એ અનુગ્રહ કરવાની શક્તિ બીજા કેઈમાં પણ ન હોવાથી ભવ્ય જીવને પ્રભુ જ એક સેવ્ય, આરાધ્ય અને ઉપાસ્ય છે તેમજ તેમની જ એક આજ્ઞા પાલન કરવી ચેાથ છે, એવી નિષ્ઠા પ્રાપ્ત થાય છે અને તેનું જ નામ ભક્તિ છે.

Page #195

૧૮૮
અનુપ્રેક્ષા આજ્ઞાનું પાલન પોતે જ કરવા લાગ્યા છે, એવી નિષ્ઠા તે શ્રદ્ધા છે. એમ શ્રદ્ધા અને ભક્તિ ઉભય મળીને જીવની મુક્તિરૂપી કાર્યસિદ્ધિ કરે છે. -
આ બંને વસ્તુને પૂરી પાડનાર શ્રી નમસ્કારમંત્ર હોવાથી ભવ્ય જીવોને તે પ્રાણથી પણ પ્યાર છે અને પ્રત્યેક શ્વાસે સે વાર સંભારવા લાયક છે. તેથી મનનું રક્ષણ થાય છે, સંકલ્પ-વિકલ્પ છૂટી જાય છે, સમત્વભાવમાં સ્થિતિ પેદા થાય છે અને આત્મારામતા–આત્મસ્વરૂપમાં જ રમણતા કરવાને અભ્યાસ પડે છે.
ગણમુક્તિને મહામંત્ર, નમસ્કાર એ ઋણમુક્તિનો મંત્ર છે. પોતાના માથે ઋણ છે, એમ માનનાર વ્યક્તિ આપોઆપ નમ્ર બને છેનિરહંકાર રહે છે.
પ્રત્યેક જન્મમાં બીજા ઉપર કરેલા અપકાર અને બીજાના પિતા ઉપર થયેલા ઉપકારને યાદ રાખનારે જ સદા નમ્ર રહે છે અને ઉપકારના બદલામાં પ્રત્યુપકાર કરવાની ભાવનાવાળો રહે છે.
પિતે કરેલા અપકારનો બદલે સમતાભાવથી સર્વ પ્રકારનાં કણસહનમાં રહેલો છે અને પિતા ઉપર થયેલા ઉપકારને બદલે આત્મજ્ઞાનથી વળે છે.
આત્મજ્ઞાની પુરુષ વિશ્વ ઉપર જે ઉપકાર કરે છે, તે એટલે માટે હોય છે કે તેની આગળ તેમના ઉપર બીજાથી થયેલા બધા ઉપકારનો બદલો વળી જાય છે.

Page #196

નમ્રતા અને બહુમાન.
૧૮૯
દુઃખ અને કષ્ટ વખતે કર્મના વિપાકનુ· ચિન્તન કરવાથી સમતાભાવ અખંડ રહે છે અને તેથી બીજા ઉપર કરેલા અપકારીનું ઋણ ઊતરી જાય છે.
‘તમા’ મત્ર અપકાર અને ઉપકાર બનેને બદલે એકીસાથે વાળી શકે છે. તેનું કારણ તેની પાછળ કĀવપાકને પણ વિચાર છે અને આત્મજ્ઞાન પામવાના પણ વિચાર છે,
કવિપાકના વિચાર સમતા દ્વારા સર્વ પાપેાના નાશ કરે છે. આત્મજ્ઞાનના વિચાર સર્વ મંગલેાનુ કારણ અને છે.
ધમ માત્ર મોંગલ છે. આત્મજ્ઞાન અધા ધર્મોનુ ફળ છે, તેથી શ્રી અરિહંતાદિના નમસ્કાર વડે થતુ` આત્મજ્ઞાન એ સમગલેામાં પ્રધાન મોંગલ છે અને નિત્ય વધતુ મંગલ છે.
નમ્રતા અને બહુમાન.
જીવ કમ થી અધાયેલેા છે, એ વિચાર જેમ નમ્રતાને લાવે છે, તેમ ક્રમથી મુક્ત થયેલા પુરુષા પ્રત્યે અંતરથી થતું મહુમાન પણ નમ્રતાને લાવે છે.
ક્રમ ના વિચાર પાપનું પ્રાયશ્ચિત કરાવે છે અને ધર્મના વિચાર પુણ્યનું બીજ અને છે,
'
નમા' સત્રમાં કમના અનાદર છે અને ધર્મના આદર
છે. કર્મના અધ, કે જે બીજા ઉપર અપકાર કરવાથી થયે છે. તેને સ્વીકાર છે અને ધર્મની પ્રાપ્તિ જે પાપકારથી થાય છે, એના પણ શ્રદ્ધાપૂર્વક સ્વીકાર છે.

Page #197

અનુપ્રેક્ષા
પેાતાને ધર્મ પમાડનાર બીજા છે, તેથી તે ઉપકારીને નમસ્કાર એ જેમ ધવૃદ્ધિના હેતુ છે, તેમ ખીજા પ્રત્યે કરવામાં આવતા ઉપકાર પણ ધર્મની વૃદ્ધિ કરે છે. ધર્મને પામવા માટે પણ પરાપકાર અને ધર્મને કરવા માટે પણ પાપકાર આવશ્યક છે.
૧૯૦
એક માજુ નમસ્કાર અપરાધને ખમાવવા માટે આવશ્યક છે અને બીજી ખાજુ નમસ્કાર ઉપકારને સ્વીકારવા માટે આવશ્યક છે. ઉપકારના સ્વીકાર અને અપરાધની ક્ષમાપના અને એકી સાથે નમસ્કાર વડે થાય છે.
અધમથી છૂટવા માટે અને ક્રીથી અધમ ન કરવા માટે પણ નમસ્કાર આવશ્યક છે.
શ્રી નમસ્કારમ`ત્ર સ`પાપાના પ્રણાશક અને સર્વ મંગલેાનું મૂળ કહેવાય છે. તેનું કારણ તે પાપનાં પ્રાયશ્ચિત્તની બુદ્ધિથી પાપરહિત પુરુષને નમનિક્રયા રૂપ છે.
પરાપકારથી રહિત અને પરોપકારથી સહિત એવા પુરુષાને પરાપકારથી રહિત અને પાપકારથી સહિત થવાની બુદ્ધિથી જે નમસ્કાર કરવામાં આવે છે, તે ભાવનમસ્કાર છે. તે ભાવનમસ્કાર પાપનેા પ્રાશક અને મગલવધ ક અને છે. ભાવનમસ્કારમાં દુષ્કૃતગાઁ અને સુકૃતાનુમાદના રહેલી છે અને તે અનેપૂવ ક આત્મજ્ઞાની પુરુષાની શરણાગતિ પણ રહેલી છે. આત્મજ્ઞાની પુરુષાની શરણાગતિ આત્મજ્ઞાનને સુલભ અનાવે છે.

Page #198

અધિકારિતા અને ચેાગ્યતા.
૧૯૧.
શ્રી નવકારમંત્રમાં આત્મજ્ઞાન અને કવિજ્ઞાન, ઉભય એકીસાથે રહેલાં હેાવાથી, તેમાં સ` મ`ત્રશિરે મણિતા રહેલી છે.
શ્રી નમસ્કારમંત્રથી પાપનુ. પ્રયશ્ચિત્ત થાય ' છે અને આત્મજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય છે, તેથી તે એક જ મ`ત્રમાં આત્મકલ્યાણની સિદ્ધિ કરાવી આપનાર સર્વ અનુષ્ઠાનેાના સાર આવી જાય છે.
અધિકારિતા અને ચેયતા.
શ્રી નમસ્કારમત્રનેા જાપ અને તેની અભાવના સ અંતરાયાનુ નિવારણ કરનાર થાય છે અને આત્મજ્ઞાનનું કારણ અને છે. તેથી પાપભીરુ અને આત્માર્થી એવા સવ ભવ્ય આત્માને તેનું નિરંતર સ્મરણુ આનંદ આપનારુ થાય છે તથા તેના જાપક અને અભાવકને હમેશ માટે નિય અને નિશ્ચિત મનાવે છે.
શ્રી નમસ્કારમંત્રના જાપ માટે તથા તેના અર્થની ભાવના માટે જે ચેાગ્યતા જોઈએ, તે નીચેના ગુણેાને કેળવવાથી આવે છે.
૧ ભદ્રિક પરિણતિ,
૨ વિશેષ નિપુણુમતિ,
૩ ન્યાય માર્ગ રતિ,
૪ દૃઢ નિજ–વચન સ્થિતિ,

Page #199

અનુપ્રેક્ષા
મનુષ્ય માત્રમાં આ ચારેય શણા અશે અ`શે રહેલા જ હાય છે. તેને અધિક ને અધિક વિકસાવત્તા રહેવાથી મહામત્રની અધિકારિતા પ્રાપ્ત થાય છે.
૧૯૨
ભદ્રિક પરિણતિમાં અક્ષુદ્રતા, મધ્યસ્થતા, અક્રૂરતા, સૌમ્યતા, દયાળુતા, દાક્ષિણ્યતા, વૃદ્ધાનુસારિતા અને વિનીતતા મુખ્ય છે.
નિપુણુમતિમાં દીર્ઘદર્શિતા, વિશેષજ્ઞતા, કૃતજ્ઞતા, પરાતા, લબ્ધલક્ષ્યતા વગેરે મુખ્ય છે.
ન્યાયમાગ રતિમાં 'નિભતા, લજજાળુતા, પાપભીરુતા, ગુણરાગિતા વગેરે મુખ્ય છે,
તેમ જ દૃઢનિજ વચનસ્થિતિમાં લોકપ્રિયતા, સુપક્ષચુક્તના વગેરે ગુણા મુખ્ય છે.
ચાદ પૂર્વના સાર અભેદ નમસ્કાર.
ચૌદ પૂર્વી પણ અંત સમયે શ્રી નવકારનુ સ્મરણ કરે છે. તેથી નવકાર ચૌદ પૂના સાર કહ્યો છે.
નમસ્કાર એ દ્રવ્ય-ભાવસ કૈાચરૂપ છે. દ્રવ્યસ કાચ કાયા અને વચનના છે. ભાવસ કાચ મનના છે.
દ્રવ્યસકાચ દ્રવ્યનમસ્કાર રૂપ છે. ભાવસ કાચ ભાવનમસ્કાર રૂપ છે.
ભાવનમસ્કાર, પરમાર્થ નમસ્કાર અને તાત્ત્વિક નમસ્કાર એક જ અને કહે છે. તાત્ત્વિક નમસ્કાર અભેદ-પ્રણિયાન

Page #200

૧૯૩
શૈદ પૂર્વ સાર અભેદ નમસ્કાર રૂપ છે. તેથી અભેદ-પ્રણિધાન એ જ ચૌદ પૂર્વને સાર છે, એમ સિદ્ધ થાય છે.
નમસ્કાર્યની સાથે નમસ્કારકર્તાને જે અભેદ–એકત્વ તેનું જે પ્રણિધાન, તે તાત્ત્વિક નમસકાર છે.' 1. પરમાત્માને ઉદ્દેશીને પિતાના આત્માનું તાત્વિક સ્વરૂપ જેમાં પ્રણિધાનને વિષય બને છે, તે અભેદ નમસ્કાર છે. તેમાં ધ્યાતા અને દયેય, ધ્યાનની સાથે એકત્વ પામે તે છે. અને ત્યારે તે આત્મા પોતે જ પરમાત્માસ્વરૂપ બની જાય છે. . બધું ભણીને છેવટે પરમાત્મપદ મેળવવાનું છે, એ જ સર્વ પ્રયોજનનું મૌલિભૂત પ્રયોજન છે અને સર્વ ક્રિયાઓનું સાફલ્ય પણ તેમાં છે.
જેમાં આત્મા લીન બને છે, તેમાં આત્મા તદ્રુપ બની જાય છે.
પરમાત્મપદમાં લયભાવની વૃદ્ધિ થવાથી આત્મા પરમાત્માસ્વરૂપ બની જાય છે. તેથી પરમાત્મસ્મરણ એ સકલ શાસ્ત્રના સારભૂત ગણાય છે.
શ્રી નવકારમંત્રનું જે વિશેષ મહત્વ છે, તેનું એક કારણ એમાં શબ્દરચના વિશિષ્ટ છે, તે પણ છે. - ઉપનિષદમાં “બ્રા”ને જ “નમઃ” રૂપ માનીને ઉપાસના કહી છે. શ્રી અરિહંતાદિ પાંચેયને પણ “નમઃ” કે “બ્રહ્મ

Page #201

૧૯૪
અનુપ્રેક્ષા
રૂપ માનીને જ્યારે ઉપાસના કરાય છે, ત્યારે ઉપાસક તદ્રુપ બની જાય છે. તેને જ સાચી અર્થભાવના કહી છે. તેથી ઉપાસકની બધી કામનાઓ વિલીન થઈ જાય છે અર્થાત પૂર્ણ થઈ જાય છે. કહ્યું છે કે'तन्नम इत्युपासीत, नम्यन्तेऽस्मै कामाः ।।
–ઉપનિષદ અર્થાત્ “નામ” એ પરમાત્માનું સાક્ષાત્ અક્ષરાત્મક નામ છે. અંતરંગ શત્રુઓને નમાવનાર હોવાથી પરમાત્મા “નમે” સ્વરૂપ છે.
અંતરંગ શત્રુઓને નમાવનાર પરમાત્માનું ધ્યાન જે કંઈ કરે, તેનાં કામ અર્થાત કામનાઓ અને કામવિકારે શમી જાય એ સ્વાભાવિક છે.
વળી ગુણની પરાકાષ્ઠાએ પહોંચ્યા ત્યારે જ ગણાય, કે જ્યારે તેઓના ધ્યાનાદિથી બીજામાં એ ગુણે પ્રગટે અને વિધી દે શમી જાય એ દષ્ટિએ “
રજોડ મામાદા' એવું ઉપનિષદ્ વાકય પણ સંગત થાય છે.
“નમો પદ વહે પરમાત્માની ઉપાસના થાય છે. એ વાત બીજી પણ અનેક રીતે સંગત થાય છે.
“મજદંતા” – એ પદમાં નમસ્કાર સ્વામી નિશ્ચયષ્ટિથી જેમ નમસ્કાર કરનાર બને છે, વ્યવહારનયથી નમસ્કારનું સ્વામિત્વ નમસ્કાઈ એવા શ્રી અરિહંત પરમાત્માનું છે. તેથી નમસ્કારથી અભિન્ન એવા પરમાત્મા જ “નમે

