Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| ( svopjnyvRttiyutaa|) prakAzaka:jainasAhityaprasAraka kAryAlaya /
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 zrIparamAtmana syAdvAdavidyApatizrImadvidyAnaMdisvAmiviracitA aaptpriikssaa| (svopajJavRttiyutA / ) + + prakAzakaHjainasAhityaprasArakakAryAlayasya sattvAdhikArIbihArIlAla kaThanerA jai hIrAbAga, poSTa giragAMva, bmbii| / mudrakaH-em. vhI. paruLekara muMbaIvaibhava presa, giragAMva-muMbaI / ' dvitIyAvRtti 1000 prti| jyeSTha, vIra-nirvANa saM0 2457 // muulymekoruupykH|
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ merA nivedn| baina-siddhAMta-prakAzinI saMsthA dvArA prakAzita AvRttiparase hamane ise prakAzita kiyA hai| sAhityaratna paM. darabArIlAlajI nyAyatIrthane isake pahaleke 64 pRSThoMke aura nyAyavAcaspati paM0 hajArIlAlajI nyAyatIrthane aMtake 75 pRSThoMke prUphoMkA saMzodhana kiyA hai| paM. zrInivAsajI zAstrI aura paM0 darabArIlAlajI nyAyatIrthane apane abhyAsa karate samayakI saMzodhita mudrita pratiyAM hameM denekI udAratA dikhalAI thii| tathA eka hastalikhita prati bambaIke zrIcandraprabha di. jaina maMdirase prApta huI thii| ina tInoM pratiyoM parase isakA saMzodhana kiyA gayA hai| uparyukta sahAyaka vidvAnoM tathA saMsthAoMke hama hadayase AbhArI haiN| prapha dhyAnase dekhane para bhI kucha azuddhiyAM raha gaI hai| tathA presameM chapate samaya bhI kucha azuddhiyAM hogaI haiN| unakA zuddhipatra nIce diyA jAtA hai / pAThaka usake anusAra azuddhiyoMko zuddha karake pustakakA par3hanA-par3hAnA prAraMbha kreN| -prkaashk|
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ shuddhiptr| pRSTha saM0 paMkti saM0 14-15 21 0 0 azuddha prasagAt kAyatvAbAdhaka kAryotpattI vA'pekSAmANatA parIkSAkSama daSayamAha naSTeviruddha prayokatva vyatirekAnuM sahyAvadhyAdi nAmekaM vAdviziSTa prasaMgAta .. kAryatvAbAdhakaM kAryotpattau vA'pekSamANatA parIkSAkSama dUSayannAha neSTaviruddha prayoktatva vyatirekAnu sarvidhyAdi nAmeka 12 . . 17 . Jarrusatul brasserito super 22-23 15-16 12 tvAdiSTi 21 W tAvadasiddha 64 * tatvAdi tanvAdi vRkSa vRkSA bhatAnA bhUtAnAM tAvadasiddhaM samavAyiSu iti. samayAyiSu samavAya iti daSita dUSita sarva sarva sacyApnoMtIti sakRyAmotIti brayAnna bayAna tatA tato tadi 7 . : *
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ . (4) pRSTha saM0 paMkti saM0 110 113 113 115 115 117 118 122 123 124 lh m m m m m h s h m m h m m m - azuddha pArataMtryasvabhAvasya pArataMtryasvAtaMtryasya premayatvAdyamAsmAdRk prameyatvAyathAsmAk ca pramAtaryAtmani pramAtaryAtmani karaNajJAna karaNajJAnaM pratyakSatvAsiddhe pratyakSatvAsiddheH zrotraghrANaH zrotraghrANaviSayAMtaraparacchitteH viSayAMtaraparicchitteH yatprakRSyamANa yatprakRSyamANaM tathAvidhi tathAvidha nirNayAnupapattaH nirNayAnupapatteH yathAtha yathArtha sarvajJA sarvajJo prasagAt prasaMgAt prAmANyAnaSTa prAmANyAniTe saMsargAt evAnyAthA evAnyathA pramANa pramANaM svaSTebAdhana sveSTabAdhanaM 124 124 saMsagAt 125 125 126 126 126
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ pop-50 NEPAKES namaH siddhebhyH| AcAryapravarazrIvidyAnaMdisvAmiviracitA aaptpriikssaa| OreviocoprabuddhAzeSatattvArthabodhadIdhitimAline / namaH zrIjinacaMdrAya mohadhvAMtaprabhedine // 1 // kasmAtpunaH parameSThinaH stotraM zAstrAdau zAstrakArAH prAhurityabhidhIyatezreyomArgasya saMsiddhiH prsaadaatprmesstthinH| ityAhustadguNastotraM zAstrAdau munipuNgvaaH||2|| . zreyo niHzreyasaM paramaparaM ca / tatra paraM sakalakarmavipramokSalakSaNaM baMdhahetvabhAvanirjarAbhyAM kRtsnakarmavipramokSo mokSa iti vacanAt / tato'paramAhatyalakSaNaM ghAtikarmakSayAdanaMtacatuSTayasvarUpalAbhasyAparaniHzreyasatvAt / na cA'tra kasyacidAtmavizeSasya kRtsnakarmavipramokSo'siddhaH sAdhakapramANasadbhAvAt / tathAhi, kazcidAtmavizeSaH kRtsnakarmabhirvipramucyate kRtsnabaMdhahetvabhAvanirjarAvattvAt / yastu na kRtsnakarmabhirvipramucyate sa na kRtsnabaMdhahetvabhAvanirjarAvAn , yathA saMsArI, kRtsnabaMdhahetvabhAvanirjarAvAMzca kazcidAtmavizeSastasmAtkRtsnakarmabhirvipramucyate / " nanu baMdha evAtmano'siddhastaddhetuzceti kuto baMdhahetvabhAvavattvaM, pratiSedhamya
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA vidhipUrvakatvAt / baMdhAbhAve ca kasya nirjarA, baMdhaphalAnubhavanaM hi nirjarA, baMdhAbhAve tu kutastatphalAnubhavanamataH kRtsnakarmanirjarAvattvamapyasiddhaM / na cAsiddhaM sAdhanaM saadhysaadhnaayaalmiti|" kazcit , so'pyanAlocitatattvaH pramANato baMdhasya prasiddheH / tathA hi, vivAdAdhyAsitaH saMsArI baMdhavAn parataMtratvAdAlAnastaMbhAgatahastivat / parataMtro'sau hInasthAnaparigrahavattvAt kAmodrekaparataMtravezyAgRhaparigrahavacchrotriyabrAhmaNavat / hInasthAnaM hi zarIraM tatparigrahavAMzca saMsArI prasiddha eva / kathaM punaH zarIraM hInasthAnamAtmana ityucyate / hInasthAnaM zarIramAtmano duHkhahetutvAt kasyacitkArAgRhavat / nanu devazarIrasya duHkhahetutvAbhAvAt pakSAvyApako heturiti cet na, tasyApi maraNe duHkhahetutvasiddheH pakSavyApakatvavyavasthAnAt / tadevaM saMkSepato baMdhasya prasiddhau taddheturapi siddhastasyAhetukatve nityatvaprasaMgAt / sato heturahitasya nityatvavyavasthiteH 'sadakAraNavannityamiti' parairabhidhAnAt / taddhetuzca mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogavikalpAtpaMcavidhaH syAt / baMdho hi saMkSepato dvedhA bhAvabaMdho dravyabandhazceti / tatra bhAvabaMdhaH krodhAdyAtmakastasya heturmithyAdarzanaM, tadbhAve mAvAdabhAve cAbhAvAt / kvacidakrodhAdiviSaye hi krodhAdiviSayatvazraddhAnaM mithyAdarzanaM tasya viparItAbhinivezalakSaNasya sakalAstikaprasiddhatvAt tasya ca sadbhAve bahiraMgasya satyaMtaraMge dravyakrodhAdibaMdhe bhAvabaMdhasya sadbhAvaH tadabhAve cAsadbhAvaH siddha eveti mithyAdarzanahetuko bhAvabaMdhaH / tadvadaviratihetukazca samutpannasamyagdarzanasyA'pi kasyacidaprakRSTo bhAvabaMdhaH satyAmaviratau pratIyate eva / tato'pyaprakRSTo bhAvabaMdhaH pramAdahetukaH syAdaviratyamAve'pi kasyacidviratasya sati pramAde tadupalabdheH / tato'pyaprakRSTaH kaSAyahetukaH samyagdRSTeviratasyA'pramattasyA'pi kaSAyasadbhAve bhAvAt /
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| * pratIyate / darzanAdipaMcavidhIyate / na tato'pyaprakRSTavapurajJAnalakSaNo bhAvabaMdho yogahetukaH kSINakaSAyasyApi yogasadbhAve tatsadbhAvAt / kevalinastu yogasadbhAve'pi na bhAvabaMdhaH, tasya jIvanmuktatvAnmokSaprasiddheH / na caivamekaikahetuka eva baMdhaH pUrvasmin pUrvasminnuttarasyottarasya baMdhahetoH sadbhAvAt / kaSAyahetuko hi baMdho yogahetuko'pi pramAdahetukazca yogakaSAyahetuko'pi / aviratihetukazca yogakaSAyapramAdahetukaH pratIyate / mithyAdarzanahetukazca yogakaSAyapramAdAviratihetukaH siddha iti mithyAdarzanAdipaMcavidhapratyayasAmarthyAmithyAjJAnasya baMdhahetoH prasiddheH SaTpratyayo'pi baMdho'bhidhIyate / na cAyaM bhAvabaMdho dravyabaMdhamaMtareNa bhavati, muktasyApi tatprasaMgAditi dravyabaMdhaH siddhaH / so'pi mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogahetuka eva baMdhatvAdbhAvabaMdhavaditi mithyAdarzanAdibaMdhahetuH siddhaH / tadabhAvaH kutaH siddhacediti cet tatpratipakSabhUtasamyagdarzanAdisAtmIyabhAvAt / sati hi samyagdarzane mithyAdarzanaM nivartate tadviruddhatvAt / yathoSNasparze sati zItasparza iti pratItaM / tathaivA'viratirviratyAM satyAmapaiti / pramAdazcApramAdapariNato, kaSAyo'kaSAyatAyAM, yogazcAyogatAyAmiti baMdhahetvabhAvaH siddho'pUrvakarmaNAM AsravanirodhaH saMvara, iti vacanAt / nanu ca sa guptisamitidharmAnuprekSAparISahajayacAritrebhyo bhavatIti sUtrakAramataM na punaH samyagdarzanAdibhya iti na maMtavyaM / guptyAdInAM samyagdarzanAdyAtmakatvAt / na hi samyagdarzanarahitA guptyAdayaH saMti samyagjJAnarahitA vA teSAmapi viratyAdirUpatvAt / cAritrabhedA hyete pramAdarahitAH kaSAyarahitAzcAyogatAmapi labhate / tato na kshciddossH| kathamAtmanaH pUrvopAttakarmaNAM nirjarA siddhacedityabhidhIyate / kvacidAtmani kAya'taH pUrvopAttAni kANi nirjIyate teSAM vipAkAMtatvAt / yAni tu na niyate tAni
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA awra.wwwwwwwwwwwwwwwwwww...mm.wwwxx na vipAkAMtAni yathA kAlAdIni, vipAkAMtAni ca karmANi tasmAnnijarjIyate / vipAkAMtatvaM nAsiddhaM karmaNAM / tathA hi vipAkAMtAni karmANi phalAvasAnatvAdIhyAdivat / teSAmanyathA nityatvAnuSaMgAt / na ca nityAni karmANi nityaM tatphalAnubhavanaprasaMgAt / yatra cAtmavizeSe anAgatakarmabaMdhahetvabhAvAdapUrvakarmAnutpattistatra pUrvopAttakarmaNAM yathAkAlamupakramAcca phaladAnAtkAtsnyena nirjarA prasiddhaiva / tataH kRtsnabaMdhahetvabhAvanirjarAvattvaM sAdhanaM prasiddhaM kRtsnakarmavipramokSaM sAdhayatyeva / tatastalakSaNaM paraM niHzreyasaM vyavatiSThate / tathA''rhatyalakSaNamaparaM sunizcitAsaMbhavabAdhakapramANatvAt sukhAdivaditi sarvajJatvasiddhau nirNeSyate / zreyaso mArgaH zreyomArgo niHzreyasopAyo vakSyamANalakSaNastasya saMsiddhiH saMprAptiH samyagjJaptirvA, sA hi parameSThinaH prasAdAdbhavati munipuMgavAnAM yasmAttasmAtte munipuMgavAH sUtrakArAdayaH zAstrasyAdau tasya parameSThino guNastotramAhuriti saMbaMdhaH / parameSThI hi bhagavAn paramo'rhan tatprasAdAtparamAgamArthanirNayo'parasya parameSThino gaNadharadevAdeH saMpadyate tasmAccAparaparameSThinaH paramAgamazabdasaMdarbho dvAdazAMga, iti parAparaparameSThimyAM paramAgamArthazabdazarIrasaMsiddhistadvineyamukhyAnAM, tebhyazca svaziSyANAmiti gurupUrvakramAtsUtrakArANAM parameSThinaH prasAdAtpradhAnabhUtaparamArthasya zreyomArgasya saMsiddhirabhidhIyate / prasAdaH punaH parameSThinastadvineyAnAM prasannamanoviSayatvameva, vItarAgANAM tuSTilakSaNaprasAdAsaMbhavAtkopAsaMbhavavat / tadArAdhakajanaistu prasannena manasopAsyamAno bhagavAn prasanna ityabhidhIyate rasAyanavat / yathaiva hi prasannena manasA rasAyanamAvya tatphalamavApnuvaMtaH saMto rasAyanaprasAdAdidamasmAkamArogyAdiphalaM samutpannamiti pratipadyate tathA prasannena manasA bhagavaMtaM parameSThinamupAsya tadupAsanaphalaM zreyomArgAdhi
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| gamalakSaNaM pratipadyamAnAstadvineyajanA "bhagavatparameSThinaH prasAdAdasmAkaM zreyomArgAdhigamaH sampanna" iti samanumanyate / tataH parameSThinaH prasAdAsUtrakArANAM zreyomArgasya saMsiddheryuktaM zAstrAdau parameSThiguNastotraM / maMgalAthai tadityeke / te'pyevaM prssttvyaaH| kiM sAkSAnmaMgalArtha parameSThiguNastotraM paraMparayA vA / na tAvatsAkSAttadanaMtarameva maMgalaprasaMgAt / kasyacidapi maMgalAnavAptyayogAt / paraMparayA cet, na kiMcidaniSTaM / parameSThiguNastotrAdAtmavizuddhivizeSaH prAdurbhavan dharmavizeSa stotuH sAdhayatyevA'dharmapradhvaMsaM ca / tato maMgaM sukhaM samutpadyata iti tadguNastotraM maMgalaM, maMgaM lAtIti maMgalamiti vyutpatteH / malaM gAlayatIti maMgalamiti vA, malasyAdharmalakSaNasya paraMparayA tena pradhvaMsanAt / kevalaM satpAtradAnajineMdrArcanAdikamapyevaM maMgalamiti na tadstotrameva maMgalamiti niyamaH siddhayati / syAnmataM maMgaM zreyomArgasaMprAptinanitaM prazamasukhaM tallAtyasmAtparameSThiguNastotrAttadArAdhaka iti maMgalaM parameSThiguNastotraM / malaM vA zreyomArgasaMsiddhau vighnanimittaM pApaM gAlayatIti maMgalaM taditi / tadetadanukUlaM naH parameSThiguNastotrasya paramamaMgalatvapratijJAnAt / taduktaM " Adau madhye'vasAne ca maMgalaM bhASitaM budhaiH| tajineMdraguNastotraM tadavighnaprasiddhaye // " nanu caivaM bhagavadguNastotraM svayaM maMgalaM na tu maMgalArthamiti na maMtavyaM, svayaM maMgalasyApi maMgalArthatvopapatteH / yadA hi malagAlanalakSaNaM maMgalaM tadA sukhAdAnalakSaNamaMgalAya tadbhavatIti siddhaM maMgalArtha / yadApi sukhAdAnalakSaNaM tanmaMgalaM tadA pApagAlanalakSaNamaMgalAya prabhavatIti kathaM na maMgalArtha / yadApyetadubhayalakSaNaM maMgalaM tadA tu maMgalAMtarApekSayA maMgalArtha tadupapadyata eva AniHzreyasaprApteH parAparamaMgalasaMtatiprasiddharityalaM vista
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvidyAnaMdisvAmiviracitAreNa / ziSTAcAraparipAlanArtha nAstikatAparihArArtha nirvighnataH zAstraparisamAptyarthaM ca parameSThiguNastotramityanye / te'pi tadeva tatheti niyamayitumasamarthA eva / tapazcaraNAderapi tathAtvaprasiddheH / na hi tapazcaraNAdiH ziSTAcAraparipAlanAdyartha na bhavatIti zakyaM vaktuM / yadi punaraniyamena bhagavadguNasaMstavanaM ziSTAcAraparipAlanAdyarthamabhidhIyate tadA tadeva zAstrAdau zAstrakAraiH kartavyamiti niyamo na siddhayati / na ca kvacittanna kriyate iti vAcyaM / tasya zAstre nibaddhasyAnibaddhasya vA vAcikasya mAnasasya vA vistarataH saMkSepato vA zAstrakArairavazyaM karaNAt / tadakaraNe teSAM tatkRtopakAravismaraNAdasAdhutvaprasaMgAt / sAdhUnAM kRtasyopakArasyAvismaraNaprasiddheH / ' na hi kRtamupakAraM sAdhavo vismaraMti ' iti vacanAt / yadi punaH svaguroH saMsmaraNapUrvakaM zAstrakaraNamevopakArastadvineyAnAmiti mataM, tadA siddhaM parameSThiguNastotraM, svaguroreva parameSThitvAt / tasya gurutvena saMsmaraNasyaiva tadguNastotratvasiddherityalaM vivAdena / kiM punastatparameSThino guNastotraM zAstrAdau sUtrakArAH prAhuriti nigadyate mokSamArgasya netAraM bhettAraM karmabhUbhRtAM / jJAtAraM vizvatatvAnAM vaMde tadguNalabdhaye // 1 // atra mokSamArgAdipadAnAmarthaH purastAdvakSyate / vAkyArthastucyate / mokSamArgasya netAraM karmabhUbhRtAM bhettAraM vizvatattvAnAM jJAtAramahaM vaMde tadguNalabdhyarthitvAt / yo yadguNalabdhyarthI sa taM vaMdamAno dRSTaH / yathA zastravidyAdiguNalabdhyarthI zastravidyAdividaM tatpraNetAraM ca / tathA cAhaM mokSamArgapraNetRtvakarmabhabhRddhetRtvavizvatattvajJAtRtvaguNalabdhyarthI, tasmAnmokSamArgasya netAraM karmabhUbhRtAM bhettAraM vizvatattvAnAM jJAtAraM vaMde iti zAstrakAraH zAstraprAraMbhe zrotA tasya vyAkhyAtA vA bhagavaMtaM parameSThinaM paramaparaM
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| ca mokSamArgapraNetRtvAdibhirguNaiHsaMstauti / tatprasAdAcchyomArgasya saMsiddheH samarthanAt / kimarthaM punaridaM bhagavato'sAdhAraNaM vizeSaNaM mokSamArgapraNetRtvaM karmabhUbhRdbhetRtvaM vizvatattvajJAtRtvaM cAtra proktaM bhagavadbhirityAha ityasAdhAraNaM proktaM vizeSaNamazeSataH / parasaMkalpitAptAnAM vyavacchedaprasiddhaye // 3 // paraivaizeSikAdibhiH saMkalpitAH parasaMkalpitAste ca te AptAzca parasaMkalpitAptA mahezvarAdayaH teSAmazeSato vyavacchedaprasiddhayartha yathoktamasAdhAraNaM vizeSaNamAcAryaiH proktamiti vAkyArthaH / na hIdamIzvarakapilasugatAdiSu saMbhavati bAdhakapramANasadbhAvAt / bhagavatyahatyeva tatsadbhAvasAdhanAccAsAdhAraNavizeSaNamiti vakSyAmaH / nanu cezvarAdInAmapyAptatve kiM dRSaNaM yena tadvyavacchedArthamasAdhAraNaM vizeSaNaM procyate, kiM vAnyayogavyavacchedAnmahAtmani parameSThini nizcite pratiSThitaM syAdityArekAyAmidamAha anyayogavyavacchedAnizcite hi mahAtmani / tasyopadezasAmarthyAdanuSThAnaM pratiSThitaM // 4 // bhavediti kriyaa'dhyaahaarH| nanu cAtrAnyeSAmanyayogavyavacchedAbhAve'pi bhagavataH parameSThinastattvopadezAdanuSThAnaM pratiSThAmiyatyeva teSAmaviruddhabhASitvAditi cet na / parasparaviruddhasamayapraNayanAt tattvanizcayAyogAt tadanyatamasyApyupadezaprAmANyAnizcayAdnuSThAnapratiSThAnupapatteH / nanu mokSopAyAnuSThAnopadezamAtre nezvarAdayo viprapadyate tato'haMdupadezAdivezvarAdyupadezAdapi nAnuSThAnapratiSThAnupapannA yatastadvayavacchedena parameSThI nizcIyata iti kazcit / so'pi na vizeSajJaH samyammithyopadezavizeSAbhAvaprasaMgAt / syAnmataM "vaizeSikairabhimatasyAptasya niHzreyasopAyAnuSThAnopadezastAvatsamI
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA cIna eva bAdhakapramANAbhAvAt / zraddhAvizeSopagRhItaM hi samyagjJAnaM vairAgyanimittaM parAM kASThAmApannamatyaniHzreyasaheturityupadezaH / tatra zraddhAvizeSastAvadupAdeyeSUpAdeyatayA heyeSu heyatayaiva zraddhAnaM / samyagjJAnaM punayathAvasthitArthAdhigamalakSaNaM, taddhetukaM ca vairAgyaM rAgadveSaprakSayaH etadanuSThAnaM ca tadbhAvanAbhyAsastasyaitasya niHzreyasopAyAnuSThAnasyopadezo na pratyakSeNa bAdhyate jIvanmukteH, tata eva pratyakSataH kaizcit (keSAMcit) svayaM saMvedanAt / paraiH saMharSAyAsavimukteranumIyamAnatvAt / jIvanneva hi vidvAn saMharSAyAsAbhyAM vimucyata ityupadezAcca nAnumAnAgamAbhyAM bAdhyate / mIvanmuktivat paramamukterapyata evAnuSThAnAt saMbhAvanopapatteH / nacAnyapramANaM bAdhakaM tadupadezasya tadviparItArthavyavasthApakatvAbhAvAditi" tadapi na vicArakSamaM / zraddhAdivizeSaviSayANAM padArthAnAM yathAvasthitArthatvAsaMbhavAt / dravyAdayo hi SaTpadAstAvadupAdeyAH sadAtmAnaH prAgabhAvAdayazvAsadAtmAnaste ca yathA vaizeSikaiAvaNyaMte tathA na yathArthatayA vyavatiSThate tadgrAhakapramANAbhAvAt / dravyaM hi guNAdibhyo bhinnamekaM, guNazvetarebhyo bhinna ekaH, karma caikamitarebhyo bhinnaM, sAmAnyaM caikaM, vizeSazcaikaH padArthaH samavAyavat yadyabhyupagamyate tadA dravyAdayaH SaTpadArthAH siddhaceyuH / na ca dravyapadasyaiko'rthaH parairiSyate guNapadasya karmapadasya sAmAnyapadasya vizeSapadasya ca, yathA samavAyapadasyaikaH samavAyo'rthaH iti kathaM SaTpadArthavyavasthitiH / syAnmataM," pRthivyaptenovAyvAkAzakAladigAtmamanAMsi nava dravyANi dravyapadasyArtha" iti kathameko dravyapadArthaH? "sAmAnyasaMjJAbhidhAnAditi" cet na sAmAnyasaMjJAyAH sAmAnyaviSayatvAt / tadarthasya sAmAnyapadArthatve tato vizeSeSvapravRttiprasaMgAt / * dravyapadA * sAmAnyarUpa-dravyapadArtha
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| rthasyaikasyAsiddhezca / pRthivyAdiSu hi dravyamiti saMjJA drvytvsaamaanysNbNdhnimittaa| tatra dravyatvamekaM na dravyaM kiMcidekamasti / dravyalakSaNamekamiti cet tatkimidAnI dravyapadArtho'stu ? na caitadyuktaM lakSyasya dravyasyAbhAve tallakSaNAnupapatteH / pRthivyAdIni lakSyANi kriyAvadguNavatsamavAyikAraNamiti dravyalakSaNaM yadi pratijJAyate, tadAnekatra lakSye lakSaNaM kathamekameva prayujyate prativyaktibhedAt / na hi yadeva pRthivyAM dravyalakSaNaM tadevodakAdiSvasti tasyAsAdhAraNarUpatvAt / yadi "punadravyalakSaNaM pRthivyAdInAM guNAdibhyo vyavacchedakatayA tAvadasAdhAraNo dharmaHpRthivyAdiSu navasvapi sadbhAvAtsAdhAraNaH kathamanyathAtivyAptyavyAptI lakSaNasya niraakriyte| sakalalakSyavastuSu hi vyApakasya lakSaNasyAvyAptiparihArastadalakSyebhyazca vyAvRttasyAtivyAptiparihAraH sakalairlakSyalakSaNajJairabhidhIyate nAnyatheti" matiH, tadApi naiko dravyapadArthaH siddhayati / dravyalakSaNAdanyasya lakSyasya drvysyaiksyaasNbhvaat| "navApi pRthivyAdIni dravyANyekalakSaNayogAdeko dravyapadArtha" iti cenna, tathopacAramAtraprasagAt / puruSo yaSTiriti, yathA yaSTisAhacaryAddhi puruSo yaSTiriti kathyate na punaH svayaM yaSTirityupacAraH prasiddha eva tathA pRthivyAdiraneko'pi svayamekalakSaNayogAdeka upacaryate na tu svayameka ityAyAtaM / na ca lakSaNamapyekaM pRthivyAdiSu paMcasu kriyAvatsveva kriyAvadguNavatsamavAyikAraNamiti dravyalakSaNasya bhAvAt niHkriyeSvAkAzakAladigAtmasu kriyAvattvasyAbhAvAt / guNavatsamavAyikAraNamityetAvanmAtrasya tato'nyasya dravyalakSaNasya sadbhAvAt lakSaNadvayasya prasiddheH / tathA ca dravyalakSaNadvayayogAt dvAveva dravyapadArthoM syAtAM / yadi punardvayorapi dravyalakSaNayordravyalakSaNatvAvizeSAdekaM dravyalakSaNamityucyate tadApi kiM tadrvyalakSaNa
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA murarmammmmmmmmm yordravyalakSaNatvamekaM na tAvatsAmAnyaM tasya dravyaguNakarmAzrayatvAt / na caite dravyalakSaNe dravye, sveSTavighAtAt / nApi guNau, dravyAzrayI aguNavAn saMyogavibhAgeSvapyakAraNamanapekSa iti guNalakSaNAbhAvAt / pratyayAtmakatvAttayorguNatvamiti cet na / pratyayAtmanorlakSaNayoH pRthivyAdiSvasaMbhavAt tayostadasAdhAraNadharmatvAsaMbhavAdetenAbhidhAnAmanordravyalakSaNayorguNatvaM pratyAkhyAtaM / nApi te karmaNI / parispaMdAtmakatvAsaMbhavAdekadravyamaguNaM saMyogavibhAgeSvanapekSakAraNamiti karmalakSaNasyAbhAvAcca / tayorekadravyatve navavidhatvaprasaMgAdravyalakSaNasya kuto dvitvamekatvaM vA vyavatiSThate / yato dravyalakSaNatvamekaM tatra pravartamAnamekatvaM vyavasthAphayettathopacaritopacAraprasaMgazca dravyalakSaNatvenaikena yogAdravyalakSaNayorekatvAdekaM dravyalakSaNaM, tena copacaritena dravyalakSaNenaikena yogAtpRthivyAdInyeko dravyapadArtha, iti kutaH pAramArthiko dravyapadArthaH kazcidekaH siddhyet| yadapyabhyadhAyi vaizeSikaiH pRthivyAdInAM navAnAM dravyatvenaikenAbhisaMbaMdhAdekatvamiti dravyaM nAmaikaH padArtha iti tadapi na yuktaM / paramArthato dravyapadArthasyaikasyAsiddheH tasyopacArAdeva prasiddheH / etena caturvizatiguNAnAM guNatvenaikenAbhisaMbaMdhAdeko guNapadArthaH, paMcAnAM ca karmaNAM karmatvenaikenAbhisaMbaMdhAdekaH karmapadArtha ityetatpratyAkhyAtaM / tathA vAstavaguNakarmapadArthAnyavasthiteH kathaM caivaM sAmAnyapadArtha ekaH siddhayedvizeSapadArtho vA samavAyapadArtho vA (iv)| parAparasAmAnyayoH sAmAnyAMtareNaikenAbhisaMbaMdhAyogAdvizeSANAM ceti samavAya evaikaH padArthaH syAt / yadi punaryathehedamiti pratyayAvizeSAdvizeSapratyayAbhAvAdekaH samavAyaH tathA dravyamiti pratyayAvizeSAdeko dravyapadArthaH syAt guNa iti pratyayAvizeSAd guNapadArthaH karmeti pratyayAvizeSAtkarmapadArthaH sAmAnyamiti pratyayAvizeSAtsAmAnyapadArthaH
