________________
૧૪૨
અનુપ્રેક્ષા.
જેનાથી સર્વ કાંઈ શુભ મળ્યું છે, મળે છે અને મળવાનું છે, તેને યાદ કરવા અને તેમના પ્રત્યે નમ્રભાવ ધારણ કરે, તેનું બીજું નામ કૃતજ્ઞતા ગુણ છે.
કૃતજ્ઞતાગુણ એ એક પ્રકારની ઋણમુક્તિની ભાવના પણ છે. મુક્તિમાર્ગમાં પરોપકાર ગુણ એ ઋણમુક્તિની ભાવનામાંથી ઉત્પન્ન થતે શુભભાવ છે.
ઋણમુક્તિ અને કર્મ મુક્તિ એક જ સિક્કાની બે બાજુ છે. અવ્યાબાધ સુખસ્વરૂપ મેક્ષમાં આપવાનું જ છે પણ લેવાનું કાંઈ નથી. સંસારમાં માત્ર લેવાનું છે પણ આપવાનું કાંઈ નથી. લેવાની ક્રિયામાંથી છૂટવાને ઉપાય જ્યાં કશું જ લેવાનું નથી અને કેવળ આપવાનું છે, તે મોક્ષ મેળવવો તે છે. તે મિક્ષ મેળવવાનું અનન્ય સાધન એક નમસ્કારભાવ યા કૃતજ્ઞતાગુણ છે.
રોગ્યને નમનારને વિકાસ અને ન નમનારને વિનાશ, એ આ સંસારને અવિચળ નિયમ છે.
દાનરુચિ એ પણ નમસ્કારની જ એક રુચિ છે. નમસ્કાર એ સર્વશ્રેષ્ઠ પુરૂષને અને સર્વશ્રેષ્ઠ સદ્ગુણોને સર્વશ્રેષ્ઠ દાન છે. દાનરૂચિ વિના દાનાદિ ગુણો જેમ ગુણ બની શકતા નથી, તેમ નમસ્કારરુચિ વિના પુણ્યનાં કાર્યો પણ પુણ્યાનુબંધી પુણ્યસ્વરૂપ બની શકતા નથી.
નમ્રતાનું મૂળ કૃતજ્ઞતા, કૃતજ્ઞતાનું બીજ પરોપકાર અને પરોપકારનું બીજ જગતસ્વભાવ છે. વિશ્વનું ધારણુ–પાલન