Page #202

દવ્ય-ગુણુ-પર્યાથથી નમસ્કાર, પદથી ઉપાસ્ય બને છે. એ રીતે પાંચેય પરમેષ્ટિએ “નામ” પદથી ઉપાસ્ય બને છે. ' -
દ્રવ્ય-ગુણુ-પર્યાયથી નમસ્કાર નમસ્કાર એ આત્મગુણ છે અને ગુણ-ગુણને અભેદ છે. એ ન્યાયે નમસ્કાર એ આત્મદ્રવ્ય પણ છે. દ્રવ્ય એ પર્યાયને આધાર છે. એ દષ્ટિએ નમસ્કાર એ આત્મદ્રવ્યને શુભ પર્યાય પણ છે.
એ રીતે નમસ્કાર રૂપી આમદ્રવ્ય, નમસ્કાર રૂપી આત્મગુણ અને નમસ્કાર રૂપી આત્મપર્યાય દ્વીપ, ત્રાણ, શરણ, ગતિ અને આધાર છે. અર્થાત્ નમસ્કાર એ સંસારસમુદ્રમાં દ્વીપ છે, અનર્થ માત્રને ઘાતક છે, ભવભયને ત્રાતા છે, ચારેય ગતિનાં જીવોને આશ્રયસ્થાન અને સર્વરૂપી કૂપમાં પડતાં અને આલંબનભૂત છે. - આત્મદ્રવ્ય એ દ્વીપ છે, આત્મગુણ એ ત્રાણ, શરણ અને ગતિ છે તથા આત્મપર્યાય એ ભવકૂપમાં બૂડતા જીવને આધાર છે. , અથવા કવ્ય, ગુણ અને પર્યાયથી આત્મા જ નમસ્કાર રૂપ છે. તેથી અંતતઃ ગુણપર્યાયના આધારભૂત આત્મદ્રવ્ય એ જ દ્વીપ, ત્રાણુ, શરણ, ગતિ અને આધાર છે.
સહભાવી પર્યાયને ગુણ કહે છે, ક્રમભાવી અવસ્થાને ચર્ચાય કહે છે.
નમસ્કાર આત્મગુણ પણ છે અને આત્મપર્યાય પણ છે,

Page #203

૧૯૬
, , , , અનુપ્રેક્ષા ગુણપયયને આધાર દ્રવ્ય છે. તેથી આત્મદ્રવ્યરૂપ નમસ્કાર એ સંસારસાગરમાં દ્વીપ, સંસાર–અટવીમાં ત્રાણુ, સંસારકારાગારમાં શરણું, સંસાર-અરણ્યમાં ગતિ અને સંસાર–કૂપમાં આધાર, અવલંબન અને પ્રતિષ્ઠા છે.
સમ્યગ્દષ્ટિ છાને પાછું ધર્મના બે પ્રકાર છે. એક શ્રુતધર્મ અને બીજે ચારિત્રધર્મ,
શ્રુતધર્મનું પ્રતિક નવકાર છે. ચારિત્રધર્મનું પ્રતિક શ્રી સામાયિક સૂત્ર છે. . . .
* એકના અક્ષર ૬૮ (અડસઠ) છે. બીજાના અક્ષર ૮૦ છે. દેશવિરતિ સામાયિકસૂત્રના અક્ષર ૭૬ છે.'
નવકાર એ દેવતત્ત્વ, ગુરુતત્ત્વ અને ધર્મતત્વરૂપ તત્વત્રીને જણાવનાર છે. તેથી નવકારમાં નવતત્વનું જ્ઞાન છે. દેવતત્વ એ મોક્ષસ્વરૂપ છે, ગુરુતત્ત્વ એ મોક્ષમારૂપ છે અને ધર્મતત્ત્વ એ મેક્ષને પામેલા અને મોક્ષમાર્ગ ઉપર રહેલા પુરુષના બહુમાન સ્વરૂપ હેવાથી ધર્મતત્ત્વ રૂપ છે. -
દેવતત્વના બહુમાનથી સંસારની હેયતા. અને મોક્ષની ઉપાદેયતાનું જ્ઞાન થાય છે. -
ગુરુતત્વના બહુમાનથી સંવર-નિર્જરા રૂપ તત્વની ઉપાદેયતા અને આશ્રવ–ધતરવની હેચતાનું જ્ઞાન થાય છે.
ધર્મતત્વના બહુમાનથી પુણ્યતત્ત્વની ઉપાદેયતા અને પાપતની હેયતાનું જ્ઞાન થાય છે. ' ,
-

Page #204

૧૯૭*
શકાશકશાન અને ધૈર્યોત્પાદક ક્રિયા.
સમગ્ર નવકાર જીવતરવની ઉપાદેયતાને અને અજીવતત્વની હેયતાને બોધ કરાવે છે. એ રીતે નવકારમાં નવેય તને હેપાદેયતા સહિત બંધ થાય છે. . .
નવકારમાં હેયતરની હેયતાનું જ્ઞાન અને ઉપાય તાની ઉપાદેયતાનું જ્ઞાન આ રીતે થાય છે. પાપ, આશ્રવ
અને બંદે હેય છે; પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય, સંવર, નિર્જરા અને મિક્ષ ઉપાદેય છે; એ સમ્યગ બાધ નવકીરના જ્ઞાનથી થતો હોવાથી સમ્યગ્દષ્ટિ અને તે પ્રાણરૂપ છે.
પ્રકાશક જ્ઞાન અને ધૈર્યોત્પાદક કિયા. “
ધર્મ એ મંગલ છે. ધર્મ સંગલ બે પ્રકારનું છે એક ક્રિયારૂપ, બીજુ જ્ઞાનરૂપ,
જ્ઞાનરૂપ મંગલ વિના એકલું ક્રિયારૂપ મંગલ કે ક્રિયારૂપ મંગલ વિના એકલું જ્ઞાનરૂપ મંગલ મોક્ષમાર્ગ બની શકતું નથી.
દેવ, ગુરુ અને ધર્મ રૂપી તવત્રયી ઉપાસ્ય છે. જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રરૂપી તત્વત્રયી સેવ્ય છે.
ઉપાસ્યતત્વની ઉપાસના નવકારશ્રુતરૂપી મંગલથી થાય છે, તેથી તે જ્ઞાનસ્વરૂપ છે. સેવ્યતત્વની આરાધના શ્રી સામાયિકસત્રની પ્રતિજ્ઞાથી થાય છે, તેથી તે ફિયાસ્વરૂપ છે.
એકને મંગલ પાઠ થાય છે. બીજાની મંગલ પ્રતિજ્ઞા થાય છે. મંગલ પાઠમાં જ્ઞાન મુખ્ય છે અને ક્રિયા ગૌણ છે. મંગલ પ્રતિજ્ઞામાં ક્રિયા મુખ્ય છે. અને જ્ઞાન ગૌણ છે.

Page #205

૧૯૮
અનુપ્રેક્ષા,
જ્યાં જ્ઞાન રહેલું છે, ત્યાં ગૌણ પણે ક્રિયા પણ રહેલી છે. જ્યાં ક્રિયા મુખ્ય છે ત્યાં ગૌણ રૂપે જ્ઞાન પણ રહેલું છે.
નવકાર વડે પાપ નહિ કરવાની પ્રતિજ્ઞાનું બહુમાન થાય છે. સામાયિક વડે બહુમાનપૂર્વક પાપ નહિ કરવાની પ્રતિજ્ઞાને
સ્વીકાર થાય છે.
'
જ્ઞાન માત્રને મૂળ ત નવકાર છે. ક્રિયા માત્રને મૂળ ત કરેમિલતે છે.
કિયાનાં કારણે ત્રણ ચોગ અને ત્રણ કરણ છે. તેનું નિયમન કરેમિ તેની પ્રતિજ્ઞાથી થાય છે. સામાયિકમાં સાવદ્યત્યાગ અને નિરવદ્યસેવનની પ્રતિજ્ઞાઓ ત્રણ કરણથી અને ત્રણ ચોગથી વ્યાપ્ત છે
સાવદ્ય ક્રિયા અસ્થનિષ્પાદક છે. તેના ત્યાગની ક્રિયા આત્મામાં સ્થય ઉત્પન્ન કરે છે. '
જ્ઞાન પ્રકાશક છે. ક્રિયા થૈર્યજનક છે. બંને મળીને આત્મસુખનું કારણ બને છે.
નવકાર દ્વારા નવતત્ત્વ, બદ્રવ્ય તથા આત્મ-અનાત્મતત્ત્વનું જ્ઞાન દઢ કરીને સામાયિકની ક્રિયા દ્વારા તે જ્ઞાનનું સમ્યમ્ આચરણ કરી શકાય છે.
નમ્રતા અને સૌમ્યતા, નગ્ન છ જ સલામતીપૂર્વક ઉંચાણ ઉપર ચઢી શકે છે.
નમ્રતા (Humility) અને સૌમ્યતા (Meekness) રૂપી બે અબ્ધોને નમસ્કારભાવ રૂપી રથમાં જોડીને મોક્ષમાર્ગના પ્રવાસની શરૂઆત થઈ શકે છે. -
*

Page #206

નતા અને સૈશ્યતા,
૧૮૮
જ્યાં નમસ્કારભાવ નથી, ત્યાં નમ્રતા નથી અને જ્યાં નમ્રતા નથી, ત્યાં સૌમ્યતા નથી.
સૌમ્યતા એટલે સમભાવ, સમભાવ વિના કોઈ પણ સદુગુણને સાચે વાસ આત્મામાં થઈ શકતો નથી.
આપણી હીનતા અને ક્ષતિઓની બેધડક કબૂલાત વિના નમસ્કારભાવની ઝાંખી પણ થઈ શકતી નથી. નમસ્કારભાવ વિનાની કેરી નમ્રતા અહંકારભાવની જનેતા છે અને તે ઠગારી હોય છે.
નમસ્કારભાવ ત્રણે ય જગતનાં સ્વામિત્વનું બીજ છે.
શ્રી તીર્થકર ભગવતે અને શ્રી સિદ્ધ ભગવંતેની સઘળી ઋદ્ધિ-સિદ્ધિ અને આત્મસમૃદ્ધિ આ નમસ્કારભાવમાંથી જ પ્રગટ થયેલી છે.
નમસ્કારભાવનો એક અર્થ ક્ષમાયાચના છે. ક્ષમાયાચનાથી ચિત્ત પ્રસન્ન બને છે. અર્થાત ચિત્તમાંથી ખેદ, ઉદ્વેગ, વિષાદાદિ દે ચાલ્યા જાય છે.
નમસ્કારભાવને બીજો અર્થ કૃતજ્ઞતા અને ઉદારતા છે.
નમસ્કારભાવ વડે પરના ઉપકારને સ્વીકાર કરાય છે અને પરને ગુણ કરવાની વૃત્તિ પેદા થાય છે. એમાં એક નામ કૃતજ્ઞતા છે. બીજાનું નામ ઉદારતા છે.
કૃતજ્ઞતાગુણ વડે અપાત્રતા દૂર થાય છે અને ઉદારતાશણ વડે પાત્રતા વિકાસને પામે છે.

Page #207

૨૦૦
અનુપ્રેક્ષા જીવની અનાદિકાળની અયોગ્યતાને અર્થાત અપાત્રતાને શાસ્ત્રકારે સહજમલના શબ્દથી સંબોધે છે.. •
સહજમલના કારણે જીવ કર્મના સંબંધમાં આવે છે અને કર્મનો સંબંધ જીવને વિષયાભિમુખ બનાવે છે. ,
વિષયાભિમુખતા એ સ્વાર્થવૃત્તિનું જ બીજુ નામ છે. નમસ્કારભાવ સ્વાર્થવૃત્તિનું ઉમૂલન કરે છે.
જીવમાં છુપાયેલી ચેશ્યતાને શાસ્ત્રકાર તથાભવ્યત્વ શબ્દથી ઓળખાવે છે. એને પરિપાક જીવને ધર્મની સાથે સંબંધ કરાવે છે.
નમસ્કારભાવ વડે તે ગ્યતા વિકસિત થાય છે અને ધર્મ : તથા ધર્માત્માઓ સાથે સંબંધ કરાવે છે.
ધર્મ તથા ધમી આત્માઓને સંબંધ સમત્વભાવ (સૌમ્યતા ગુણ)ને વિકસાવે છે. સમત્વભાવની વૃદ્ધિ પાપકારભાવને ઉત્તેજિત કરે છે.
પરસ્પર સહાય અને શુભેચ્છા વિના કોઈ પણ જીવની પ્રગતિ થઈ શકતી નથી. આ કાર્ય શત્રુતાથી નહિ પણ મિત્રતાથી જ થઈ શકે છે.
નમસ્કારભાવ એ મિત્રતા કેળવવાનું અમોઘ સાધન છે.
નમવા માંડે એટલે મિત્રો મળવા માંડે, એ સનાતન નિયમ છે. મિત્રો શુભેચ્છા લઈને આવે છે. એમ પરસ્પર શુભેરછાની વૃદ્ધિ થવાથી ઔદાર્ય ભાવ વિકસે છે. આ બધાનું મૂળ નામસ્કારભાવ છે.

Page #208

નમો પદથી શાન્તિ, તુષ્ટિ અને પુષ્ટિ.
૨૦૧ નમસ્કારભાવ કેળવવા માટે મંત્ર જગરિ ઢંતા છે.
જેઓ ભાવથી એ મંત્રનું નિત્ય સમરણ કરે છે, તેઓની અપાત્રતા નાશ પામે છે, પાત્રતા વિકસે છે, કર્મને સંબંધ ઘટે છે, ધર્મને સંબંધ વધે છે, સ્વાર્થવૃત્તિ ઘટે છે, પરાર્થવૃત્તિ વધે છે, ચિત્તની સંકુચિતતા નાશ પામે છે, વિશાળતા વધે છે, તેમ જ પરિણામે કર્મક્ષય થાય છે અને પરંપરાએ મેક્ષ મળે છે.
“નમે પદથી શાન્તિ, તુષ્ટિ અને પુષ્ટિ.
વિષયના રાગથી થતી અશાતિ “નમો પદના જાપથી ટળે છે.
નમો પદના જાપ વડે ક્ષુદ્ર વિષયોના રાગના સ્થાને પરમ પરમેષિઓ પ્રત્યે રાગભાવ જાગે છે.
પરમેષ્ટિઓ પ્રત્યે ભક્તિરાગ તે વિષયના રાગથી ઉત્પન્ન થતી અશાન્તિને ટાળે છે અને શાતિને પમાડે છે. * ભેજન વડે ભૂખ ભાંગવાની સાથે જ જેમ શરીરમાં આરેગ્ય અને બળને અનુભવ થાય છે, તેમ “નમે” પદના રટણથી વિષયાભિલાષ ટળવાની સાથે જ આત્માને તુષ્ટિ-પુષ્ટિ મળે છે.
નમે” પદમાં ભક્તિ, વૈરાગ્ય અને જ્ઞાન–ત્રણેય સાથે રહેલાં છે. ભક્તિ એટલે પ્રેમ, વૈરાગ્ય એટલે વિષાથી વિમુખતા અને જ્ઞાન એટલે સ્વરૂપને બેધ. સ્વરૂપના બોધથી બળ મળે છે, જે પુષ્ટના સ્થાને છે. ભક્તિથી પ્રેમ જાગે છે, જે તુષ્ટિના સ્થાને છે અને વિરાગ્યથી વિષયવિમુખતા થાય છે, જે શાન્તિસ્વરૂપ છે.