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ AptaparIkSA / 11 vizeSa iti pratyayAvizeSAdvizeSapadArtha ityabhidhIyate, tathApi vaizeSikataMtravyAghAto duHzakyaH parihartuM syAdvAdimatasyaivaM prasiddheH / syAdvAdinAM hi zuddha saMgrahanayAtsatpratyayAvizeSAdvizeSaliMgAbhAvAdekaM sanmAtraM tattvaM zuddhaM dravyamiti mataM / tathaivAzuddhasaMgrahanayAdekaM dravyameko guNAdiriti, vyavahAranayAttu yatsattad dravyaM paryAyo veti bhedaH / yaddravyaM tajjIvadravyamajIvadravyaM ca yazca paryAyaH so'pi parispaMdAtmako'parispaMdAtmakazceti so'pi sAmAnyAtmako vizeSAtmakazceti / sa ca dravyAdaviSvagbhUto viSvagbhUto veti yathA pratItirnizcIyate sarvathA bAdhakAbhAvAt / vaizeSikANAM tu tathA'bhyupagamo vyAhata eva taMtravirodhAt / na hi tattaMtre sanmAtrameva tattvaM sakalapadArthAnAM tatraivAMtarbhAvAditi nayo'sti / syAnmataM " dravyapadena sakaladravyavyaktibhedaprabhedAnAM saMgrahAdeko dravyapadArthaH guNa ityAdipadena caikena guNAdibhedaprabhedAnAM saMgrahAdguNAdirapyekaikapadArtho vyavatiSThate ' vistareNopadiSTAnAmarthAnAM tatvasiddhaye / samAsenAbhidhAnaM yatsaMgrahaM taM vidurbudhAH iti / padArthadharmasaMgrahaH pravakSyata ityatra padArthasaMgrahasya dharmasaMgrahasya caivaM vyAkhyAnAdastyeva tathA'bhiprAyo vaizeSikANAmiti" tadapyavicAritaramyaM / paramArthatastathaikaikasya dravyAdipadArthasya pratiSThAnupapatteH / tasyaikapadaviSayatvenaikatvopacArAt / na copacaritapadArtha saMkhyAvyavasthAyAM pAramArthikI padArthasaMkhyA samavatiSThate'tiprasaMgAt / na caikapadavAcyatvena tAtvikamekatvaM siddhayati vyabhicArAtsenAvanAdipadena hastyAdidhavAdipadArthasyAnekasya vAcyasya pratIteH / nanu " senApadavAcya eka evArthaH pratyAsattivizeSaH / " saMyuktasaMyogAlpIyastvalakSaNo hastyAdInAM pratIyate, vanazabdena ca dhavAdInAM tAdRzapratyAsattivizeSa ityekapadavAcyatvaM na tAttvikImekatAM vyabhicarati / tathA caivamucyate dravyamityekaH padArthaH ekapadavAcyatvAt yadya *
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA dekapadavAcyaM tattadekapadArtho yathA senAvanAdistathA ca dravyamekapadavAcyaM tasmAdekaH padArthaH / etena guNAdirapyekaH padArthaH prasiddhodAharaNasAdharmyAtsAdhito veditavya" iti kazcit / so'pi na vipazcit / senAzabdAdanekatra hastyAdyarthe pratItipravRttiprAptisiddheH / vanazabdAcca dhavakhadirapalAzAdAvanekatrArthe / yatra hi zabdAtpratItipravRttiprAptayaH samadhigamyaMte sa zabdasyArthaH prasiddhastathA vRddhavyavahArAt / na ca senAvanAdizabdAtpratyAsattivizeSe pratItipravRttiprAptayo'nubhUyate yena sa tasyArthaH * syAt / pratyAsattiviziSTA hastyAdayo dhavAdayo vA senAvanAdizabdAnAmartha iti cetsiddhastarhyekapadavAcyo'nekArthaH / tena ca kathamekapadavAcyatvaM na vyabhicaret / tathA gauriti padenaikena pazvAderdazaprakArasyaikA * dazaprakArasya vA vAcyasya darzanAcca vyabhicArI hetuH / kazcidAha na gaurityekameva padaM pazvAderanekasyArthasya vAcakaM tasya prativAcyabhedAdanyaeva hi gauriti zabdaH pazorvAcako'nyazca digAdeH arthabhedavacchabdabhedavya vasthiteH / anyathA sakalapadArthasyaikapadavAcyatvaprasaMgAditi / tasyApyaniSTAnuSaMgaH syAt / dravyamiti padasyApyanekatvaprasaMgAt / pRthivyAdyanekArthavAcakatvAt anyadeva hi pRthivyAM dravyamiti padaM pravartate / anyadevAsa tejasi vAyAvAkAze kAle dizyAtmani manasi cetyekapadavAcyatvaM dravyapadArthasyAsiddhaM syAt / nanu dravyatvAbhisaMbaMdha eko dravyapadasyArtho nAnekaH pRthivyAdiH tasya pRthivyAdizabdavAcyatvAt / tata ekameva dravyapadaM nAnekamiti cet, kimidAnIM dravyatvAbhisaMbaMdho dravyapadArthaH syAt ? na cAsau dravyapadArthastasya dravyatvopalakSitasamavAya padArthatvAt / etena guNatvAbhisaMbaMdho guNapadasyArthaH karmatvAbhisaMbaMdhaH karmapadasyetyetatpratinyUDhaM guNatvAbhisaMbaMdhasya guNatvopalakSitasamavAya padArthatvAt -
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| karmatvAbhisaMbaMdhasya ca karmatvopalakSitasamavAyapadArthasya kathanAt / na caivaM sAmAnyAdipadArthaH siddhayati / sAmAnyAdiSu sAmAnyAMtarAbhisaMbaMdhasyAsaMbhavAdityuktaM prAk / etena pRthivItvAdyabhisaMbaMdhAtpRthivItyAdizabdArthasya vyAkhyAnaM pratyAkhyAtaM / na hi pRthivItvAbhisaMbaMdhaH pRthivIzabdavAcyaH / pRthivItvopalakSitasya samavAyasya pRthivItvAbhisaMbaMdhasya pRthivIzabdenAvacanAt / dravyavizeSasya pRthivIzabdenAbhidhAnAdadoSa iti cet / kaHpunarasau vRkSakSapAdipRthivIbhedavyatiriktaH pRthivIdravyavizeSaH / pRthivIti padena saMgRhyamANa iti cet / kathaM punaH pRthivIpadenaikenAnekArthaH saMgRhyate ? dravyAdipadeneveti duravabodhaM / kazcAyaM saMgraho nAma ? zabdAtmakaH pratyayAtmako'rthAtmako vA / na tAvacchabdAtmakaH zabdenAnaMtAnAM dravyAdibhedaprabhedAnAM vA saMgrahItumazakyatvAt / tatra saMketasya kartumazakyatvAdasmadAdestadapratyakSatvAt , krameNa yugapadvA ananumeyatvAcca / na cApratyakSe'nanumeye vA sarvathApyapratipanne'rthe saMketaH zakyakriyo'sti / sarvajJastatra saMketayituM samartho'pi nA'sarvajJAn saMketaM grAhayitumalamiti kutaH saMketaH / na cAsaMketite'rthe zabdaH pravartate yataH-saMgRhyate'naMtAH padArthAH yena zabdena sa zabdAtmA saMgrahaH siddhayatyeva / mAmacchabdAtmakaH saMgrahaH prtyyaatmkstvstu| saMgRhyate arthA yena pratyayena sa saMgraha iti vyAkhyAnAttena teSAM saMgrahItuM zakyatvAditi cet / kutaH punarasau pratyayaH pratyakSAdnumAnAdAgamAdvA ? na tAvadasmadAdipratyakSAt / tasyAnaMtadravyAdibhedaprabhedAgocaratvAt / nApi yogiprtykssaat| yogina eva tatsaMgrahaprasaMgAdasmadAdInAM tadayogAt / na hi yogipratyakSAdasmadAdayaH saMpratiyaMti yogitvaprasaMgAt / nApyanumAnAdanaMtadravyAdibhedaprabhedapratibaddhAnAmekazo'naMtaliMgAnAmapratipatterasmadAdyapratyakSAdanumAnAMtarA
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 zrIvidyAmaMdisvAmiviracitA ttaliMgapratipattAvanavasthAnuSaMgAt prakRtAnumAnodayAyogAt / yadi punarAgamAtsaMgrahAtmakaH pratyayaH syAttadA yuktyAnugRhItAttayA'nanugRhItAdvA / na tAvadAdyaH pakSastatra yukterevAsaMbhavAt / nApi dvitIyo yuktyA'nanugRhItasyAgamasya prAmANyAniSTestadiSTau vA'tiprasaMgAt / na cApramANakaH pratyayaH saMgrahastena saMgRhItAnAmasaMgRhItakalpanAt / yadi punararthAtmakaH saMgraho' bhidhIyate tadA saMgRhyata iti saMgrahaH saMgRhyamANaH sakalo'rthaH syAt / sa cAsiddha eva tadvyavasthApakapramANAbhAvAditi kathaM tasya vyAkhyAnaM yujyate yataH padArthadharmasaMgrahaH pravakSyata iti pratijJA sAdhIyasISyate / saMgrahAbhAve ca kasya mahodayatvaM sAdhyate'siddhasya svayamanyAsAdhanatvopapatteH / etena padArthadharmasaMgrahaH samyagjJAnamiti vyAkhyAnaM prativyaDhaM / tadabhAvasya samarthanAnmahato niHzreyasasyAbhyudayasya codayo'smAditi mahodaya ityetadvyAkhyAnaM vaMdhyAsutasaubhAgyAdivyAvarNanamiva prekSAvatAmupahAsAspadamAbhAsate / tadevaM dravyAdipadArthAnAM yathAvasthitArthatvAbhAvAnna tadviSaya samyagjJAnaM nApi heyopAdeyavyavasthA / yenopAdeyeSUpAdeyatvena heyeSu ca heyatvena zraddhAnaM zraddhAvizeSastatpUrvakaM ca vairAgyaM tadabhyAsabhAvanAnuSThAnaM niHzreyasakAraNaM sidhyet / tadasiddhau ca kathamarhadupadezAdivezvaropadezAdapyanuSThAnaM pratiSThitaM syAt / tatastadvyavacchedAdeva mahAtmA nizcetanyaH / kapilasugatavyavacchedAdiveti sUktamidamanyayogavyavacchedAnmahAtmani nizcite tadupadezasAmarthyAdnuSThAnaM pratiSThitaM syAditi / etena 'praNamya hetumIzvaraM muniM kaNAdamanvataH' iti parAparagurunamaskArakaraNamapAstamIzvarakaNAdayorAptavanyavacchedAt / tayoryathAvyavasthitArthajJAnAbhAvAttadupadezAprAmANyAdityalaM vistareNa / vizvatattvAnAM jJAtuH karmabhUbhRtAM bhettureva mokSamArgapraNayanopapatterAptatvanizcayAt // 4 //
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ AptaparIkSA / tatrAsiddhaM munIMdrasya bhettRtvaM karmabhUbhRtAM / ye vadaMti viparyAsAttAnpratyevaM pracakSmahe // 5 // tatra teSu mokSamArga praNetRtvakarmabhUbhRdbhettRtvavizvatattvajJAtRtveSu karmabhUbhRtAM bhettRtvamasiddhaM / munIMdrasya viparyAsAttadabhettRtvAt karmabhUbhRdasaMbhavAt sadAzivasya ye vadaMti yogAstAnpratyevaM vakSyamANaprakAreNa pracakSmahe pravadAma ityarthaH // 5 // 15 prasiddhaH sarvatattvajJasteSAM tAvatpramANataH / sadAvidhvastaniHzeSabAdhakAtsvasukhAdivat // 6 // yadi nAma vizvatattvajJaH pramANAtsarvadA vidhvastabAdhakAdAtmasukhAdivaprasiddho yaugAnAM tathApi kimiSTaM bhavatAM siddhaM bhavedityAha jJAtA yo vizvatattvAnAM sa bhettA karmabhUbhRtAM / bhavatyevAnyathA tasya vizvatattvajJatA kutaH // 7 // iti syAdvAdinAbhasmAkaM karmabhUbhRdbhettRtvaM munIndrasyeSTaM siddhaM bhavatIti vAkyArthaH / tathAhi-bhagavAn paramAtmA karmabhUbhRtAM bhettA bhavatyeva vizvatattvAnAM jJAtRtvAt / yastu na karmabhUbhRtAM bhettA sa na vizvatattvAnAM jJAtA yathA rathyApuruSaH / vizvatatvAnAM jJAtA ca bhagavAn nirbAdhabodhasiddhaH / tasmAt karmabhUbhRtAM bhettA bhavatyeveti kevalavyatirekI hetuH sAdhyA'nyabhicArAt / na tAvadayamasiddhaH prativAdino vAdino vA / tAbhyAmubhAbhyAM paramAtmanaH sarvajJatvasAdhanAt / nApyanaikAMtikaH kArtsyato dezato vA vipakSe vRttyabhAvAt / tata eva na viruddhaH / nanvayaM kAlAtyayApadiSTastadAgamabAdhitapakSanirdezAnaMtaraM prayuktatvAt / sadaiva muktaH sadaivezvaraH pUrvasyAH koTermuktAtmanAmivAbhAvAdityAgamAnmahezvarasya sarvadA karmaNAmabhAvaprasiddhestaddhettRtvasya bAdhaprasiddheH / satAM hi karmaNAM kazcittA syAnna puna -
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA wwmorna rasatAmityaparaH / so'pi na parIkSAdakSamAnasaH / tathA tadbAdhakAgamasyApramANatvAt tadanugrAhakAnumAnAbhAvAt / nanu ca nezvarAkhyaH sarvajJaH karmabhUbhRtAM bhettA sadA karmamalairaspRSTatvAt / yastu karmabhUbhRtAM bhettA sa na karmamalaiH zazvadaspRSTo yathezvarAdanyo muktAtmA zazvadaspRSTazca karmamalaimaMgavAnmahezvarastasmAnna karmabhUbhRtAM bhettetyanumAnaM prakRtapakSabAdhakAgamAnugrAhakaM / na cAtrAsiddhasAdhanaM / tathAhi-zazvatkarmamalaiH aspRSTaH paramAtmA'nupAyasiddhatvAt / yastu na tathA sa nAnupAyasiddho yathA sAdirmuktAtmA / anupAyasiddhazca sarvajJo bhagavAn tasmAtkarmamalaiH zazvadaspRSTa ityato'numAnAMtarAttatsiddheriti vadaMtaM pratyAha nAspRSTaH karmabhiH zazvadvizvahazvAsti kazcana / tasyAnupAyasiddhasya srvthaa'nuppttitH||8|| nahyanupAyasiddhatve kutazcitpramANAdaprasiddha tabalAtkarmabhiH zazvadaspaSTatvasAdhanaM siddhimadhyAste / tadasiddhau ca na karmabhUbhanettRtvAbhAvastataH sidhyati / yenedamanumAnaM prastutapakSabAdhakAgamasyAnuprAhaka siddhayettatprAmANyaM sAdhayet / na cApramANabhUtenAgamena prakRtaH pakSo bAdhyate hetuzca kAlAtyayApadiSTaH syAt / " nnviishvrsyaanupaaysiddhtvmnaaditvaatsaadhyte| tadanAditvaM ca tanukaraNabhuvanAdau nimittakAraNatvAdIzvarasya / na caitadasiddhaM / tathA hi-tanubhuvanakaraNAdikaM vivAdApannaM buddhimannimittakaM kAryatvAt / yatkArya tadbuddhimannimittakaM dRSTaM yathA vastrAdi / kArya cedaM prakRtaM tasmAd buddhimannimittakaM / yo'sau buddhimAMstaddhetuH sa Izvara iti prasiddhaM sAdhanaM tadanAditvaM sAdhayatyeva / tasya sAditve tataH pUrve tanvAdyutpattivirodhAt / tadutpattau vA tadbuddhimannimittatvAbhAvaprasaMgAt / yadi punastataH pUrvamanyabuddhimannimittakatvamiSyate tadA tato'pi pUrvamanyabuddhi
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| mannimittakatvamiSyate tadA tato'pi pUrvamanyabuddhimannimittakatvamityanAdIzvarasaMtatiH siddhayet / na caiSA yuktimatI pUrvezvarasyAnaMtasya siddhAvuttarasakalezvarakalpanAvaiyarthyAt / tenaiva tanvAdikAryaparamparAyAH sakalAyAH nirmANAt / tato'pi pUrvasyAnaMtasya mahezvarasya siddhau tasya vaiyarthyAdanyathA parasparamicchAvyAghAtaprasaMgAdanekezvarakAraNatvApattezva jagataH / sud ramapi gatvA'nAdireka evezvaro'numaMtavyaH / sa pUrveSAmapi guruH kAlenAvicchedAditi tasya jagannimittatvasiddharanAditvamaMtareNAnupapatterityanAditvasiddhiH / tato na karmabhUbhRtAM bhettA munIMdraH zazvatkarmabhiraspRSTatvAt / yastu karmabhUbhRtAM bhettA sa na zazvatkarmabhiraspRSTaH / yathopAyAnmuktaH / zazvatkarmabhiraspRSTazca bhagavAMstasmAnna karmabhUbhRtAM bhettA / zazvatkarmabhira. spRSTo'sAvanupAyasiddhatvAt / yastu na tathA sa nAnupAyasiddhaH / yathA sopAyamuktAtmA anupAyasiddhazcAyaM tasmAtsadA karmabhiraspRSTaH / anupAyasiddho'yamanAditvAt / yastu na tathA sa nAnAdiH / yathetaro muktAtmA / anAdizcAyaM tasmAdanupAyasiddhaH / anAdirayaM tanukaraNabhuvanAdinimittatvAt / yastu nAnAdiH sa na tanukaraNabhuvanAdinimittakaH / yathA'paro muktAtmA / tanukaraNabhuvanAdinimittaM ca bhagavAMstasmAdanAdiH / tanukaraNabhuvanAdinimittaM tu tasya tanvAderbuddhimannimittatvasAdhanAt / tanvAdayo buddhimannimittakAH kAryatvAt / yatkArya tabuddhimannimittakaM dRSTaM / yathA vastrAdi / kArya ca tanvAdayo vivAdApannAstasmAd buddhimannimittakA ityanumAnamAlA'malA karmabhUbhRtAM bhettAramapAsyatyeva / na cedaM kAryatvamasiddhaM tanvAdervAdiprativAdinoH kAyatvAbhya nujJAnAt / nApyanaikAMtikaM, kasyacitkAryasyAbuddhimannimittasyAsaMbhavAdvi
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA pekSa vRttyabhAvAt / na cezvarazarIreNa vyabhicArastadasiddhe rIzvarasyAzarIratvAt / nApIzvarajJAnena / tasya nityatvAtkAryatvAsiddheH / na cezvarecchayA / tasyecchAzakterapi nityatvAt kriyAzaktivat / tata eva na viruddhaM sAdhanaM sarvathA vipakSe saMbhavAbhAvAt / na cAyaM kAlAtyayApadiSTo hetuH pakSasya pratyakSAdipramANenAbAdhitatvAt / na hi tanvAderbuddhimannimittatvaM pratyakSeNa bAdhyate tasyAtIMdriyatayA tadaviSayatvAt / nApyanumAnena tasya tadviparItasAdhanasyAsaMbhavAt / nanu tanubhuvanakaraNAdayo na buddhimannimittakA dRSTakartRkaprasAdAdivilakSaNatvAdAkAzAdivadityanumAnaM pakSasya bAdhakamiti cet na / asiddhatvAt / sannivezAdiviziSTatvena dRSTakartRkaprAsAdAdyavilakSaNatvAttanvAdInAM / yadi punaragRhIta samayasya kRtabuddhayutpAdakatvAbhAvAttanvAdInAM dRSTakartRkavilakSaNatvamiSyate tadA kRtrimANAmapi muktA - phalAdInAma gRhIta samayasya kRtbuddhynutpaadktvaadbuddhimnnimittktvprsNgH| na ca dRSTakartRkatvAdRSTakartRkatvAbhyAM buddhimannimittatvetaratvasiddhiH sAdhIyasI tadavinAbhAvAbhAvAt / na hyadRSTakartRkatvamabuddhimannimittatvena vyAptaM jIrNaprAsAdAderadRSTakartRkasyApi buddhimannimittatvAsiddheriti na dRSTakartRkavilakSaNatvamabuddhimannimittatvaM sAdhayet yato'numAnabAdhitaH pakSaH syAt kAlAtyayApadiSTaM ca sAdhanamabhidhIyeta / nApyAgamena prakRtaH pakSo bAdhyate tatsAdhakasyaivAgamasya prasiddheH / tathA hi " vizvaMtazcakSuruta vizvatomukho, vizvato bAhuruta vizvataH paut, bAhubhyAM dhamati saMpatatrairdyAvAbhUmI janayan deva ekaH " zruteH sadbhAvAt / tathA vyAsavacanaM ca / " ajJo jaMturanIzo'yamAtmanaH sukhaduHkhayoH / Izvaraprerito gacchetsvarga vA zvabhrameva vA " 1 1 abuddhimannimittAdikaM vipakSaH / 2 kAryajJAnaM vivAdAdhyAsitaM / 3 vacanaM / * vyApAraH / 5 vyApitvaM / 6 puNyapApAbhyAM / 7 paramANubhiH /
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| iti pakSasyAnugrAhakameva na tu bAdhaka / tato na kAlAtyayApadiSTo heturabAdhitapakSanirdezAnaMtaraM prayuktatvAt / tata eva na satpratipakSaH bAdhakAnumAnAbhAvAdityanavayaM kAryatvasAdhanaM tanvAdInAM buddhimannimittatvaM sAdhayatyeva / yadapyucyate kaizcid buddhimAnnamittatvasAmAnye sAdhye tanvAdInAM siddhasAdhanamanekatadupabhoktRbuddhimannimittatvasiddheH / teSAM tadadRSTanimittatvAttadadRSTasya cetanArUpatvAt cetanAyAzca buddhitvAd buddhimannimittatvasiddheriti / tadapyasAraM / tanvAdyupabhoktRprANinAmadRSTasya dharmAdharmasaMjJakasya cetanatvAsiddherabuddhitvAt / arthagrahaNaM hi buddhizcetanA na ca dharmo'rthagrahaNamadharmo vA tayorbuddheranyatvAt prayatnAdivaditi nAnekabuddhimannimittatvaM tanvAdInAM siddhayati yataH siddhasAdhanaM buddhimannimittatvasAmAnye sAdhye'bhidhAryate // nanu ca vastrAdi sazarIreNAsarvajJena ca buddhimatA kuviMdAdinA kriyamANaM dRSTamiti tanvAdikAryamapi sazarIrAsarvajJabuddhimannimittaM siddhayeditISTaviruddhasAdhanAdviruddhaM sAdhanaM / sarvajJenAzarIreNa kriyamANasya kasyacidvastrAdikAryasyAsiddhezca sAdhyavikalamudAharaNamiti kazcit / so'pi na yuktavAdI tathA srvaanumaanocchedprsNgaat| tathA hi sAgnirayaM parvato dhUmavattvAnmahAnasavadityatrApi parvatAdau mahAnasaparidRSTasyaiva khAdirapAlAzAdyagninAgni mAtrasya siddheviruddhasAdhanAdviruddhaM sAdhanaM syAt / tArNAdyagninAgnimattvasya parvatAdau sAdhyasya mahAnasAdAvabhAvAt sAdhyavikalamudAharaNamapyanuSajyeta / yadi punaragnimattvasAmAnyaM dezAdiviziSTaM parvatAdau sAdhyata iti neSTaviruddhaM sAdhanaM, nApi sAdhyavikalamudAharaNaM mahAnasAdAvapi dezAdikiziSTasyAgnimattvasya sadbhAvAditi mataM tadA tanvAdiSu buddhimannimittatvasAmAnyaM tanvAdisvakAryavinirmANazaktiviziSTaM sAdhyata iti neSTaviruddhasAdhano hetuH / nApi sAdhyavikalo dRSTAMtaH svakAryavinirmANazaktivizi
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA STasya buddhimannimittatvasAmAnyasya sAdhyasya tatra sadbhAvAt / siddhe ca buddhimannimittatvasAmAnye kimayaM buddhimAn hetuH sazarIro'zarIro veti vipratipattau tasyAzarIratvaM sAdhyate sazarIratve bAdhakasadbhAvAt / taccharIraM hi na tAvannityamanAdi sAvayavatvAdasmadAdizarIravat / nApyanityaM sAdi, tadutpatteH pUrvamIzvarasyAzarItvasiddheH / zarIrAMtareNa sazarIratve'navasthAprasaMgAt / tathA kimasau sarvajJo'sarvajJo veti vivAde sarvajJatvaM sAdhyate tasyAsarvajJatve samastakArakaprayoktRtvAnupapatteH tanvAdikAraNatvAbhAvaprasaMgAt / tanvAdisakalakArakANAM parijJAnAbhAve'pi prayoktRtve tanvAdikAryavyAghAtaprasaMgAt / kuviMdAdervastrAdikArakasyAparijJAne tadvayAghAtavat / na cezvarakAryasya tanukaraNabhuvanAdeH kadAcidvayAghAtaH saMbhavati mahezvarasamIhitakAryasya yathAkArakasaMpatiM vicitrasyAdRSTAderavyAghAtadarzanAt / yadapyabhyadhAyi tanukaraNabhuvanAdikaM naikasvabhAvezvarakAraNakRtaM vicitrakAryatvAt / yadvicitraM kAryaM tannaikasvabhAvakAraNakRtaM dRSTaM yathA ghaTapaTamukuTazakaTAdi, vicitrakAryaM ca prakRtaM tasmAnnaikasvabhAvezvarAkhyakAraNakRtamiti tadapyasamyak siddhsaadhytaaptteH| na hyekasvabhAvamIzvarAkhyaM tanvAdernimittakAraNamiSyate tasya jJAnazaktIcchAzaktikriyAzaktitrayasvabhAvatvAt / tanukaraNabhuvanAdyupabhoktRprANigaNAdRSTavizeSavaicitryasahakAritvAcca vicitrasvabhAvopapatteH ghaTapaTamukuTAdikAryasyApi tannidarzanasya tadutpAdanavijJAnecchAkriyAzaktivicitratadupakaraNasacivenaikena puruSeNa samutpAdanasaMbhavAtsAdhyavikalatAnanuSaMgAt tadevaM kAryatvaM hetustanukaraNa bhuvanAderbuddhimannimittatvaM sAdhayatyeva sakaladoparahitatvAditi vaizeSikAH samabhyamaMsata te'pi na samaMjasavAcaH / tanukaraNabhuvanAdayo buddhimannimittakA iti pakSasya vyApakAnupalaMbhena bAdhitatvAt 1 kArakasaMghAtamityapi pAThaH / 20
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| 21 nAmati vyApArakA'nu vyApakatvavayavyatireko kApalabhena kAryatvAdihetoH kAlAtyayApadiSTatvAcca / tathA hi tanvAdayo na buddhimannimittakAstadanvayavyatirekAnupalaMbhAt / yatra yadanvayavyatirekAnupalabhaMstatra na tannimittakatvaM dRSTaM yathA ghaTaghaTIzarAvodaMcanAdiSu kurvidAdyanvayavyatirekA'nanuvidhAyiSu na kuviMdAdinimittakatvA buddhimadanvayavyatirekA'nupalaMbhazca tanvAdiSu, tasmAnna buddhimannimittakatvamiti vyApakAnupalaMbhaH tatkAraNakatvasya tadanvayavyatirekopalaMbhena vyAptatvAt kulAlakAraNakasya ghaTAdeH kulAlAnvayavyatirekopalaMbhaprasiddheH sarvatra vAdhakAbhAvAt / tasya tadvayApakatvavyavasthAnAt / na cAyamasiddhastanvAdInAmIzvaravyatirekAnupalaMbhasya pramANasiddhatvAt / sa hi na tAvatkAlavyatirekaH zAzvatikatvAdIzvarasya kadAcidabhAvAsaMbhavAt / nApi dezavyatirekaH tasya vibhutvena kvacidabhAvAnupatterIzvarAbhAve kadAcitvacittanvAdikAryAbhAvAnizcayAt / syAnmataM mahezvarasisRkSAnimittatvAttanvAdikAryasyAyamadoSa iti / tadapyasatyaM / tadicchAyA nityAnityavikalpadvayAnativRtteH / tasyA nityatve vyatirekAsiddhiH / sarvadA sadbhAvAttanvAdikAryotpattiprasaMgAt / nanvIzvarecchAyA nityatve'pyasarvagatatvAt vyatirekaH siddha eva kvacinmahezvarasisRkSApAye tanvAdikAryAnutpattisaMbhavAditi cenna / taddeze vyatirekAbhAvasiddheH / dezAMtare sarvadA tadanupapatteH kAryAnudayaprasaMgAt / anyathA tdnitytvaaptteH| anityaivecchAstviti cet sA tarhi sisakSA mahezvarasyotpadyamAnA sisRkSAMtarapUrvikA yadISyate tadA'navasthAprasaMgaH parAparasisRkSotpattAveva mahezvarasyopakSINazaktikatvAtprakRtatanvAdikAryAnudaya eva syAt / yadi punaH prakRtatanvAdikAryotpattau mahezvarasya sisRkSotpadyate sApi tatpUrvasisRkSAta ityanAdisisRkSAsaMtati navasthAdoSamAskaMdati sarvatrakAryakAraNasaMtAnasyAnAditvasiddhebarbIjAMkurAdivadityabhidhIyate tadA yugapannAnAdezeSu tanvAdikAryasyo
