________________
૫૮
અનુપ્રેક્ષા કૃતિ માત્ર મન-વચન-કાયાથી થાય છે. તેમાં દુષ્ટવ લાવનાર પરપીડાને અધ્યવસાય છે, અને તે અધ્યવસાય રાગભાવમાંથી, સ્વાર્થભાવમાંથી જન્મે છે. સ્વાર્થભાવને પ્રતિપક્ષીભાવ પરાર્થભાવ છે, તેથી પરાર્થભાવ એ જ ભવ્યત્વ પરિપાકનો તાત્વિક ઉપાય છે, પરંતુ તે પરાર્થભાવ પરપીડાના પ્રાયશ્ચિત્તરૂપ હોવો જોઈએ.
પરાર્થભાવથી એક તરફ નૂતન પરપીડાનું વજન થાય છે અને બીજી તરફ પૂર્વે કરેલી પરપીડાનું શુદ્ધિકરણ થાય છે. તેથી પરાર્થભાવ એ જ સાચી દુકૃતગહ છે. દુષ્કૃત ગીંણય છે, ત્યાજ્ય છે, હેય છે, એવી સાચી બુદ્ધિ તેને જ ઉત્પન્ન થયેલી ગણાય કે જેને સુકત એ અનમેદનીય છે, ઉપાદેય છે, આદરણીય છે, એ ભાવ સ્પષ્ટ થયેલ હોય.
પરપીડા એ દુષ્કત છે, તે પરોપકાર એ સુકૃત છે. પાપકારમાં ર્તવ્યબુદ્ધિ પેદા થવી એ જ દુષ્કૃત માત્રનું સાચું પ્રાયશ્ચિત છે. પરોપકાર જેને કર્તવ્ય લાગે તેનામાં એક બીજો ગુણ ઉત્પન્ન થાય છે, તેનું નામ કૃતજ્ઞતા છે.
બીજાને પિતાના ઉપર થયેલે ઉપકાર જેને સ્મરણપથમાં નથી તે પરોપકારગુણને સમજ્યો જ નથી. કૃતજ્ઞતા ગુણ સુકૃતનું અનુમોદન કરાવે છે અને તેથી પોપકાર વૃત્તિ દઢ થાય છે, એટલું જ નહીં પણ પરાર્થકરણને અહંકાર પણ તેથી વિલીન થઈ જાય છે. પિતે જે કંઈ પરાર્થકરણ કરે છે, તે પોતાના ઉપર બીજાઓને જે ઉપકાર થઈ રહ્યા છે, તેને શતાંશ, સહસ્ત્રાંશ કે લક્ષાંશ ભાગ પણ હેતો નથી. પરાર્થભાવની સાથે કૃતજ્ઞતા ગુણ જોડાયેલો હોય તે જ તે પરાર્થભાવ તાત્ત્વિક બને છે.