Page #209

મનુપ્રેક્ષા
"
નમા પત્રના જાપ એ રીતે આધ્યાત્મિક શાન્તિ', આધ્યાત્મિક ‘તુષ્ટિ' અને આધ્યાત્મિક પુષ્ટિના હેતુ અને છે.
૨૦૨
?
'
ના પદના જાપુ ચંદનની જેમ · શીતળતા, ’ સાકરની જેમ ‘મધુરતા' અને કચનની જેમ શુદ્ધતા’ સમર્પે છે.
"
શીતળતા શાન્તિકર છે, મધુરતા તુષ્ટિકર છે અને શુદ્ધતા પુષ્ટિકર છે.
• નમા” પદ્મ વડે વિષયે માં વિરસપાની અને પરમેષ્ઠિઆમાં સરસપણાની ભાવના કેળવાય છે.
પચ વિષયે એ જ સંસાર છે અને પાંચ પરમેષ્ટિએ એ જ માક્ષ છે.
• નમા ’ પદ વિષયાને ભુલાવે છે અને નિવિષયી નિર્વિકારી એવા આત્માનું સ્મરણ કરાવે છે.
>
-‘નમે એ અનાત્મા કરતાં આત્માનું મૂલ્ય અધિક છે, એમ સમજાવે છે.
• તમે? પદ વડે અનાત્મભાવની વિસ્મૃતિ અને આત્મભાવની સ્મૃતિ જાગે છે.
મેાક્ષમાગ માં ભાવના અને ધ્યાન, રાદિ દોષાના ક્ષય માટે અતિ ઉપયેગી મનાયાં છે.
નમા અરિહ'તાણુ...' મંત્રમાં ‘નમા’ પદ્મભાવનાનું ઉત્પાદક છે અને ‘અરિહંતાણું” પદ્મ ધ્યાનનું સાધન છે.
.

Page #210

ભાવનમસ્કાર
૨૦૩
વિષયને રસ ઘટાડવાનું કાર્ય “નમ પદની ભાવનાથી થાય છે અને આત્મરસ જગાડવાનું કાર્ય શ્રી અરિહંત પદના ધ્યાનથી થાય છે.
વિષયનું સ્મરણ અનાદિ અભ્યાસથી પિતાની મેળે થાય છે.
દેવ-ગુરુનું સ્મરણ અભ્યાસના બળથી સાધ્ય છે. દેવગુરુના સ્મરણને અભ્યાસ દૃઢ થયા પછી વિષયનું મરણ આપોઆપ ટળી જાય છે.
બહિરાત્મભાવમાં આત્મા ચાલ્યા જાય, તે એક પ્રકારને આધ્યાત્મિક આત્મઘાત છે. તેનાથી જીવને બચાવી લેનાર શ્રી નમસ્કારમંત્રનો જાપ છે.
બાવનમસ્કાર સરિતા' અર્થાતુ-અરિહંતને નમસ્કાર એ પદનો તાત્પર્થ એ , કે હું અરિહને દાસ છું, પ્રખ્યા છું, કિંકર છું અને સેવક છું.
અરિહે તે મારા સ્વામી છે, નાથ છે, માલિક છે અને સત્તાધીશ છે.
અરિહંતેના નિર્દેશને, અરિહતેની આજ્ઞાને અરિહતેના કાર્યને અને અરિહંતની સેવાને હું સ્વીકારું છું.'
તેઓની આજ્ઞાનું પાલન એ જ મારે પરમ ધર્મ છે, એમ હું માનું છું.
નમસ્કાર્યની આજ્ઞા મુજબ જીવનને જીવવું, એ જ નમસ્કારર્તાને શુભ ભાવ છે.

Page #211

૨૦૪
અનુપ્રેક્ષા * આશપાલનને પરમ કર્તવ્ય સમજનાર જ સાચા નમસ્કાર કરનાર ગણાય છે. : -
આજ્ઞાથી પરમુખ વૃત્તિવાળાને નમસ્કાર, “એ નામ નિપે નમસ્કાર છે, ' '
આશા ઉપરને સાચે બહુમાનભાવ, એ સાચે ભાવનિક્ષેપ નમસ્કાર છે. * * * * * *
ભાવનમસ્કાર અને આજ્ઞાપાલનને અધ્યવસાય એકાઈક છે.
નમવું, પરિણમવું અને તદાકાર થવું, એ નમસ્કાર ભાવાર્થ છે.
શ્રી અરિહંતેને વિષે એકચિત્ત થવું, તેઓને વિષે જ મન પન કરવું. તેઓનું જ ધ્યાન અને તેઓને વિષે જ લેશ્યા, એ ભાવનમસ્કાર છે.
ભાવથી નમવું એટલે તદૂપ થવું અને તદ્રુપ પરિણમવું એટલે ત્રિકરણ ચોગથી તેઓને જ સમર્પિત થવું. તન મન અને ધન તેઓનાં જ કાર્યમાં વાપરવાં,
તેનું કાર્ય કરવું એમાં ત્રણેય લેકનું હિત છે. તે કાર્યને પોતાનું કાર્ય માનવું, તેમજ મન, વચન અને કાયાના યેગે તેમાં જ વાપરવાં, તે ભાવનમસ્કાર છે.
ભાવનમસ્કાર અને આઝાગ. નમો શાંતા” ને જાપથી શ્રી અરિહતેની આજ્ઞાપાલનને અવ્યવસાય જાગૃત થાય છે.

Page #212

ભાવનમસ્કાર અને આજ્ઞાયાગ.
૨૦૫ શ્રી અરિહતેની આજ્ઞા એટલે જીવનિકાયનું હિત થાય એવું જીવન જીવવું તે. શ્રી અરિહના નમસકારનું એ ફળ છે.
આજ્ઞાપાલનને અધ્યવસાય એટલે સમસ્ત જીવરાશિ ઉપરને નેહને પરિણામ, સમસ્ત જીવરાશિના હિતને અધ્યવસાય અને તે મુજબનું જીવન,
પ્રભુની આજ્ઞા ઉપર પ્રીતિ ઉત્પન્ન થવામાં પ્રથમ કારણ આજ્ઞા ભંગની ભીતિ છે અને આશાભંગથી ઉત્પન્ન થતા દુષ્ટ વિપાકનું ચિંતવન છે. આશા ભંગની ભીતિ વડે પ્રીતિ ઉત્પન્ન થાય છે, પ્રીતિ પછી ભક્તિ જાગે છે અને તે પછી આજ્ઞાપાલનની રુચિ પ્રગટે છે. એ રુચિપૂર્વક જે અનુષ્ઠાન થાય તે વચનાનુષ્ઠાન કહેવાય છે અને તેના પરિણામે અસંગાનુષ્ઠાનની પ્રાપ્તિ થાય છે. એ મુજબ કમ છે. •
અસંગાનુષ્ઠાન એ મોક્ષનું 'અનંતર કારણ છે. અસંગાનુણાનનિર્વિકલ્પ ચિમાત્ર સમાધિ રૂપ છે. તે જ્ઞાનકિચાની અભેદ ભૂમિકા રૂપ છે, કેમ કે તે શુદ્ધ ઉપયોગ અને શુદ્ધ વી. @ાસની સાથે તાદાસ્યભાવને ધારણ કરે છે.
અત્યંત પ્રીતિપૂર્વક થાય તે પ્રીતિ અનુષ્ઠાન, આદરબહુમાનપૂર્વક થાય તે ભક્તિ અનુષ્ઠાન, આગમને અનુસરીને થાય તે વચનાનુષ્ઠાન અને તે અતિશય અભ્યાસથી આગમની અપેક્ષા વિના જ સહજ ભાવે થાય તે અસંગાનુષ્ઠાન છે. * અસંગાલુકાનમાં ચોરી અને ઉપયોગની શુદ્ધિ તેના પ્રકર્ષ પર્યત પહેલી હોય છે.

Page #213

૨૦૬
અનુપ્રેક્ષા શ્રી અરિહંત ભગવતે ઉપર પ્રીતિને પરિણામ જે જીવન નિકાયના હિતની બુદ્ધિમાંથી થયેલું હોય, તે તે શુદ્ધ અને સ્થિર હેાય છે.
જીવનિકાયના હિતને પરિણામ સૌ પ્રથમ ભવની ભીતિમાંથી જન્મે છે. તે પછી આત્મૌપશ્ય ભાવમાંથી જન્મે છે. શ્રી અરિહંતાની ભક્તિ દ્રવ્ય-ભાવ ઉભયથી હોય છે. તેમાં ભાવભક્તિ આજ્ઞાપાલન-સ્વરૂપ છે. તેથી ભાવભક્તિનું.. બીજ આજ્ઞાપાલનને અધ્યવસાય છે. એ જ અધ્યવસાય ભાવનામસ્કારની પ્રાપ્તિ કરાવે છે. ,
ભાવનમસ્કાર અંતે સર્વ પાપવૃત્તિઓને નાશ કરી પરમ મંગલ પદની પ્રાપ્તિ કરાવે છે.
નમસ્કાર વડે ધ્યાનસિદ્ધિ. . ! આજ્ઞાનું આરાધન મોક્ષ માટે થાય છે અને આરાનું વિરાધન સંસાર માટે થાય છે. ; ,
પ્રભુની આજ્ઞા અને ત્યાગની અને સંવરના વીકારની છે.
જે જે ક્રિયાથી આત્મામાં કામ આવે તે આશ્રવ છે અને આવતાં કમ સેકાય તે સંવર છે.
ભવનો અંત કે ભવનું ભ્રમણ પ્રભુને આધીન છે, એટલે કે પ્રભુની આજ્ઞાને આધીન છે. આજ્ઞાની આરાધના અને વિરાધના એ જ મોક્ષનું અને ભવનું કારણ છે.

Page #214

મંત્રસિદ્ધિ માટે અનિવાર્ય.
૨૦૭
સંવરભાવ એ આજ્ઞાની આરાધના છે. સામાયિક એ સંવર છે અને નમસ્કાર એ સામાચિનું સાધન છે, તેથી નમસ્કાર પશુ સંવર છે.
સામાયિકથી અવિરતિ રૂપી આશ્રવને સંવર થાય છે. નમસ્કારથી મિથ્યાત્વ રૂપી આશ્રવનો સંવર થાય છે.
નમસ્કારમાં ભગવાનના સ્વરૂપનું ચિંતન થાય છે, તે નિશ્ચયથી નિજસ્વરૂપનું જ ચિંતન છે. શ્રી જિનની પૂજા પરમાર્કશી નિજની પૂજા છે. કહ્યું છે કે
જિનવર પૂજા રે, તે નિજ પૂજના રે.” ભાગવસ્વરૂપનાં આલંબનથી આત્મધ્યાન સહજ બને છે. સમસ્ત દ્વાદશાંગીને સાર ધ્યાનયોગ છે. ધ્યાન વડે આત્મસ્વરૂપની સ્પર્શના થાય છે, તેને સમાપત્તિ કહે છે. શ્રી નમકારમંત્ર વડે તે ધ્યાનની સિદ્ધિ થાય છે. કહ્યું છે કે
'श्री नमस्कारमंत्रेण सकलध्यानसिद्धिः ।
મંત્રસિદ્ધિ માટે અનિવાર્ય. પશુત્વ બીજાના ભાગે પિતે જીવવા ઈચ્છે છે. મનુષ્યત્ર પોતાના ભાગે બીજાને જીવાડવા ઈચ્છે છે. અથવા પિતે જેમ જીવવાને ઈચ્છે છે, તેમ બધા પણ જીવવાને ઈરછે છે, એમ સમજીને બધાની સાથે આત્મતુલ્ય વ્યવહાર કરે છે.

Page #215

૨૦૮
અનુપ્રેક્ષા
કામ, કૅધ, લોભ, મોહ, મદ, માન એ જ તાવિક પશુત્વ છે. તે જ ભાવશત્રુઓ છે. તે ભાવશત્રુઓનો નાશ પિતાના આત્માની અને જગતના જીની શાતિ માટે અનિવાર્ય છે.
માતૃવત્ત પરy 2 –એ ભાવના કામ અને રાગને શમાવે છે.
ઢોણવત્ કચેy ' * —એ ભાવના લેભ અને મેહને કાબૂમાં લાવે છે.
સામવત્ રમg ” –એ ભાવના મદ, માન, ઈર્ષા-અસૂયાદિ વિકારને શમાવે છે.
શાસ્ત્ર કહે છે કે શાન્ત, દાક્ત અને શાનત આત્માને જ કઈ પણ પ્રાર્થના યા મંત્ર ફલીભૂત થાય છે.
અહિંસાના પાલનથી ક્રોધ જિતાય છે અને ક્ષાત બનાય છે. સંયમના પાલનથી કામ જિતાય છે અને દાન્ત બનાય છે. તપના સેવનથી લભ જિતાય છે અને શાન્ત થવાય છે. ”
કામને જીતવા માટે માતૃવત્ પરાપુની ભાવના કર્તવ્ય છે. લોભને જીતવા માટે “ વત્ વ્રજોપુ ની ભાવના કર્તવ્ય છે ક્રોધને જીતવા માટે “સામવત સ પુની ભાવના કર્તવ્ય છે.
લોભને જીતનાર શાન્ત આત્મા જ સાચે તપસ્વી છે, કામને જીતનાર દાન્ત આત્મા જ સાચો સંયમી છે અને કેને જીતનાર ક્ષાના આત્મા જ સાચો અહિંસક છે.
મંત્રસિદ્ધિની યોગ્યતા પ્રાપ્ત કરવા માટે તે ત્રણેય ગુણ મેળવવા જોઇએ.

Page #216

આત્મા એ જ નમસ્કાર છે.
૨૦૯ આત્મા એ જ નમસ્કાર છે. મંત્રસાધનાનું મહત્ત્વ અર્થની દૃષ્ટિએ નથી, પણ બીજની દષ્ટિએ છે.
નમો’ એ શ્રદ્ધાસૂચક છે, “સ ” એ સર્વજ્ઞતાનું બીજ હોવાથી જ્ઞાનસુચક છે અને તi” એ મનનક્રિયા રૂપ હોવાથી ચારિત્રસુચક છે.
બજ સરિતા' એ મંત્રનાં ત્રણ પદે એ રીતે રત્નત્રયસૂચક છે. અનુક્રમે તરુચિ, તવાધ અને તત્ત્વરમણતા રૂપ અથને બતાવે છે. એ અર્થ ભેદ–રત્નત્રયીની દૃષ્ટિએ છે. અભેદ-રત્નત્રયીની દષ્ટિએ પણ તેને અર્થ ઘટાવી શકાય છે.
“અ” પદની વ્યાખ્યા કરતાં શ્રી સિદ્ધહેમખૂહવૃત્તિમાં કહ્યું છે કે –
प्रणिधानं चाऽनेन सह आत्मनः सर्वत: संभेदः तदभिधेयेन चाऽभेदः । अयमेव हि तात्विको नमस्कार इति ।'
અ” પદનું પ્રણિધાન “સંભેદપ્રણિધાન છે અને માઁ વાયુ પરમાત્મસ્વરૂપનું પ્રણિધાન તે “અભેદપ્રણિધાન છે.
આ અભેદપ્રણિધાન એ જ તાવિક નમસ્કાર છે. અહીં ‘એવકાર વડે નમસ્કાર અને અરિહંતને અભેદ સૂચિત કર્યો છે.
જેમ “સ”નું અભેદ-પ્રણિધાન એ તાત્વિક નમસ્કાર છે. તેમ ત્રાણ પણ “અરિહંત પરમાત્મા જ છે. એ રીતે “નમો”, “સરિ અને “તાળ – એ ત્રણેય એક જ અર્થને સૂચવનારા બની જાય છે.