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA tpAdo nopapadyeta yatra yatkAryotpattaye mahezvarasisRkSA tatra tasyaivakAryasyotpatti ghaTanAt / na ca yAvatsu dezeSu yAMvaMti kAryANi saMbhUSNUni tAvatyaH sisRkSAstasyezvarasya sakRdupajAyata iti vaktuM zakyaM yugapadanekecchAprAdurbhAvavirodhAdasmadAdivat / yadi punarekaiva mahezvarasisRkSA yugapannAnAdezakAryajananAya prajAyata itISyate tadA kramato'nekatanvAdikAryotpattivirodhastadicchAyAH zazvadabhAvAt / atha matametat yatra yadA yathA yat kAryamupitsustatra tadA tathA tadutpAdanecchA mahezvarasyaikaiva tAdRzI samutpadyate tato nAnAdezeSvekadeze ca krameNa yugapacca tAdRzamanyAdRzaM ca tanvAdikArya prAdurbhavannavirudhyata iti, tadapyasaMbhAvyaM kvacidekatra pradeze samutpannAyAH sisRkSAyA daviSTadezeSu vibhinneSu nAnAvidheSu nAnAkAryajanakatvavirodhAt anyathA tadasarvagatatve'pi dezavyatirekAnupapatteH / yadi hi yaddezA sisRkSA taddezamevaM kAryajanma nA'nyadezamiti vyavasthA syAttadA dezavyatirekaH siddhayennAnyatheti sisRkSAyA na vyatirekopalaMbho mahezvaravat / vyatirekAbhAve ca nAnvayanizcayaH zakyaH kartuM, satIzvare tanvAdikAryANAM janmetyanvayo hi puruSAMtareSvapi samAnaH / teSvapi satsu tanvAdikAryotpattisiddheH / na ca teSAM sarvakAryotpattau nimittakAraNatvaM dikkAlAkAzAnAmiva saMmataM / pareSAM siddhAMtavirodhAnmahezvaranimittakAraNatvavaiyarthyAcca / yadi punasteSu puruSAMtareSu satsvapi kadAcittanvAdikAryAnutpattidarzanAnna tannimittakAraNatvaM tadanvayAbhAvazceti mataM tadezvare satyapi kadAcittanvAdikAryAnutpatterIzvarasyApi tannimittakAraNatvaM mAbhUt / tadanvayAsiddhizca tadvadAyAtA / etenezvarasisRkSAyAM nityAyAM satyAmapi tanvAdikAryAjanmadarzanAdanvayAbhAvaH sAdhitaH kAlAdInAM ca, teSu satsvapi sarvakAryAnu tpatteH / syAnmataM sAmagrI janikA kAryasya, naikaM kAraNaM tatastadanvayavya
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ AptaparIkSA / 23 tirekAveva kAryasyAnveSaNIyau naikezvarAnvayavyatirekau, sAmagrI ca tanvAdikAryotpattau tatsamavAyikAraNamasamavAyikAraNaM nimittakAraNaM ceti / teSu satsu kAryotpattidarzanAdasatsu cAdarzanAditi / satyametat, kevalaM yathA 1 samavAyyasamavAyikAraNAnAmanityAnAM dharmAdInAM ca nimittakAraNAnAmanvayavyatirekau prasiddhau kAryajanmani tathA nezvarasya nitya sarvagatasya tadicchAyA vA nityaikasvabhAvAyA iti tadanvayavyatirekAnupalaMbhaH prasiddha eva / na hi sAmagyekadezasyAnvayavyatirekasiddhau kAryajanmani sarvasAmamnyAstadanvayavyatirekasiddhiriti zakyaM vaktaM / pratyekaM sAmAmyekadezAnAM kAryotpattAvanvayavyatirekanizcayasya prekSApUrvakAribhiranveSaNAt / paTAdyutpattau kuviMdAdisAmamyekadezavat / yathaiva hi taMtuturIvemazalAkAdInAmanvayavyatirekAbhyAM paTasyotpattirdRSTA tathA kurvidAnvayavyatirekAbhyAmapi / tadupabhoktajanAdRSTAnvayavyatirekAbhyAmiveti supratItaM / nanu sarvakAryotpattau dikkAlAkAzAdisAmamyanvayavyatirekAnuvidhAnavadIzvarAdisAmagyanvayavyatirekAnuvidhAnasya siddherna vyApakAnupalaMbhaH siddha iti cet na, dikkAlAkAzAdInAmapi nityasarvagataniravayavatve kvacidanvayavyatirekAnuvidhAnAyogAdudAharaNavaiSamyAt teSAmapi hi pariNAmitve sapradezatve ca paramArthataH svakAryotpattau nimittatvasiddheH // nanvevamIzvarasyApi buddhayAdipariNAmaiH svato'rthAMtarabhUtaiH pariNAmitvAt sakRtsarvamUrtimaddravyasaMyoganibaMdhanapradezasiddhezva tanvAdikAryotpattau nimittakAraNatvaM yuktaM tadanvayavyatirekAnuMvidhAnasya tanvAderupapannatvAt / svatonarthAMtarabhUtaireva hi jJAnAdipariNAmairIzvarasya pariNAmitvaM neSyate svArabhakAvayavaizca sAvayavatvaM nirAkriyate / na punaranyathA, virodhAbhAvAnna caivamaniSTaprasaMgaH dravyAMtarapariNAmairapi pariNAmitvaprasaMgAt teSAM tatrAsamavAyAt / ye hi yatra samavayaMti pariNA 1
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA mAstaireva tasya pariNAmitvaM / paramANozca svAraMbhakAvayavAbhAve'pi sapradezatvaprasaMgo nAniSTApattaye naiyAyikAnAM / paramANvaMtarasaMyoganibaMdhanasyaikasya pradezasya paramANora pISTatvAt / na copacaritapradezapratijJA AtmAdiSvevaM viruddhayate svAraMbhakAvayavalakSaNAnAM pradezAnAM tatropacaritatvapratijJAnAt / mUrtimadravyasaMyoganibaMdhanAnAM tu teSAM pAramArthikatvAt anyathA sarvamUrtimadrvyasaMyogAnAM yugapadbhAvinAmupacaritatvaprasaMgAt vibhudravyANAM sarvagatatvamapyupacaritaM syAt / paramANozca paramANvaMtarasaMyogasya pAramArthikAsiddhadvaryaNukAdikAryadravyamapAramArthikamAsajyeta / kAraNasyopacaritatve kAryasyAnupacaritatvAyogAditi kecitpracakSyate / te'pi syAdvAdimatamaMsirpavilapravezanyAyenAnusaraMto'pi nezvarasya nimittakAraNatvaM tanvAdikAryotpattau samarthayitumIzate / tathAhi tadanvayavyatirekAnuvidhAnasya sAdhayitumazakyatvAdAtmAMtarAnvayavyatirekAnuvidhAnavat / yathaiva hyAtmAMtarANi tanvAdikAryotpattau na nimittakAraNAni teSu satsu bhAvAdanvayasiddhAvapi tacchanye ca deze kvacidapi tanvAdikAryAnutpattervyatirekasiddhAvapi ca / tathezvare satyeva tanvAdikAryotpattestacchnye pradeze kvacidapi tadanutpattestacchnyasya pradezasyaivAbhAvAdanvayavyatirekasiddhAvapIzvaro nimittakAraNaM mAbhUt sarvathA vizeSAbhAvAt / syAnmataM mahezvarasya buddhimattvAt samastakArakaparijJAnayogAttatprayoktRtvalakSaNaM nimittakAraNatvaM tanvAdikAryotpattau vyavatiSThate / na punarAtmAMtarANAmajJatvAttallakSaNanimittakAraNatvAghaTanAditi / tadapi na samIcInaM sarvajJasya samastakArakaprayoktRtvAsiddheH yogyaMtaravat / na hi yogyaMtarANAM sarvajJatve'pi samastakArakaprayoktRtvamiSyate / nanu teSAM samastapadArthajJAnasyAMtyasya yogAbhyAsavizeSajanmanaH sadbhAve sakalamithyAjJAnadoSapravRttijanmaduHkhaparikSayAtparamaniHzreyasasiddheH sama
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ AptaparIkSA / 25 stkaarkpryoktRtvaasiddhiH| na punarIzvarasya tasya sadA muktatvAt sadaive - zvaratvAt saMsArimuktavilakSaNatvAcca / na hi saMsArivadajJo mahezvaraH pratijJAyate nApi muktavat samastajJAnaizvaryarahita iti tasyaiva samastakArakaprayoktRtvalakSaNaM nimittakAraNatvaM kAyAdikAryotpattau saMbhAvyata iti kecit / te'pi na vicAracaturacetasaH / kAyAdikAryasya mahezvarAbhAve kvacidabhAvAsiddhervyatirekAsaMbhavasya pratipAditatvAt / nizcitAnvayasyApyabhAvAt / nanu ca yatra yadA yathA mahezvarasisRkSA saMbhavati tatra tadA tathA kAyAdikAryamutpadyate / anyatrAnyadA'nyathA tadabhAvAnnotpadyata ityanvayavyatirekau mahezvarasisRkSAyAH kAyAdikAryamanuvidhatte kuMbhAdikAryavat kulAlAdisisRkSAyAH / tato nAnvayavyatirekayorvyApakayoranupalaMbho'sti yato vyApakAnulaMbhaH pakSasya bAdhakaH syAditi cenna / tasyA mahezvarasisTa - kSAyAH kAyAdikAryotpattau nityAnityatvavikalpadvaye'pi nimittakAraNatvanirAkaraNAt / tadanvayavyatirekAnuvidhAnasyAsiddhervyApakAnupalabhaH prasiddha eva pakSasya bAdhaka ityanumAnabAdhitapakSatvAt kAlAtyayApadiSTahetutvAcca na buddhimannimittatvasAdhanaM sAdhIyaH siddhaM yato'nupAyasiddhaH sarvajJo 'nAdiH karmabhiraspRSTaH sarvadA sidhdacediti sUktaM " tasyAnupAyasiddhasya sarvathA'nupapattita " iti / yopyAha mokSamArgapraNItiranAdisiddhasarvajJamaMtareNa nopapadyate sopAyasiddhasya sarvajJasyAnavasthAnAt mokSamArgapraNIterasaMbhavAt avasthAne vA tasya samutpannatattvajJAnasyApi sAkSAnna tattvajJAnaM mokSasya kAraNaM tadbhAvabhAvitvAbhAvAttatvajJAnAtpUrvaM mokSamArgasya praNayane tadupadezasya prAmANyAyogAdatattvajJavacanAdrathyApuruSavacanavat / nApi prAdubhUtasAkSAttattvajJAnasyApi paramavairAgyotpatteH pUrvamavasthAna saMbhavAnmokSamArgapraNItiryuktA / sAkSAtsakalatatvajJAnasyaiva paramavairAgyasvabhAvatvAt / etena
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA samyagdarzanajJAnacAritraprakarSaparyaMta prAptau niHzreyasamiti vadato'pi na mokSamArgapraNayanasiddhiriti pratipAditaM boddhavyaM kevalajJAnotpattau kSAyikasamyagdarzanasya kSAyikacAritrasya ca paramaprakarSapariprAptasya sadbhAvAt samyadarzanAditrayaprakarSaparyaMta prAptau paramamuktiprasaMgAdavasthAnAyogAnmokSamArgopadezAsaMbhavAt tadApyavasthAne sarvajJasya na tAvanmAtrakAraNatvaM mokSasya syAt tadbhAvabhAvitvAbhAvAdeva jJAnamAtravaditi tanmatamapyanUdya vicAra yannAha 26 praNItirmokSamArgasya na vinA'nAdisiddhataH / sarvajJAditi tatsiddhirna parIkSAsahA sa hi // 9 // praNetA mokSamArgasya nAzarIro'nyamuktavat / sazarIrastu nADakarmA saMbhavatyajJajaMtuvat // 10 // yasmAdanAdisiddhAtsarvajJAnmokSamArgapraNItiH sAdisarvajJAnmokSamArgapraNayanAsaMbhavabhayAdabhyanujJAyate / so'zarIro vA syAtsazarIro vA gatyaMtarA - bhAvAt / na tAkdazarIro mokSamArgasya praNetA saMbhavati tadanyamuktavadvAkpravRtterayogAt / nApi sazarIraH sakarmakatvaprasaMgAdajJaprANivat / tato na anAdisiddhasya sarvajJasya mokSamArgapraNItiH parIkSAM sahate yato'sau vyavasthApyate / nanu cAzarIratvasazarIratvayormokSamArgapraNItiM pratyanaMgatvAttattvajJAnecchA prayatnanimittatvAttasyAH kAyAdikAryotpAdanavat / tanmAtranibaMdhanatvopalabdheH kAryotpAdanasya / tathA hi kuMbhakAraH kuMbhAdikAryaM kurvanna sazarIratvena kurvIta sarvasya sazarIrasya kurvidAderapi kuMbhAdikaraNaprasaMgAt / nApyazarIratvena kazcitkuMbhAdikAryaM kurute muktasya tatkaraNaprasaMgAt / kiM tarhi ? kuMbhAdikAryotpAdanajJAnecchAprayatnaiH kuMbhakAraH kuMbhAdikAryaM kurvannupalabhyate tadanyatamApAye'pi tadanupapatteH jJAnApAye kasyacidicchato'pi
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ AptaparIkSA / kAryotpAdanAdarzanAt / kAryotpAdanecchApAye ca jJAtavato'pi tadanupalabdheH / tatra prayatnApAye ca kAryotpAdanajJAnecchAvato'pi tadasaMbhavAt / jJAnAdi -- trayasadbhAve ca kAryotpattidarzanAt tattvajJAnecchAprayatnanibaMdhanameva kArya-karaNamanumaMtavyaM / tadasti ca mahezvare jJAnecchAprayatnatrayaM / tato'sau mokSa1 mArgapraNayanaM kAyAdikAryavatkarotyeva virodhAbhAvAditi kazcit so'pi na yuktavAdI vicArAsahatvAt / sadA karmabhiraspRSTasya kvacidicchA prayatna-yorayogAttadAha 27 1 na cecchA zaktirIzasya karmAbhAve'pi yujyate / tadicchA vA'nabhivyaktA kriyAhetuH kuto'jJavat // 11 // na hi kuMbhakArasyecchAprayatnau kuMbhAdyutpattau niHkarmaNaHpratItau sakarmaNa eva tasya tatprasiddheH / yadi punaH saMsAriNaH kuMbhakArasya karmanimitecchA siddhA sadAmuktasya tu karmAbhAve'pIcchAzaktiH saMbhavati sopAyamukasyecchApAyAt na ca tadvadIzvarasya tadasaMbhava iti mataM / tadA sA mahezvarecchAzaktirabhivyaktAnabhivyaktA vA / na tAvadabhivyaktA tadabhinyaMjakAbhAvAt tajjJAnameva tadabhivyaMjakamiti cet na, tasya zazvatsadbhAvAdIzvarasya sadecchAbhivyaktiprasaMgAt / na caivaM tasyAH kAdAcitkatvAt / anyathA varSazatAMte varSazatAMte mahezvarecchotpadyate iti siddhAMtavirodhAt / yadi punastanvAyupabhoktRprANigaNAdRSTaM tadabhivyaMjakamiti matiH tadA tadadRSTamIzvarecchAnimittakamanyanimittakaM vA / prathamapakSe parasparAzrayadoSaH satyAmIzvarecchAbhivyaktau prANinAmadRSTaM sati ca tadadRSTe mahezvarecchAbhivyaktiriti / syAnmataM prANinAmadRSTaM pUrvezvarecchAnimittakaM tadabhivyaktizca tatpUrvaprANyadRSTanimittAt tadapi tadadRSTaM pUrvezvarecchAnimittakamityabAdiriyaM kAryakAraNabhAvena prANigaNAdRSTezvarecchAbhivyaktyoH saMtatiH / 3
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA " tato na parasparAzrayadoSo vIjAMkurasaMtativaditi / tadanupapannaM / ekAne - kaprANyadRSTanimittatvavikalpadvayAnatikramAt / sA hIzvarecchAbhivyaktiyadyekaprANyadRSTanimittA tadA tadbhogyakAyAdikAryotpattAveva nimittaM syAt na sakalaprANyupabhogyakAyAdikAryotpattau tathA ca sakRdane kaprANyupabhogyakAyAdikAryopalabdhirna syAt / yadi punaranekaprANyadRSTanimittA tadA tasyA nAnAsvabhAvaprasaMgo nAnAkAyAdikAryakaraNAt / na hyekaprANyupabhogyakAyAdinimittenaikena svabhAvenezvarecchAbhivyaktA nAnAprANyupabhogya kAyAdikA - ryakaraNasamarthA atiprasaMgAt / yadi punastAdRza evaikasvabhAvo nAnAprANyadRSTanimitto yena nAnAprANyupabhogya kAyAdikAryANAM nAnAprakArANAmIzvarecchA nimittakAraNaM bhavatIti mataM tadA na kiMcidanekasvabhAvaM vastu siddhayet vicitrakArya karaNaikasvabhAvAdeva bhAvAdvicitrakAryotpattighaTanAt / tathA ca ghaTAdirapi rUparasagaMdhasparzAdyanekasvabhAvAbhAve'pi rUpAdijJAnamanekaMkAryaM kurvIta zakyaM hi vaktuM tAgekasvabhAvo ghaTAderyena cakSurAdyanekasAmagrIsannidhAnAdanekarUpAdijJAnajanananimittaM bhavediti / kutaH padArthanAnAtvavyavasthA | pratyayanAnAtvasyApi padArthaikatve'pi bhAvAvirodhAt / na hi dravyamekaH padArthaH nAnAguNAdipratyayavizeSajananai kasvabhAvo virudhyate // yadi punaH pratyayavizeSAdikAryabhedAddravyaguNAdipadArthanAnAtvaM vyavasthApyate tadA mahezvarecchAyAH sakRdane kaprANyupabhogayogyakAyAdikAryanAnAtvAnnAnAsvabhAvatvaM kathamiva na sidhyeta // yadi punarIzvarecchAyA nAnAsahakAriNa eva nAnAsvabhAvAstadvyatirekeNa bhAvasya svabhAvAyogAditi mataM tadA svabhAvatadvatorbhedaikAMtAbhyupagamaH syAt tasmiMzca svabhAvatadbhAvavirodhaH sahyaviMdhyavadApanIpadyeta pratyAsattivizeSAnnaivamiti cet kaH punarasau pratyAsattivizeSaH ? samavAyinAM sahakAriNAM samavAyo " 28
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ AptaparIkSA / 'samavAyinAM kAryaikArthasamavAyaH kAraNaikArthasamavAyo vA nimittakAraNAnAM tu kAryotpattAvapekSA kartRsamavAyinI karmasamavAyinI vA'pekSAmANA pratyAsattiriti cet Izvaro dikkAlAkAzAdIni ca sarvakAryANAmutpAdakakAraNa svabhAvatvaM pratipadyeran tasya teSAM ca tadutpattau nimittakAraNatvAt / tathA sakalaprANyadRSTAnAM kAyAdikAryasamavAyyasamavAyikAraNAnAM ca mahezvarasvabhAvatvaM durnivAraM kAyAdikAyryotpattau tatsahakAritvasiddheriti sarvamasamaMjasamAsajyeta nAnAsvabhAvaikezvaratattvasiddheH tathA ca paramabramhezvara iti nAmamAtraM bhidyeta paramabrahmaNa evaikasya nAnAsvabhAvasya vyavasthiteH / syAnmataM kathamekaM brahma nAnAsvabhAvayogi bhAvAMtarAbhAve bhavet, bhAvAMtarA - NAmeva pratyAsattiviziSTAnAM svabhAvatvAditi / tadapyapezalaM / bhAvAMta-rANAM svabhAvatve kasyacidekena svabhAvena pratyAsattivizeSeNa pratijJAya-mAnena nAnAtvavirodhAt / pratyAsattivizeSairnAnAsvabhAvaisteSAM svabhAvatvAnnAnAtve te'pi pratyAsattivizeSAH svabhAvAstadvato'paraiH pratyAsattivi-zeSAkhyaiH svabhAvairbhaveyurityanavasthAprasaMgAt sudUramapi gatvA svabhAvavataH svabhAvAnAM svabhAvAMtaranirapekSatve prathame'pi svabhAvAH svabhAvAMtara nirapekSAH prasajyeran tathA ca sarve sarvasya svabhAvA iti svabhAva saMkaraprasaMga: taM parijihIrSatA na svabhAvatadvatorbhedaikAM to'bhyupagaMtavyaH / tadabhedaikAMte ca svabhAvAnAM tadvati sarvAtmanAnupravezAttadevaikaM tattvaM paramabrahmeti nigadyamAnaM na pramANaviruddhaM syAt tadapyanicchatA svabhAvatadvatoH kathaMcittAdAtmyameSitavyaM / tathA cezvarecchAyAH nAnAsvabhAvAH kathaMcittAdAtmyamanubhavato'nekAM tAtmikAmIzvarecchAM sAdhayeyuH / tAmapyanicchataikasvabhAvezvarecchA pratipattavyA, sA caikena prANyadRSTenAbhivyaktA tadekaprANyupabhogayogyameva kAyAdikAryaM kuryAt tato na sakRdanekakAyAdikAryotpattiriti na prANya 29
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA dRSTanimittezvarecchA'bhivyaktiH siddhayet / etena padArthAtaranimittA'pIzvare. cchA'bhivyaktirapAstA / syAnmataM mahezvarecchA'nabhivyaktaiva kAryajanmani nimittaM, karmanibaMdhanAyA evecchAyAH kvacidabhivyaktAyA nimittatvadarzanAttadicchAyAH karmanimittatvAbhAvAditi / tadapyasaMbaddhaM / kasyAzcidicchAyAH sarvathA'nabhivyaktAyAH kvacitkArye kriyAhetutvAsiddherajJanaMtuvat / karmAmAve cecchAyAH sarvathA'nupapatteH / tathA hi vivAdAdhyAsitaH puruSavizeSo necchAvAn niHkarmatvAt yo yo niHkarmA sa sa necchAvAn yathA muktAtmA niHkarmA cAyaM tasmAnnecchAvAniti nezvarasyecchAsaMbhavaH tadabhAve ca na prayatnaH syAt tasyecchApUrvakatvAt tadabhAve bhAvavirodhAt iti buddhIcchAprayatnamAtrAdIzvaro nimittaM kAyAdikAryotpattau kuMbhAdhutpattau kuMbhakAravaditi na vyavatiSThate / syAdAkUtaM te, vivAdApannaH puruSavizeSaH prakRSTajJAnayogI sadaivaizvaryayogitvAt yastu na prakRSTajJAnayogI nAsau sadaivaizvaryayogI yathA saMsArImuktazca,sadaivaizvaryayogI ca bhagavAna tasmAtprakRSTajJAnayogI siddhaH saca prANinAM bhogabhUtaye kAyAdikAryotpattau sisRkSAvAn prakRSTajJAnayogitvAt yastu na tathA sa na prakRSTajJAnayogI yathA saMsArI muktazca, prakRSTajJAnayogI cAyaM tasmAttatheti tsyecchaavttvsiddhiH|tthaa ca prayatnavAnasau sisRkssaavsvaat| yo yatra sisRkSAvAn sa tatra prayatnavAn dRSTaH yathA ghaTotpattau kulaalH| sisakSAvAMzca tanukaraNabhuvanAdau bhagavAn tasmAtprayatnavAniti jJAnecchAprayatnavattvasiddheH niHkarmaNo'pi sadAzivasyAzarIrasyApi tanvAdikAryotpattau nimittakAraNatvasiddharmokSamArgapraNItAvapi tatkAraNatvasiddhiH bAdhakAbhAvAditi / tadetadapyasamaMjasaM / sarvathA niHkarmaNaH kasyacidaizvaryavirodhAt / tathA hi vivAdAdhyAsitaH puruSo naizvaryayogI niHkarmakatvAt yo yo niHkarmA sa sa naizvaryayogI yathA muktAtmA / niHkarmA cAyaM tasmAnnai
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ AptaparIkSA / 31 zvaryayogI / nanvenomalairevAspRSTatvAdanAdiyogajadharmeNa yogAdIzvarasya niH karmatvamasiddhamiti cet, na tarhi sadAmukto'sau dharmAdharmakSayAdeva muktiprasiddheH / zazvatklezakarmavipAkAzayairaparAmRSTatvAdanAdiyogajadharmasaMbaMdhe'pi jIvanmukteravirodha eva vairAgyaizvaryajJAnasaMbaMdhe'pi tadavirodhavaditi cet tarhi paramArthato muktAmuktasvabhAvatA mahezvarasyAbhyupagatA syAt tathA cAnekAMtasiddhirdurnivArA / etenAnAdibuddhimannimittatvayogAdIzvarasya dharmajJAnavairAgyaizvaryayogAt zazvatklezakarmavipAkAzayaira paramRSTatvAcca sadaiva muktatvaM sadaivezvaratvaM bruvANo naikAMtamabhyanujAnAtIti niveditaM pratipattavyaM / kathaMcinmuktatvasya kathaMcidamuktatvasya ca prasiddheH / tato'nekAMtAtmakatvaprasaMgaparijihIrSuNA sarvathA mukta evezvaraH pravaktavyaH tathA ca sarvathA niHkarmatvaM tasyora kartavyamiti nAsiddhaM sAdhanaM / nApyanaikAMtikaM vipakSe vRttyasiddheH / kvacidaizvaryayogini tridazezvaretyAdau sarvathA niHkarmatvasya vRttyAsiddheH tata eva na viruddhaM / nApi kAlAtyayApadiSTaM pakSasya pramANenAbAdhanAt / na hi pratyakSato'smadAdibhiraizvaryayogI kazcinniHkamoMpalamyate yataH pratyakSavAdhitaH pakSaH syAt / nApyanumAnatastatra sarvasyAnumAnasya vyApakAnupalaMbhena bAdhitapakSasya kAlAtyayApadiSTatvasAdhanAt / nApyAgamatastasyopalaMbhastatra tasya yuktyAnanugRhItasya prAmANyavirodhAt / tadanugrAhikAyA yukterasaMbhavAdeva yuktyanugRhItasyApi na tatrAgamasya saMbhAvanA yataH prAmANyenAbAdhyamAnaH pakSo na siddhayet tozca kAlAtyayApadiSTatvaparihAro na bhavet / etena satpratipakSatvaM sAdhanasya nirastaM / pratipakSAnumAnasya niravadyasya saMbhavAbhAvasAdhanAt / tadevamasmAdanumAnAdaizvaryavirahasAdhane mahezvarasyecchAprayatnAvirahopi sAdhitaH syAt dharmavirahavat / yathaiva hi niHkarmatvamaizvaryavirahaM sAdhayati tathecchA
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvidyAnaMdisvAmiviracitAprayatnamapi tasya tena vyAptisiddheH / kasyacidicchAvataH prayatnavatazca prmaishvryyogino'piiNdraadeniHkrmtvvirodhsiddheH| jJAnazaktistu niHkarmaNo'pi kasyacinna viruddhyate cetanAtmavAdibhiH kaizcidvaizeSikAsaddhAMtamabhyugacchadbhirmuktAtmanyapi cetanAyAH pratijJAnAt / cetanA ca jJAnazaktireva na punastadvayatiriktacicchaktirapariNAminyapratisaMkramA'darzitaviSayA zuddhA cA'naMtA ca yathA kApilairupavarNyate tasyAH pramANavirodhAt tathA ca mahezvarasya karmabhiraspRSTasyApi jJAnazaktirazarIrasyApi ca muktAtmana iva prasiddhA tatprasiddhau ca / jJAnazaktyaiva niHzeSakAryotpattau prabhuHkila / sadezvara iti khyAne'numAnamanidarzanaM // 12 // na hi kazcitkasyacitkAryotpattau jJAnazaktyaiva prabhurupalabdho yato vivAdAdhyAsitaH puruSo jJAnazaktyaiva sarvakAryANyutpAdayati prabhutvAdityanumAnamanudAharaNaM na bhavet / nanu sAdhodAharaNAbhAve'pi vaidhyodaahrnnsNbhvaannaa'nudaahrnnmidmnumaanN / tathA hi yastu jJAnazaktyaiva na kAryamutpAdayati sa na prabhuH yathA saMsArI karmaparataMtra iti vaidhamryeNa nidarzanaM saMbhavatyeveti na maMtavyaM / sAdharyodAharaNavirahe'nvayanirNayAbhAvAdvayatirekanirNayasya virodhAt / tathA zakrAdeAnecchAprayatnavizeSaiH svakArya kurvataH prabhutvena vyabhicArAcca na hIMdro jJAnazaktyaiva svakAryaM kurute tasyecchAprayatnayorapi bhAvAt na cAsya prabhutvamasiddhaM prabhutvasAmAnyasya sakalAmaraviSayasya svAtaMtryalakSaNasyApi sadbhAvAt // prativAdiprasiddhamapi nidarzanamanUdya nirAkurvannAha samIhAmaMtareNApi yathA vakti jineshvrH| tathezvaro'pi kAryANi kuryAdityapyapezalaM // 13 //
