________________
દેહનું દ્રવ્ય સ્વાથ્ય અને આત્માનું ભાવ સ્વાથ્ય.
૨૯
આયુર્વેદ મુજબ વાત, પિત્ત અને કફની વિષમતા તે રેગ અને સમાનતા તે આરોગ્ય છે. જ્યાં મને ત્યાં પ્રાણ અને જ્યાં પ્રાણ ત્યાં મન, એ ન્યાયે સમ્યગ જ્ઞાન વાત વૈષમ્યને શમાવે છે. જ્યાં દર્શન, સ્તવન, ભક્તિ આદિ હેય ત્યાં મધુર પરિણામ હોય છે, અને તે પિત્ત પ્રકોપને શમાવે છે. જ્યાં કાયાની સમ્યક્ ક્રિયા ત્યાં ગતિ છે અને
જ્યાં ગતિ ત્યાં ઉષ્ણતા હોય જ. ઉણુતા કફના પ્રકોપને શમાવે છે. એ રીતે શ્રી પંચ મંગલંમાં શરીરનું અસ્વાશ્ય નિપજાવનાર ત્રિદેવને શમાવવાની શક્તિ છે.
બીજી રીતે વિચારતાં રાગ એ જ્ઞાનગુણને ઘાતક છે, છેષ એ દર્શનગુણને ઘાતક છે અને મોહ એ ચારિત્રગુણને ઘાતક છે. તેથી વિપરીત પંચ મંગલમાં જ્ઞાન છે, દર્શન છે, ચારિત્ર છે તથા મનની, વચનની, કાયાની પ્રશસ્ત ક્રિયા છે. તેથી પંચ મંગલમાં દેહને દૂષિત કરનાર વાત, પિત્ત અને કફ દેષને શમાવવાની શક્તિ છે, તેમ આત્માને દૂષિત કરનાર રાગ, દ્વેષ અને મહિને શમાવવાની પણ શક્તિ છે.
વિકૃત જ્ઞાન એ રાગ છે, વિકૃત શ્રદ્ધા એ કંષ છે અને વિકત. વતન એ મહ છે. રાગી દેષને જેતે નથી, કષી ગુણને જેતે નથી અને મેહી જાણવા છતાં ઊંધું વર્તન કરે છે. ગુણ અને દોષનું યથાર્થ જ્ઞાન કરવા માટે રાગ અને દ્વેષને જીતવા જોઈએ તથા યથાર્થ વર્તન કરવા મેહને જીતવે જોઈએ.
જ્યાં જ્યાં વર્તનમાં દેષ જણાય ત્યાં ત્યાં જ્ઞાન દૂષિત જ હોય, એ નિયમ નથી. જ્ઞાન યથાર્થ હોવા છતાં વર્તન દૂષિત