Page #217

૨૧૦
અનુપ્રેક્ષા
અહં' વાચ્ય શ્રી અરિહંત પરમાત્માને નમસ્કાર અને તેથી ફલિત થતું ત્રાણ–રક્ષણ એક જ આમામાં રહેલું છે.
આત્મા એ જ “સર્ણ, આત્મા એ જ “ત્રા” અને આત્મા એ જ “નમો નમસ્કાર રૂપ છે.
બીજા શબ્દોમાં આત્મા એ જ જ્ઞાન, આત્મા એ જ દર્શન અને આત્મા એ જ ચારિત્ર–એમ અભેદ રત્નત્રયી પણ નમસ્કારના પ્રથમ પદમાં રહેલી છે.
નમસકાર વડે વિશ્વનું પ્રભુત્વ, વિશ્વ ઉપર પ્રભુત્વ પાંચ સમવાયનું છે. પાંચ સમવાય એટલે પાંચ કારણોનો સમુદાય.
પાંચ કારણેનાં નામ અનુક્રમે કાલ, સ્વભાવ, નિયતિ, કર્મ અને પુરુષકાર.
ચિત્તને સમત્વભાવની તાલીમ પાંચ કારણવાદના તવજ્ઞાનથી મળે છે.
પાંચ કારણેને સમવાય માનવાથી દીનતા-અહંકારાદિ દેને વિલેપ થઈ જાય છે. એકલો દૈવવાદ માનવાથી દીનતા આવે છે. એક પુરુષકારવાદ માનવાથી અહંકાર ઉત્પન્ન થાય છે. એકલી નિયતિ, એક્લો કાળ કે એકલો સ્વભાવવાદ માનવાથી સ્વચ્છેદ પોષાય છે.
પાંચેય કારણે મળીને કાર્ય બને છે, એમ માનવાથી એકેક વાદથી પિડાતા સ્વછંદાદિ દેને નિગ્રહ થાય છે અને સારા-નરસા બનાવ વખતે ચિત્તનું સમત્વ ટકી રહે છે.
-

Page #218

પાંચેય કારણા ઉપર શુભ ભાવનુ" પ્રભુત્વ.
૨૧૧
જેમ જેમ સમત્વભાવ વિકસે છે, તેમ તેમ કક્ષય વધતા જાય છે.
સમ્યક્ત્વ સમત્વભાવ રૂપ છે, માટે તેને સમકિત સામાચિક કહેવાય છે. વિરતિ અધિક સમત્વસૂચક છે, તેથી તેને દેશિવરતિ અને સર્વવિરતિ સામાયિક કહે છે. અપ્રમાદ એથી પણી અધિક સમત્વસૂચક છે. એથી આગળ અકષાયતા, અચેાગતાદિ ઉત્તરાત્તર અધિક સમત્વ રૂપ હાવાથી અધિક અધિક નિર્જરાના હેતુ છે.
વિશ્વ ઉપર પાંચ સમવાયનુ પ્રભુત્વ છે એટલે સમતભાવનું પ્રભુત્વ છે અને સમત્વભાવ ઉપર શ્રી અરિહંતાદિ ચારનુ પ્રભુત્વ છે. કહ્યું છે કે
કાળ સ્વભાવ ભવિતવ્યતા, એ સઘળાં તારા દાસેા રે; મુખ્ય હેતુ તું માક્ષના, એ મુજ સખલ વિશ્વાસે રે,
પૂ. ઉપા. શ્રી યશેાવિજયજી મહારાજ,
શ્રી અરિહંત, સિદ્ધ, સાધુ અને કેવલિપ્રાપ્ત ધમાઁ એ ચારતા અવલ ખનથી શુભ ભાવ પ્રકટે છે. એ શુભ ભાવ પાંચ સમવાય ઉપર પ્રભુત્વ ધરાવે છે. તેથી વિશ્વના સાચા સ્વામી શ્રી અરિહંતાદિ ચાર છે. તેઓને નમસ્કાર, નમસ્કાર કરનારને સમગ્ર વિશ્વ ઉપર પ્રભુત્વ અપાવે છે.
પાંચેય કારણા ઉપર શુભ ભાવનું પ્રભુત્વ. દુષ્કૃતગાઁ વડે સહેજમલને હ્રાસ થાય છે. સુકૃતાનુમાદના વર્ડ તથાભવ્યત્વભાવના વિકાસ થાય છે. શરણગમન વડે ઉભય

Page #219

૨૧૨
અનુપ્રેક્ષા
સધાય છે, કેમ કે જેનું શરણ ગ્રહણ થાય છે, તેઓને સહજમલ સર્વથા નાશ પામ્યો છે અને તેઓનું તથાભવ્યત્વ પૂર્ણ પણે વિકાસ પામ્યું છે.
સહજમલ તે પર–પુદ્દગલના સંબંધમાં આવવાની શક્તિ છે. દુષ્કૃત માત્ર તે શક્તિનું પરિણામ છે.
તે શક્તિનું બીજ જ્યારે બળી જાય છે, ત્યારે પરના સંબંધમાં આવવાની ઈચ્છા માત્રને વિલય થાય છે.
પરને આધીન એવા સુખને પામવાની ઈચ્છા નષ્ટ પામવાથી સ્વાધીન સુખને પામવાની ઈચ્છા વિકાસ પામે છે, તે જ તથાભવ્યત્વભાવને વિકાસ છે.
સ્વાધીન સુખને પામેલા શરણ અચિંત્ય શક્તિશાળી છે. તે પરાધીન સુખની ઈચ્છાને નાશ કરાવી, સ્વાધીન સુખની ઈચ્છાનો વિકાસ કરાવી, અંતે સ્વાધીન સુખને સંપૂર્ણપણે પમાડીને જ જપે છે.
અનાદિ નિગદમાંથી જીવને બહાર કાઢનાર શ્રી સિદ્ધ ભગવંત છે. તેઓનું ઋણ પિતાને માથે ધારણ કરનાર તેઓનાં સુકૃતનું નિરંતર અનુમોદન કરે છે. તે ઋણ જ્યાં સુધી પિતે ચૂકવી શક્તો નથી, ત્યાં સુધી પોતાના તે દુષ્કતની ગહ કરે છે.
શ્રી સિદ્ધ ભગવંતના ઉપકારરૂપી સુકૃતને અને સંસારમાં રહીને પોતે અનેકને અપકાર કરે છે, તે રૂ૫ દુષ્કૃતને જે
નિરંતર યાદ કરે છે, તેને સાચું સુકૃતાનુદન અને સાચું --*, દુષ્કૃતગર્વણ થાય છે.

Page #220

દંત અદ્વૈત નમસ્કાર.
ગર્હ ણુ સહેજમલના નાશ કરે છે અને અનુમાદન ભવ્યત્વભાવને વિકાસ કરે છે. તેના પ્રભાવે મુક્તિનાં પાંચેય કારણે! આવી મળે છે. તેથી પાંચેય કારણા ઉપર પ્રભુત્વ શુભ ભાવનુ છે.
૨૧૩
દ્વૈત અને અદ્વૈત નમસ્કાર.
પરમેષ્ઠિ એટલે પરમ ઉત્કૃષ્ટ સ્વરૂપમાં જેએ અવસ્થિત છે તે. આત્માનું ઉત્કૃષ્ટ સ્વરૂપ સમભાવમાં છે. તેમાં જ જેએ સ્થિત છે અવસ્થિત છે, તેઓ પરમેષ્ઠિ કહેવાય છે.
શ્રી અરિહત અને સિદ્ધ કેવળ પૂજ્ય છે, તેથી દેવતત્ત્વ છે. આચાય, ઉપાધ્યાય અને સાધુ પૂજ્ય પણ છે અને પૂજક પણ છે, તેથી ગુરુતત્ત્વ છે.
ધર્મના આત્મા દેવ અને ગુરુતત્ત્વ છે. એ મને તત્ત્વાની ભક્તિ તે ધર્મના પ્રાણ છે. એ પ્રાણની રક્ષા કરનાર મદિર– મૂર્તિ–પૂજાદિ ધર્મના દેહ અને વસ્ત્રાલંકાર છે.
મેટાએ પાસે આપણી લઘુતા અને તેએની ગુરુતા પ્રગટ થાય એવું વર્તન કરવું, તેનુ નામ નમસ્કાર છે. તેના બે ભેદ છે: એક દ્વૈત અને ખીન્ને અદ્વૈત.
જ્યાં સુધી વિશેષ પ્રકારની સ્થિરતા પ્રાપ્ત થઇ ન હેાય, ત્યાં સુધી હું ઉપાસક અને તે ઉપાસ્ય, એવા દ્વૈતભાવ હાય છે, તે દ્વૈત નમસ્કાર છે.
રાગ-દ્વેષના વિકલ્પેાના નાશ થઈ જવાથી, ચિત્તની એટલી બધી સ્થિરતા થઈ જાય છે, કે તેમાંથી દ્વૈતભાવ જ ચાર્લ્સેા જાય. તે અદ્વૈત નમસ્કાર છે.

Page #221

૨૧૪
અપેક્ષા
તે સ્થિતિમાં પોતાની જાત જ ઉપાસ્ય બને છે અને પિતાના શુદ્ધ સ્વરૂપનું જ ધ્યાન થયા કરે છે.
દ્વત નમસ્કાર અત નમસ્કારનું સાધન માત્ર છે.
સિદ્ધોના પરોક્ષ સ્વરૂપને બતાવનાર શ્રી અરિહંત છે. તેથી વ્યવહારદષ્ટિએ તેઓ પ્રથમ છે. એ રીતે પંચપરમેષિઓને ક્રમ પૂર્વાનુપૂર્વીથી છે, એમ સાબિત થાય છે.
જપની ક્રિયા દલા છે. જપની ક્રિયા દરફલા-પ્રત્યક્ષ ફળ આપનારી છે.
મંત્રશક્તિ કેઈ દિવસ પણ બેટી પડતી નથી. જેમ વિજળીના પ્રવાહ (Current)માં વિજળીનું સામર્થ્ય ગુપ્ત રીતે રહેલું છે, તેમ મંત્રમાં તેના દેવતાનું દિવ્ય સામર્થ્ય દિવ્ય તેજ ગુપ્ત રીતે રહેલું છે. અનુકુળ દ્યતન દ્વારા તેને પ્રકટાવી શકાય છે. સાધકના આત્માને દિવ્યતા અપાવે તે દેવ. દેવતા, ઋષિ, છંદ તથા વિનિગ, એ મંત્રની ચાર વસ્તુઓ અગત્યની છે.
જપને યજ્ઞ પણ કહે છે. જપયજ્ઞમાં હોમવાને પદાર્થ અહંકારભાવ છે. અહંકારભાવના કારણે જ જીવનું શિવસ્વરૂપ વિસારે પડયું છે.
આત્મા રૂપી દેવની આગળ જીવને અહંકારભાવ ધરી દેવાને છે. આ ક્રિયા જ ચિત્તપ્રસાદને પ્રકટાવે છે.
મંત્રજાપ સાથે મંત્રદેવતાનું અને તે મંત્ર આપનાર સદગુરુનું ધ્યાન ખ્યાલમાં રહેવું જોઈએ.

Page #222

જાત ઉપર કાબૂ મેળવવાના મહામત્ર.
૨૧૫
'
નમઃ ' શબ્દનું ઉચ્ચારણ થતાંની સાથે જ મન, વાણી અને શરીર ઈષ્ટને સાંપાઈ જવાં જોઈએ. તે ત્રણેય ઉપર મારાપણાન્રુ અભિમાન છૂટી જવુ જોઇએ. આ અભિમાન જેમ જેમ છૂટ છે, તેમ તેમ મંત્રદેવતા સાથે એકતા સધાય છે.
જેટલા અક્ષરને મત્ર હેાય, તેટલા લક્ષ જાપ કરવાથી એક પુરશ્ચરણ થાય છે. ઉપાસ્ય દેવતાના સાક્ષાત્કાર માટે આવા પુરશ્ચરણાની ખાસ જરૂર હોય છે.
પુરશ્ચરણ વખતે ઉપાસકની અનેક પ્રકારની કસેાટી થાય છે. તે વખતે ક્ષેાભ ન પામનાં ધૈય ધારણ કરનારને મત્ર સાક્ષાત્કાર થાય છે.
જાત ઉપર કાબૂ મેળવવાના મહામંત્ર
વિશ્વ ઉપર કાબૂ મેળવવા માટે પેાતાની જાત ઉપર કાબૂ મેળવવા જોઈએ. પેાતાની જાત ઉપર કાબૂ મેળવવા માટે પેાતાની પાંચેય ઇન્દ્રિયા અને છઠ્ઠું મન, તેના ઉપર કાબૂ મેળવવા જોઇએ.
ઇન્દ્રિયા અને મન ઉપર કાબૂ ત્યારે જ આવે, કે જ્યારે તેમાં વિલસી રહેવુ ચૈતન્ય તેથી જીદુ' છે અને પેાતાની શક્તિ વડે તે બધાનુ... સચાલન કરી રહેવુ છે, એવેા આધ
સ્પષ્ટ થાય.
જે ખાતા નથી અને ખવડાવે છે, જે પીતે નથી અને પીવડાવે છે, જે સૂતા નથી અને સુવડાવે છે, જે પહેરા નથી અને પહેરાવે છે, જે આઢતા નથી અને એઢાડે છે,

Page #223

૨૧૬
અનુપ્રેક્ષા જે બેસતો નથી અને બેસાડે છે, જે ઊઠતું નથી અને ઉઠાડે છે, જે ચાલતું નથી અને ચલાવે છે, જે જેતે નથી અને દેખાડે છે, જે સાંભળતું નથી અને સંભળાવે છે. જે આપણે ભૂલી જઈએ છીએ છતાં જે કદી આપણને ભૂલતા નથી, જે બધી ઈન્દ્રિયોમાં અને મનમાં ચિતન્ય પૂરું પાડે છે અને છતાં તે બધાથી પર છે, તે જ ધ્યેય છે, તે જ ઉપાસ્યા છે અને તે જ આરાધ્ય છે, તે જ લોકમાં મંગલ, ઉત્તમ અને શરણય છે, તે જ સ્મરણ કરવાગ્ય, સ્તુતિ કરવાચ અને ધ્યાન કરવાગ્ય છે. એ નિશ્ચય જ્યારે દઢ થાય છે, ત્યારે પાંચેય ઈન્દ્રિ અને મન ઉપર તથા પોતાની સમગ્ર જાત જીવ કાબૂ મેળવે છે.
મહામંત્રની ઉપાસનામાં પરમ ધ્યેય તરીકે તે પરમતત્ત્વની જ એક ઉપાસના વિવિધ રીતે થાય છે. તેથી તેને જાપ અને સ્મરણ સતત કરવા યોગ્ય છે.
“ જો પદ વડે પરમાત્માની નજીક જવાય છે. “અરિ પદ વડે પરમાત્મા પકડમાં આવે છે. ઉતા પદ વડે પરમાત્મામાં એકાગ્રતાની બુદ્ધિ થાય છે.
સમગ્ર ત્રણેય પદ વડે અને તેની અર્થભાવના વડે પરમાત્માની સાથે એકત્વ-અભેદને અનુભવ થાય છે. તેથી જન સરિતા એ મહામંત્ર છે.
મંત્રનો જાપ સ્થિર ચિત્તથી, સ્વસ્થ ગતિથી અને મંત્રાર્થ ચિંતનપૂર્વક થવો જોઈએ.