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| sati dharmavizeSe hi tIrthakRttvasamAhvaye / .. bayAjjinezvaro mArga na jJAnAdeva kevalAt // 14 // siddhasyApAstaniHzeSakarmaNo vAgasaMbhavAt / vinA tIrthakarattvena nAnA nArthopadezanA // 15 // mahezvaraH samAhAmaMtareNApi prayatnaM ca jJAnazaktyaiva mokSamArgapraNayanaM tanvAdikArya ca kurvIta mahezvaratvAt yathA prativAdiprasiddho jinezvaraH pravacanopadezamiti prativAdiprasiddhamapi nidarzanamanumAnasya nopapadyate syAdvAdibhiH pratijJAyamAnasya jinezvarasya jJAnazaktyaiva prvcnlkssnnkaarykrnnaasiddheH| satyeva tIrthakaratvanAmapuNyAtizaye darzanavizuddhayAdibhAvanAvizeSanibaMdhane samutpannakevalajJAnasyodayaprApte pravacanAkhyatIrthakaraNaprasiddheH / prakSINAzeSakarmaNaH siddhasya vAkpravRttarasaMbhavAttIrthakaratvanAmapuNyAtizayApAye kevalino'pi vAkprasiddhayasaMbhavavat / iti dharmavizeSaviziSTa evottamasaMhananazarIraH kevalI pravacanAkhyatIrthasya kartA prasiddha iti kathamasau nidarzanaM mahezvarasyApi / tathA dharmavizeSo'sya yogazca yadi shaashvtH| tadezvarasya deho'stu yogyNtrvduttmH|| 16 // yasya hi dharmavizeSo yogavizeSazca maharSiyoginaH prasiddhaH tasya deho'pyuttama evAyogijanadehAdviziSTaH prasiddhastathA mahezvarasyApi dehenottamena bhavitavyaM tamaMtareNa dharmavizeSasya yogavizeSasya vA'nupapattiraizvaryAyogAdvairAgyAyogavat / kuto jagannimittakAraNatvaM siddhacedajJajaMtuvanmuktAtmavacca / matAMtaramAzaMkya nirAkurvannAhanigrahAnugrahau dehaM svaM nirmaayaanydehinaaN| karotIzvara ityetana parIkSAkSama vacaH // 17 //
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA __kasyacidduSTasya nigrahaM ziSTasya cAnugrahaM karotIzvaraH prabhutvAt lokaprasiddhaprabhavat / na caivaM nAnezvarasiddhiH nAnAprabhUNAmekamahAprabhutaMtrasvadarzanAt / tathA hi vivAdAdhyAsitA nAnAprabhava ekamahAprabhutaMtrA eva nAnAprabhutvAt ye ye nAnAprabhavaste te atraikamahAprabhutaMtrA dRSTAH yathA sAmaMtamAMDalikAdaya ekacakravartitaMtrAH prabhavazcaite nAnAcakravartIdrAdayaH tasmAdekamahAprabhutaMtrA eva yo'sau mahAprabhuH sa mahezvara ityekeshvrsiddhiH| sa ca svadehanirmANakaro'nyadehinAM nigrahAnugrahakaratvAt yo yo'nyadehinAM nigrahAnugrahakaraH sa svadehanirmANakaro dRSTo yathA rAjA / tathA cAyamanyadehinAM nigrahAnugrahakaraH tasmAtsvadehanirmANakara iti siddhaM / tathA sati svaM dehaM nirmAyAnyadehinAM nigrahAnugrahau karotIzvara iti keSAMcit vacaH tacca na parIkSAkSama mahezvarasyAzarIrasya svadehanirmANAnupapatteH tathA hi dehAMtarAdvinA tAvatsvadehaM janayadyadi / tadA prakRtakArye'pi dehAdhAnamanarthakaM // 18 // dehAMtarAtsvadehasya vidhAne caanvsthitiH| tathA ca prakRtaM kAryaM kuryAdIzo na jAtucit // 19 // yadi hIzvaro dehAMtarAdvinA'pi svadeharmanudhyAnamAtrAdutpAdayettadA'nyadehinAM nigrahAnugrahalakSaNaM kAryamapi prakRtaM tathaiva janayediti tajjanane dehAdhAnamanarthakaM syAt / yadi punardehAMtarAdeva svadehaM vidadhIta tadA tadapi dehAMtaramanyasmAdehAdityanavasthitiH syAt, tathA cAparAparadehanirmANa evopakSINazaktikatvAt na kadAcitprakRtaM kArya kuryAdIzvaraH yathaiva hi prakRtakAryajananAyApUrva zarIramIzvaro niSpAdayati tathaiva taccharIraniSpAda citanamAtrAt /
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| nAyApUrva zarIrAMtaraM niSpAdayediti kathamanavasthA vinivAryeta, na hi keSAMcitprANinAM nigrahAnugrahakaraNAtpUrva zarIramIzvarasya prayujyate tato'pi 'pUrva zarIrAMtaraprasaMgAt / anAdizarIrasaMtatisiddherazarIratvavirodhAt / na caikena nirmANazarIreNa nAnAdigdezavartiprANivizeSanigrahAnugrahavidhAnamIzvarasya ghaTate, yato yugapannAnAnirmANazarIrANi tasya na syuH / tadamyupagame ca tannirmANAya nAnAzarIrAMtarANi bhaveyurityanAdinAnAzarIrasaMtatayaH kathamIzvarasya na prasajyeran ? yadi punarekena zarIreNa nAnAsvazarIrANi kurvIta yugapatkrameNa vA tadaikenaiva dehena nAnAdindezavartiprANigaNanigrahAnugrahAvapi tathaiva kurvIta / tathA ca kaNAdagajAsurAdyanugrahanigrahavidhAnAyolUkAditadanurUpazarIranAnAtvakathanaM na yuktipathaprasthAyi syAt / yadi punarna dehAMtarAdvinA svadehaM janayet , nApi dehAMtarAt, svayamIzvarasya sarvathA dehAvidhAnAditi mataM tadapi daSayannAha svayaM dehAvidhAne tu tenaiva vybhicaaritaa| kAryatvAdeH prayuktasya hetorIzvarasAdhane // 20 // yadi hIzvaro na svayaM svadehaM vidhatte tadA'sau taddehaH kiM nityaH syAdanityo vA na tAvannityaH sAvayavatvAt / yatsAvayavaM tadanityaM dRSTaM yathA ghttaadi| sAvayavazvezvaradehastasmAnna nitya iti bAdhakasadbhAvAt / yadi punaranityaH tadA kAryo'sau kutaH prAdurbhavet / mahezvaradharmavizeSAdeveti cet tarhi sarvaprANinAM zubhAzubhazarIrAdikArya taddharmAdharmebhya eva prAdubhavediti kiM kRtamIzvareNa nimittakAraNatayA parikalpitena / tathA ca vivAdApannaM tanukaraNabhuvanAdikaM buddhimannimittakaM kAryatvAt svAraMbhakAvayavasannivezaviziSTatvAdacetanopAdAnatvAdityAdeheMtorIzvarasAdhanAya prayuktasyezvaradehena vyabhicAritA syAt, tasyAnIzvaranimittatve'pi kAryatvAdi sanivezAkatanakaraNabhuvanA nimittakAraNa
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA siddheriti tato nezvarasiddhiH saMmAnyate / sAMprataM zaMkaramatamAzaMkya dUSayannAha yathA'nIzaH svadehasya kartA dehaaNtraanmtH| pUrvasmAdityanAditvAnnAnavasthA prasajyate // 21 // tathezasyApi pUrvasmAihAdehAMtarodbhavAt / nAnavastheti yo bruuyaattsyaa'niishtvmiishituH||22|| anIzaH krmdehenaa'naadisNtaanvrtinaa| yathaiva hi sakarmA nastadvanna kthmiishvrH|| 23 // na hyanIzaH svazarIrasya zarIrAMtareNa vinA kartA prativAdinaH siddho yamudAharaNIkRtyAzarIrasyApIzasya svazarIranirmANAya sAmarthya samarthyate anavasthA cApAdyamAnA niSidhyate pUrvapUrvazarIrApekSayApi taduttarottarazarIrakaraNe / kiM tarhi kArmaNazarIreNa sazarIra evAnIzaH zarIrAMtaramupabhogayogyaM niSpAdayatIti parasya siddhAMtaH tathA yadIzaH pUrvakarmadehena svadehamuttaraM niSpAdayettadA sakarmaiva syAt na zazvatkarmabhiraspRSTaH siddhayettasyAnIzavadanAdisaMtAnavartinA karmazarIreNa sNbNdhsiddheH| sakalakarmaNo'pyapAye svazarIrakaraNAyogAnmuktavat sarvathA niHkarmaNo buddhIcchAdveSaprayatnAsaMbhavasyApi sAdhanAt / tato nezasya deho'sti proktdossaanussNgtH| nApi dharmavizeSo'sya dehAbhAve virodhataH // 24 // yenecchAmaMtareNApi tasya kArye pravartanaM / jineMdravad ghaTeteti nodaahrnnsNbhvH||25|| ityupasaMhArazlokau / sAMpratamazarIrasya sadAzivasya yaiAnamabhyupagataM 1 kiNcidjnyH| 2 jainsy|
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| 37 ta eva praSTavyAH kimIzasya jJAnaM nityamanityaM ceti pakSadvaye'pi dUSaNamAha jJAnamIzasya nityaM cedazarIrasya na krmH| kAryANAmakramAddhetoH kaarykrmvirodhtH|| 26 // nanu ca jJAnasya mahezvarasya nityatve'pi nAkramatvaM niranvayakSaNikasyaivAkramatvAt kAlAMtaradezAMtaraprAptivirodhAt kAlApekSasya dezApekSasya ca kramasyAsaMbhavAt / saMtAnasyApyavastutvAt paramArthataH kramavattvAnupapatteH kUTasthanityavat / na hi yathA sAMkhyAH kUTasthaM puruSamAmanaMti tathA vayamIzvarajJAnaM manyAmahe tasya sAtizayanityatvAtkramopapatteH, niratizayaM hi puruSatattvaM pratisamayaM svarUpeNaivAstIti zabdajJAnAnupAtinA vikalpena vastuzanyena pUrvamAsIdidAnImasti pazcAdbhaviSyatIti kramavadiva lokairvyavahArapadavImAnIyata iti na paramArthataH kramavattvaM tasya sAMkhyairabhidhIyate na ca krameNAnekakAryakAritvaM tasyAkartRtvAtsadodAsInatayA'vasthitatvAt / na ca krameNAkrameNa cArthakriyApAye tasyAvastutvamiti keSAMcid dUSaNamavakAzaM labhate / vastuno'rthakriyAkAritvalakSaNApratiSThAnAt / anyathodAsInasya kiMcidakurvato vastutvAbhAvaprasaMgAt / sattAyA eva vastulakSaNopapatterabhAvasyApi vastvaMtarasvabhAvasya puruSatatvasya iva svasattAnatikramAdvastutvAvirodhAt sAmAnyAderapi svarUpasattvasya vastulakSaNasyAbhyupagamAt / na kiMcidvastu sattAlakSaNaM vyabhicaratIti kApilAnAM darzanaM / na punarvazeSikANAM IzvarajJAnasyodAsInasya kalpane tatkalpanAvaiyarthyaprasaMgAt kAryakAriNaiva tena bhavitavyaM yacca kAryakAri tatsAtizayameva yuktaM / na caivaM pariNAminityatA jJAnasya sAMkhyaparikalpitapradhAnavatprasajyate, tada1 sAMkhyairapratipAdanAt 2 bauddhAdInAM / 3 ksycidRssH| ca krameNAnAkrameNa cAyA prayAkAritvalamA
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA rammarmnmomrrrrrrrr tizayAnAM kramabhuvAM tato bhinnatvAt, tadabhede'tizayAnAmivezvarajJAnasyApi nAzotpAdaprasaMgAt / IzvarajJAnavadvA tadatizayAnAmanutpAdavinAzadharmakatva-- prasaMgAt / tadevamIzvarajJAnaM krameNAnekAtizayasaMpAte kramavadeva / kramavatazcezvarajJAnAtkAryANAM kramo na virudhyata eva, sarvathApyakramAdeva hetoH kAryakramavirodhasiddheH / etena sAMkhyaiH parikalpyamAnasya puruSasya niratizayasya sarvadodAsInasya vaiyarthyamApAditamiti boddhavyaM / vaizeSikANAmAtmAdivastuno nityasyApyarthAtaramatairatizayaiH sAtizayatvopagamAsarvadodAsInasya kasyacidapratijJAnAditi kecidAcakSate / te'pyevaM praSTavyAH kathamIzvarasya jJAnasya tato'rthItarabhUtAnAmatizayAnAM kramavattve vAstavaM kramavattvaM siddhayet, teSAM tatra samavAyAditi cet samAnaH paryanuyogaH kathamAMtarabhUtAnAmatizayAnAmIzvarajJAna eva samavAyo na punaranyatreti tatraivehedamiti pratyayavizeSotpatteriti cet nanu sa evehedamiti pratyayavizeSaH kuto'nyatrApi na syAt sarvathA vizeSAbhAvAt / yathaiva hi, iha mahezvarajJAne'tizayA iti tato'rthAtarabhAvino'pi pratIyate tatheha ghaTe te'tizayAH pratIyaMtAM / tatraiva teSAM samavAyAdihedamiti pratyayavizeSo na punaranyatreti cet soyamanyonyasaMzrayaH satIhedamiti pratyayavizeSe'tizayAnAmIzvarajJAna evaM samavAyaH siddhayet tatraiva teSAM samavAyAdihedamiti pratyayavizeSo niyamyata iti naikasyApi prasiddhiH / bhavatu vA teSAM tatra samavAyaH, sa tu krameNa yugapadvA, krameNa cet kathamakramamIzvarajJAnaM kramabhAvyanekAtizayasamavAyaH krameNa pratipadyata iti duravabodha, kramavartibhiratizayAMtarairIzvarajJAnasya kramavatvasiddheradoSo'yamiti cet nanu tAnyapyanyAnyatizayAMtarANIzvarajJAnAdAtarabhUtAni kathaM tasya kramavattAM sAdhayeyuratiprasaMgAt / teSAM tatra samavAyAditi cet sa
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| tarhi tatsamavAyaH krameNa yugapadvetyanivRttaH paryanuyogo'navasthA ca / yadi punayugapadIzvarajJAne'tizayAnAM samavAyastadA tanibaMdhano'pi tasya kramo dUrotsArita eva teSAmakramatvAditi sAtizayasyApIzvarajJAnasyAkramatvasiddhiH / tathA cAkramAdIzvarajJAnAtkAryANAM kramo na syAditi saktaM dUSaNaM / kiM ca tadIzvarajJAnaM pramANaM syAtphalaM vA pakSadvaye'pi doSamAdarzayannAha tadbodhasya pramANatve phalAbhAvaH prasajyate / tataH phalAvabodhasyAnityasyeSTau matakSatiH // 27 // phalatve tasya nityatvaM na syAnmAnAtsamudbhavAt / tato'nudbhavane tasya phalatvaM pratihanyate // 28 // nezvarajJAnaM nityaM pramANaM siddhayet tasya phalAbhAvAt / phalajJAnasyAnityasya parikalpane ca mahezvarasya nityAnityajJAnadvayaparikalpanAyAM siddhAMtavirodhAt / phalatve vezvarajJAnasya nityatvaM na syAt pramANatastasya samudbhavAt / tato'nudbhave tasya phalatvavirodhAnna nityamIzvarajJAnamabhyupagamanIyaM tasya nigaditadoSAnuSaMgeNa nirastatvAt / kiM tamunityamevezvarajJAnamityapare / tanmatamanUdya nirAkurvannAha anityatve tu tajjJAnasyAnena vyabhicAritA / kAryatvAdemahezenAkaraNe'sya svabuddhitaH // 29 // buddhyaMtareNa tadbuddheH karaNe caanvsthitiH| nAnAdisaMtatiryuktA karmasaMtAnato vinA // 30 // anityaM hIzvarajJAnamIzvarabuddhikAryaM yadi neSyate tadA tenaiva kAryatvAdihetustanukaraNabhuvanAderbuddhimatkAraNatve sAdhye'naikAMtikaH syAt / yadi punarbuddhacaMtareNa svabuddhimIzvaraH kurvIta tadA parAparabuddhipratIkSAyA
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA mevopakSINatvAdIzvarasya prakRtabuddheH karaNaM na syAdanavasthAnAt / syAnmataM prakRtabuddheH karaNe nA'pUrvabuddhayaMtaraM pratIkSate mahezaH / kiM tarhi pUrvotpannAM buddhimAzritya prakRtAM buddhiM kurute tAmapi tatpUrvI buddhimityanAdibuddhisaMtatirIzvarasya tato nAnavastheti / tadapyasat / tathAbuddhisaMtAnasya karmasaMtAnApAye'saMbhavAt / kramajanmA hi buddhiH parAparataddhetoradRSTavizeSasya kramAdutpadyate nAnyathA / yadi punaryogajadharmasaMtateranAdezvirasya sadbhAvAdayamanupAlaMbhaH pUrvasmAt samAdhivizeSAddharmasyAdRSTavizeSasyotpAdAttato buddhivizeSasya prAdurbhAvAdadRSTasaMtAnanibaMdhanAyA eva buddhisaMtaterabhyupagamAditi mataM tadApi kathamIzvarasya sakarmatA na siddhayet / tatsiddhau ca sazarIratA'pi kathamasya na syAt tasyAM ca satyAM na sadA muktistasya siddhayet / sadehamukteH sadAsiddhau tadehena ca kAryatvAdeH sAdhanasya tanvAderbuddhimatkAraNatve sAdhye kathamanaikAMtikatA parihatuM zakyati tasya buddhimatkAraNatvAsaMbhavAt / saMbhave cAnavasthAnuSaMgAditi prAgevoktaM / kiM cedaM vicAryate kimIzvarajJAnamanyApi kiM vA vyApIti prathamapakSe dUSaNamAha avyApi ca yadi jJAnamIzvarasya tadA kathaM / sakRtsarvatra kAryANAmutpattirghaTate ttH|| 31 // yadyekatra sthitaM deze jJAnaM sarvatra kAryakRt / tadA sarvatra kAryANAM sakRt kiM na samudbhavaH // 32 // kAraNAMtaravaikalyAttathA'nutpattirityApi / kAryANAmIzvarajJAnAhetukatvaM prasAdhayet // 33 // 1 adoSaH / 2 jIvanmukteH / 3 nityatve / 4 jIvanmuktadehena /
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| 41 sarvatra sarvadA tasya vytirekaaprsiddhitH|. . anvayasyApi saMdehAtkArya taddhetukaM kathaM // 34 // tadIzvarajJAnaM tAvadavyApISTaM prAdezikatvAt sukhAdivat / prAdezikamIzvarajJAnaM vibhudravyavizeSaguNatvAt yadityaM tadityaM yathA sukhAdi tathA cezvarajJAnaM tasmAtprAdezikamiti nAsiddhaM prAdezikatvaM sAdhanaM, na ca tatsAdhanasya hetoH sAmAnyaguNena saMyogAdinA vyabhicAro, vizeSagrahaNAt / tathApi vizeSaguNena rUpAdinA'naikAMtika iti na maMtavyaM vibhudravyagrahaNAt / tathApISTaviruddhasyAnityatvasya sAdhanAt viruddho hetuH vibhudravyavizeSaguNatvasyAnityatvena vyAptatvAt , yathAhIdaM vibhudravyavizeSaguNatvaM prAdezikatvamIzvarajJAnasya sAdhayet tadvadanityatvamapi tadavyabhicArAt , na hi kazcidvibhudravyavizeSaguNo nityo dRSTa ityapi nAzaMkanIyaM mahezvarasyAsmadviziSTatvAt tadvijJAnasyAsmadvilakSaNatvAt / na hyasmadAdivijJAne yo dharmo dRSTaH sa mahezvaravijJAne'pyApAdayituM yukto'tiprasaMgAt / tasyAsmadAdivijJAnavat samastArthaparicchedakatvAbhAvaprasakteH sarvatrAsmadAdibuddhayAdInAmevAnityatvena vyAptasya vimudravyavizeSaguNatvasya prasiddheH vibhudravyasya vA mahezvarasyaivAbhipretatvAt, tena yaduktaM bhavati mahezvaravizeSaguNatvAt taduktaM bhavati vibhudravyavizeSaguNatvAditi tato naSTovaruddhasAdhano heturyato viruddhaH syAt / na caivamudAharaNAnupapattirIzvarasukhAderevodAharaNatvAt tasyApi prAdezikatvAt sAdhyavaikalyAbhAvAt mahezvaravizeSaguNatvAcca sAdhanavaikalyAsaMbhavAt tato'smAddhetorIzvarajJAnasya siddhaM prAdezikatvaM / tatazcAvyApi tadiSTaM yadi vaizeSikaistadA kathaM sakRtsarvatra tanvAdikAryANAmutpattirIzvarajJAnAd ghaTate taddhi nimittakAraNaM sarvakAryotpattau sarvatrAsannihitamapi kathamupapadyate kAlAdeApina eva yugapat
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA sarvatra kAryotpattau nimittakAraNatvaprasiddheH / vibhorIzvarasya nimittakAraNatvaprasiddheH vibhorIzvarasya nimittakAraNatvavacanAdadoSa iti cenna / tasya yatra pradezeSu buddhistatraiva nimittakAraNatvopapatterbuddhizUnye'pi pradezAMtare tasya nimittakAraNatve, na tatra kAryANAM buddhimannimittatvaM siddhayet tathA ca vyartha buddhimannimittatvasAdhanaM sarvatra kAryANAM buddhimadabhAve'pi bhAvApatteH / na caivaM kAryatvAdayo hetavo gamakAH syurbuddhizUnyezvarapradezavartibhirabuddhimannimittaiH kAryAdibhirvyabhicArAt / tatasteSAM buddhimannimittatvAsiddheH / syAnmataM pradezavartinA'pi jJAnena mahezvarasya yugapatsamastakAraka paricchedasiddheH sarvakAryotpattau yugapatsakalakArakaprayoktatvavyavasthiteH nikhilatanvAdikAryANAM buddhimannimittatvopapatteH noktadoSo'nuprasajyata iti / tadapyasamyak / krameNAnekatanvAdikAryajanmani tasya nimittakAraNatvAyogAt / jJAnaM hIzvarasya yadyekatra pradeze vartamAnaM samastakArakazaktisAkSAtkaraNAt samastakArakaprayoktRtvasAdhanAt sarvatra paraMparayA kAryakArISyate tadA yugapatsarvakAryANAM sarvatra kiM na samudbhavaH prasajyate, yato mahezvarasya prAk pazcAcca kAryotpattau nimittakAraNatvAbhAvo na siddhayet / samarthe'pi sati nimittakAraNe kAryAnutpAdavirodhAt / syAnmataM na nimittakAraNamAtrAttanvAdikAryANAmutpattiH samavAyyasamavAyinimittakAraNAMtarANAmapi sadbhAve kAryotpattidarzanAt na ca sarvakAryANAM yugapatsamavAyyasaMmavAyinimittakAraNasadbhAvaH krameNaiva tatprasiddheH / tataH kAraNAMtarANAM vaikalyAt tathA yugapatsarvatra kAryANAmanutpattiriti / tadapi kAryANAM nezvarajJAnahetukatvaM sAdhayet tadanvayavyatirekAsiddheH satyapIzvarajJAne keSAMcitkAryANAM kAraNAMtarAbhAve'nutpatteH kAraNAMtarasadbhAva evotpatteH kAraNAMtarAnvayavyatirekAnuvidhAnasyaiva siddheH tatkAryatvasyaiva vyavasthAnAt / nanu ca satyeva
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| 43 jJAnavati mahezvare tanvAdikAryANAmutpatteranvayo'styeva / vyatireko'pi viziSTAvasthApekSayA mahezvarasya vidyata eva kAryotpAdanasamarthakAraNAMtarasannidhAnaviziSTezvare'sati kAryANAmanutpatteH vyatirekanizcayAt / sarva trAvasthApekSayaivAvasthAvato'nvayavyatirekapratIteH / anyathA tadasaMpratyayAt / na hyavasthAMtare sati kAryotpattiriti vaktuM zakyaM sarvAvasthAsu tasminsati tadutpattiprasaMgAt / nApyavasthAvato'saMbhave kArye'syAsaMbhavaH suzakto vaktuM tasya nityatvAdabhAvAnupapatteH / dravyAvasthAvizeSAbhAve tu tatsAdhyakAryavizeSAnutpatteH siddho vyatireko'nvayavat na cAvasthAvato dravyasyAnAdyanaMtasyotpattivinAzazanyasyApanhavo yuktaH tasyAbAdhitAnvayajJAnasiddhatvAta tadapahnave saugatamatapravezAnuSaMgAt kutaH syAdvAdinAmiSTasiddhiriti kazcidvaizeSikamatamanumanyamAnaH smbhidhtte| so'pyevaM praSTavyaH kimavasthAvato'vasthA padArthAtarabhUtA kiMvA neti / prathamakalpanAyAM kathamavasthApekSayA'nvayavyatirekAnuvidhAnaM tanvAdikAryANAmIzvarAnvayavyatirekAnuvidhAnaM yujyate, dhUmasya pAvakAnvayavyatirekAnuvidhAne parvatAdyanvayavyatirekAnuvidhAnaprasaMgAt / padArthAMtaratvAvizeSAt yathaiva hi parvatAdeH pAvakasya padArthAtaratvaM tathezvarAtkAraNAMtarasannidhAnasyAvasthAvizeSasyApi sarvathA vizeSAbhAvAt / yadi punarIzvarasyAvasthAto bhede'pi tena saMbaMdhasadbhAvAttadanvayavyatirekAnuvidhAna kAryANAmIzvarAnvayavyatirekAnuvidhAnameveti manyate tadA parvatAdeH pAvakena saMbaMdhAtpAvakAnvayavyatirekAnuvidhAnamapi dhUmasya parvatAdyanvayavyatirekAnuvidhAnamanumanyatAM / pAvakaviziSTaparvatAdyanvayanyatirekAnukaraNaM dhUmasyAnumanyate eva tadvadavasthAviziSTezvarAnvayanyatirekAnukaraNaM tanvAdikAryANAM yuktamanumaMtumiti cenna parvatAdivadIzvarasya bhedaprasaMgAt / yathaiva hi pAvakaviziSTaparvatAderanyaH pAvakAviziSTaparvatAdiH siddhaH tadvatkAraNAMtara