Page #224

સમતા સામાયિકની સિદ્ધિ.
૨૧૭
મંત્ર, મંત્રદેવતા અને મંત્રદાતા ગુરુમાં દેઢ શ્રદ્ધા, એ સાધનાનાં ત્રણ ચરણે છે. જે એક પણ ચરણને ભંગ હોય, તો સાધના પંગુ બને છે અને અસફળ થાય છે.
“નમો પદ વડે ઔદયિક ભાવનો નિષેધ ત્યાં સુધી કર, કે એક પણ નિષેધ કરવાગ્ય પરભાવ બાકી ન રહે.
પછી જે રહે તે જ આત્મા છે, અરિહંત છે અને શુદ્ધ સ્વરૂપવાળા પરમાત્મા છે.
સમતા સામાયિકની સિદ્ધિ. સમ્યગ્દષ્ટિ જીવોને વિશ્વની વિવિધતા અને વિચિત્રતા સંવેગ અને વૈરાગ્યની વૃદ્ધિ માટે થાય છે તથા અહિંસા, સંયમ અને તપસ્વરૂપ ધર્મના પાલનમાં ઉપકારક થાય છે,
જીની કર્મકૃત વિચિત્રતાઓને મિથ્યાદિ ભાવ વડે સહવી, તે અહિંસાનું બીજ છે અને પિતાને પ્રાપ્ત થતી સુખ-દ્વઃખ આદિ વિવિધ અવસ્થાઓને સમભાવે વેઠવી, તે અનુક્રમે સંયમ અને તપનું બીજ છે.
તપધર્મને વિકસાવવા માટે દુઃખની પણ ઉપયોગિતા છે. સંયમધર્મને વિકસાવવા માટે સુખની પણ ઉપયોગીતા છે. અહિંસાને આરાધવા માટે જીવેની વિવિધતાની પણ ઉપગિતા છે.
અને સહવા તે અહિંસા છે, સુખને સહવા તે સંયમ છે અને દુઃખને સહવા તે તપ છે.
જ

Page #225

૨૧૮
અનુપ્રેક્ષા
જીવોને સહવા એટલે કે શત્રુ, મિત્ર કે ઉદાસીન પ્રત્યે તુલ્યભાવ કેળવો.
સુખને સહવા અટલે સુખ વખતે વિરક્ત રહેવું. દુકાને સહવા એટલે દુઃખ વખતે અદીન રહેવું.
જીવોની વિવિધતામાં એકતાનું ભાન અહિંસાને વિકસાવે છે, સુખમાં દુખબીજતાનું જ્ઞાન સંયમને વિકસાવે છે અને દુઃખમાં સુખબીજાનું જ્ઞાન તપગુણને વિકસાવે છે. ,
દુઃખ માત્ર જે સમજપૂર્વક વેદવામાં આવે, તે સુખનાં બીજ છે. સુખ માત્ર જે સમજ વિના વેદવામાં આવે, તે દુખનાં બીજ છે.
જીવ માત્ર સત્તાથી શિવ છે. ચિતન્ય સામાન્યથી છવામાં એકતાનું જ્ઞાન સમત્વ વિકસાવે છે. દ્રવ્ય સામાન્યથી સુખદુખમાં અભિન્ન એક આત્માનું જ્ઞાન સમતાભાવનું કારણ બને છે. સમાનભાવને આગળ કરવાથી સમતા સામાયિકની સિદ્ધિ થાય છે,
ધમ ચિત્તની સમાન વૃત્તિમાં છે. અહિંસા, સંયમ, તપ વગેરેની ક્રિયા ચિત્તવૃત્તિને એક જ આલંબનમાં ટકાવી રાખવાનું સાધન છે. મંત્રજાપની ક્રિયા પણ મને ગુમિનું–મનના રક્ષણનું સાધન છે.
મને ગુપ્તિ એ મોક્ષનું સાધન છે. મંત્રથી બંધાયેલું મન મને ગુપ્તિનું સાધન બનીને મોક્ષનું સાધન બને છે. જપ વડે ભગવાનનું પ્રાણિધાન થાય છે.

Page #226

સર્વશ્રેષ્ઠ જપયજ્ઞ,
૨૧૯
સર્વશ્રેષ્ઠ જાય, જપ વડે ભગવાનનું પ્રણિધાન થાય છે. ભગવાનના નામને જાપ કરવાથી બાહ્ય વ્યાપારને નિરોધ થાય છે. શબ્દાદિ બાહા વ્યાપાર રોકાઈ જવાથી આંતરતિ પ્રગટ થાય છે, તેને પ્રત્યક્ચૈતન્ય કહે છે. જ્ઞાનાદિ ગુણોની વિશુદ્ધિ થાય છે તેથી ભક્તિ અને શ્રદ્ધામાં ઉત્તરોત્તર વધારે થાય છે.
શાસ્ત્રોમાં વિશિષ્ટ ગુણવાન પુરુના પ્રણિધાનથી મહાફળ થવાનું કહ્યું છે, તે વાત ભગવાનના નામનો જાપ કરવાથી પ્રત્યક્ષ અનુભવાય છે. ભગવાનના નામના જાપ ધડે પાપનાશનું સ્વાભાવિક કાર્ય થતું જ હોય છે. પછી તે જાપ વ્યગ્ર ચિત્ત હોય કે એકાગ્ર ચિત્ત, કિન્તુ અતીન્દ્રિય શાન્તિ અને અલૌકિક આનંદને અનુભવ તે એકાગ્ર ચિત્ત થતા જાપ વડે જ અgભવાય છે. ઉપર્યુક્ત અને જે નીચેના શ્લોકો કહે છે. 'अ च प्रणवेनैतत् , जपात् प्रत्यूहसंक्षयः । प्रत्यकचैतन्यलाभश्च, इत्युक्तं युक्तं पतञ्जलेः ॥ १ ॥ रजस्तमोमयादोषा-द्विक्षेपाश्चेतसो घमी । સોપા કંપા, યાત્તિ હિર્તિ રે | ૨ | प्रत्यकचैतन्यमप्यस्मा-दन्तज्योतिःप्रथामयम् । बहिर्व्यापाररोधेन, जायमानं मतं हि नः ॥ ३॥'
- કાન્નિશ વિંશિક અન્યત્ર પણ કહ્યું છે કે “સરળતાથી જપી શકાય એવું ભગવાનનું નામ અને પિતાને વંશવતી એવી જિલ્લા હાથી

Page #227

૨૨૦
અનુપ્રેક્ષા
છતાં, તેને ઉપયોગ નહિ કરનાર લોક ઘર નરકમાં જાય છે. એ જોઈને જ્ઞાની પુરુષને સખેદ આશ્ચર્ય થાય છે.” 'योगातिशयतश्चाऽयं, स्तोत्रकोटिगुणः स्मृतः । योगदृष्टया वुधैदृष्टो, ध्यानविश्रामभूमिका ॥ १ ॥
– કાત્રિશત્ દ્વાર્નાિશિકા અર્થ–બગાચાએ પ્રભુના જાપને સ્તોત્ર કરતાં પણ કેટિગુણું ફળવાળે કહ્યું છે, એટલું જ નહિ પરંતુ જાપને ધ્યાનની વિશ્રાન્તિ ભૂમિકા કહી છે.
બહાર પ્રસરી રહેલી વૃત્તિઓને ખેંચીને અંતરમાં સમાવવા સારુ જાપ જરૂરી છે.
જપથી પ્રાણુ અને શરીર સમતોલ અવસ્થાને પામે છે તથા મન સ્થિર અને શાન થાય છે. જપ બહિર્વત્તિઓને નાશ કરે છે. તેની કામનાવાળા જીવની કામનાની પૂર્તિ કરાવી અંતે તે નિષ્કામ બનાવે છે.
“નમે મંત્ર મનને કલ્પનાજાળથી છોડાવી અને સમતવમાં પ્રતિષિત કરી, અંતે આત્મનિષ્ઠ બનાવે છે.
જાપ કરનારે પ્રથમ આસન સિદ્ધ કરવું જોઈએ. આસનથી દેહનું ચાંચત્ય નાશ પામે છે.
ચાંચલ્ય રજોગુણ અને તમોગુણથી થાય છે. તે નાશ પામતાં મન અને પ્રાણને નિગ્રહ સરળ બને છે.

Page #228

૨૨૧
નમસ્કાર વડે ખેાધિ અને નિરુપુસ.
દ એ આત્માને સકેત છે અને સૌ એ પ્રાણના સ’કેત છે. સાળં॰ પદ ઉભયની એકતાને જણાવનારું
ચિહ્ન છે.
.
‘નૌઃ વડે પ્રાણ નિંદરૂપી આત્મામાં જોડાય છે અને તેથી ત્રાણુશક્તિ ઉત્પન્ન થાય છે.
:
ઇન્દ્રિયાને વિષયેાથી ઉપરામ કરાવી, આત્માને વિષે હેામવાનુ કાર્ય નમા' મંત્ર વડે સધાય છે. તેથી તેને સ પ્રકારના ચજ્ઞામાં શ્રેષ્ઠ યજ્ઞ તરીકેનુ પણ સ્થાન મળે છે. નમસ્કાર વડે એાધિ અને નિરુપસ
>
· નમા એટલે વંદન, પૂજન, સત્કાર અને સન્માન. તેના પરિણામે એધિ અને નિરૂપસગ અવસ્થા પ્રાપ્ત થાય છે. નમેા પદ્ય નિરૂપસ પર્યંતના લાભના હેતુ છે, એ નિર્ણય, શ્રદ્ધા, મેધા, ધૃતિ ધારણા અને અનુપ્રેક્ષાથી થાય છે.
શ્રદ્ધાદિ સાધને ઉત્કટ ઈચ્છા, પ્રવૃત્તિ, સ્થય અને સિદ્ધિનાં સાધન બનીને નમસ્કાર દ્વારા નિરૂપસ પદ્યને અપાવે છે.
નિરૂપસ પદ એટલે જ્યાં જન્મ-મરણાદિ ઉપસગેર્ગોં નથી, એવું મેાક્ષસ્થાન. વંદન એટલે અભિવાદન અને મન, વચન તથા કાયાની પ્રશસ્ત પ્રવૃત્તિ, પૂજન એટલે પુષ્પાદિ વડે સમ્યગ્ અયન, સત્કાર એટલે શ્રેષ્ઠ વસ્ત્રાલ કારાદિ વડે પૂજન, સન્માન એટલે સ્તુતિ-સ્તત્રાદિ વડે ગુણગાન. તેના પરિણામે મેાધિ એટલે જિનધની પ્રાપ્તિ. વાઁદન, પૂજન, સત્કાર, સન્માન આદિ

Page #229

૨૨૨
અનુપ્રેક્ષા જ્યારે શ્રદ્ધા વડે થાય પણ બલાત્કારાદિ વડે નહિ, મેધા વડે થાય પણ જડ ચિત્તથી નહિ, વૃતિથી થાય પણ આકુળવ્યાકુળતાથી નહિ, ધારણાથી થાય પણ શૂન્ય ચિત્ત નહિ, તથા અનુપ્રેક્ષાપૂર્વક થાય પણ માત્ર કિયા રૂપે નહિ, ત્યારે તે ભાવરૂપ બને છે અને બેધિ તથા નિરૂપસર્ગ અવસ્થાનું કારણ બને છે.
નવકારના પ્રથમ પદને અથ. નવકારના પ્રથમ પદને અર્થ એ છે કેarfi “માં” અને “સર ને નમસ્કાર એ ત્રાણુસ્વરૂપ છે.
સવુિં” એ પ્રભુની ધર્મકાય અવસ્થાને કહે છે. અરે એ પ્રભુની કર્મકાય અવસ્થાને કહે છે. “સ એ પ્રભુની તસ્વકાય અવસ્થાને કહે છે, ધમકાચ અવસ્થા જન્મને જિતાવનારી છે. કર્મકાય અવસ્થા જીવનને જિતાવનારી છે. તત્ત્વકાય અવસ્થા મરણને જિતાવનારી છે.
જન્મ, જીવન અને મરણ–-એ ત્રણેય અવસ્થાઓ ઉપર જેઓએ વિજય પ્રાપ્ત કર્યો છે, તે “” છે.
સંસ્કૃતમાં 'અ' શબ્દ ઉપરથી પ્રાકૃતમાં ત્રણ રૂપ બને છે. તે જ અનુક્રમે “સરિઠી, “અ” અને “માં છે.
“અ” શબ્દ બ્રહ્મ છે, તેથી પરબ્રહ્મને વાચક છે. પરબ્રહ્ન ચેતન્ય પર સામાન્યથી એક રૂપ છે. તેને નમસ્કાર એટલે

Page #230

નવકારના પ્રથમ પદને અર્થ.
* ૨૨૩
૨૨૩ તદૂપપરિણમન. તે પરિણમન નિર્વિકલ્પ-ચિન્માત્ર-સમાધિ રૂપ છે. તેથી તેમાં ભવનો બાધ થઈ જાય છે.
અરિહું, “હું” કે “અહું—એ શબ્દ શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપના બેધક હોવાથી શ્રતસામાયિકની પ્રાપ્તિ કરાવે છે.” શ્રતસામાયિક એ સમ્યકત્વ સામાયિકની પ્રાપ્તિનું કારણ છે.
શ્રી અરિહને ભાવથી થતે નમસ્કાર એ સમ્યક્ત્વ : સામાયિક રૂપ છે, કેમ કે તેમાં આત્મતત્વની અભેદભાવે પ્રતીતિ છે.
એ પ્રતીતિનું ફળ સર્વવિરતિ સામાયિક, અપ્રમત–ભાવ અને અકષાય–ભાવની પ્રાપ્તિ કરાવી, પરંપરાએ તે સગી અને અયોગી કેવળ અવસ્થાને અપાવે છે.
તેથી તેમાં સાધુનમસ્કાર અને સિદ્ધનમસ્કાર આવી જાય છે.
ભાવનમસ્કાર એ એક અપેક્ષાએ સંગ્રહનયનું સામાયિક છે. તેમાં સ્વરૂપાસ્તિત્વ અને સાદયાસ્તિત્વ રૂપે આત્મતત્વની એકતાનું ભાન થાય છે. એ ભાન અનાદિ અજ્ઞાન ગ્રંથિનો છેદ કરે છે. અનાદિ અજ્ઞાન ગ્રંથિને છેદ થવાથી કુદેવ, કુગુરુ અને કુધર્મમાં સુદેવ, સુગુરુ અને સુધર્મની બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થતી નથી અને અનંતાનુબંધી કષાય જન્ય હિસાદિ પાપસ્થાને સેવન થતું નથી.
વળી સુદેવ, સુગુરુ અને સુધર્મ તથા ત્રણે તને માનનાર શ્રી ચતુર્વિધ સંઘ અને સાધર્મિકોની ભક્તિમાં પ્રમાદ
,
,,
,

Page #231

અનુપ્રેક્ષા
ચૈતન્ય પર સામાન્ય વડે આત્મતત્ત્વની એકતાના ખેાધ થતા હાવાથી વૈરવિરાધના નાશ થાય છે; સમગ્ર જીવરાશિ ઉપર સ્નેહ-પરિણામની વૃદ્ધિ થાય છે; દાન, દૈયા, પરાપકારાદિ ગુણાના વિકાસ સહજ બને છે અને અપ કાળમાં મુક્તિનાં અનલ્પ સુખને લાભ થાય છે.
૨૨૪
આ બધા લાભ શ્રી નવકારમત્રના પ્રથમ પના અથૅ - ભાવના સાથે થતા જાપ મેળવી આપે છે. તેથી તેનેા જેમ અને તેમ વિશેષ આદર કરવા જોઈએ.
ત્રણ ગુણાની શુદ્ધિ. મન-વચન-કાયાના યાગેા તથા જ્ઞાન—દન ચારિત્રસ્વરૂપ આત્માના ગુણા વગે૨ે નવકારના પ્રથમ પદના સ્મરણથી શુદ્ધ થાય છે; ત્રણ ચેગાની શુદ્ધિથી વાત-પિત્ત-કફ રૂપી દેહની ત્રણ ધાતુઓના વૈષમ્યની શુદ્ધિ થાય છે અને જ્ઞાન-દનચારિત્રરૂપી આત્માની ત્રણ` ધાતુએ અર્થાત્ ત્રણ ગુણાની પણ શુદ્ધિ થાય છે. કહ્યું છે કે
• વાત નિયતે જ્ઞાનં,દશૅન વિત્તવાળમ્ । ચ, ધર્મપ્તેનામૃતાતે ।। ।।”
कफनाशाय
પૂ. સપા, શ્રી મેવિ. મ. ફ્ક્ત અદ્ ગીતા 11 ૬/૨← }}
१ दधति धारयन्ति जीवस्वरूपमिति धातवः सम्यग्ज्ञानादयः । -ધર્મવિજ્જુ, અ. ૮, જૂ. ૨૨ ઇંજા.

Page #232

ત્ર ગુણાની શુદ્ધિ.
૨૨૫
અર્થાત્ ‘ જ્ઞાનથી વાતદોષ જિતાય છે, દશ નથી પિત્તદેષ જિતાય છે અને ચારિત્રથી કફદોષ જિતાય છે. તેથી ધમ અમૃત જેવુ કાય કરે છે,’
રાગદ્વેષ—માહ એ આત્માની જ્ઞાનાઢિ ધાતુઓના વૈષમ્યથી ઉત્પન્ન થનારા દાષા છે. તે અનુક્રમે જ્ઞાન—દન—ચારિત્રગુણ વડે જીતાય છે. સાથે સાથે ક્રમશઃ મન, વચન અને કાયાના ચાંગા પણ શુદ્ધ થાય છે, કેમ કે જ્ઞાનમાં મનેાયેાગની પ્રધાનતા છે, દર્શીનમાં સ્તુતિ-સ્તેત્રાદિ પૂજાની મુખ્યતા હેાવાથી વચનચેાગની પ્રધાનતા છે અને ચારિત્રમાં કાયિક ક્રિયાઓની મુખ્યતા હેાવાથી કાયયાગની પ્રધાનતા છે.
આ રીતે વિચારતાં, દેહના વાતાદિજન્ય ત્રણેય દાષાને અને આત્માના રાગાદ્વિજન્ય ત્રણેય દોષાને-વિકારીને શુદ્ધ કરવાની શક્તિ નવકારના પ્રથમ પદના સાત અક્ષરા રૂપી એક આલાવામાં એટલે તેના ત્રણ પદ્મામાં પણ રહેલી છે.
નો પદ વડે મનાયેાગની અને જ્ઞાનગુણની શુદ્ધિ થાય છે, તેથી રાગદોષ છતાય છે.
દ્ધિ પદ વડે વચનયેાગની અને દનગુણની શુદ્ધિ થાય છે, તેથી દ્વેષદોષ છતાય છે.
૧૫

Page #233

૨૨૬
અનુપ્રેક્ષા તા : પદ વડે કાયયોગની અને ચારિત્રગુણની શુદ્ધિ થાય છે, તેથી મેહદેષ જીતાય છે.
ત્રણ ચોગો અને તે વડે અભિવ્યક્ત થતા જ્ઞાનાદિ ત્રણ ગુણ વડે વાત-પિત્ત-કફના દેશે અને રાગ-દ્વેષ–મેહના દે પણ નાશ પામે છે. એટલે કે શરીર અને આત્મા એ બંનેની એકી સાથે શુદ્ધિ કરવાનો ગુણ નવકારના પ્રથમ પદના જાપમાં રહેલો છે, તેમજ ઉપલક્ષણથી ધર્મના પ્રત્યેક અંગના સમ્યગ આરાધનમાં તે શક્તિ રહેલી છે.
નમો’ પદની ગંભીરતા. “ના” મંત્રમાં નવધા ભક્તિ રહેલી છે.
“નમે મંત્ર વડે નામનું શ્રવણું, કીર્તન અને સ્મરણ થાય છે, તેમજ આકૃતિનું પૂજન, "વંદન અને અર્ચન થાય છે. દ્રવ્યનિક્ષેપે પરમાત્માની સેવા અને ભક્તિ થાય છે તથા ભાવનિક્ષેપે પરમાત્મા પ્રત્યે આત્મનિવેદન અથવા સર્વસમર્પણ થાય છે.
નવકાર એ સર્વ મંગલેમાં પહેલું મંગલ છે. પાપને, અશુભ કર્મને અને સર્વ મળને ગાળે તે મંગલ, તેમાં ઉત્કૃષ્ટ પંચમંગલસ્વરૂપ નવકાર છે.
નવકાર વડે બાહ્ય-અત્યંતર અથવા દ્રવ્ય-ભાવમળ જાય

Page #234

નવકારમાં યોગનાં આઠેય અગ
૨૨૭
છે, ભાવમળ એ અજ્ઞાન અને અશ્રદ્ધા છે. નવકાર વડે આત્માનું અજ્ઞાન ટળે છે. અને પરમ તત્ત્વનું જ્ઞાન થાય છે.
નવકાર વડે ધર્મફળની અશ્રદ્ધા ટળે છે અને શ્રદ્ધા જાગે છે. નવકાર મિથ્યાત્વના અને અજ્ઞાનનાં પરિણામેાને ગાળે છે, વિનાશ કરે છે, હણે છે, શુદ્ધ કરે છે અને વિધ્વ*સ કરે છે. સમ્યક્ત્વનાં અને જ્ઞાનનાં પરિણામેાને લાવે છે, ઉત્પન્ન કરે છે, સજે છે, પુષ્ટ કરે છે અને વૃદ્ધિ પમાડે છે. અપ્રતીતની પ્રતીતિ કરાવે છે. અનિર્ણિતને નિણ ય કરાવે છે. આત્મતત્ત્વ અપ્રતીત છે તેની પ્રતીતિ કરાવે છે. તેમ જ ધમ તત્ત્વ અનિર્ણિત છે તેના નિચ કરાવે છે.
1
ઓછામાં ઓછા પ્રયત્ને વધુમાં વધુ ફળ લાવવાની શક્તિ નમા’ મત્રમાં છે.
·
નમા’ પદ્મમાં મૈત્રી, પ્રમાદ, કારુણ્ય અને માધ્યસ્થ્ય ભાવનાઓની સાથે અનિત્ય, અશરણ, સંસાર, એકત્વ, અન્યસ્વાદિ ભાવનાએ સમાવિષ્ટ થઈ જાય છે. તેથી પ્રથમ પદ્મ અતિ ગભીર છે.
નવકારમાં ચેાગનાં આઠેય અંગ
નમસ્કાર એ જેમ મેાક્ષનુ' ખીજ છે, તેમ અનમસ્કાર એ સંસારનું બીજ છે.

Page #235

૨૨૮
અનુપ્રેક્ષા
નમનીયને અનમન અને અનમનીયને નમન, એ સંસારવૃક્ષનું બીજ છે, અનમનીને અનમન અને નમનીયને નમન, એ ધર્મવૃક્ષનું બીજ છે. નમનીયને નમસ્કાર, એ સર્વ દુઃખોનો અને પાપોને નાશક છે. નમનીયને અનમસ્કાર, એ સર્વ દુખેતુ અને પાપનું ઉત્પાદક છે.
એક અંગ્રેજ લેખકે ઠીક જ કહ્યું છે કે
Prayer changes things but the lack of prayer also changes things.
અર્થાત “પ્રાર્થના સાગોને સુધારે છે, અપ્રાર્થના સાગોને બગાડે છે. બંનેમાંથી નિષ્ક્રિય કેઈ નથી.”
નવકારમાં તપ છે, સ્વાધ્યાય છે અને ઈશ્વરપ્રણિધાન છે.
તપથી શરીર સુધરે છે, સ્વાધ્યાયથી મન સુધરે છે અને ઈશ્વરપ્રણિધાનથી આત્મા સુધરે છે.
પરમાત્માની નજીક વસવા માટે પ્રથમ અનાત્માના સંગથી છૂટવું જોઈએ.
આસન શરીરને સંગ છોડાવે છે. પ્રાણાયામ પ્રાણ ઉપર નિયમન લાવે છે. પ્રત્યાહાર ઈન્દ્રને સંગ છોડાવે છે. ધારણું, ધ્યાન અને સમાધિ અનુક્રમે મન, બુદ્ધિ અને અહંકારને સંગ છેડાવે છે.

Page #236

ઈષ્ટદેવતાને નમસ્કાર અને પરંપર ફળ.
૨૨૯ નવકારમાં આસન, પ્રાણાયામ, પ્રત્યાહાર, ધારણા, દયાન અને સમાધિની સાધના છે. તેની સાથે યમ-નિયમ પણ સધાય છે.
આંતર શાતિ માટે નિયમ છે અને બાહ્ય શાન્તિ માટે ચમ છે.
નવકારથી બાહ્ય-આંતર સંબધે સુધરે છે. ઈષ્ટદેવતાને નમસ્કાર અને પરંપર ફળ,
ઈદેવતાને નમસ્કાર કર્યા વિના શ્રુતજ્ઞાનના પારને કઈ પણ આત્મા પામી શક્તો નથી.
પંચમંગલ એ ઈષ્ટદેવતાના નમસ્કાર સ્વરૂપ છે. તેથી શ્રુતજ્ઞાનને પાર પામવાના અથએ નિરંતર તેનું આલંબન લેવું જોઈએ, એમ “શ્રી મહાનિશીથસૂત્ર” માં પ્રતિપાદન કરેલું છે.
શ્રુતજ્ઞાનથી જીવાદિ તને બેધ થાય છે. તેથી દયાની લાગણી ઉત્પન્ન થાય છે. સર્વ જીવો મારા આત્માની સમાન છે, એવી સ્થિર બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થવાથી છાની સંઘટ્ટના, પરિતાપનાદિ પીડાને પરિહાર થાય છે. એથી આશ્રવ દ્વારનું વિસર્જન થાય છે, સંવરભાવની પ્રાપ્તિ થાય છે અને અત્યંત વિષયતૃષ્ણાના ત્યાગરૂપી દમ તથા તીવ્ર ધકવૃતિના ત્યાગરૂપ શમગુણને લાભ થાય છે.

Page #237

૨૩૦
અનુપ્રેક્ષા અકષાયતાથી સમ્યક્ત્વગુણનો લાભ થાય છે અને તેથી જીવાદિ પદાર્થોનું સંદેહ-વિપર્યા રહિત સંવેદનાત્મક વિશિષ્ટ અનુભવજ્ઞાન થાય છે. તેવું જ્ઞાન થવાથી અહિતકારી આચરણને ત્યાગ અને જ્ઞાનધ્યાનાદિ હિતકારી આચરણમાં ઉદ્યમ થાય છે તથા સર્વોત્તમ ક્ષમાદિ દશવિધ યતિધર્મોમાં આસક્તિ થાય છે. તેથી સર્વોત્તમ ક્ષમા અને સર્વોત્તમ મૃદુતાદિ ગુણનું પાલન થાય છે.
સ્વાધ્યાય-ધ્યાન સહિત સર્વોત્કૃષ્ટ સંયમધર્મનું પાલન પરપરાએ મુક્તિનાં સુખ અપાવે છે.
એ બધાનું મૂળ ઈષ્ટ દેવતાને નમસ્કાર છે તથા ઈષ્ટ દેવતાના નમસકારપૂર્વક થતું સામાયિકથી માંડી બિંદુસાર પર્યતનું શ્રુતજ્ઞાનનું આરાધન છે.
પંચનમસ્કારરૂપી પરમ ધમ. 'पंच-नमुक्कारो खलु, विहिदाणं सत्तिओ अहिंसा य । ઇંદ્રિા-સાવિનો, હો ધમો ગુણોનો શા'
ઉપદેશપદ, ગા. ૧૯૮ અર્થાત્ “નર-નારકાદિ પરિભ્રમણરૂપ સંસાર એ પારમાર્થિક વ્યાધિ છે. સર્વ દેહધારી પ્રાણીઓને એ વ્યાધિ સાધારણ છે. શુદ્ધ ધર્મ તેનું ઔષધ છે.

Page #238

૨૩૧
મંગલ, ઉત્તમ અને શરણની સિદ્ધિ.
ગુરુકુલવાસમાં વસવાથી અને ગુરુ આજ્ઞા મુજબ જીવન જીવવાથી શુદ્ધ ધમની પ્રાપ્તિ થાય છે.
શુદ્ધ ધર્મનાં ચાર લક્ષણો છે: (૧) વિધિયુક્ત દાન, (૨) શક્તિ મુજબ સદાચાર, (૩) ઇદ્રિયષાયને વિજય અને (૪) પંચપરમેષ્ટિ નમસ્કાર.
અન્યત્ર ધર્મના ચાર પ્રકારે દાન શીલ, તપ અને ભાવ કહ્યા છે. તેને જ આ ગાળામાં જુદી રીતે કહ્યા છે. વિધિયુક્ત દાન તે દાનધર્મ છે, શક્તિ મુજબ સદાચાર તે શીલધર્મ છે, ઈન્દ્રિયકષાયને વિજય તે તપધર્મ છે. અને પંચપરમેષિ—નમસ્કાર તે ભાવધર્મ છે.
ભાવ વિનાના દાનાદિ જેમ નિષ્ફળ કહ્યાં છે, તેમ પંચનમસ્કાર વિનાનાં દાનાદિ પણ નિષ્ફળ છે. તેથી બધા ધર્મોને સફળ બનાવનાર પંચનમસ્કાર એ પરમ ધર્મ છે.
મંગલ, ઉત્તમ અને શરણુની સિદ્ધિ.. નમસ્કારભાવ આત્માને મનની આધીનતામાંથી છોડાવે છે, મનને આત્માધીન બનાવાની પ્રક્રિયા નમસ્કારભાવમાં છુપાયેલી છે. ધર્મની અનુમોદનારૂપ નમસ્કાર એ ભાવધર્મ છે.
અન્યને આભાર ન માનવામાં કૃપણુતાદેષ કારણભૂત છે.
નમસ્કારભાવ એ સમ્યગ્દષ્ટિને મન સદૈવ છે, સમ્યજ્ઞાનીને મન સદગુરુ છે અને સમ્યકૂચારિત્રીને મન સદુધર્મ છે.