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44. zrIvidyAnaMdisvAmiviracitAsannidhAnalakSaNAvasthAviziSTAdIzvarAtpUrvaM tadaviziSTezvaro'nyaH kathaM na prasiddhayet / syAnmataM dravyAdyanekavizeSaNaviziSTasyApi sattAsAmAnyasya yathA na bhedaH samavAyasya vA'nekasamavAyivizeSaNaviziSTasyApyekatvameva tadvadanekAvasthAviziSTasyApIzvarasya na bhedaH siddhayet tadekatvasyaiva pramANataH siddheriti tadetatsvagRhamAnyaM / sattAsAmAnyasamavAyayorapi svavizeSaNabhedAr3hedaprasiddheya'tilaMghayitumazakteH / tasyaikAnekasvabhAvatayaiva pramANagocaracAritvAt tadetena nAnAmUrtimadravyasaMyogaviziSTasya vyomAtmAdivibhudravyasyAbhedaH pratyAkhyAtaH svavizeSaNabhedAJadasaMpratyayAdekAnekasvabhAvatvavyavasthAnAt / yo'pyavasthAvato'vasthAM padArthAMtarabhUtAM nAnumanyate tasyApi kathamavasthAbhedAdavasthAvato bhedo na syAdavasthAnAM vA kathamamedo na bhavet tadarthAtaratvAbhAvAt / syAdAkUtaM avasthAnAmavasthAvataH padArthAtaratvAbhAve'pi na tadabhedaH tAsAM taddharmatvAt na ca dharmo dharmiNo'narthAtarameva dharmadharmivyavahArabhedavirodhAt bhede tu na dharmANAM bhedAddharmiNo bhedaH pratyetuM zakyeta yato'vasthAbhedAdIzvarasya bhedaH saMpAdyata iti / tadapi -svamanorathamAtraM dharmANAM sarvathA dharmiNo bhede dharmadhArmabhAvavirodhAt sahyavidhyAdivat / nanu dharmadharmiNoH sarvathAbhede'pi nirbAdhapratyayaviSayatvAt na dharmarmibhAvavirodhaH / sahyaviMdhyAdInAM tu nirbAdhadharmadharmisaMpratyayaviSayatvAbhAvAnna dharmadharmibhAvavyavasthA / na hi vayaM bhedameva dharmadharmivyavasthAnibaMdhanamabhidadhmahe yena bhede dharmadharmibhAvo virudhyate sarvathaivAbheda iva pratyayavizeSAttadvayavasthAbhidhAnAt |srvtraabaadhitprtyyopaaytvaadvaishessikaannaaN tadvirodhAdeva virodhasiddheriti kazcit / so'pi svadarzanAnurAgAMdhIkRta eva bAdhakamavalokayannapi nAvadhArayati / dharmadharmipratyayavizeSasyaiva dharmadharmiNormedaikAMte'nupapatteH sahyavidhyAdivatpratipAdanAt / yadi punaH pratyAsattivizeSAdI
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ AptaparIkSA / 1 zvaratadavasthayormade'pi dharmadharmisaMpratyayavizeSaH syAt na tu sahyaviMdhyAdInAM tadabhAvAditi mataM tadA'sau pratyAsatti dharmadharmibhyAM bhinnA kathaM ca dharmadharmiNoMriti vyapadizyate na punaH sahyarvidhyayoriti vizeSa heturvaktavyaH / pratyAsatyaMtaraM taddheturiti cet tadapi yadi pratyAsattitadvadbhayo bhinnaM tadA taivyapadezaniyamanibaMdhanaM pratyAsattyaMtaramabhidhAnIyaM tathA cAnavasthAnAtkutaH prakRta pratyAsattiniyamavyavasthA / pratyayavizeSAdeveti cet, nanu sa eva vicAryo vartate pratyayavizeSaH kiM pratyAsattestattadvadbhayAM sarvathA bhede satIzvaratadavasthayoH pratyAsattiriti prAdurbhavati kiM vA'narthAMtarabhAva eva kathaMci - tAdAtmye vA / tatra sarvathA bhedAbhedayorbAdhakasadbhAvAt kathaMcittAdAtmyamanubhavatoreva tathA pratyayena bhavitavyaM tatra bAdhakAnuyAt / " nanu caikAnekayoH kathaMcittAdAtmyameva dharmadharmiNoH pratyAsattiH syAdvAdibhirabhidhIyate tacca yadi tAbhyAM bhinnaM yadA na tayorvyapadizyate tadabhinnaM cet kiM kena vyapadezyaM / yadi punastAbhyAM kathaMcittAdAtmyasyApi paraM kathaMcittAdAtmyamiSyate tadA prakRtaparyanuyogasyAnivRtteH parAparakathaMcittAdAtmya parikalpanAyAmanavasthA syAt / saiva kathaMcittAdAtmyapakSasya bAdhiketi kathamayaM pakSaH kSemakaraH prekSAvatAmakSaNamAlakSyate / yadi punaH kathaMAMcatAdAtmyaM dharmadharmiNorbhinnamevAbhyanujJAyate tAmyAmanavasthAparijihIrSayA'nekAMtavAdinA tadA dharmadharmiNoreva bhedo'nujJAyatAM sudUramapi gatvA tasyAzrayaNIyatvAt / tadanAzrayaNe bhedavyavahAravirodhAdityaparaH " so'pyanavabodhAkulitAMtaHkaraNa eva / kathaMcittAdAtmyaM hi dharmadharmiNoH saMbaMdhaH sa cAviSvagbhAva eva tayorjAtyaMtaratvena saMpratyayAdyavasthApyate / dharmadharmiNo 45 1 pratyAsattidharmadharmibhyaH / 2 dharmadharmipratyAsattInAmidaM pratyAsattyaMtaramiti vyapadezaniyamasya kAraNaM /
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ "46 zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA raviSvagbhAva iti vyavahArastu na saMbaMdhAMtaranibaMdhano yataH kathaMcittAdAtmyAMtara saMbaMdhAMtaramanavasthAkAri parikalpyate tata eva kathaMcittAdAtmyAddharma'dharmiNoH kathaMcittAdAtmyamiti pratyayavizeSasya karaNAt / kathaMcittAdAtmyasya kathaMcidbhedasvIkAratvAt kathaMcidbhedAbhedau hi kathaMcittAdAtmyaM / tatra kathaMcidbhedAzrayaNAd dharmadharmiNoH kathaMcittAdAtmyamiti bhedavibhaktisadbhAvAt bhedavyavahArasiddhiH / kathaMcidabhedAzrayaNAttu dharmadharmiNAveva kathaMcittAdAtmyamityamedavyavahAraH pravartate dharmadharmivyatirekeNa kathaMcidbhedAbhedayorabhAvAt kathaMcidbhedo hi dharma eva kathaMcidabhedastu dharyeva kathaMcidbhedAbhedau tu dharmarmiNAveva evaM siddhau tAveva ca kathaMcittAdAtmyaM vastuno'bhidhIyate / tacchabdena vastunaH parAmarzAt / tasya vastunaH AtmAnau tadAtmAnau tayorbhAvastAdAtmyaM / bhedAbhedasvabhAvatvaM kathaMciditi vizeSaNena sarvathA bhedAbhedayoH parasparanirapekSayoH pratikSepAttatpakSe nikSiptadoSaparihAraH / parasparasApekSayozca parigrahAt jAtyaMtaravastuvyavasthApanAt sarvathA zUnyavAdapratikSepasiddhiriti kathaMcidbhedAbhedAtmakaM kathaMciddharmadhAtmakaM kathaMciddavyaparyAyAtmakamiti pratipAdyate syAdvAdanyAyaniSThaiH, tathaiva tasya pratiSThitatvAt / sAmAnyavizeSavanmecakajJAnavacca / tatra virodhavaiyyadhikaraNyAdidUSaNamanenaivApasAritamiti kiM nazciMtayA / nanvevaM syAdvAdinAmapi dravyasya nityatvAttadanvayavyatirekAnuvidhAna kAryANAM na syAdIzvarAnvayanyatirekAnuvidhAnavat paryAyANAM ca kSaNikatvAttadanvayavyatirekAnuvidhAnamapi na ghaTate, naSTe pUrvaparyAye svayamasatyevottarakArya syotpatteH sati cAnutpatteranyathaikakSaNavRttitvaprasaMgAt sarvaparyAyANAmiti tadbhA vabhAvitvAnupapattiH / yadi punadravye satyeva kAryANAM prasUtestadanvayasiddhistannimittaparyAyANAmabhAve vAnutpattervyatirekasiddhiriti tadanvayavyati
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 47 aaptpriikssaa| rekAnuvidhAnamiSyate tadezvarasya tadicchAvijJAnayozca nityatve'pi tanvAdikAryANAM tadbhAva eva bhAvAttadanvayastatsahakArikAraNAvasthApAye ca teSAmanutpattervyatireka iti tadanvayanyatirekAnuvidhAnamiSyatAM vizeSAbhAvAt tataH sarvakAryANAM buddhimatkAraNatvasiddhiriti pare pratyavatiSThate te'pi na kAryakAraNabhAvavidaH / syAdvAdinAM dravyasya paryAyanirapekSasya paryAyasya vA dravyanirapekSasya dravyaparyAyayorvA parasparanirapekSayoH kAryakAritvAnabhyupagamAt tathA pratItyabhAvAt / dravyaparyAyAtmakasyaiva jAtyaMtaravastunaH kAryakAritvena saMpratyayAt kAryakAraNabhAvasya tathaiva prasiddheH vastuni dravyarUpeNAnvayapratyayaviSaye satyeva kAryasya prAdurbhAvAttannibaMdhanaparyAyavizeSAbhAve ca kAryasyAprAdurbhAvAttadanvayavyatirekAnukaraNAtkAryakAraNabhAvo vyavatiSThate / na ca dravyarUpeNApi vastuno nityatvamavadhAryate tasya paryAyebhyo bhaMgurebhyaH kathaMcidanAMtarabhAvAt kathaMcidanityatvasiddhemahezvarasya tu vaizeSikaiH sarvathA nityatvapratijJAnAttadanvayavyatirekAnukaraNAsaMbhavAtkAryANAmutpatterayogAt / paryAyANAM ca dravyarUpeNa nityatvasiddheH kathaMcinnityatvAtsarvathA'nityatvAnavadhAraNAt viziSTaparyAyasadbhAve kAryasyodayAttadabhAve cAnudayAt kAryasya tadanvayavyatirekAnukaraNasiddheH / niranvayakSaNikaparyAyANAmeva tadaghaTanAt tatra kAryakAraNabhAvAvyavasthiteH / paryAyArthikanayaprAdhAnyAdavirodhAt dravyArthikanayaprAdhAnyena tadavirodhavat / prAmANArpaNayA tu dravyaparyAyAtmani vastuni sati kAryasya prasavanAdasati vA'prasavanAttadanvayavyatirekAnuvidhAnaM sakalananasAkSikaM kAryakAraNabhAvaM vyavasthApayet sarvathaikAMtakalpanAyAM tadabhAvaM vibhAvayatIti kRtamatiprasaMginyA kathayA / mahezvarajJAnasya nityasyAvyApino'pi sarvatra kAryakaraNasamarthasya sarveSu dezeSu sarvasminkAle vyatirekAprasiddheranvayasyApi niyatasya
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA nizcatumazaktastanvAdikArya taddhetukaM kAraNAMtarApekSayApi na sidhyatyeveti sthitaM / kasyacinnityavyApIzvarajJAnAbhyupagame'pi dUSaNamatidizannAha, etenaivezvarajJAnaM vyApinityamapAkRtaM / / tasyezavatsadA kaarykrmhetutvhaanitH||35|| etena vyatirekAmAvAnvayasaMdehavyavasthApakavacanena vyApinityamIzvarajJAnaM tanvAdikAryotpattinimittamapAkRtaM veditavyaM tasyezvaravatsarvagatatvena kvaciddeze nityatvena kadAcitkAle vyatirekAmAvanizcayAt tadanvayamAtrasya cAtmAMtaravannizcetumazakteH tasminsati samarthe yugapatsarvakAryANAmutpattiprasaMgAt / sarvadA kAryakramahetuttvahAneH kAladezakRtakamAbhAvAt sarvathA svayaM kramAbhAvAt ' kramavattve nityatvasarvagatatvavirodhAt pAvakAdivat / syAnmataM pratiniyatadezakAlasahakArikAraNakramamApekSya kAryakramahetutvaM mahezvarasya ca tadvijJAnasyApi na virudhyate iti / tadapyazakyapratiSThaM sahakArikAraNeSu kramavatsu satsu tanvAdikAryANAM prAdurbhavatAM teSvasatsu cAnutpadyamAnAnAM tadanvayavyatirekAnuvidhAnAt taddhetukatvasyaiva prasiddharmahezvarajJAnahetukatvaM durupapAdamApanIpadyeta / yadi punaH sakalasahakArikAraNAnAmanityAnAM kramajanmanAmapi cetanatvAbhAvAccetanenAnadhiSThitAnAM kAryaniSpAdanAya pravRtteranutpattesturItaMtuvemazalAkAdInAM kurvidanAnadhiSThitAnAM paTotpAdanAyA'pravRttivaccetanastadadhiSThAtA sAdhyate / tathA hi vivAdAdhyAsitAni kAraNAMtarANi kramavartInyakramANi ca cetanAdhiSThitAnyeva tanvAdikANi kuvaiti svayamacetanatvAt yAni yAni acetanAni tAni tAni cetanAdhiSThitAnyeva svakArya kurvANAni dRSTAni yathA tutitvAdIni paTakArya, svayamacetanAni ca kAraNAMtarANi tasmAccetanAdhiSThitAnyeva tanvAdikAryANi kuvaiti yo'sau teSAmadhiSThAtA sa mahezvaraH puruSavizeSaH
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| klezakarmavipAkAzayaraparAmRSTaH samastakArakazaktiparijJAnabhAk sisRkSApra--- yatnavizeSavAMzca prabhurvibhAvyate tadviparItasya samastakArakAdhiSThAtRtvavirodhAta bahUnAmapi samastakArakAdhiSThAyinAM puruSavizeSANAM pratiniyatajJAnAdizaktInAmekena mahAprabhuNA'dhiSThitAnAmeva pravRttighaTanAt sAmaMtamahAsAmaMtamaMDalIkAdInAmekaM cakravartyadhiSThitAnAM pravRttivaditi mahezvarasiddhiH / tatrAcetanatvAditi hetorvatsavivRddhinimittaM pravarttamAnena gokSIreNAnaikAMtikatvamiti na zaMkanIyaM / tasyApi cetanena vatsenAdRSTavizeSasahakAriNAdhiSThitasyaiva pravRtteH / anyathA mRte vatse gobhaktenaiva tasya pravRttivirodhAt / na ca vatsAdRSTavizeSavazAtpravRttAvapi samAno'yaM doSa iti zakyaH tatkSIropabhoktajanAdRSTavizeSasahakAriNApi cetanenAdhiSThitasya pravRttighaTanAt sahakAriNAmapratiniyamAt / yadapi kazciducyate mahezvaro'pi cetanAMtarAdhiSThitaH pravartate cetanatvAdviziSTakarmakarAdivaditi / tadapi na satyaM tadadhiSThApakasyaiva mahezvaratvAt / yo hyatyo'dhiSThAtA svataMtraH sa mahezvarastato'nyasya mahezvaratvAnupapatterna cAMtyo'dhiSThAtA na vyavatiSThate tanvAdikAryANAmutpattivyavasthAnAmabhAvaprasaMgAt / parAparamahezvarapratIkSAyAmevopakSI NazaktitvAt tato niravadyamidaM sAdhanamiti kaizcit / te'pi na hetusAmarthyavordanaH / acetanatvasya hetoH saMsArijanajJAneSu svayaM cetanasvabhAvAtpakSAvyApakatvAt / nanu ca na cetanatvapratiSedho'cetanatvaM kiM tarhi cetanAsamavAyapratiSedhaH sa ca jJAneSvasti teSAM svayaM cetanatvAt tatrAparacetanAsamavAyAbhAvAt tato'cetanatvaM sAdhanaM na pakSAvyApakaM jJAneSvapi sadbhAvAditi ta maMtavyaM / saMsAryAtmasu cetanAsamavAyAt cetanatvaprasiddheracetanatvasya hetorabhAvAt pakSAvyApakatvasya tadavasthatvAt / yadi tu saMsAryAtmanAM svato'cetanatvAdacetanatvasya hetostatra sadbhAvAnna pakSAvyApaka
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvidyAnaMdisvAmiviracitAtvamiti matiH / tadA mahezvarasyApyacetanatvaprasagaH tasyApi svato'cetanatvAt tathA ca dRSTAdRSTakAraNAMtaravadIzvarasyApi hetukartuzcetanAMtarAdhiSThitatvaM sAdhanIyaM tathA cAnavasthA sudUramapi gatvA kasyacitsvatazcetanatvAnabhyupagamAt / mahezvarasya svato'cetanasyApi cetanAMtararAdhiSThitatvAbhAve tenaiva hetoranekAMtikatvamiti kutaH sakalakArakANAM cetanAdhiSThitatvasiddhiH yata idaM zobhate " ajJo jaMturanIzo'yamAtmanaH sukhaduHkhayoH / Izvara. prerito gacchetsvarga vA zvabhrameva ceti' / syAdAkUtaM cetanAjJAnaM tadadhiSThitatvaM sakalakArakAMtarANAmacetanatvena hetunA sAdhyate tacca jJAnaM samastakArakazaktiparicchedakaM nityaM guNatvAdAzrayamaMtareNAsaMbhAvAt svAzrayamAtmAMtaraM sAdhayati sa no mahezvara iti / tadapyayuktaM / saMsAryAtmanAM jJAna rapi svayaM cetanAsvabhAvairadhiSThitasya zubhAzubhakarmakalApasya tatsahakArikadaMbakasya ca tanvAdikAryotpattau vyApArasiddherIzvarajJAnAdhiSThAnaparikalpanAvaiyarthyaprasaMgAt / tadanvayavyatirekAbhyAmeva tadvayavasthApanAta / atha matametat saMsAryAtmanAM vijJAnAni viprakRSTArthAviSayatvAnna dharmAdharmaparamANukAlAdyatIMdriyakArakavizeSasAkSAtkaraNasamarthAni / na ca tadasAkSAtkaraNe tataH prayojakatvaM teSAmavatiSThate tadaprayojakatve ca na tadadhiSThitAnAmeva dharmAdInAM tanvAdikAryajanmanipravRttiH sidhyet tato'tIMdriyArthasAkSAtkAriNA jJAnenAdhiSThitAnAmeva svakArye vyApAreNa bhavitavyaM tacca mahezvarajJAnamiti / tadapyanAlocitayuktikaM sakalAtIMdriyArthasAkSAtkAriNa eva jJAnasya kArakAdhiSThAyakatvena prasiddhasya dRSTAMtatayopAdIyamAnasyAsaMbhavAttadadhiSThitatvasAdhane hetorananvayatvaprasakteH / na hi kuMbhakArAdeH kuMbhAdhutpattau tatkArakasAkSAtkAri jJAnaM vidyate daMDacakrAdidRSTakArakasaMdohasya tena sAkSAtkaraNe'pi tannimittAdRSTavizeSakAlAderasAkSAtkaraNAt / nanu
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| liMgavizeSAttatparicchittinimittasya laiMgikasya jJAnasya sadbhAvAt tathA svAdRSTavizeSAH kuMbhakArAdayaH kuMbhAdikAryANi kurvati netare teSAM tathAvidhAdRSTavizeSAbhAvAdityAgamajJAnasyApi tatparicchedanibaMdhanasya sadbhAvAt siddhameva kuMbhAkArAdijJAnasya kuMbhAdikArakaparicchedakatvaM tatprayoktRtvena tadadhiSThAnanibaMdhanatvaM tatastasya dRSTAMtatayopAdAnAnna hetoranvayatvApattiriti cet tarhi sarvasaMsAriNAM yathAsvaM tatvAdikAryajanmani pratyakSato'numAnAdAgamAcca tannimittadRSTAdRSTakArakaviSayaparijJAnasiddheH kathamajJatvaM yenAtmanaH sukhaduHkhotpattau hetutvaM na bhavet yatazca sarvasaMsArIzvaraprerita eva svarga vA zvabhraM vA gacchediti samaMjasamAlakSyate / tataH kimIzvaraparikalpanayA dRSTAdRSTakArakAMtarANAmeva kramAkramajanmanAmanvayavyatirekAnuvidhAnAt kramA. kramajanmAni tanvAdikAryANi bhavaMtu tadupabhoktRjanasyaiva jJAnavataH tadadhiSThAyakasya pramANopapannasya vyavasthApanAt / sAMpratamabhyupagamyApi mahezvarajJAnaM asvasaMviditaM svasaMviditaM veti kalpanAdvitayasaMbhave prathamakalpanAyAM dRSaNamAha asvasaMviditaM jJAnamIzvarasya yadISyate / tadA sarvajJatA na syAt svajJAnasyAmavedanAt // 36 // jJAnAMtareNa tadvittau tasyApyanyena vedanaM / vedanena bhavedevamanavasthA mahIyasI // 37 // gatvA sudUramapyevaM svsNviditvedne| iNyamANe mahezasya prathamaM tAdRgastu vaH // 38 // mahezvarasya hi vijJAnaM yaSTi - vedayate svAtmani kriyAvirodhAttadA samastakArakazaktinikarapati sabedaryat te hi-nezvarajJAnaM sakalakArakazakkimikarasaMvaddhaka svAsaMvedakatvAt / cattAsaMvedakaM tattanna
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA sakalakArakazaktinikarasaMvedakaM yathA cakSuH, tathAcezvarajJAnaM tasmAna tatheti kutaH samastakArakAdhiSThAyakaM yatastadAzrayasyezvarasya nikhilakAryotpattau nimittakAraNatvaM sidhyet asarvajJatAyA eva tasyaiva prasiddheH / athavA yadIzvarasya jJAnaM svayamIzvareNa na saMvedyata ityasvasaMviditamiSyate tadA tasya sarvajJatA na syAt svajJAnapravedanAbhAvAt / nanu ca sarva jJeyameva jAnan sarvajJaHkathyate na punarjJAnaM tasyAjJeyasvAt / naca tadajJAte jJeyaparicchittirna bhavet cakSuraparijJAne tatparicchedyarUpAparijJAnaprasaMgAt / karaNAparijJAne'pi viSayaparicchitteravirodhAdityapi nAnumaMtavyaM / sarvagrahaNena jJAnajJeyajJAtRjJaptilakSaNasya tattvacatuSTayasya pratijJAnAt 'pramANaM pramAtA prameyaM pramitiriti catasRSu caivaMvidhAsu tattvaM parisamApyata' iti vacanAt / tadanyatamAparijJAne'pi sakalatattvaparijJAnAnupapatteH kutaH sarvajJatezvarasya sidhyet / jJAnAMtareNa svajJAnasyApi vedanAnnA'syAsarvajJateti cet tarhi tadapi jJAnAMtaraM pareNa jJAnena jJAtavyamityabhyupagamyamAne'navasthA mahIyasI syAt / sudUramapyanusRtya kasyacidviAnasya svArthAvabhAsanasvabhAvatve prathamasyaiva sahasrakiraNavat svArthAvabhAsanasvabhAvatvamurarIkriyatAmalamasvasaMviditajJAnakalpanayA, svArthavyavasAyAtmakajJAnAbhyupagame ca yuSmAkaM tasya mahezvarAdbhade paryanuyogamAha tatsvArthavyavasAyAtmajJAnaM minnaM mahezvarAt / kathaM tasyoti nirdezyamAkAzAdivadaMjasA // 39 // samavAyena tasyApi tadbhinnasya kuto mtiH| ihedamiti vijJAnAdabAdhyAdyabhicAri tat // 40 // iha kuMDe dadhItyAdi vijJAnenAstavidviSA / sAdhye saMbaMdhamAtre tu pareSAM siddhasAdhanaM // 41 //
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ AptaparIkSA / 53 yadi svArthavyavasAyAtmakaM jJAnamIzvarasyAbhyanujJAyate tasyAsmadAdiviziSTatvAt tadA tadIzvarAdbhinnamabhyupagaMtavyaM / abhede siddhAMtavirodhAt / tathA cAkAzAdekhi kathaM tasyeti vyapadezyamiti paryanuyuMjmahe / syAnmataM bhinnamapi vijJAnaM mahezvarAttasyeti vyapadizyate tatra samavAyAt, nAkAzAderiti nirddizyate tatra tasyAsamavAyAditi / tadapyayuktaM, tAmyAmIzvarajJAnAbhyAM bhinnasya samavAyasyApi kutaH pratipattiriti paryanuyogasya tadavasthatvAt / ihedamiti pratyayavizeSAdvAdhakarahitAt samavAyasya pratipattiH tathAhi idamihezvare jJAnamitI he daMpratyayo viziSTapadArthahetukaH sakalabAdhakarahitatve satIhedamiti pratyayavizeSatvAt yo yaH sakalabAdhakarahitatve sati pratyayavizeSaH sa sa viziSTapadArthahetuko dRSTaH yathA dravyeSu dravyamityanvayapratyayavizeSaH sAmAnyapadArthahetukaH sakalapadArthabAdhakarahitatve sati pratyayavizeSazcedamiti pratyayavizeSaH tasmAdviziSTapadArthahetuka ityanumIyate / yo'sau viziSTaH padArthastaddhetuH sa samavAyaH, padArthAMtarasya taddhetorasaMbhavAttaddhetukatvAyogAcca, na hIha taMtuSu paTa iti pratyayastaMtu hetukaH, taMtuSu taMtava iti pratyayasyotpatteH nApi paTahetukaH paTApaTa iti pratyayasyodayAt / nApi vAsanAvizeSa hetukaH tasyAH kAraNarahitAyAH saMbhavAbhAvAt / pUrve tathAvidhajJAnasya tatkAraNatve tadapi kuto / hetoriti cintyametat / pUrvatadvAsanAta iti cenna, anavasthAprasaMgAt / jJAnavAsanayoranAdisaMtAnaparikalpanAyAM kuto bahirarthasiddhiranAdivAsanA - balAdeva nIlAdipratyayAnAmapi bhAvAt / nacaivaM vijJAnasaMtAnanAnAtvasiddhiH saMtAnAMtaragrAhiNo vijJAnasyApi saMtAnAMtaramaMtareNa vAsanAvizeSAdeva tathApratyayaprasUteH svapnasaMtAnAMtarapratyayavat / nAnAsaMtAnAnabhyupagame caikajJAnasaMtAna siddhirapi kutaH syAt / svasaMtAnAbhAve'pi tAhiNaH pratyayasya
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA yasthApagaMtavyaM / tadasyatA vA sAdhanajJAtaH / tadanena kAya bhAvAt svasaMtAnasyApyaniSTau saMvidadvaitaM kutaH sAdhayet / svataHpratibhAsanAditi cenna, tathA vAsanAvizeSAdeva svataHpratibhAsasyApi bhAvAt / zakyaM hi vaktuM svataHpratibhAsavAsanAvazAdeva svataHpratibhAsaH saMvedanasya na punaH paramArthata iti na kiMcitpAramArthika saMvedanaM sidhyet / tathAca svarUpasya svatogatiriti riktA vAcoyuktiH / tadanena kutazcitkiMcitparamArthataH sAdhayatA dUSayatA vA sAdhanajJAnaM dUSaNajJAnaM vA'bhrAMtaM sAlaMbanamabhyupagaMtavyaM / tadvatsarvamabAdhitaM jJAnaM sAlaMbanamiti kathamihedamiti pratyayasyAbAdhitasya nirAlaMbanatA yena vAsanAmAtraheturayaM syAt / nApi nirhetukaH kadAcitkatvAt / tato'sya viziSTaH padArtho heturabhyupagaMtavya iti vaizeSikAH te'pyevaM praSTavyAH / ko'sau viziSTaH padArthaH samavAyaH saMbaMdhamAnaM vA / na tAvatsamavAyaH, taddhetukatve sAdhye'syehedamiti pratyayasyeha kuMDe dadhItyAdinA nirastasamastabAdhakena pratyayena vyabhicAritvAt , tadapIhedamiti vijJAnamabAdhaM bhavatyeva / naca samavAyahetukaM tasya saMyogahetukatvAt / saMbaMdhamAtre tu tannibaMdhane sAdhye pareSAM siddhasAdhanameva, syAdvAdinAM sarvatrehedaM pratyayasyAbAdhitasya saMbaMdhamAtranibaMdhanatvena siddhatvAt / syAnmataM / vaizeSikANAmabAdhitehedaM pratyayAlliMgAtsAmAnyataH saMbaMdhe siddhe vizeSeNAvayavAvayavinorguNaguNinoH kriyAkriyAvatoH sAmAnyatadvatorvizeSatadvatozca yaH saMbaMdha ihedaM pratyayaliMgaH sa samavAya eva bhaviSyati lakSaNavizeSasaMbhavAt / tathA hi " ayutasiddhAnAmAdhAryAdhArabhUtAnAmihedaM pratyayaliMgo yaH saMbaMdhaH sa samavAya iti prazastakaraH" / tatra ihedaM pratyayaliMgaH samavAya ityucyamAne'tarAlAbhAvanibaMdhanena iha grAme vRkSa iti ihedaM pratyayena, vyabhicArAt saMbaMdha iti vacanaM / saMbaMdho hi ihedapratyayaliMgo yaH sa eva samavAya iSyate nacAMtarAlAbhAvo grAma