Page #239

૨૩૨
અનુપ્રેક્ષા
નમસ્કારભાવ સિવાય માનસિક ભેદભાવ ટળતું નથી અને ! તે જ્યાં સુધી ન ટળે ત્યાં સુધી અહંકારભાવ ગળતે નથી. ! અહંકારનું ગળવું એ જ ભેદભાવનું ટળવું છે.
ભેદભાવ ટળ્યા વિના અને અભેદભાવ આવ્યા વિના જીવ જીવને આવરૂપે કદી ય ઓળખી શકતો નથી, આવકારી શકતો નથી અને ચાહી શકતો નથી.
ભેદભાવને ટાળવાનું અને અભેદભાવને સાધવાનું સનાતન સાધન “નમ પદ છે.
નમ પદરૂપી અદ્વિતીય સાધન વડે જીવ ચોગ્યતાને વિકસાવે છે અને અગ્રતાને ટાળે છે.
યેગ્યતાના વિકાસ વડે રક્ષણ થાય છે. અયોગ્યતા ટળવાથી વિનાશ અટકે છે.
અરિહંતને નમસ્કાર ભાવશત્રુઓને હણે છે. અરિહં તેને નમસ્કાર શ્યતાને લાવે છે. અરિહંતને નમસ્કાર વિનાશને અટકાવે છે.
ભાવશત્રુઓના નાશથી મંગલ થાય છે, ગ્યતાના વિકાસથી ઉત્તમતા મળે છે અને વિનાશના અટકવાથી શરણની પ્રાપ્તિ થાય છે.
નમસ્કારથી મંગલ, ઉત્તમ અને શરણ– એ ત્રણે ય અર્થોની સિદ્ધિ થાય છે.

Page #240

માત્રચૈતન્ય પ્રકટાવનાર મૂત્ર
૨૩૩
સત્રચૈતન્ય પ્રકટાવનાર મ
દેવતા, ગુરુ અને આત્માનુ જે મનન કરાવે અને મનન દ્વારા જીવનુ રક્ષણ કરે, તે મંત્ર છે,
મત્ર એક બાજુ મન અને પ્રાણનું આત્મા સાથે જોડાણુ કરાવે છે અને ત્રીજી માજી તેના મનન દ્વારા દેવતા અને ગુરુ સાથે આત્માનું ઐકય સધાવે છે.
મંત્રના અક્ષરાને સંબધ મન અને પ્રાણની સાથે છે. મંત્રના અર્થના સબધ દેવતા અને ગુરુ સાથે છે.
ગુરુ, મત્ર અને દેવતા તથા આત્મા, મન અને પ્રાણએ બધાંનુ એકય થવાથી મત્રચૈતન્ય પ્રકટે છે તથા મંત્રચૈતન્ય પ્રકટવાથી ચેષ્ટ ફળની સિદ્ધિ થાય છે.
દેવતા અને ગુરુને સબધ સકલ જીવસૃષ્ટિ સાથે છે, તેથી મત્રચૈતન્ય વિશ્વવ્યાપી બની જાય છે.
પરમેષ્ઠિનમસ્કાર એ રીતે સમત્વભાવને વિકસાવે છે. સમયભાવના વિકાસ મમત્મભાવને દૂર કરી આપે છે. મમત્વભાવના નાશથી મહત્વ જાય છે. સમત્વભાવના વિકાસથી અર્હત્વ પ્રગટે છે.
પરમેષ્ઠિએના નમસ્કાર એ સર્વ મંગલેામાં પ્રધાન શ્રેષ્ઠ મૉંગલ છે, તેમ જ નિત્ય વૃદ્ધિ પામનારુ અને શાશ્વત મગલ

Page #241

૨૩૪
- અનુપ્રેક્ષા
છે, કેમ કે તે જીવને અહં–મમભાવથી છેડાવે છે અને જીવમાં અહંભાવને વિકસાવે છે, સ્વાર્થવૃત્તિ દૂર કરી આપે છે તથા પરમાર્થવૃત્તિ વિકસાવી આપે છે. '
પુનઃ પુનઃ પરમેષ્ઠિનમસ્કાર વડે દેવ, ગુરુ, આત્મા મન, અને પ્રાણનું ઐક્ય સધાય છે તથા મંત્રોચતન્ય પ્રગટે છે,
અનંતર-પરંપર ફળ, પંચનમસ્કારનું અનંતર ફળ સમ્યગ્દર્શનાદિની પ્રાપ્તિ છે. મિથ્યાત્વ, અજ્ઞાન અને અવિરતિ આદિનો નાશ છે તથા પરંપર ફળ સ્વર્ગીપવર્ગ રૂપ મંગલને લાભ છે.
પાપને નાશ એટલે પુદગલ પ્રત્યેના મોહને નાશ અને મંગલનું આગમન એટલે જીવના જીવત્વ પ્રત્યે સ્નેહનું આકર્ષણ. પુદગલ પ્રત્યે વિગત–રતિ અને જીવો પ્રત્યે વિશિષ્ટ-રતિ, એ નમસ્કાર પ્રત્યેની અભિરતિનું ફળ છે.
નમસ્કાર એ પુદગલ પ્રત્યે નમનશીલ અને ચિતન્ય પ્રત્યે અનમનશીલ જીવને ચિતન્ય પ્રત્યે નમનશીલ અને પુદગલ પ્રત્યે અનમનશીલ બનાવે છે.
પંચપરમેષિઓ પુદગલ પ્રત્યે વિરક્ત અને ચૈતન્ય પ્રત્યે અનુરક્ત છે, તેથી તેઓને નમન કરનારે પણ ક્રમશઃ જડ પ્રત્યે વિરક્તિવાળો અને ચૈતન્ય પ્રત્યે અનુરક્તિવાળા બને છે.

Page #242

લાક અને અને લાયકાત્ત મેળવા.
૨૩૫
પુદ્ગલના વિરાગ જીવને કામ, ક્રાપ્ત અને લેાભથી મુક્ત કરે છે તથા ચૈતન્યનેા અનુરાગ જીવને શમ, ક્રમ અને સંતેષથી મુક્ત કરે છે.
ચૈતન્ય એ હિતકર હેાવાથી નમનીય છે અને જડ એ અહિતકર હેાવાથી ઉપેક્ષણીય છે.
ચૈતન્ય લાગણીયુક્ત છે અને જડ લાગણીશૂન્ય છે.
લાગણીશૂન્ય પ્રત્યે ગમે તેટલા નમ્ર રહેવામાં આવે તે પણ ગ્રંથ છે. લાગણીયુક્ત પ્રત્યે નમ્ર રહેવાથી લાગણી મળે છે.
લાગણી એટલે સ્નેહ અને સ્નેહ એટલે દયા, કરુણા, પ્રમાદ તથા સહાય-સહકારાદિ
જેનાથી ઉપકાર થવા ત્રણેય કાળમાં શકય નથી, તેવાં જડ તત્ત્વ પ્રત્યે નમતાં રહેવું, એ માહ, અજ્ઞાન અને અવિવેક છે.
જેનાથી ઉપકાર થવા શકય છે, તેને જ નમવાને અભ્યાસ પાડવે! અને તેને મરણપથમાં કાયમ રાખી નમ્ર રહેવુ એમાં વિવેક છે, ડહાપણુ છે અને દ્ધિમત્તા છે.
નવકારથો જડ પ્રત્યે ઉદાસીનતા અને ચૈતન્ય પ્રત્યે નમનશીલતા કેળવાય છે,

Page #243

૨૩૬
અનુપ્રેક્ષા લાયક બને અને લાયકાત મેળવે. લાગણીયુક્ત પ્રત્યે લાગણું ધારણ કરવાથી લાયકાત પ્રગટે છે. લાગણીશૂન્ય જડ પદાર્થો પ્રત્યે લાગણી રાખવાથી લાયકાત નાશ પામે છે અને નાલાયતા પ્રગટ થાય છે.
જીવ જડને અનંતકાળ નમ્યો છે. પણ એ નમસ્કાર નિષ્ફળ ગયા છે. ચેતનને એક વાર પણ સાચા ભાવથી નમે તો તે સફળ થાય.
ચેતનને નમવું એટલે પિંડમાં દેહ પ્રત્યે આદર છોડી આમા પ્રત્યે આદર રાખો અને બ્રહ્માંડમાં પુદ્ગલ માત્ર પ્રત્યે રાગ છેડી જીવ માત્ર પ્રત્યે રાગ ધારણ કરે. રાગ ધારણ કરે એટલે લાગણીવાળા બનવું.
જેઓ લાગણીવાળા છે, તેઓ પ્રત્યે લાગણી બતાવવાથી સર્વ પ્રકારની માંગણું વિના માંચે પૂર્ણ થાય છે.
સર્વ પ્રકારના પાપની ઉત્પત્તિ પુદગલના રાગથી છે અને સર્વ પ્રકારના પુણ્યની ઉત્પત્તિ ચૈતન્યના બહુમાનથી છે.
નમસ્કારથી ચૈતન્યનું બહુમાન થાય છે, તેથી તે સર્વે પ્રકારના મંગલની ઉત્પત્તિને હેતુ છે. નવકાર એ પાપને નાશક અને મંગલને ઉત્પાદક બને છે, કારણ કે તેમાં ચૈતન્યનું બહુમાન છે અને જડનું અબહુમાન છે. કર્મ અને કર્મકૃત સૃષ્ટિ એ જડ છે તેનો અંત કરનાર પરમેષિઓ છે. તેથી તેઓને નમસ્કાર જડસૃષ્ટિના રાગને શમાવે છે અને ચિતન્યસૃષ્ટિના પ્રેમને વિકસાવે છે.

Page #244

લાયક બને અને લાયકાત મેળવે.
૨૩૭ નવકાર વડે પાપનું મૂળ જે પુગલને રાગ છે, તે નાશ પામે છે અને ધર્મનું મૂળ જે ચેતન્યો પ્રેમ છે તે પ્રગટે છે તેથી તે ઉપાદેય છે. ચૈતન્ય એ વિશ્વમાં રહેલ સર્વ શ્રેષ્ઠ સત્તા છે. નવકારમાં એ સર્વશ્રેષ્ઠ સત્તાને નમસ્કાર છે અને એ સર્વશ્રેષ્ઠ સત્તાને નમીને જેઓએ શુદ્ધ ચૈતન્ય પ્રગટાવ્યું છે, તેઓને નમસ્કાર છે. એટલું જ નહિ પણ તેઓને નમરકાર કરનાર એવા સર્વ વિવેકી જીવોની સર્વશ્રેષ્ઠ ક્રિયાનું અનુદન છે તથા એ ક્રિયાજન્ય પાપનાશ અને મંગલ લાભ રૂપી સર્વશ્રેષ્ઠ ફળનું પણ સ્મરણ અને અનુમોદન છે.
એ સ્મરણ જેટલી વખત વધુ કરવામાં આવે તેટલે લાભ અધિક છે, એ વાત નિશ્ચિત છે.
દ્રવ્યમંગલે સંદિગ્ધ ફળવાળાં છે. ભાવમંગલ અસંદિગ્ધ ફળવાળા છે. નવકાર એ બધા ભાવમંગલોને પણ નાયક છે. નાયક એટલે તેની હયાતિમાં જ બીજા મંગલે ભાવમંગલ બને છે.
મંગલને મંગલ બની રહેવામાં કારણ ચિતન્યની ભક્તિ અને જડની વિરક્તિ છે. નવકારની મંગલમયતા ચિતન્યના આદરમાં અને જડના અનાદરમાં છે.
જડતરવને પ્રેમ જીવને દુઃખદાયક બને છે. ચૈતન્ય તત્ત્વનો પ્રેમ જીવને સુખદાયક થાય છે.

Page #245

૨૩૮
અનુપ્રેક્ષા
નમસ્કારરૂપી રસાયણનું પુનઃ પુનઃ સેવન જડની આસક્તિ ટાળે છે અને ચૈતન્યતત્વની ભક્તિ વિકસાવે છે, તેથી તે સર્વ મંગલનું માંગલ્યા અને સર્વ કલ્યાણનું કારણ છે.
હિતિષિતા એ વિશિષ્ટ પૂજા. અયોગ્યને નમનાર અને યોગ્યને ન નમનારને, અનિચ્છાએ પણ સદા નમવું પડે તેવા ભવ મળે છે. વૃક્ષના અને તિર્યંચના ભવે એનાં પ્રત્યક્ષ ઉદાહરણ છે.
નમસકારથી ધર્મવૃક્ષનું મૂળ સિંચાય છે. સાધુધર્મ અને ગૃહસ્વધર્મએ બંને પ્રકારનાં ધર્મનાં મૂળમાં સમ્યફલ છે અને તે દેવગુરુને નમસ્કારરૂપ છે.
માતા-પિતાને નમન તે સતતાભ્યાસ છે, દેવ-ગુરુને નમન તે દેવ-ગુરુ વગેરે પ્રશસ્ત વિષયોને અભ્યાસ) વિષયાભ્યાસ છે અને રત્નત્રયીને નમન તે ભાવાભ્યાસ છે.
ત્રણેય પ્રકારની નમનક્રિયા એ ઉત્તરોત્તર આત્મોન્નતિ માટેની પ્રક્રિયા છે.
નાને મોટાને નમે એ દુનિયાને ક્રમ છે. એ રીતે માટે નાનાને (નાને બે હાથ જોડીને મેટાને નમે એ રીતે ભલે) ન નમે, પણ પિતાના હૃદયમાં નાનાને અવશ્ય સ્થાન આપે, તેમનું હિત ચિન્તવે, તેમને સન્માર્ગમાં જોડે અને તેમનું કલ્યાણ થાય તેમ વિચારે, એ પણ એક પ્રકારને નમસ્કારભાવ છે.

Page #246

૨૩૯
હિતિષિતા એ વિશિષ્ટ પૂજ.
“” એ ત્રિભુવનપૂજ્ય છે, કેમ કે તેઓ ત્રિભુવનહિતૈષી
પિતાના ઉપકારીને ભૂલી જવા તે અહંકાર અને પોતાના ઉપકારીને જિંદગીભર યાદ રાખવા તે નમસ્કાર. અહંકાર એ પાપનું મૂળ છે અને નમસ્કાર એ મોક્ષનું મૂળ છે.
જેમ દવ લાગુ પડે એટલે દર્દ ઓછું થાય. તેમ નવકાર લાગુ પડે એટલે અહંકાર ઓછો થાય. અહંકાર એટલે સ્વા ઈને ભાર. જ્યાં સુધી તે ન ઘટે, ત્યાં સુધી નવકાર લાગુ પડ્યો ન કહેવાય. *
પિતાનાં સુખોનો વિચાર એ સ્વાર્થ છે. સ્વાર્થનું બીજું નામ તિરસ્કારભાવ છે. સર્ષના સુખનો વિચાર એ પરમાર્થ છે. એનું બીજુ નામ નમસ્કારભાવ છે. શરીરના અણુએ અણુમાંથી તિરસ્કારભાવરૂપી ચેરેને ભગાડી મૂકવા માટે નમસ્કારભાવને અસ્થિમજજા બનાવવો જોઈએ.
નમસ્કારનું પ્રથમ ફળ પાપનાશ-સ્વાર્થવૃત્તિને નાશ છે. બીજુ ફળ પુણ્યબંધ-શુભને અનુબંધ છે.
નમસ્કારથી પાપનો નાશ ઈચ્છા અને પુણ્યને બંધ નહી પણ અનુબંધ ઈચ્છ. તેથી જે પુણ્ય બંધાય તે સર્વલ્યાણની ભાવનામાં પલટાય છે. . તિરસ્કારને પાપમાંથી બચવા માટે નમસ્કાર એ એક અમોઘ સાધન છે.