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| vRkSANAM saMbaMdha iti na tena vyabhicAraH / tathApi ihAkAze zakuniriti ihedaM pratyayena saMyogasaMbaMdhamAtraMnibaMdhanena vyabhicAra ityAdhArAdheyabhUtAnAmiti nigadyate / na hi yathA'vayavAvayavyAdInAmAdhArAdheyabhUtatvamubhayoH prasiddhaM tathA zakunyAkAzayorauttarAdharyAyogAt AkAzasya sarvagatatvena zakuneruparyapi bhAvAdadhastAdiveti na tatrehedaMpratyayena vyabhicAraH / nanvAkAzasyAtIMdriyatvAttadasmadAdInAmihedaM pratyayasyAsaMbhavAt kathaM tena vyabhi. cAracodanA sAdhIyasIti na maMtavyaM / kutazcilliMgAdanumite'pyAkAze zrutiprasiddhervA kasyacidihedamiti pratyayAvirodhAt tatra, bhrAMtena vA keSAM cidihedamiti pratyayena vyabhicAracodanAyAH nyAyaprAptatvAt tatparihArArthamAdhArAdheyabhUtAnAmiti vacanasyopapatteH / nanvevamapIha kuMDe dadhIti pratyayenAnekAMtastasya saMyoganibaMdhanatvena samavAyAhetutvAditi na zaMkanIyamayutasiddhAnAmiti pratipAdanAt / nahi yathAvayavAvayavyAdayo'yutasiddhAstathA dadhikuMDAdayaH teSAM yutasiddhatvAt / tamuyutasiddhAnAmeveti vaktavya mAdhArAdheyabhUtAnAmiti vacanasyAbhAve'pi vyabhicArAbhAvAditi na cetasi vidheyaM / vAcyavAcakabhAvenAkAzAkAzazabdayorvyabhicArAt / ihAkAze vAcye vAcaka AkAzazabda iti ihedapratyayaliMgasyAyutasiddhasaMbaMdhasya vAcyavAcakabhAvaprasiddheH tena vyabhicAropapatterAdhArAdheyabhUtAnAmiti vacanasyopapatteH / nanvAdhArAdheyabhUtAnAmayutasiddhAnAmapi saMbaMdhasya viSayaviSayibhAvasya siddheH kutaH samavAyasiddhiH / nahyAtmani-icchAdInAM jJAnamayutasiddhaM na bhavati / tathAhamitijJAnamAdhArAdheyabhAvasyApyatra bhAvAt nacAhamitipratyayasyAtmaviSayasyAyutasiddhasyAtmAdhArasya viSayaviSayibhAvo'siddha iti kutastayoH samavAya eva sidhyediti na vaktavyaM / AdhArAdheyabhUtAnAmevAyutasiddhAnAmeveti cAvadhAraNAt / vAcyavAcakabhAve
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA wwwwwwwmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm hi yutasiddhAnAmanAdhArAdheyabhatAnAM ca pratIyate viSayaviSayibhAvavat / tato'nenAnavadhAritaviSayeNa na vyabhicAraH saMbhAvyate / nanvevamayutasiddhAnAmevetyavadhAraNAvyabhicArAbhAvAdAdhArAdheyabhUtAnAmiti vacanamanarthakaM syAt AdhArAdheyabhUtAnAmevetyavadhAraNe satyayutasiddhAnAmiti vacanavat viSayaviSayibhAvasya vAcyavAcakabhAvasya ca yutasiddhAnAmapyanAdhAryAdhArabhUtAnAmiva saMbhavAt tena vyabhicArAbhAvAditi ca na mananIyaM / ghaTAyekadravyasamavAyinAM rUparasAdInAmayutasiddhAnAmeva parasparaM samavAyAbhAvAdekArthasamavAyena saMbaMdhena vyabhicArAt / nahyayaM yutasiddhAnAmapi saMbhavati viSayaviSayibhAvavadvAcyavAcakabhAvavadvA tato'yutasiddhAnAmevetyavadhAraNe'pi vyabhicAranivRttyarthamAdhAryAdhArabhUtAnAmiti vacanaM / tathA''dhAryAdhArabhUtAnAmeveti vacane'pyAdhArAdheyabhAvena saMyogavizeSeNa sarvathA'nAdhAryAdhArabhUtAnAmasaMbhavatA vyabhicAraH saMbhAvyata eva tannivRtyarthamayutasiddhAnAmeveti vacanamarthavadeveti niravadyamayutasiddhatvAdhAryAdhArabhUtatvalakSaNaM saMyogAdibhyo vyavacchedakaM saMbaMdhasyehedaM pratyayaliMgena vyavasthApitasya samavAyasvabhAvatvaM sAdhayatyeva / ataH saMbaMdhamAtre'pi sAdhye na siddhasAdhanamiti vaizeSikAH saMcakSate teSAmayutasiddhAnAmiti vacanaM tAvaMdvicAryate / kimidamayutasiddhatvaM nAmavizeSaNaM, vaizeSikazAstrApekSayA lokApekSayA vA syAt / ubhayathApi na sAdhvityAha satyAmayutasiddhau cennedaM sAdhuvizeSaNaM / zAstrIyAyutasiddhatvavirahAtsamavAyinoH // 42 // dravyaM svAvayavAdhAraM guNo dravyAzrayo yataH laukikyayutasiddhistu bhaveddugdhAMbhasorapi // 43 // 1 ayutasiddhabhinnAnAmityarthaH
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| mmmmmmmmmmmmmm iha taMtuSu paTa ityAdirihedaM pratyayaH samavAyasaMbaMdhanibaMdhana eva, nirbAdhatve satyayutasiddhehedaMpratyayatvAt / yastu na samavAyasaMbaMdhanibaMdhanaH sa naivaM yathehasamavAyiSu samavAya iti vAdhyamAnehedaM pratyayaH / iha kuMDe dadhIti yutasiddhehedaM pratyayazca / nirbAdhatvesatyayutasiddhehedaM pratyayazcAyamiha taMtuSu paTa ityAdiH, tasmAtsamavAyasaMbaMdhanibaMdhana iti kevalavyatirekI heturasiddhatvAdidoSarahitatvAt svasAdhyAvinAbhAvI samavAyasaMbaMdhaM sAdhayatIti parairabhidhIyate satyAmayutasiddhAviti vacanasAmarthyAt / tatredamayutasiddhatvaM yadi zAstrIyaM hetorvizeSaNaM tadA na sAdhu pratibhAsate samavAyinoravayavAvayavinorguNaguNinoH kriyAkriyAvatoH sAmAnyatadvatovizeSatadvatozca zAstrIyasyAyutasiddhatvasya virahAt vaizeSikazAstre hi prasiddham- apRthagAzrayavRttitvamayutasiddhatvaM' / tacceha nAstyeva yataHkAraNadravyaM taMtulakSaNaM svAvayavAMzeSu vartate kAryadravyaM ca paTalakSaNaM svAvayaveSu taMtuSu vartata iti svAvayavAdhAramityanenAvayavAvayavinoH pRthagA zrayavRttitvasiddherapRthagAzrayavRttitvamasadeveti pratipAditaM, yatazca guNaH kAryadravyAzrayo rUpAdi / kAryadravyaM tu svAvayavAdhAraM pratIyate tena guNaguNinorapRthagAzrayavRttitvamasaMbhAvyamAnaM niveditaM / etena kriyAyAH kAryadravyavartanAtkAryadravyasya ca svAvayaveSu, kriyAkriyAvatorapRgAzrayavRttitvAbhAvaH kathitaH / tathA sAmAnyasya dravyatvAderdravyAdiSu vRttedravyA dInAM ca svAzrayeSu, sAmAnyatadvatoH pRthagAzrayavRttitvaM khyApitaM / tathaivAparavizeSasya kAryadravyeSu pravRtteH kAryadravyANAM ca svAvayaveSu vizeSatadvatorapRthagAzrayavRttitvaM nirastaM veditavyaM / tato na zAstrIyAyutasiddhiHsamavAyinorasti yA tu laukikI lokaprasiddhaikabhAjanavRttiH sA dugdhAMbhasorapi yutasiddhayorastIti tayApi satyA nAyutasiddhatvaM samavAyinoH sAdhIya
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA iti pratipattanyaM / pRthagAzrayavRttitvaM yutsiddhirncaanyoH| sAstIzasya vibhutvena prdrvyaashriticyuteH||44|| jJAnasyApIzvarAdanyadravyavRttitvahAnitaH / iti ye'pi samAdadhyustAMzca paryanuyuMjmahe // 45 // vibhudrvyvishessaannaamnyaashryvivektH| yutasiddhiH kathaM nu syAdekadravyaguNAdiSu // 46 // samavAyaH prasajyetAyutasiddhau parasparaM / / teSAM tadvitayAsatve syAdavyAghAto duruttrH||47|| nanu ca pRthagAzrayavRttitvaM yutasiddhiH pRthagAzrayAzrayitvaM yutasiddhiH iti vacanAt / pRthagAzrayasamavAyo yutasiddhiriti vadatAM samavAyasya vivAdAdhyAsitatvAllakSaNAsiddhiprasaMgAt / lakSaNasyAkArakatvena jJApaka tve'pi tena siddhena bhavitavyaM / asiddhasya vivAdAdhyAsitasya saMdigdhatvAt tallakSaNatvAyogAt / siddhaM hi kasyacidbhadakaM lakSaNamupapadyate nAnyatheti lakSyalakSaNabhAvavido vibhAvayaMti / tatra yutasiddhatvamIzvarajJAnayo styeva mahezvarasya vibhutvAnnityatvAccAnyadravyavRttitvAbhAvAnmahezvarAdanyatra tadvijJAnatvasyApravRtteH pRthagAzrayavRttitvAbhAvAt / kuMDasya hi kuMDAvayaveSu vattirdadhnazca dadhyavayaveSviti kuMDAvayavadadhyavayavAkhyau pRthagbhUtAvAzrayau tayozca kuMDasya dadhnazca vRttiriti pRthagAzrayavRttitvaM tayorabhidhIyate / na caivaMvidhaM pRthagAzrayAzrayitvaM samavAyinoH saMbhavati taMtUnAM svAvayaveSvaMzuSu yathA vRttiH na tathA paTasya taMtuvyatirikta kvacidAzraye na hyatra catvAro'rthAH pratIyate-dvAvAzrayau pRthagbhUtau dvau cAzrayiNAviti / taMtoreva svAvayavApekSayAzrayitvAtpaTApekSayA vAzrayatvAttrayANAmevArthAnAM prasiddheH
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| pRthagAzrayAzrayitvasya yutasiddhilakSaNasyAbhAvAdayutasiddhatvaM zAstrIyaM samavAyinoH siddhameva tato'yutasiddhatvavizeSaNaM sAdhvevAsiddhatvAbhAvAt / laukikyayutasiddhatvaM tu pratItibAdhitaM nAbhyupagamyata eva tataH savizeSaNAddhetoH samavAyasiddhiriti ye'pi samAdadhate vidagdhavaizeSikAstAMzca paryanuyuMjmahe / vibhudravyavizeSANAmAtmAkAzAdInAM kathaM tu yutasiddhiH parikalpate bhavadbhisteSAmanyAzrayavirahAt pRthagAzrayAzrayitvAsaMbhavAt / nityAnAM ca pRthaggatimatvaM yutasiddhirityapi na vibhudravyeSu saMbhavati taddhi. pRthaggatimattvaM dvidhAbhidhIyate kaizcit / anyatarapRthaggatimatvaM ubhayapRthaggatimattvaM ceti / tatra paramANuvibhudravyayoranyatarapRthaggatimattvaM paramANoreva gatimattvAt vibhudravyasya tu niHkriyatvena gatimattvAbhAvAt, paramANUnAM tu parasparamubhayapRthaggatimattvamubhayorapi paramANvoH pRthak pRthaggatimattvasaMbhavAt / nacaitadvitayamapi paraspara vibhudravyavizeSANAM saMbhavati / tathaikadravyAzrayANAM guNakarmasAmAnyAnAM ca parasparaM pRthagAzrayavRtterabhAvAt yutasiddhiH kathaM nu syAditi vitarkayaMtu bhavaMtaH / teSAM yutasiddhayabhAve cAyutasiddhau. satyAM samavAyo'nyonyaM prasajyeta sa ca neSTaH teSAmAzrayAzrayibhAvAbhAvAt / atra kecidvibhudradhyavizeSANAmanyonyaM nityasaMyogamAsaMcakSate tasya kutazcidajAtatvAt / nahyayamanyatarakarmajo yathA sthANoH zyenena, vibhUnAM ca. mUrteH, nApyubhayakarmajo yathA meSayormallayorvA / na ca saMyogajo yathA dvitaMtukavIraNayoH zarIrAkAzayorvA / svAvayavasaMyogapUrvako hyavayavinaH kenacitsaMyogaH prasiddhaH / na cAkAzAdInAmavayavAHsaMti niravayavatvAt tato na tatsaMyogapUrvakaH parasparaM saMyogo yataH saMyogajaHsyAt / prAptistu teSAM sarvadA'stIti tallakSaNasaMyogaH, aja(nitya evaabhyupgntvyH| tatsiddhezca yutasiddhisteSAM pratijJAtavyA / yutasiddhAnAmeva saMyogasya nizcayAt / /
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA nacaivaM ye ye yutasiddhAsteSAM sahyahimavadAdInAmapi saMyogaH prasajyate tathAnyApterabhAvAt / saMyogena hi yutasiddhatvaM vyAptaM na yutasiddhatvena saMyogaH tato yatra yatra saMyogasteSAM tatra tatra yutasiddhirityanumIyate kuMDabadarAdivat / evaM caikadravyAzrayANAM guNAdInAM saMyogasyAsaMbhavAnna yutasiddhiH tasya guNatvena dravyAzrayatvAt tadabhAvAnna yutasiddhiH, nApyayutasiddhirastIti samavAyaH prApnuyAt , tasyehedaM pratyayaliMgatvAdAdhAryAdhArabhUtapadArthaviSayatvAcca / nacaite parasparamAdhAryAdhArabhUtAHsvAzrayeNa dravyeNa sahAdhAryAdhArabhAvAt / nacehedamiti pratyayastatrAbAdhitaH saMbhavati yaliMgaH saMbaMdhaH samavAyo vyavasthApyate / na hIha rase rUpaM karmeticAbAdhitaH pratyayo'sti nApIha sAmAnye karma guNo veti na tataH samavAyaHsyAt nahi yatra yatrAyutasiddhistatra tatra samavAya iti vyAptirasti yatra yatra samavAyastatra tatrAyutasiddhiritivyApteH saMpratyayAditi sarva niravayaM paroktadUSaNAnavakAzAt iti ta evaM vadantaH zaMkarAdayo'pi paryanuyojyAH / kathaM pRthagAzrayAzrayitvaM yutasiddhiH nityAnAM ca pRthamgatimatvamiti yutasiddhalakSaNadvayamavyApi na syAt tasya vibhudravyeSvanasaMyogenAnumitAyAM yutasiddhAvabhAvAt / yadi punaretallakSaNadvayavyatikrameNa saMyogaheturyutasi. ddhiriti lakSaNAMtaramurarIkriyate tadA kuMDabadarAdiSu paramANvAkAzAdiSu paramANuSvAtmamanassu vibhudravyeSu ca parasparaM yutasiddharbhAvAllakSaNasyAvyAptyasaMbhavadoSaparihAre'pi karmApi yutasiddhiM prApnoti tasyApi saMyoge hetutvAdadRSTezvarakAlAderiveti duHzakyAtivyAptiH parihatu / saMyogasyaiva heturityavadhAraNAdadoSo'yamiti cenna / evamapi himavadvidhyAdInAM yutasiddheHsaMyogAhetorapi prasiddhalakSaNasyAvyAptiprasaGgAt / hetureva saMyogasyetyavadhAraNAdayamapi na doSa iti cennaivamapi saMyogAhetoryutasiddheH prasaMgAt / saMyogasyaiva heturyutasiddhirityavadhAraNe'pi vibhAgaheturyutasiddhiH
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| kathamiva vyavasthApyate / na ca yutasiddhAnAM saMyoga eva vibhAgasyApi bhaavaat| na saMyogovibhAgaheturityapivAta / tasya tadvirodhiguNatvAt tdvinaashhetutvaat| saMyuktaviSayatvAdvibhAgasya saMyogo heturiti cenna tarhi vibhaktaviSayatvAtsaMyogasya vibhAgo heturastu / kayozcitvibhaktayorapyubhayakarmaNo'nyatarakarmaNo'vayavasaMyogasya cApAye saMyogApAyAnna vibhAgaH saMyogaheturiticet tarhi saMyuktayorapyubhayakarmaNo'nyatarakarmaNo'vayavavibhAgasya cApAye vibhAgasyAbhAvAtsaMyogo vibhAgasyApi hetu bhUt / kathaM ca zazvadavibhaktAnAM vibhudravyavizeSANAmajaH saMyogaH sidhyan vibhAgahetuko vyavasthApyate / tatra yutasiddhirvibhAgaheturapi kathamavasthApyate iti cet sarvasya hetoH kAryotpAdanAniyamAditi brUmaH / samartho hi hetuHsvakAryamutpAdayati nAsamarthaH sahakArikAraNAnapekSo'tiprasaMgAt / tena yathA himavadvibhyAdInAM yutasiddhividyamAnApi na saMyogamupajanayati sahakArikAraNasya karmAderabhAvAt tathA vibhudravyavizeSANAM zAzvatikA yutasiddhiH satyapi na vibhAga, sahakArikAraNasyA'nyatarakarmAderabhAvAditi saMyogahetuM yutasiddhimabhyanujAnaMto vibhAgahetumapi tAmabhyanujAnaMtu sarvathAvizeSAbhAvAt / tathA ca saMyogasyaiva hetuyutasiddhirityapi lakSaNaM na vyavatiSThata eva lakSaNAbhAve ca na yutsiddhiH| nApi yutasiddhayamAvalakSaNA syAdayutasiddhiriti yutasiddhayayutasiddhidvitayApAye vyAghAto duruttaraH syAt sarvatra saMyogasamavAyayorabhAvAt / saMsargahAneH sakalArthahAniHsyAdityabhiprAyaH / saMyogApAye tAvadAtmAMtaHkaraNAsaMyogAd buddhayAdiguNotpattirna bhavet tadabhAve ca AtmanovyavasthApanopAyApAyAdAtmatatvahAniH / etena bherIdaMDAdyAkAzasaMyogAbhAvAcchabdasyAnutpatterAkAzavyavasthApanopAyAsatvAdAkAzahAniruktA sarvatrAvayavasaMyogAbhAvAttadvibhAgasyApyanupapattestannimittasyApi zabdasyAbhA
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA 62 vAt / etena paramANusaMyogAbhAvAdddvyaNukAdiprakrameNAvayavino'nutpattestatra parAparAdipratyayApAyAt idamataH pUrveNetyAdipratyayApAyAcca na kAlo dik ca vyavatiSThata ityuktaM / tathA samavAyAsacce sakala samavAyinAmabhAvAnna manaH paramANavo'pi saMbhAvyaMte iti sakaladravyapadArtha ha / nestadAzrayaguNakarmasAmAnyavizeSapadArthahAnirapIti sakalapadArthavyAghAtAt duruttaro vaizeSikamatasya vyAghAtaHsyAt / taM parijihIrSatA yutasiddhiH kutazcidvayavasthApanIyA / tatra - yutapratyayahetutvAdyutasiddhiritIraNe / vibhudravyaguNAdInAM yutasiddhiH samAgatA // 48 // yathaiva hi kuMDa badarAdiSu yutapratyaya utpadyate kuMDAdibhyo badarAdayo yutA iti tathA vibhudravyavizeSeSu prakRteSu guNaguNiSu kriyAkriyAvatsu sAmAnya- tadvatsu vizeSatadvatsu cAvayavAvayaviSu ca yutapratyayo bhavatyeveti yutasiddhiH samAgatA sarvatrAyutapratyayasyAbhAvAt / dezabhedAbhAvAttatra na yutapratyaya iti cenna / vAtA''tapAdiSu yutapratyayAnutpattiprasaMgAt / teSAM svAvayaveSu bhinneSu dezeSu vRttestatra yutapratyaya iti cet kimevaM taMtupaTAdiSu paTarUpAdiSu ca yutapratyayaH pratiSidhyate svAzrayeSu bhinneSu vRtteravizeSAt tathA ca na teSAmayutasiddhiH / tato na yutapratyayahetutvena yutasiddhirvyavatiSThate / tadanyavasthAnAcca kiM syAdityAha tato nAyutasiddhiH syAdityasiddhaM vizeSaNaM / hetorvipakSatastAvadyavacchedaM na sAdheyat // 49 // siddhe'pi samavAyasya samavAyiSu darzanAt / idamiti saMvitteH sAdhanaM vyabhicAri tat // 50 //
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| .. / tadevamayutasiddharasaMbhave satyAmayutasiddhAviti vizeSaNaM tAvadasiddhavipakSAdasamavAyAtsaMyogAdervyavacchedaM na sAdhayet saMyogAdinA vyabhicArasyAbAdhitehedapratyayasya hetorduHparihAratvAt kevalamabhyupagamyAyutasiddhatvaM vizeSaNaM hetoranaikAntikatvamucyate / siddhe'pi vizeSaNe sAdhanasyeha samadhAyiSu samavAyaityayutasiddhabAdhitahedaMpratyayena sAdhanametat vyabhicAri kathyate / nahyayamayutasiddhabAdhitehedaM pratyayaH samavAyahetuka iti / nanvabAdhitatvavizeSaNamasiddhamiti paramatamAzaMkyAha-- samavAyAMntarAdvRttau samavAyasya tattvataH / samavAyiSu tasyApi prsmaaditynisstthitiH||51|| tadvAdhAstItyabAdhatvaM nAma neha vizeSaNaM / hetoHsiddhamanekAMto yato'neneti ye viduH // 52 // teSAmiheti vijJAnAdvizeSaNavizeSyatA / samavAyasya tadvatsu tata eva na sidhyati // 53 / / vizeSaNavizeSyatvasaMbaMdho'pyanyato ydi| svasaMbaMdhiSu varteta tadA bAdhA'navasthitiH // 54 // iha samavAyiSu samavAya iti samavAyasamavAyinorayutasiddhatve samavAyasya pRthagAzrayAbhAvAtprasiddhe satIhedamiti saMvittarabAdhitatvavizeSaNasyAbhAvAt na tayA sAdhana vyabhicaret, tatrAnavasthAyA bAdhikAyAsadbhAvAt / tathAhi-samavAyiSu samavAyasya vRttiH samavAyAMtarAdyadISyate tadA tasyApi samavAyAMtarasya samavAyasamavAyiSu svasaMbaMdhiSu vRttiraparAparasamavAyarUpaiSitavyA / tathAcAparAparasamavAyaparikalpanAyAmaniSThiti syAt / tathaika eva samavAyastattvaM bhAvena vyAkhyAtamiti siddhAMtasya cAniSThitiH saivehedamiti pratyayasya bAdhA tato nAbAdhatvaM nAma vizeSaNaM hetoryenA'
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA nekAMtaH syAditi ye vadati teSAM vizeSaNavizeSyatvasaMbaMdho'pi samavAyiSu iti pratyayAnna sidhyedanavasthAyAH sadbhAvAt vizeSaNavizeSyabhAvo hi samavAyasamavAyinAM parairiSTaH samavAyasya vizeSaNatvAt samavAyinAM vizeSyatvAt anyathA samavAyapratiniyamAnupapatteH / saca samavAyasama - vAyibhyo'rthAntarameva na punaranarthAntaraM samavAyasyApi samavAyibhyo 'narthautarApatteH sacArthAMtarabhUto vizeSaNavizeSyabhAvaH saMbaMdhaH svasaMbaMdhiSu parasmAdeva vizeSaNavizeSyabhAvAtpratiniyataH syAt nAnyathA tathAcAparAparavizeSaNaH vizeSyabhAvaparikalpanAyAmanavasthA bAdhA tadavasyaiva tatastayA sabAdhAdihedamiti pratyayAdvizeSaNavizeSyabhAvo'pi na sidhyediti kutaH samavAyapratiniyamaH kvacideva samavAyiSu pareSAM syAt / vizeSaNavizeSyatvapratyAyAdavagamyate / vizeSaNavizeSyatvamityapyetena dUSitaM // 55 // yatheha samavAyiSu samavAya itIhedapratyayAdanavasthayA bAdhyamAnAt samavAyavadvizeSaNavizeSyabhAvo na sidhyediti tathA vizeSaNavizeSyatvapratyayAdapyanavasthayA bAdhyamAnatvAvizeSAt tato'nene hedapratyayadUSaNena vizeSaNavizeSyatvapratyayo'pi daSita eva tenaiva ca taddUSaNena vizeSaNavizeSyatvaM sarvatra dUSitamavagamyatAM / atrAnavasthAparihAraM pareSAmAzaMkya nirAcaSTe / tasyAnaMtyAtprapatRRNAmAkAMkSAkSayato'pi vA / na doSa iti cedevaM samavAyAdinApi kiM // 56 // guNAdidravyayorbhinnadravyayozca parasparaM / vizeSaNavizeSyatva saMbaMdho'stu niraMkuzaH // 57 //
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| saMyogaH samavAyo vA tdvishesso'stvnekdhaa| . . svAtaMtrye samavAyasya sarvathaikye ca dosstH||58|| tasya vizeSaNavizeSyabhAvasyAnaMtyAtasamavAyavadekatvAnabhyupagamAt nAnavasthA doSo yadi paraiH kathyate prapatRNAmAkAMkSAkSayato'pi vA yatra yasya pratipatturvyavahAraparisamApterAkAMkSAkSayaH syAt tatrAparavizeSaNavizeSyamAvAnanveSaNAdanavasthAnupapatteH tadA samavAyAdinApi parikalpitena na kiMcitphalamupalabhAmahe samavAyinorapi vizeSaNavizeSyabhAvasyaivAbhyupagamanIyatvAta saMyoginorapi vizeSaNavizeSyamAvAnatikramAt / guNadravyayoH kriyAdravyayodravyatvadravyayoHguNatvaguNayoH karmatvakarmaNoH guNatvadravyayoH karmatvadravyayovizeSadravyayozca dravyayoriva vizeSaNavizeSyatvasya sAkSAtparaMparayA vA pratIyamAnasya vAdhakAbhAvAt / yathaiva hi guNidravyaM kriyAvaddvyaM dravyatvavadravyaM vizeSavadravyaM guNatvavAnguNaH karmatvavatkarmetyatra sAkSAdvizeSaNavizeSyabhAvaH pratibhAsate daMDikuMDalivat tathA paraMparayA guNatvavadravyamityatra guNasya dravyavizeSaNatvAt guNatvasya ca guNavizeSaNatvAt vizeSaNavizeSyabhAvo'pi, tathA karmatvavadvyamityatrApi karmatvasya karmavizeSaNatvAt karmaNo dravyavizeSaNatvAt vizeSaNavizeSyabhAva eva niraMkuzo'stu / nanu ca daMDapuruSAdInAmavayavAvayavyAdInAM ca saMyogaH samavAyazca vizeSaNavizeSyabhAvahetuH saMpratIyate tasya tadbhAva eva bhAvAditi na maMtavyaM, tadabhAve'pi vizeSaNavizeSyabhAvasya sadbhAvAt dharmadharmivat bhAvAbhAvavadvA / nahi dharmadharmiNoH saMyogaH, tasya dravyaniSThatvAt / nApi samavAyaH parairiSyate, samavAyatadastitvayoH samavAyAMtaraprasaMgAt / tathA na bhAvAbhAvayoH saMyogaH samavAyo vA parairiSTaH siddhAMtavirodhAt tayorvizeSaNavizeSyabhAvastu tairiSTo dRSTazceti na saMyogasamavAyAbhyAM vizeSaNavizeSyabhAvo
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 zrIvidyAnaMdisvAmiviracitAwwwwwwwwwmmmmmmmmmmmmmmmmmmm vyAptaH, tena tayorvyAptatvasiddhiH na hi vizeSaNavizeSyabhAvasyAbhAve kayozcitsaMyogaH samavAyo vA vyavatiSThate / kvacidvizeSaNavizeSyamAvAvivakSAyAM tu saMyogasamavAyavyavahAro na vizeSaNavizeSyabhAvasyAvyApakatvaM vyavasthApayitumalaM, sato'pyarthitvAdervivakSAnupapattevyApakatvaprasiddheH / tataHsaMyogaH samavAyovA anyovA'vinAbhAvAdiH saMbaMdhastasyaiva vizeSaNavizeSyabhAvasya vizeSo'stu / nanu ca samavAyasya svataMtratvAdekatvAcca kathamasau tadvizeSaH sthApyata iticenna samavAyasya svataMtratve sarvathaikatve ca doSasadbhAvAt / tathAhi-- svataMtrasya kathaM tAvadAzritatvaM svayaM mataM / tasyAzritatvavacane svAtaMtryaM pratihanyate // 59 // samavAyiSu satsveva samavAyasya vedanAt / Azritatve digAdInAM mUrtadravyAzritirna kiM // 60 // kathaM cAnAzritaH siddhayetsaMbaMdhaH sarvathA kvacit / svasaMbaMdhiSu yenAtaH saMbhaveniyatasthitiH // 61 // eka eva ca sarvatra samavAyo yadISyate / tadA mahezvare jJAnaM samavaiti na khe kathaM // 62 // iheti pratyayo'pyeSa zaMkare na tu khAdiSu / iti bhedaHkathaM siddhyenniyaamkmpshytH|| 63 // na cAcetanatA tatra saMbhAvyeta niyAmikA / zaMbhAvapi tadAsthAnAt khaadestdvishesstH|| 64 // nezo jJAtA na cAjJAtA svayaM jJAnasya kevalaM / samavAyAtsadA jJAtA yadyAtmaiva sa kiM svataH // 65 //
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| 67 nAyamAtmA na cAnAtmA svAtmatvasamavAyataH / sadAtmaivetidevaM dravyameva svatosidhat // 66 // nezo dravyaM na cAdravyaM drvytvsmvaaytH| sarvadA dravyameveti yadi sanneva sa svtH|| 67 // na svataH sannasannApi sattvena smvaaytH| sanneva zazvadityukto vyAdhAtaH kena vAryate // 68 // svarUpeNAsataH satvasamavAye ca khAMbuje / sa syAt kiM na vizeSasyAbhAvAttasya tato'jasA 69 svarUpeNa sataHsattvasamavAye'pi srvdaa| sAmAnyAdI bhavetsatvasamavAyo vishesstH|| 70 // svataH sato yathA sattvasamavAyastathA'stu sH| dravyatvAtmatvaboddhRtvasamavAyopi tttvtH|| 71 // dravyasyaivAtmano boddhaHsvayaM siddhasya sarvadA / nahi svato'tathAbhUtastathAtvasamavAyabhAk / / 72 // svayaM jJatve ca siddhe'sya mahezasya nirarthakaM / jJAnasya samavAyena jJatvasya parikalpanaM // 73 // ttsvaarthvyvsaayaatmjnyaantaadaatmymRcchtH| kathaMcidIzvarasyA'sti jinezatvamasaMzayaM // 74 // sa eva mokSamArgasya praNetA vyavatiSThate / sadehaHsarvavinnaSTamoho dharmavizeSabhAk // 75 // jJAnAdanyastu nirdehaH sadeho vA na yujyate / zivAkartopadezasya so'bhettA karmabhUbhRtAM // 76 // svataMtratve hi samavAyasya " SaNNAmAzritatvam anyatra nityadravyebhya"
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA iti kathamAzritatvaM svayaM vaizeSikairiSTamiti taMtravirodho doSaH / tasyAzritatvapratipAdane svataMtratvavirodhAt / parAzritatvaM hi pArataMtryaM tena svAtaMtryaM kathaM na pratihanyate / syAnmataM na paramArthataH samavAyasyAzritatvaM dharmaH kathyate yatastaMtravirodhaHsyAt kiMtUpacArAt , nimittaM tUpacArasya samavAyiSu satsu samavAyajJAnaM samavAyizanye deze samavAyajJAnAsaMbhavAt paramArthatastasyAzritatve svAzrayanAzAt vinAzaprasaMgAt muNAdivaditi / tadasat, digAdInAmapyevamAzritatvaprasaMgAt / mUrtadravyeSu satsUpalabdhilakSapaprApteSu diggisyedamataH pUrveNaityAdipratyayasya kAlaliMgasya ca paratvAparatvAdipratyayasya sadbhAvAt mUrtadravyAzritatvopacAraprasaMgAt / tathAcAnyatra nityadravyebhya iti vyAghAtaH nitydrvysyaapidigaaderupcaaraadaashrittvsiddheH| sAmAnyasyApi paramArthato'nAzritatvamanuSajyate svAzrayavinAze'pi vinAzAbhAvAt samavAyavattadidaM svAbhyupagamaviruddhaM vaizeSikANAM upacArato'pi samavAyasyAzritatvaM svAtaMtryaM vaa| kiMca samavAyo na saMbaMdhaH sarvathA'nAzritatvAta yo yaH sarvathA'nAzritaH sa sa na saMbaMdho yathA digAdiH, sarvathA'nAzritazca samavAyaH tasmAnna saMbaMdha iti ihedaM pratyayaliMgo yaH sa samavAyo na syAt ayutasiddhAnAmAdhAryAdhArabhUtAnAmapi saMbaMdhAMtareNAzritena bhavitavyaM saMyogAderasaMbhavAt samavAyasyApyanAzritasya saMbaMdhatvavirodhAt / syAdAkRtaM, samavAyasya dharmiNo'pratipattau hetorAzrayAsiddhatvaM / pratipattau dharmigrAhakapramANabAdhitaHpakSo hetuzca kAlAtyayApadiSTaH prasajyeta / samavAyo hi yataH pramANAtpatiprannastataevAyutasiddhasaMbaMdhatvaM pratipannamayutasiddhAnAmeva saMbaMdhasya samavAyavyapadezasiddheriti / tadapi na sAdhIyaH, samavAyagrAhiNA pramANenAzritasyaiva samavAyasyAviSvagbhAvalakSaNasya pratipattestasyAnAzritatvAbhyupagame cAsaMbaMdhatvasya prasaMgena sAdhanAt / sAdhyasAdhanayoApyavyA
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| And pakabhAvasiddhau parasya vyApyAbhyupagame tannAMtarIyakasya vyApakAbhyupagamasya pratipAdanAt / nAnAzritatvamasaMbaMdhatvena vyAptaM digAdiSvasiddhaM / nApyanaikAMtikamanAzritasya kasyacitsaMbaMdhatvAprasiddheH vipakSe vRtyabhAvAt tata eva na viruddhaM / nApi satpratipakSaM tasyAnAzritasyApi saMbaMdhatvavyavasthApakAnumAnAbhAvAditi na pareSAM samavAyaH saMbaMdho'sti yataH pratiniyamaH kasyacitvacitsamavAyini vyavasthApyate / bhavatu vA smvaayH| kimeko'neko vA ? yadi sarvatraikaeva samavAyo'bhyupagamyate tadA mahezvare jJAnaM samavaiti na punaHkhe digAdau veti kthmvbudhyte| iheti pratyayAditi cenna tasyeha zaMkare jJAnamiti pratyayasyaikasamavAyahetukasya khAdivyavacchedena zaMkara eva jJAnasamavAyasAdhanAsamarthatvAt / niyAmakAdarzanAdbhedasya vyavasthApayitumazakteH / nanu ca vizeSaNabheda eva niyAmakaH sattAvat sattA hi dravyAdivizeSaNabhedAdekApi bhidyamAnA dRSTA pratiniyatadravyAdisatvavyavasthApikA dravyaM sat guNaHsan karma saditi, dravyAdivizeSaNaviziSTasya satpratyayasya dravyAdiviziSTasattAvyavasthApakatvAt tadvatsamavAyivizeSaNaviziSTehadaMpratyayAdviziSTasamavAyivizeSaNasya samavAyasya vyavasthiteH / samavAyo hi yadupalakSito viziSTapratyayAtsidhyati tatpratiniyamaheturevAbhidhIyate yatheha taMtuSu paTa iti taMtupaTaviziSTahedaM pratyayAttaMtuSveva paTasya samavAyo niyamyate na vIraNAdiSu nacAyaM viziSTehedapratyayaH sarvasya pratipattuH pratiniyataviSayaH samanubhUyamAnaH paryanuyogArhaH kimitibhavAn tatraiva pratiniyato'nubhUyate na punaranyatreti / tathA tasya paryanuyoge kasyacitsveSTatattvavyavasthAnupapatteH tadvayavasthApakapratyayasyApi paryanuyogyatvAnivRtteH / sudUramapi gatvA yadi kasyacitpratyayavizeSasyAnubhUyamAnasya paryanuyogAviSayatvAt tatastatvavyavasthitirabhyupagamyate tadehazaMkare
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA wanaannnnnn jJAnamiti viziSTehedaMpratyayAtpramANopapannAttatraiva jJAna samavAyo vyavatichate na khAdiSu, vizeSaNabhedAtsamavAyasya bhedaprasiddheriti kecidvyutpanavaizeSikAH samanumanyato'pi na yathArthavAdinaH / samavAyasya sarvathaikatve nAnAsamavAyivizeSaNatvAyogAt sattAdRSTAMtasyApi sAdhyatvAt / nahi sarvathaikA sattA kutazcitpramANAtsiddhA / nanu satpratyayAvizeSAdvizeSaliMgAbhAvAdekA sattA prasiddhaiveti cenna / sarvathA satpratyayAvizeSasyAsiddhatvAdviziSTaliMgAbhAvasya ca, kathaMcitsatpratyayAvizeSastu kathaMcidevaikatvaM sattAyAH sAdhayet yathaiva hi satsAmAnyAdezAt satsaditi pratyayasyAvizeSastathA sadvizeSAdezAt satpratyayavizeSo'pi ghaTaH san paTaH sanni: tyAdiH samanubhUyate / ghaTAdipadArtha eva tatra viziSTo na satteti cenna, evaM ghaTAdInAmapi sarvathaikatvaprasaMgAt / zakyo hi vaktuM ghaTapratyayAvizeSAdeko ghaTaH, taddharmA eva viziSTapratyayahetavo viziSTA iti / ghaTasyaikatve kvaciddhaTasya vinAze prAdurbhAve vA sarvatra vinAzaH prAdurbhAvo vA syAt / tathA ca parasparavyAghAtaH sakRdghaTavinAzaprAdurbhAvayoH prasajyate iti cenna, sattAyA api sarvathaikatve kasyacitprAgasataH sattAyAH saMbaMdhe sarvasya sakRtsattAsaMbaMdhaprasaMgAt / tadasaMbaMdhe vA sarvasyAsaMbaMdha iti parasparavyAghAtaH sattAsaMbaMdhAsaMbaMdhayoH sakRttaduHparihAraHsyAt / prAgasataH kasyacidutpAdakakAraNasannidhAnAdutpadyamAnasya saMbaMdhaH, parasya tadabhAvAt saMbaMdhAbhAva iti prAguktadoSA'prasaMge ghaTasyApi kvacidutpAdakakAraNabhAvAdutpAdasya dharmasya sadbhAve ghaTena saMbaMdhaH kvacittu vinAzahetUpAdAnAdvinAzasya bhAvo ghaTasya tenAsaMbaMdha iti kutaH paroktadoSaprasaMgaH / sarvathaikatve'pi ghaTasya taddharmANAmutpAdAdInAM svakAraNaniyamAddezakAlAkAraniyamopapatteH / nA. tpAdAdayo dharmA ghaTAdana tarabhUtA eva, sattAdharmANAmapi tadanatiratvapra
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| 71 namam saMgAt / teSAM tato'rthAtaratve ghaTAdutpAdAdInAmataratvaM pratipattavyaM / tathAca ta eva viziSTA na ghaTa iti kathaM na ghaTaikatvamApadyate / nanu ghaTasya nityatve kathamutpAdAdayo dharmA nityasyAnutpAdAvinAzadharmakatvAditicet tarhi sattAyA nityatve kathamutpadyamAnairathaiH saMbaMdhaH prabhajyamAnaizceti ciMtyatAM / svakAraNavazAdutpadyamAnA bhajyamAnAzcArthAH zazvadavasthitayA sattayA saMbaMdhyate na punaH zazvadavasthitena ghaTena svakAraNasAma *dutpAdAdayo dharmAH saMbaMdhyata iti svadarzanapakSapAtamAtraM / ghaTasya sarvagatatve padArthAtarANAmabhAvApatterutpAdAdidharmakAraNAnAmapyasaMbhavAt kathamutpAdAdayo dharmAH syuriticet sattAyAH sarvagatatve'pi prAgabhAvAdInAM kvacidanupapatteH kathamutpadyamAnaiH prabhajyamAnaizcAthaiH saMbaMdhaH sidhyet / prAgabhAvAbhAve hi kathaM prAgasataH prAdurbhavataH sattayA saMbaMdhaH, pradhvaMsAbhAvAbhAve hi kathaM vinazyataH pazcAdasataH sattAyAH saMbaMdhAbhAva iti sarva duravabodhaM / syAnmataM sattAyAH svAzrayavRttitvAtsvAzrayApekSayA sarvagatatvaM na sakalapadArthApekSayA sAmAnyAdiSu prAgabhAvAdiSu ca tadRtyabhAvAt / tatrAbAdhitasya satpratyasyAbhAvAvyAdiSveva tadanubhavAditi, tadapi svagRhamAnyaM / ghaTasyApyevamabAdhitaghaTapratyayotpattihetuSveva svAzrayeSu bhAvAt na sarvapadArthavyApitvaM padArthAtareSu ghaTapratyayotpattyahetuSu tadabhAvAditi vaktuM zakyatvAt / nanveko ghaTaH kathamaMtarAlavartipaTAdyarthAn parihRtya nAnApradezeSu daviSTheSu bhinneSu vartate yugapaditi cet kathamekA sattA sAmAnyavizeSasamavAyAn prAgabhAvAdIMzca parihRtyadravyAdipadArthAn sakalAna sakRdyAnAtIti samAnaH prynuyogH| tasyAH svayamamUrtatvAtkenacitpratighAtAbhAvAdadoSa iti cet tarhi ghaTasyApyanabhivyaktimUrtaH kenacitpratibaMdhAbhAvAtsarvagatatve ko doSaH ? sarvatra ghaTapratyayaprasaMga iti cet sattAyAH sarva
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA gatatve sarvatra satpratyayaH kiM na syAt / prAgabhAvAdiSu tasyAstu tirodhAnAnna satpratyayahetutvamiti cet ghaTasyApi padArthAtareSu tattirodhAnAddhaTapratyayahetutvaM mAbhUt / na caivaM sarva sarvatra vidyate iti vadataH sAMkhyasya kiMcidviruddhaM bAdhakAbhAvAt tirodhAnAvirbhAvAmyAM svapratyayAvidhAnasya kvacisvapratyayavidhAnasyAvirodhAt / kiMca ghaTAdisAmAnyasya ghaTAdivyaktiSvabhivyaktasya tadaMtarAle cAnabhivyaktasya ghaTapratyayahetutvAhetutve svayamurarI. kurvANaH kathaM na ghaTasya svavyaMjakadeze'bhivyaktasyAnyatra cAnabhivyaktasya ghaTapratyayahetutvAhetutve nAbhyupagacchatIti svecchAkArI / syAnmataM nAnAghaTaH sakRdbhinnadezatayopalabhyamAnatvAt paTakaTamukuTAdipadArthAtaravaditi,tarhi nAnA sattAyugapadAdhakAbhAve sati bhinnadezadravyAdiSpalabhyamAnatvAt tadvaditi darzanAMtaramAyAtaM nyAyasya samAnatvAt / nahi vibhinnadezeSu ghaTapaTAdiSu yugapatsatvopalaMbho'siddhaHsaMto'mI ghaTAdaya iti pratItarabAdhitatvAt / vyomnAnakAMtiko'yaMheturiticenna, tasya pratyakSatobhinnadezatayA'tIMdriyasya yugapadupalaMbhAbhAvAt / pareSAM yugapadbhinnadezAkAzaliMgazabdopalaMbhAsaMbhavAcca nAnumAnato'pi bhinnadezatayA yugapadupalaMbho'sti yatastenAnaikAMtikatvaM hetorabhidhIyate / nAnAdezAkAzaliMgazabdAnAM nAnAdezasthapuruSaiH zravaNAdAkAzasyAnumAnAt yugapadbhinnadezatayopalaMbhasya prasiddhAvapi na tena vyabhicAraH sAdhanasya tasya pradezabhedAnnAnAtvasiddheH / niHpradezasya yugapadbhinnadezakAlasakalamUrtimadravyasaMyogAnAmanupapatterekaparamANuvannaceyaM sattA svataMtraH padArthaH siddhaH padArthadharmatvena pratIyamAnatvAdasattvavat / yathaiva hi ghaTasyAsatvaM paTasyAsattvamiti padArthadharmatayA pratIyamAnatvAnnAsattvaM svataMtraH padArthaH tathA ghaTasya sattvaM paTasya satvamiti padArthadharmatvenopalabhyamAnatvAtsattvamapi sarvathA vizeSAbhAvAt / sarvatra ghaTaHsan paTaHsan iti pratyayasyAvizeSAdekaM
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| . sattvaM paMdArthadharmatve'pIticet tarhi sarvatrAsaditi pratyayasyAvizeSAdbhAvaparataMtratve'pyekamasatvamabhyupagamyatAM / prAgasatpazcAdasaditaratretaradasadatyaMtamasaditi pratyayavizeSAt prAgasattvapazcAdasattvetaretarAsattvAtyaMtAsatvabhedasiddhenaikamasatvamiti cet nanvevaM vinAzAtpUrva satvaM prAksatvaM, svarUpalAbhAduttaraM satvaM pazcAtsatvaM, samAnajAtIyayoH kenacidrUpeNetaretaratrasattvamitaretarasattvaM, kAlatraye'pyanAdyanaMtasya sattvamatyaMtasattvamiti sattvabhedaH kiM nAnumanyate satpratyayasyApi prAkkAlAditayA vizeSasiddhebarbAdhakAbhAvAt / yathAcAsatvasya sarvathaikatve kvacitkAryotpattau prAgabhAvavinAze sarvatrAbhAvavinAzaprasaMgAt na kiMcitprAgasaditi sarvakAryamanAdi syAt na kiMcitpazcAdasaditi tadanaMtaM syAt na kvacitkiMcidasaditi sarva sarvAtmakaM syAnna kvacidatyaMtamasaditi sarva sarvatra sarvadA prasajyateti bAdhakamapi tathA sattvaikatve samAnamupalabhAmahe kasyacitpradhvaMse sattvAbhAve sarvatra sattvAbhAvaprasaMgAt na kiMcitkutazcitprAk sat pazcAtsadvA nApItaratretaratsat syAt atyaMtasadveti sarvazanyatApattirduHzakyA parihatu / tAM parijihIrSatA satvasya bhedo'bhyupagaMtavya iti naikA sattA sarvathAsidhyedasattAvattadanaMta paryAyatopapatteH / syAnmatireSA te kasyacitkAryasya pradhvaMse'pi na sattAyAH pradhvaMsastasyA nityatvAt padArthAtareSu satpratyayahetutvAt prAkkAlAdivizeSaNabhede'pyabhinnatvAt sarvathA zUnyatAM pariharato'pi sattAnaMtaparyAyatAnupapattiriti sApi na sAdhIyasI, kasyacitkAryasyotpAde'pi prAgabhAvasyAbhAvAnupapattiprasaMgAt tasya nityatvAt padArthAtarANAmutpatteH pUrva prAgabhAvasya svapratyayahetoH sadbhAvasiddheH samutpannaikakAryavizeSaNatayA vinAzavyavahAre'pi prAgabhAvasyAvinAzino nAnAnutpannakAryApekSayA vizeSaNabhede'pi bhedAsaMbhavAdekatvAvirodhAt / nadyutpatteH pUrva ghaTasya prAgabhAvaH
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA paTasya prAgabhAva ityAdi vizeSaNabhede'pyabhAvo bhidyate ghaTasya sattA paTasya sattetyAdivizeSaNabhede'pi sattAvat / nanu prAgabhAvasya nityatve kAryotpattirnasyAttasya tatpratibaMdhakatvAttadapratibaMdhakatve prAgapi kAryotpatteH kAryasyAnAditvaprasaMga iticet tarhi sattAyA nityatve kAryasya pradhvaMso na syAt tasyAstatpratibaMdhakatvAt tadapratibaMdhakatve pradhvaMsAt prAgapi pradhvaMsaprasaMgAt kAryasya sthitireva na syAt, kAryasattA hi pradhvaMsAt prAk pradhvaMsasya pratighAtiketi kAryasya sthitiH siddhayennAnyathA / yadi punarbalavatpradhvaMsakAraNasannipAte kAryasya sattA na pradhvaMsaM pratibadhnAti tataH pUrva tu balavadvinAzakAraNAbhAvAt pradhvaMsaM prativannAtyeva tato na prAgapi pradhvaMsaprasaMga, iti mataM tadA balavadutpAdakakAraNopadhAnAt kAryasyotpAdaM prAgabhAvaH sannapi na viruNaddhi kAryotpAdanAtpUrve tadutpAdakakAraNAbhAvAt taM viruNaddhi tato na prAgapi kAryotpattiryena kAryasyAnAditvaprasaMga, iti prAgabhAvasya sarvadA sadbhAvo manyatAM sattAvat / tathAcaika eva sarvatra prAgabhAvo vyavatiSThate / pradhvaMsAbhAvazca na prAgabhAvAdarthAMtarabhUtaH syAt kAryavinAzaviziSTasya tasyaiva pradhvaMsAbhAva ityabhidhAnAt tasyaivetaretaravyAvRttiviziSTasyetaretarAbhAvAbhidhAnavat / nanu ca kAryasya vinAza eva pradhvaMsAbhAvo na punastato'nyaH yena vinAzaviziSTaH pradhvaMsAbhAva ityabhidhIyate nApItaretaravyAvRttiritaretarAbhAvAdanyAyena tayA viziSTasyetaretarAbhAvAbhidhAnamiti cet tahIMdAnIM kAryasyotpAdaeva prAgabhAvAbhAvastato'yatarasyAsaMbhavAt kathaM tena kAryasya pratibaMdhaH sidhyet kAryotpAdAtprAgabhAvAbhAvasyArthAMtaratve prAgeva kAryotpAdaH syAt zazvadabhAvAbhAve zazvatsadbhAvavat / nahyanyadaivAbhAvasyAbhAvo 'nyadaiva bhAvasya sadbhAva iti abhAvAbhAvasadbhAvayoH kAlabhedo yuktaH sarvatrAbhAvAbhAvasyaika 74
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 75 aapriikssaa| PASS M3 bhAvasadbhAvapratibhAvAmAvasyAbhAvaprasiddhivat tathA ca kAryasadbhAva eva tadabhAvAbhAvaH kAryAbhAva eva ca tadbhAvasyAbhAva ityabhAvavinAzakadbhAvavinAzaprasiddheH na bhAvAbhAvau parasparamatizayAte yatastayoranyatarasyaivaikatvanityatve nAnAtvAnityatve vA vyavatiSThate / tadanenAsatvasya nAnAtvamanityatvaM ca pratijAnatA satvasyApi tatpratijJAtavyamiti kathaMcitsattaikA saditi pratyayAvizeSAt / kathaMcidanekA prAksadityAdi stprtyybhedaat| kathaMcinnityA saiveyaMsattetipratyabhijJAnAt kathaMcidanityA kAlabhedAt pUrvasattA pazcAtsatteti satpratyayabhedAt sakalabAdhakAmAvAdanumaMtavyA tatpratipakSamatA'sattAvat / tataH samavAyivizeSaNaviziSTehedaM pratyayahetu. tvAt samavAyaH samavAyivizeSapratiniyamaheturdravyAdivizeSaNaviziSTasatpra-- tyayahetutvAvavyAdivizeSa pratiniyamahetusattAvaditiviSamaupanyAsaH sattAyA nAnAtvasAdhanAt tadvatsamavAyasya nAnAtvasiddheH so'pi hi kathaMcideka eva ihedaMpratyayAvizeSAt / kathaMcidaneka eva nAnAsamavAyiviziSTahedapratyayabhedAt / kathaMcinnitya eva pratyabhijJAyamAnatvAt / kathaMcidanitya eva kAlabhedena pratIyamAnatvAt / nacaikatrAdhikaraNe parasparamekatvAnekatvenityatvAnityatve vA viruddhe, sakalabAdhakarahitatve satyupalabhyamAnatvAt kathaMcitsatvAsatvavat / yadapyabhyadhAyi satvAsatve naikatra vastuni sakRtsaMbhavatastayoH vidhipratiSedharUpatvAt / yayovidhiprati. SedharUpatvaM te naikatra vastuni sakRtsaMbhavato yathA zItatvAzItatve / vidhipratiSedharUpe ca satvAsatve tasmAnnaikatravastuni sakRtsaMbhavata iti / tadapyanupapannaM vastunyekatrAbhidheyatvAnabhidheyatvAbhyAM sakRtsaMbhavadbhayAM vyabhicArAt / kasyacitsvAbhidhAyakAbhidhAnApekSayA abhidheyatvamanyAbhidhAyakAbhidhAnApekSayA cAnAbhidheyatvaM sakRdupalabhyamAnamabAdhitamekatrA
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA PUNISH bhidheyatvAnAbhidheyatvayoH sakRtsaMbhavaM sAdhayatItyabhyanujJAne svarUpAdyapekSayA satvaM pararUpAdyapekSayA cAsatvaM nirvAdhamanubhUyamAnamekatra vastuni satvAsatvayoH sakRtsaMbhavaM kiM na sAdhayet vidhipratiSedharUpatvAvizeSAt / kathaMcidupalabhyamAnayorvirodhAnavakAzAt yenaiva svarUpeNa satvaM tenaivAsatvamiti sarvathA'rpitayoreva satvAsatvayoyugapadekatra virodhasiddhaH / kathaMcitsatvAsatvayorekatra vastuni sakRtprasiddhau ca tadvadekatvAnekatvayornityatvAnityatvayozca sakRdekatra nirNayAnna kiMcidvipratiSiddhaM samavAyasyApi tathA pratIterabAdhitatvAt / sarvathaikatve mahezvara eva jJAnasya samavAyAdvRttirna punarAkAzAdiSviti pratiniyamasya niyAmakamapazyato nizcayAsaMbhavAt / na cAkAzAdInAmacetanatA niyAmikA cetanAtmaguNasya jJAnasya cetanAtmanyeva mahezvare samavAyoprapatteracetanadravyagaganAdau tadayogAt jJAnasya tadguNatvAbhAvAditi vaktuM yuktaM, zaMbhorapi svato'cetanatvapratijJAnAt khAdibhyastasya vizeSAsiddheH / syAdAktaM nezvaraH svatazcetanos cetano vA cetanasamavAyAttu cetayitA khAdayastu na cetanAsamavAyAJcetayitAraH kadAcidato'sti tebhyastasya vizeSa iti / tadapyasat / svatomahezvarasya svarUpAnavadhAraNAnniHsvarUpatApatteH / svayaM tasyAtmarUpatvAnna svarUpahAniriticenna, AtmanA'pyAtmatvayogAdAtmarUpatvena vyavahAropagamAt svato'nAtmatvAdAtmarUpasyApyasiddheH / yadi punaH svayaM nAtmAmahezo nApyanAtmA kevalamAtmatvayogAdAtmeti mataM tadA svataH kimasau syAt ! dravyamiti cenna, dravyatvayogAdvyavyavahAravacanAt svato dravyasvarUpeNApi mahezvarasyAvyavasthiteH / yadi tu na svato'sau dravyaM nApyadravyaM dravyatvayogAvyamiti pratipAdyate, tadA na svayaM dravyaM svarUpasyApyabhAvAt kiMsvarUpaH zaMbhurbhavaditi vaktavyaM / sanneva svayamasAviti cenna, mahezvarasya zatacana, AtmanA dhyAna / yadi punaH
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| 77 satvayogatsanniti vyavahArasAdhanAt svataH sadrUpasyAprasiddhaH / atha naH svataH sanna cAsana satvasamavAyAttu sannityabhidhIyate tadA vyAghAto duruttaraH syAt satvAsatvayoranyonyavyavacchedarUpayorekatarasya pratiSedheDa nyatarasya vidhAnaprasaMgAt ubhayapratiSedhasyAsaMbhavAt / kathamevaM sarvathA satvAsatvayoH syAdvAdibhiH pratiSedhe teSAM vyAghAto na bhavediticenna, taiH kathaMcitsattvAsattvayorvidhAnAt / sarvathA sattvAsatve hi kathaMcitsattvAsattvavyavacchedenAbhyupagamyate sarvathA satvasya kathaMcitsatvasya vyavacchedena vyavasthAnAt / asatvasya ca kathaMcidasatvavyavacchedeneti sarvathA satvasya pratiSedhe kathaMcitsatvasya vidhAnAt / sarvathA cAsatvasya niSedhe kathaMcidasatvasya vidhiriti kathaM sarvathA satvAsatvapratiSedhe syAdvAdinAM vyAghAto duruttaraHsyAt sarvathaikAMtavAdinAmeva tasya duruttaratvAt / etena dravyatvAdravyatvayorAtmatvAnAtmatvayozcetanatvAcetanatvayozca parasparavyavacchedarUpayoyugapatpratiSedhe vyAghAto duruttaraH pratipAditaH tadekatarapratiSedhe'.. nyatarasya vidheravazyaMbhAvAt . ubhayapratiSedhasyAsaMbhavAt kathaMcitsatvAsatvayovaizeSikairanabhyupagamAt / kiM ca svarUpeNAsati mahezvare satvasamavAye pratijJAyamAne khAMbuje satvasamavAyaH paramArthataH kiMnna bhavet svarUpeNAsatvAvizeSAt / khAMbujasyAbhAvAnna tatra satvasamavAyaH pAramArthikaH sadvarge dravyaguNakarmalakSaNe satvasamavAyasiddheH mahezvara evAtmadravyavizeSe satvasamavAya iti ca svamanorathamAtraM, svarUpeNAsataH ksycitsdvrgtvaasiddheH| svarUpeNa sati mahezvare satvasamavAyopagame sAmAnyAdAvapi satvasamavAyaprasaMgaHsvarUpeNa satvAvizeSAt / yathaiva hi mahezvarasya svarUpatA satvaM vRddhavaizeSikairiSyate tathA pRthivyAdidravyANAM rUpAdiguNAnAmutkSepaNAdikarmaNAM sAmAnyavizeSasamavAyAnAM ca prAgabhAvAdInAmapISyata