Page #247

૨૪૦
અનુપ્રેક્ષા
નમસ્કારધમની વ્યાખ્યાઓ. નમસ્કાર એ ક્ષમાનું બીજું નામ છે. ભૂલ થયા પછી તેને સુધારી લેવા માટે નમ્રતા બતાવવી, તેનું નામ ક્ષમાપના છે.
પિતાથી થયેલી ભૂલની ક્ષમા માગવી અને બીજાથી થયેલી ભૂલની ક્ષમા આપવી, એ નમસ્કારધર્મની જ આરાધના છે.
જેમ અહંકાર ઉપકારીઓને ઓળખવા દેતા નથી, તેમ પિતાના અપરાધને સ્વીકારવા પણ દેતે નથી.
જેમ નમસ્કાર ઉપકારીઓને ભૂલવા દેતા નથી, તેમ પિતાના અપરાધોને પણ ભૂલવા દેતો નથી.
ઉપકારના સ્વીકારની જેમ અપરાધને સ્વીકાર પણ નમસ્કાર છે.
વિષયો પ્રત્યેની નમનશીલતાને ત્યાગ કરીને પરમેષિઓ પ્રત્યે નમનશીલતા કેળવવી, એ પણ નમસ્કારધર્મ છે.
બાહ્ય પદાર્થો પ્રત્યે તૃષ્ણાવાળા ન બનવું અને આત્મ તૃપ્ત રહેવાને અભ્યાસ કરો, તે પણ નમસ્કારધર્મ છે. * જીવ, પિતાને પ્રાપ્ત થયેલ જાતિ, કુલ, રૂપ, બળ, લાભ, બુદ્ધિ, વૈભવ, યશ અને શ્રુતાદિ પ્રત્યે નમ્ર છે જ નમ્રપણે તેઓ પ્રત્યે આદર, રુચિ અને બહુમાન બતાવે છે જ, પણ તે નમનશીલતા ધર્મરૂપ નથી. પૂજ્ય તો પ્રત્યે નમ્ર રહેવું, તે સાચી નમ્રતા છે.

Page #248

નમસ્કારધર્મની વ્યાખ્યાઓ.
૨૪૧
દુન્યવી પદાર્થો પ્રત્યે નમસ્કારભાવ અનાદિ કુવાસનાના ગે હોય છે જ, તેને સ્થાનપલટો કરી મેહ્યાદિના વિષયભૂત બીજા
પ્રત્યે, શ્રી પરમેષ્ટિ ભગવતે પ્રત્યે અને આત્મતત્ત્વ પ્રત્યે નમ્ર બનવું એ જ ધર્મ છે અને એ જ વિવેક છે. એથી વિનયોગ્ય સ્થાને વિનય થાય છે. એ વિનય જ નમસ્કારધર્મરૂપ બનીને કર્મને ક્ષય કરે છે.
ઉપકારીઓને નમસ્કાર કરવાથી તેઓનાં આપણું ઉપરના ઋણથી મુક્ત થવાય છે અને તેઓનાં પ્રશસ્ત અવલંબનથી પ્રશસ્ત ધ્યાનના બળે કર્મક્ષય થાય છે.
બુદ્ધિબળને ખીલવવા માટે જેમ અક્ષરજ્ઞાન અને તેનાં સાધનેની આવશયકતા છે, તેમ ભાવનાબળને વિકસાવવા માટે નમસ્કારધર્મ અને તેનાં સર્વ સાધનાની આવશ્યકતા છે. ન્યાય, નીતિ, ક્ષમા, સદાચાર અને પરમેશ્વરભક્તિ તેનાં સાધન છે. તે બધાં સાધને નમસ્કારભાવને વિકસાવે છે અને નમસ્કારભાવ અહંકારભાવને નાશ કરી પરમાત્મતત્ત્વ પ્રત્યે પ્રેમ પેદા કરે છે. - શ્રી પંચપરમેષ્ટિઓમાં પ્રગટ થયેલું પરમાત્મતત્ત્વ જ્યારે આપણુ નમસ્કારભાવનો વિષય બને છે, ત્યારે અંતરમાં રહેલું પરમાત્મતત્તવ જાગૃત થાય છે અને સકલ કલેશને નાશ કરી પરમાનંદની પ્રાપ્તિ કરાવે છે.

Page #249

૨૪૨
અનુપ્રેક્ષા નમસ્કારને પર્યાય અહિંસા, સંયમ અને તપ.
અંતરમાં કરુણા અને વર્તનમાં અહિંસા એ શ્રેષ્ઠ મંગલ છે.
અહિંસામાં બીજા જીવો પ્રત્યે તાત્વિક નમનભાવ છે. સંયમ અને તપ અહિંસાની સિદ્ધિ માટે અનિવાર્ય છે.
પાંચેય ઈન્દ્રને કાબૂમાં રાખવી તે સંયમ છે અને મનને કાબૂમાં રાખવું તે તપ છે. ઈન્દ્રિ અને મનને અંકુ શમાં રાખ્યા સિવાય અહિંસા પળાતી નથી અને અહિંસાને પાળ્યા વિના નમસ્કારધર્મની આરાધના પૂર્ણ પણે થતી નથી.
અહિંસાના પાલનમાં પ્રભુ આજ્ઞાની આરાધના છે. પ્રભુઆજ્ઞાનું રહસ્ય જીવ માત્રને આત્મસમ સ્વીકારવામાં છે.
વર્તન વગરની ઉચ્ચ વિચારસરણી પણ વધ્યું છે. વિચારનું ફળ વર્તન છે. તે જ્યાં હોતું નથી, ત્યાં વિચાર એ માત્ર વાણું અને બુદ્ધિને વિલાસ છે.
અહિંસા, સંયમ અને તપને એ જ કારણે ઉત્કૃષ્ટ મંગલ તરીકે ગણાવ્યાં છે.
મૈત્રી વિનાની અહિંસા જેમ શુષ્ક છે, તેમ અહિંસા વિનાની મિત્રી પણ માયા છે. વૈરાગ્ય વિનાને સંયમ જેમ શુષ્ક છે, તેમ સંયમ વિનાને વૈરાગ્ય પણ છેતરપિંડી છે, અનાસક્તિ વિનાને તપ જેમ શુષ્ક છે, તેમ તપ વિનાની અનાસક્તિ પણ આડંબર માત્ર છે.

Page #250

કરુણભાવને ઘોતક.
૨૪૩
અહિંસાપૂર્વકની મૈત્રી, સંયમપૂર્વકનો વૈરાગ્ય અને તપ સહિતની અનાસક્તિ એ જ તાવિક છે.
કરુણુભાવને ઘાતક. પ્રભુનાં નામ, રૂપ, દ્રવ્ય અને ભાવ–એ ચારેયમાં કરુણું ભરેલી છે. તેને સાક્ષાત્કાર કરે તે આત્માથીં જેનું કર્તવ્ય છે, અન્યથા કૃતજ્ઞતા અને અભક્તિ પોષાય છે.
દુખી પ્રાણીઓનાં દુઃખનો નાશ કરવાની શક્તિ જેમાં હોય, તે તત્ત્વ કરુણામય કહેવાય.
પ્રભુના નામથી પાપ જાય છે અને પાપ જવાથી દુઃખ જાય છે,
પ્રભુનાં બિલ્બથી પણ પાપ અને દુઃખ જાય છે.
પ્રભુનું આત્મદ્રવ્ય તે કરુણાથી સમત–સમેત છે જ અને ભાવ નિક્ષેપે તે પ્રભુ સાક્ષાત્ કરુણામૂતિ છે.
એ રીતે પ્રભુની કરુણાનું ધ્યાન એ જ ભક્તિભાવની વૃદ્ધિનું સાક્ષાત્ કારણ છે.
કરુણભાવ એ શુદ્ધ જીવને સ્વભાવ છે અને તે નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય તથા ભાવ વડે અભિવ્યક્ત થાય છે–બહાર પ્રકટપણે દેખાય છે.

Page #251

૨૪૪
અનુપ્રેક્ષા નામાદિ ચાર નિપા વડે શ્રી અરિહંતાદિ પાંચ પરમેષિઓને થતો નમસ્કાર, એ સર્વ પાપને અને દુઃખને નાશક હાઈ કરુણાભાવના પ્રભાવને દ્યોતક છે અને તેથી ભક્તિભાવને વર્ધક છે.
નમે? પદનું રહસ્ય નામ”માં નમ્રતા છે, વિનય છે, વિવેક છે અને વૈરાગ્ય પણ છે; તપ સ્વાધ્યાય અને ઈશ્વરભક્તિ પણ છે; તેમ જ દુષ્કૃતની ગહ, સુકતની અનમેદના અને શ્રી અરિહંતાદિનું શરણ પણ છે.
નમવું એટલે માત્ર મસ્તકને નમાવવું એમ નહિ, પણ મનને, મનના વિચારને, મનની ઈચ્છાઓને અને મનની તૃષ્ણાઓને પણ નમાવવી અર્થાત્ તેઓને તુચ્છ લેખવાં.
માત્ર હાથ જોડવા એમ નહિ, પણ અંતઃકરણમાં એકતાની અભેદની ભાવના કરવી.
નમ્રતાને અર્થ અહંભાવને સંપૂર્ણ નાશ અને બાહ્ય વિષયોમાં પિતાપણાની બુદ્ધિને સર્વથા વિલય.
કાંઈ ન થવાથી સર્વ કાંઈ થવાય છે. કાંઈ થવું એટલે સર્વથી વિખુટું પડવું. કાંઈ પણ ન રહેવું એટલે પરમાત્મતત્વમાં મળી જવું.
સમુદ્રમાં રહેવાવાળું બિન્દુ સમુદ્રની મહત્તા ભેગવે છે. સમુદ્રથી અલગ થઈને જ્યારે તે પોતાપણાને દાવો કરવા

Page #252

·
નમે ' પદનું રહસ્ય.
૨૪૫
જાય છે, ત્યારે તે તરત સુકાઈ જાય છે—તેનું અસ્તિત્વ ગુમાવે છે. નમા' પટ્ટમાં છુપાયેલુ રહસ્ય શું છે, તે આથી પ્રકટ થાય છે.
<
નમસ્કારથી દશનની શુદ્ધિ થાય છે અર્થાત્ કકૃત પેાતાની હીનતા, લઘુતા યા તુચ્છતાનું દર્શન થાય છે અને પરમાત્મતત્ત્વની ઉચ્ચતા, મહત્તા તથા ભવ્યતાનું ભાન થાય છે. તેથી અહંભાવના ફાટ્ટો ફૂટી જાય છે અને મમતાભાવનુ પરુ નીકળી જાય છે. પરિણામે જીવને પરમ શાન્તિના અનુભવ થાય છે.
એકાગ્રતાથી અવિચાર સહિત જપ કરનારના સમસ્ત કષ્ટ દૂર થાય છે.
मननात् त्रायते यस्मात्, तस्मान्मन्त्रः प्रकीर्तितः । જેના મનનથી રક્ષા થાય છે, તે મત્ર છે. મનન અર્થાત્ ચિન્તયન તે મનના ધર્મ છે. મનના લય થવાથી ચિન્તારાશિના ત્યાગ થાય છે. ચિન્તારાશિના ત્યાગથી નિશ્ચિંતતારૂપી સમાધિ પ્રાપ્ત થાય છે.
મન જ્યારે સર્વ વિષયેાની ચિન્તાથી રહિત થાય છે અને આત્મતત્ત્વમાં વિલય થાય છે. ત્યારે તે સમાધિ પ્રાપ્ત કરે છે.
નવકારના પ્રથમ બે પદોમાં મુખ્યત્વે સામર્થ્ય ચૈાગના નમસ્કાર છે, કેમ કે શ્રી અરિહંત અને સિદ્ધમાં અનતુ

Page #253

એનુપ્રેક્ષા
સામર્થ્ય-વીય પ્રકટેલું છે. પછીનાં ત્રણ પદ્યમાં પ્રધાનપણે શાસ્ત્રોગનો નમસ્કાર છે, કેમ કે આચાર્ય ઉપાધ્યાય અને સાધુમાં વચનાનુષ્ઠાન રહેવું છે. છેલ્લાં ચાર પદેમાં ઈચ્છાગને નમસ્કાર છે, કેમ કે તેમાં નમસ્કારનું ફળ વર્ણવ્યું છે. ફલશ્રવણથી નમસ્કારમાં પ્રવૃત્ત થવાની ઈચ્છા થાય છે.
શ્રી નવ પદમાં રહેલ ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારને નમસ્કાર જે ધ્યાનમાં રાખીને કરવામાં આવે છે તે શીધ્રપણે સજીવ અને પ્રાણવાન બને છે.
જ્ઞાનપૂર્વક, શ્રદ્ધાપૂર્વક અને લયપૂર્વક પ્રમાદ છોડીને જે નમસ્કારમહામંત્રનું આરાધન કરવામાં આવે તો તે અચિંત્ય ચિંતામણિ અને અપૂર્વ કલ્પવૃક્ષ સમ ફલપ્રદ બને છે.
ચિરકાળને તપ ઘણું પણ શ્રુત અને ઉત્કૃષ્ટ પણ ચારિત્ર જે ભક્તિશૂન્ય હોય, તો તે અહંકારનું પિષક બની અધગતિને સજે છે.
ભક્તિને ઉદય થતાં તે બધાં કૃતકૃત્ય બને છે.
મંત્રને ધ્યાનથી અને જાપથી, વારંવાર પ્રભુનાં નામને અને મંત્રને પાઠ કરવાથી ચિત્તમાં ભક્તિ સ્કેરાયમાન થાય છે.
બહારના પદાર્થો બહારની ક્રિયાની અપેક્ષા રાખે છે. પરંતુ પરમાત્મા જે સૂક્ષ્મતમ અને જીવ માત્રમાં સત્તારૂપે

Page #254

નમોપદનું રહસ્ય,
૨૪૭ બિરાજમાન છે, તેની પ્રાપ્તિ વિવેક અને વિચાર તથા જ્ઞાન અને ભક્તિરૂપી અંતરંગ સાધનથી થાય છે.
નેહરૂપી તેલથી ભરેલ જ્ઞાનરૂપી દીપક મનમંદિરમાં પ્રકટવાથી દેહમંદિરમાં બિરાજમાન અંતર્યામી પરમાત્માનાં દર્શન થાય છે. તે માટે દીર્ઘકાળ પર્યત આદર સહિત સતત અભ્યાસની જરૂર છે.
તે અભ્યાસ મંત્રના જાપ વડે અને તેના અર્થની ભાવના વડે કરી શકાય છે. આ રીતે શ્રી નવકારમંત્ર પણ તેના અર્થની ભાવના સહિત જ્યારે આરાધવામાં આવે છે ત્યારે તે અવશ્ય ભક્તિવર્ધક બને છે અને વધેલી ભક્તિ મુક્તિને નિકટ લાવી આપે છે.
|| શિવમ, સર્વ જ્ઞાતિઃ |

Page #255

– મુદ્રણ સ્થાન –
ભરત પ્રિન્ટ કરી દાણાપીઠ પાછળ, તળાવ, પાલિતાણા-૩૬૪ ૨૭૦,

Page #256
_