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA 'eva tathApi kvacideva satvasamavAyasiddhau niyamaheturvaktavyaH / satsaditijJAnamabAdhitaM niyamaheturiticenna, tasya sAmAnyAdiSvapi bhAvAt / yathaiva hi dravyaM sat guNaHsan karma saditi jJAnamabAdhitamutpadyate tathA sAmAnyamasti vizeSo'sti samavAyo'sti prAgabhAvAdayaH saMtIti jJAnamapyavAdhitamaveti sAmAnyAdiprAgabhAvAditatvAstitvaM anyathA tadvAdibhiH kathamabhyupagamyate / tatrAstitvadharmasadbhAvAdastIti jJAnaM na punaH sattAsaMbaMdhAdanavasthAprasaMgAt sAmAnye hi sAmAnyAntaraM parikalpanAyAmanavasthA syAt parApara sAmAnyakalpanAt / vizeSeSu ca sAmAnyopagame sAmAnyajJAnAt vizeSAnupalaMbhAdubhayatadvizeSasmaraNAcca kasyacidavazyaMbhAvini saMzaye tabyavacchedArtha vizeSAMtarakalpanAnuSaMgaH punastatrApi sAmAnyakalpane'vazyaMbhAvI saMzayaH sati tasmiMstadvayavacchedAya tadvizeSAMtarakalpanAyAmanavasthAprasaMgAt parAparavizeSasAmAnyakalpanasyAnivRtteH, sudUramapi gatvA vizeSeSu sAmAnyAnabhyu. pagame siddhAH sAmAnyarahitA vizeSAH / samavAye ca sAmAnyasyAsaMbhavaH prasiddha eva tasyaikatvAt saMbhave cAnavasthAnuSaMgAt samavAye sAmAnyasya samavAyAMtarakalpanAditi na sAmAnyAdiSu saditi jJAnaM sattA nibaMdhanaM bAdhyamAnatvAt / tathA prAgabhAvAdiSvapi sattAsamavAye prAgabhAvAditvavirodhAt na sattAnibaMdhanamastItijJAnaM / tato'stitvadharmavizeSaNasAmarthyAdeva tatrAstIti jJAnamabhyupagaMtavyaM / anyathA'stIti vyavahArAyogAditi kecidvaizeSikAH samabhyamaMsata tAMzca paraM pratikSipaMti / sAmAnyAdiSUpacaritasatvAbhyupagamAt mukhyasatve bAdhakasadbhAvAnna pAramArthikasatvaM sattAsaMbadhAdivA'stitvadharmavizeSaNabalAdapi saMbhAvyate, sattAvyatirekeNAstitvadharmagrAhakapramANAbhAvAt / anyathAstitvadharmepyastIti pratyayAdastitvAMtaraparikalpanAyAmanavasthAnuSaMgAt / tatropacaritasyAstitvasya pratijJAne sAmAnyA
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ AptaparIkSA / 79 diSvapi tadupacaritamastu mukhye bAdhakasadbhAvAt sarvatropacAramya mukhyabA - dhaka sadbhAvAdevopapatteH / prAgabhAvAdiSvapi mukhyAstitvabAdhakopapatterupacArata evAstitvavyavahArasiddheriti teSAM dravyAdiSvapi saditijJAnaM sattAnibaMdhanaM kutaH sidhyet tasyApi bAdhakasadbhAvAt / teSAM svarUpato'satve satve vA sattAsaMbaMdhAnupapatteH / svarUpeNAsatsu dravyAdiSu sattAsaMbaMdhe'tiprasaMgasya bAdhakasya pratipAdanAt / svarUpataH satsu sattAsaMbaMdhe anavasthAnasya bAdhakasyopanipAtAt sattA saMbaMdhenApi satsu satvaM punaH sattAsaMbandhaparikalpanaprasaMgAt tasya vaiyarthyAt aparikalpane svarUpataH satsvapi tata eva sattA saMbaMdhaparikalpanaM mAbhUt / nanu svarUpataH satvAdasAdhAraNAt satsadityanuvRttipratyayasyAnupapatteH dravyAdiSu tannibaMdhanasya sAdhAraNasattAsaMbaMdhasya parikalpanaM na vyarthamiti cenna svarUpasatvAdeva sadRzAtsaditi pratyayasyopapatteH / sadRzeT tarapariNAma sAmarthyAdeva dravyAdInAM sAdhAraNAsAdhAraNasatvanibaMdhanasya satpratyayasyaghaTanAt / sarvathA'rthaMtarabhUta sattAsaMbaMdhasAmarthyAtsaditi pratyayasya sAdhAraNasyAyogAt / sattAvaddravyaM sattAvAnguNaH sattAvatkarmeti sattAsaMbaMdhasya pratyayasya prasaMgAt na punaH saddravyaM san guNaH satkarmeti pratyayaH syAt / nahi ghaMTA saMbaMdhAddbhavi ghaMTeti jJAnamanubhUyate ghaMTAvAnniti jJAnasya tatra pratIteH / yaSTisaMbaMdhAtpuruSoyaSTiriti pratyayadarzanAttu sattAsaMbaMdhAdravyAdiSu sattetipratyayaH syAt bhede'bhedopacArAt na punaH saditi pratyayastathAcopacArAt dravyAdInAM sattAvyapadezo na punaH paramArthataH sidhyet / syAnmataM sattAsAmAnyavAcakasyAsya sattAzabdasyeva sacchadvasyApi sadbhAvAtsaMbaMdhAtsaMti dravyaguNakarmANIti vyapadizyate bhAvasya bhAvavadabhidhAyinApi zabdenAbhidhAnaprasiddheH viSANI kakudmAn prAMtevAladhiriti gotvaliMgamityAdivat viSANyAdivAcinA zabdena viSANitvAderbhAvasyAbhidhAnAditi /
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA tadapyanupapannaM / tathopacArAdeva satpratyayaprasaMgAt puruSe yaSTisaMbaMdhAdyaSTi riti pratyayavat / yadi punaryaSTipuruSayoH saMyogAtpuruSo yaSTiriti jJAnamupacaritaM yuktaM na punardravyAdau saditi jJAnaM tatra satvasya samavAyAditi mataM, tadavayaveSvavayavinaH samavAyAdavayavivyapadezaH syAt na punaravayavavyapadezaH / dravye ca guNasya samavAyAdguNavyapadezo'stu kriyAsama - vAyAtkriyAnyapadezastathA ca na kadAcidavayaviSvavayavipratyayaH guNini guNipratyayaH kriyAvatikriyAvatpratyayazcopapadyeteti mahAn vyAghAtaH padArthoMtarabhUtasattAsamavAyavAdinAmanuSajyeta tadevaM svataH sat evezvarasya satvasamavAyo'bhyupagaMtavyaH kathaMcitsadAtmatayA pariNatasyaiva satvasamavAyasyopapatteH / anyathA pramANena bAdhanAt svayaM sataH satvasamavAye'sya ca pramANaprasiddheH / svayaM dravyAtmanA pariNatasya dravyatvasamavAyaH / svayamAtmarUpatayA pariNatasyAtmatvasamavAyaH / svayaM jJAnAtmanA pariNatasya mahezvarasya jJAnasamavAya iti yuktamutpazyAmaH svayaM nIlAtmanonIlasamavAyavat na hikazcidatathApariNatastathAtvasamavAya bhAgupalabhyate'tiprasaMgAt tataH pramANabalAnmahezvarasya satvadravyatvAtmatvavat svayaM jJatvaprasiddherjJAnasya samavAyAt tasya jJatvaparikalpanaM na kaMcidarthaM puSNAti / jJavyavahAraM puSNAtIti cenna, jJe prasiddhe jJavyavahArasyApi svataH prasiddheH / yasya hi yo'rthaH prasiddhoH sa tatra tadvyavahAraM pravartayannupalabdho yathA prasiddhAkAzAtmAAkAze tadvyavahAraprasiddho, jJazca kazcittasmAt jJe tadvayavahAraM pravartayati / yadi tu prasiddhe'pi jJe jJatvasamavAyaparikalpanamajJavyavacchedArthamiSyate tadAprasiddhe'pyAkAze'nAkAzavyavacchedArthamAkAzatvasamavAyaparikalpanamiSyatAM / tasyaikatvAdAkAzatvAsaMbhavAtsvarUpa nizcayAdavAkAzavyavahArapravRttau, jJe'pIzvare svarUpanizcayAdeva jJavyavahAro'stu kiM tatra jJAna 80
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| samavAyaparikalpanayA, jJAnapariNAmapariNato hi jJaH pratipAdayituM zakyo nArthAtarabhUtajJAnasamavAyena tato jJAnasamavAyavAneveha sidhyet na punjnyaataa| nahyAMtarabhUte jJAne samutpanne jJAtA, smaraNe smartA, bhoge ca bhokteti tatprAtItikaM darzanaM tadAtmanA pariNatasyaiva tathAnyapadeza prsiddhH| pratItibalAddhi. tattvaM vyavasthApayaMto yadyathA nirbAdha pratIyaMti tathaiva vyavaharaMtIti prekSApUrvakAriNaH syunaanythaa| tato mahezvaro'pi jJAtA vyavahartavyo jJAtRsvarUpeNa pramANataH pratIyamAnatvAt / yadyena svarUpeNa pramANataH pratIyamAnaM tattathA vyavahartavyaM, yathA sAmAnyAdisvarUpeNa pramANataH pratIyamAnaM sAmAnyAdi / jJAtRsvarUpeNa pramANataH pratIyamAnazca mahezvarastatojJAteti vyavahartavya iti / tadarthamarthAMtarabhUtajJAnasamavAyaparikalpanamanarthakameva tadevaM pramANa balAsvArthavyavasAyAtmake jJAne prasiddha mahezvarasya tato bhedaikAMtanirAkaraNe ca kathaMcitsvArthavyavasAyAtmakajJAnAdabhedo'bhyupagaMtavyaH kathaMcittAdAtmyasyaiva samavAyasya vyavasthApanAt / tathAca nAmni vivAdo nArthe jinezvarasyaiva mahezvara iti nAmakaraNAtkathaMcitsvArthavyavasAyAtmajJAnatAdAtmyamRcchataH puruSavizeSasya jinezvaratvanizcayAt / tathA ca sa eva hi mokSamArgasyapraNetA vyavatiSThate sadehatve dharmavizeSatve ca sati sarvavinnaSTamohatvAt yastu na mokSamArgasya mukhyaH praNetA sa na sadeho yathA muktAtmA dharmavizeSabhAgvA yathAM'takRtkevalI / nApiasarvavinnaSTamoho yathA rthyaapurussH| sadehatve dharmavizeSatve ca sati sarvavinnaSTamAhazca jinezvarastasmAnmokSamArgasya praNetA vyavatiSThata eva / svArthavyavasAyAtmakajJAnAt sarvathA'rthAtarabhatastu zivaH sadeho nirdeho vA na mokSamAgodezasya kartA yujyate karmabhUbhRtAmabhetRtvAt / yo yaH karmabhUmRtAmabhettA sa sa na sarvavinnaSTamoho yathA''kAzAdirabhanyovA saMsArI cAtmA, karmabhUbhRtAmabhettA ca zivaH
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm parairupeyate tasmAnna sarvavinnaSTamoha iti sAkSAnmokSamArgopadezasya kartA na bhavet nirastaM ca pUrva vistaratastasya zazvatkarmabhiraspRSTatvaM puruSavizeSasyetyalaM vistareNa prAguktArthasyaivAtropasaMhArAt / yathA cezvarasya mokSamArgopadezitvaM na pratiSThAmiyati tathA kapilasyApItyatidizyate / etenaiva prativyUDhaH kapilo'pyupadezakaH / jJAnAdarthAMtaratvasyA'vizeSAtsarvathA svtH|| 77 // jJAnasaMsargato jJatvamajJasyApi na tttvtH| vyomavacetanasyApi nopapadyeta muktavat // 78 // " kapila eva mokSamArgasyopadezakaH klezakarmavipAkAzayAnAM bhettA rajastamasostiraskaraNAt / samastatattvajJAnavairAgyasaMpanno dharmavizeSaizvaryayogI ca prakRSTasattvasyAvirbhAvAt viziSTadehatvAcca / na punarIzvarastasyAkAzasyevA'zarIrasya jJAnecchAkriyAzaktyasaMbhavAt muktAtmavat / sadehasyApi sadA klezakarmavipAkAzayairaparAmRSTatvavirodhAt / dharmavizeSasadbhAve ca tasya tatsAdhanasamAdhivizeSasyAvazyaMbhAvAt tannimittasyApi dhyAnadhAraNApratyayAhAraprANAyAmAsanayamaniyamalakSaNasya yogAMgasyAbhyupagamanIyatvAt / anyathA samAdhivizeSAsiddhadharmavizeSAnutpatterjJAnAdyatizayalakSaNaizvaryAyogAdanIzvaratvaprasaMgAt / sattvaprakarSayogitve ca kasyacitsadAmuktasyAnupAyasiddhasya sAdhakapramANAbhAvAditi" nirIzvarasAMkhyavAdinaH pracakSate / teSAM kapilo'pi tIrthakaratvenAbhipretaH prakRtenaivezvarasya mokSamArgopadezitvanirAkaraNenaiva prativyUDhaH pratipattavyaH, svatastasyApi jJAnAdItaratvAvizeSAtsarvajJatvAyogAt / sarvArthajJAnasaMsargAttasyasarvajJatvaparikalpanamapi na yuktamAkAzAderapi sarvajJatvaprasaMgAt tathAvidhajJAnapariNAmAzrayapradhAnasaMsargasyAvizeSAt / tadavizeSe'pi kapila eva
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ AptaparIkSA / sarvajJazcetanatvAnna punarAkAzAdirityapi na yujyate / teSAM ( kapilAnAMmate ) muktAtmanazcenatve'pi jJAnasaMsargataH sarvajJatvAnabhyupagamAt / sabIjasamAdhisaMprajJAtayogakAle'pi sarvajJatvavirodhAt / syAnmataM, na muktasya jJAnasaMsargaH saMbhavati tasya saMprajJAtayogakAle eva vinAzAt / " tadA draSTuH ( puruSasya ) svarUpe'vasthAnamiti " vacanAt / muktasya tu saMskAravizeSasyApi vinAzAt / asaMprajJAtasyaiva saMskAravizeSatAvacanAt / caritArthena jJAnAdipariNAmazanyena pradhAnena saMsargamAtre'pi tanmuktAtmAnaM prati tasya naSTatvAt saMsAryAtmAnameva pratyanaSTatvavacanAt / na kapilasya cetanasya svarUpasya jJAnasaMsargAtsarvajJatvAbhAvasAdhane muktAtmodAharaNaM tatra jJAnasaMsargasyAsaMbhavAditi / tadapyasAraM / pradhAnasya sarvagatasyAnaMtasya saMsargavizeSAnupapatteH / kapilena saha tasya saMsarge sarvAtmanA saMsargaprasaMgAt kasyacinmuktivirodhAnmuktAtmano vA pradhAnenAsaMsarge kapilasyApi tenAsaMsargaprasakteH / anyathA viruddhadharmAdhyAsAtpradhAnabhedopapatteH / nanu ca pradhAnamekaM niravayavaM sarvagataM na kenacidAtmanA saMspRSTamapareNAsaMspRSTamiti viruddhadharmA'dhyAsISyate yena tadbhedopapatteH / kiM tarhi ? sarvadA sarvAtmasaMsargi kevalaM muktAtmAnaM pratinaSTamapItarAtmAnaM pratyanaSTaM nivRttAdhikAratvAt pravRttAdhikAratvAcceti cenna viruddhadharmAdhyAsasya tadavasthatvAt pradhAnasyabhedAnivRtteH / nokameva nivRttAdhikAritvapravRttAdhikAratvayoryugapadadhikaraNaMyuktaM naSTatvAnaSTatvayoriva virodhAt / viSaya. bhedAnna tayorvirodhaH kazcitkvacit pitRtvaputratvadharmavat tayorekaviSayayoreva virodhAt / nivRttAdhikAratvaM hi muktapuruSaviSayaM pravRttAdhikAratvaM punaramuktapuruSaviSayamiti bhinna puruSApekSayA bhinnaviSayatvaM / naSTatvAnaSTatvadharmayorapi muktAtmAnameva prati virodhaH syAdamukAtmAnaM pratyeva vA na
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA caiva muktAtmApekSayA pradhAnasya naSTadharmatvavacanAt amuktApekSayA cAnaSTatvapratijJAnAditi kazcitso'pi na viruddhadharmAdhyAsAnmucyate pradhAnasyaikarUpatvAt yenaiva hi rUpeNa pradhAnaM muktAtmAnaM praticaritAdhikAra naSTaM ca pratijJAyate tenaivAnavasitAdhikAramanaSTamamuktAtmAnaM pratIti kathaM na virodhaH prasiddhayet / yadi punaH rUpAMtareNa tatheSyate tadA na pradhAnamekarUpaM syAt rUpadvayasya siddheH / tathAcaikamanekarUpaM pradhAnaM sidhyet sarvamanekAMtAtmakaM vastu sAdhayet / syAdAkUtaM na paramArthataH pradhAnaM viruddhayodharmayoradhikaraNaM tayoH zabdajJAnAnupAtinA vastuzUnyena vikalpenAdhyAropitatvAtpAramArthikatve dharmayorapi dharmAtaraparikalpanAyAmanavasthAnAt / sudUramapi gatvA kasyacidAropitadharmAbhyupagame pradhAnasyApyAropitAveva naSTatvAnaSTatvadharmoM syAtAmavasitAnavasitAdhikAratvadharmI ca tadapekSAnimittaM svarUpadvayaM ca tatonaikamanekarUpaM pradhAnaM sidhyet yataH sarva vastvekAnekAtmakaM sAdhayediti / tadapi na vicArasahaM / muktAmuktatvayorapi puMsAmapAramArthikatvaprasaMgAt / satyametat na tattvataH puruSasya muktatvaM saMsAritvaM vA dharmo'sti pradhAnasyaiva saMsAritvaprasiddheH / tasyaiva ca muktikAraNatattvajJAnavairAgyapariNAmAnmuktatvopapatteH / tadevaM mukteH pUrva niHzreyasamArgasyopadezakaM pradhAnamiti paramatamanUdya dUSayannAha / pradhAnaM jJatvato mokSamArgasyA'stUpadezakaM / tasyaiva vizvaveditvAddhetRtvAtkarmabhUbhRtAM // 79 // ityasaMbhAvyamevAsyA'cetanatvAtpaTAdivat / tadasaMbhavato nUnamanyathA niSphalaH pumAn // 80 // bhoktA''tmA cetsa evAstu kartA tdvirodhtH| virodhe tu tayormoktuH syAdbhujau kartRtA kathaM // 81 //
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| pradhAnaM mokSamArgasya praNetR stUyate pumAn / mumukSubhiritibUyAtko'nyo'kiMcitkarAtmanaH // 8 // "pradhAnamevAstu mokSamArgasyopadezakaM jJatvAt / yastu na mokSamArgasyopadezakaH sa na jJo dRSTo yathA ghaTAdiH muktAtmAca, jJaM ca pradhAnaM tasmAnmokSamArgasyopadezakaM / na ca kapilAdipuruSasaMsargabhAjaH pradhAnasya jJatvamasiddhaM vizvaveditvAt / yastu na jJaH sa na vizvavedI yathA ghaTAdiH / vizvavedi ca pradhAnaM tato jJameva ca, vizvavedi ca tatsiddhaM sakalakarmabhUbhRdbhatRtvAt / tathAhi-kapilAtmanA saMspRSTaM pradhAnaM vizvavedi karmarAzivinAzitvAt / yattu na vizvavedi tanna karmarAzivinAzISTaM dRSTaM vA yathA vyomAdi / karmarAzivinAzi ca pradhAnaM tasmAdvizvavedi / na vA'sya karmarAzivinAzitvamasiddhaM rajastamovivartAzuddhakarmanikarasya saMprajJAtayogabalAtpradhvaMsasiddheH sattvaprakarSAcca saMprajJAtayogaghaTanAt / tatra sarvajJavAdinAM vivAdAbhAvAt iti sAMkhyAnAM darzanaM " tadapyasaMbhAvyameva / svayameva pradhAnasyAcetanatvAbhyupagamAt / tathAhi-na pradhAnaM karmarAzivinAzi svayamacetanatvAt / yatsvayamacetanaM tanna karmarAzivinAzi dRSTaM yathA vastrAdi / svayamacetanaM ca pradhAnaM tasmAnna karmarAzivinAzi / cetanasaMsargAtpradhAnasya cetanatvopagamAdasiddhasAdhanamiti cenna, svayamiti vizeSaNAt / svayaM hi pradhAnamacetanameva cetanasaMsargAttapacArAdeva taccetanamucyate svarUpataH puruSasyaiva cetanatvopagamAt 5 caitanyaM puruSasya svarUpamiti" vacanAt / tataH siddhamevedaM sAdhanaM karmarAzivinAzitvAbhAvaM sAdhayati tasmAcca vizvaveditvAbhAvaH karmarAzivinAzitvAbhAge kasyacidvizvaveditvavirodhAt / tatazca na pradhAnasya jJatvaM svayamacetanasya jnytvaanuplbdheH| nacAjJasya mokSamArgasyopadezakatvaM saMbhAvyata iti pradhAnasya
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvidyAnaMdisvAmiviracitAmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm sarvamasaMbhAvyameva svayamacetanasya saMprajJAtasamAdherapi durghaTasvAt / buddhisattvaprakarSasyAsaMbhavAdrajastamomalAvaraNavigamasyApi durupapAdatvAt / yadi punaracetanasyApi pradhAnasya viparyayAdvaMdhasiddheHsaMsAritvaM tatvajJAnAtkarmamalAvaraNavigamesati samAdhivizeSAdvivekakhyAteH sarvajJasvaM mokSamArgopadezitvaM jIvanmuktadazAyAM vivekakhyAterapi nirodhe nijisamAdhermuktatvamiti kApilA manyate tadA'yaM puruSaH parikalpyamAno niSphala eva syAt pradhAnanaiva saMsAramokSatatkAraNapariNAmatAparyAptatvAt / nanu ca siddhe'pi pradhAne saMsArAdipariNAmAnAM kartari bhogye, bhoktA puruSaH kalpanIya eva bhogyasya bhoktAramaMtareNAnupapatteriti na maMtavyaM / tasyaiva bhokturAtmanaH kartRtvasiddheH pradhAnasya kartuH parikalpanAnarthakyAt / nahi kartRtvabhoktatvayoH kazcidvirodho'sti bhoktu jikriyAyAmapi kartRtvavirodhAnuSaMgAt / tathAca kartari bhoktRtvAnupapatteokteti na vyapadizyate / syAnmataM bhokteti kartari zabdayogAtpuruSasya na vAstavaM kartRtvaM zabdajJAnAnupAtinaH kartRtvavikalpasya vastuzUnyatvAditi / tadapyasaMbaddhaM / bhoktatvAdidharmANAmapi puruSasyAvAstavatvApatteH / tathopagamAJcetayata iti cetanaH puruSo na vastutaH siddhayet cetanazabdajJAnAnupAtino vikalpasya vastuzUnyatvAt kartRtvabhoktatvAdizabdajJAnAnupAtivikalpavat / sakalazabdavikalpagocarAtikrAMtatvAcitizakteH puruSasyAvaktavyatvamiti cenna / tasyAvaktavyazabdenApi vacanavirodhAt / tathApyavacane kathaM parapratyAyanamiti saMpradhArya, kAryaprajJapterapi zabdAviSayatvena pravRttyayogAt / svayaM ca tathAvidhaM puruSaM sakalavAggocarAtItamakiMcitkaraM kutaH pratipadyeta / svasaMvedanAditi cenna / tasya jJAnazanye puMsyasaMbhavAt , svarUpasya ca svayaM saMcetanAyAM puruSeNa pratijJAyamAnAyAM buddhayadhyavasitamartha puruSazce
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ AptaparIkSA | tayate iti vyAhanyate svarUpasya buddhayadhyanavasitasyApi tena saMvedanAt / yathA ca buddhyadhyanavasiMtamAtmAnamAtmA saMcetayate tathA bahirarthamapi saMcetayatAM kimanayA buddhyA niSkAraNamupakalpitayA svArthasaMvedakena puruSeNa tatkRtyasya kRtatvAt / yadi punararthasaMvedanasya kAdAcitkatvAdbuddhyadhyavasAyastatrApekSyate tasya svakAraNa buddhikAdAcitkatayA kAdAcitkasyArthasaMvedanasya kAdAcitkatAhetutvasiddheH / buddhayadhyavasAyAnapekSAyAM puMso'rthasaMvedane zazvadarthasaMvedanaprasaMgAditi manyadhvaM tadAsaMvedinaH puruSasyApi saMcetanA kAdAcitkA kimapekSAsyAt arthasaMvedanApekSayeti cet kimidAnImarthasaMvedanaM puruSAdanyadabhidhIyate ? tathAbhidhAne svarUpasaMvedanamapi puMso'nyatprAptaM tasya kAdAcitkatayA shaashvtiksvaabhaavaat| tAdRzasvarupa saMvedanAdAtmano'nanyatve jJAnAdevAnanyatvamiSyatAM / jJAnasyAnityatvAt tato'nanyatve puruSasyAnityatvaprasaMga iticet, svarUpasaMvedanAdapyanityatvAdAtmano'nanyatve kathaMcidanityatvaprasaMgo duHparihAra eva / svarUpasaMvedanasya nityatve'rthasaMvedanasyApi nityatA syAdeva parApekSAtastasyAnityatve svarUpasaMvedanasyApyanityatvamastu, na cAtmanaH kathaMcidanityatvamayuktaM / sarvathAnityatve pramANavirodhAt, soyaM sAMkhyaH puruSaM kAdAcitkArthasaMcetanAtmakamapi niratizayaM nityamAcakSANo jJAnAtkAdAcitkAda nanyatvamanityatvabhayAnna pratipadyata iti kimapi mahAdbhutaM / pradhAnasya cAnityatvAvyaktAdanarthItarabhUtasya nityatAM pratIyan puruSasyApi jJAnAdazAzvatAdanarthItarabhUtasya nityatvamupaitu sarvathA vizeSAbhAvAt kevalaM jJAnapariNAmAzrayasya pradhAnasyAdRSTasyApi parikalpanAyAM jJAnAtmakasya ca puruSasya svArthavyavasAyino dRSTasya hAniH pApIyasI syAt / dRSTahAniradRSTaparikalpanA ca pApIyasIti sakalaprekSAvatAmabhyu
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA pagamanIyatvAt / tatastAM parijihIrSatA puruSaeva jJAnadarzanopayogalakSaNaH kazcitprakSINakarmA sakalatatvasAkSAtkArI mokSamArgasya praNetA puNyazarIraH puNyAtizayodaye sati sannihitoktaparigrAhakavineyamukhyaH pratipattanyastasyaiva mumukSubhiH prekSAvadbhiH stutyatopapatteH pradhAnaM tu mokSamArgasya praNetR tato'rthAtarabhUta evAtmA mumukSubhiH stUyate ityakiMcitkarAtmavAyeva brayAnna tato'nya ityalaM prasaMgena / yo'pyAha mAbhUtkapilo nirvANasya praNetA mahezvaravat tasya vicAryamANasya tathA vyavasthApayitumazakteH sugatastu nirvANamArgopadezako'stu sakalabAdhakapramANAbhAvAditi tamapi niraakrtumupkrmte| sugato'pi na nirvANamArgasya prtipaadkH| vizvatattvajJatApAyAttatvataH kapilAdivat // 83 // yoyastatvato vizvatatvajJatA'petaH sa sa na nirvANamArgasya pratipAdako yathAkapilAdistathA ca sugata ityevaM nAsiddhaM sAdhanaM tattvato vizvatattvajJatA'petatvasya sugate dharmiNi sadbhAvAt / sa hi vizvatattvAnyatItAnAgatavartamAnAni sAkSAtkurvastahetuko'bhyupagaMtavyaH teSAM sugatajJAnahetutvAbhAve sugatajJAnaviSayatvavirodhAt, nAkAraNaM viSaya iti svayamabhidhAnAt / tathA'tItAnAM tatkAraNatve'pi na vartamAnAmAmarthAnAM sugatajJAnakAraNatvaM samasamayabhAvinAM kAryakAraNabhAvAbhAvAdanvayavyatirekAnuvidhAnAyogAt / nahyananukRtAnvayavyatireko'rthaH kasyacitkAraNamiti yuktaM vaktuM, nAnanukRtAnvayavyatirekaM kAraNamiti pratIteH / tathA bhaviSyatAM cArthAnAM na sugatajJAnakaraNatA yuktA yatastadviSayaM sugatajJAnaM syAditi vizvatatvajJatA'petatvaM sugatasya siddhameva, tathA paramArthataH svarUpamAtrAvalaMbitvAt sarvavijJAnAnAM sugatajJAnasyApi svarUpamAtraviSayatvamevorarIkartavyaM tasya
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| bahirarthaviSayatve svArthAsaMvedakatvAt sarvacittacaittAnAmAtmasaMvedanaM pratyakSamiti vacanaM virodhamadhyAsIt bahirAkAratayotpadyamAnatvAt / sugatajJAnasya bahirarthaviSayatvopacArakalpanAyAM na paramArthato bahirarthaviSayaM sugatajJAnamatastatvata iti vizeSaNamapi nAsiddhaM sAdhanasya / nApi viruddhaM vipakSaeva vRtterabhAvAt kapilAdau sapakSe'pi sadbhAvAt / nanu tatvatovizvatatvajJatA'petena mokSarmAgasya pratipAdakena dignAgAcAryAdinA sAdhanasya vyabhicAra iti cenna / tasyApi pakSIkRtatvAt / sugatagrahaNena sugatamatAnusAriNAM sarveSAM gRhItatvAt / tarhi syAdvAdinA'nutpannakevalajJAnena tatvato vizvatatvajJatA'petena sUtrakArAdinA nirvANamArgasyopadezakenAnaikAMtikaM sAdhanamiti cenna / tasyApi sarvajJapratipAditanirvANamArgopaidezitvena tadanuvAda katvAt pratipAdakatvasiddheH / sAkSAttatvato vizvatattvajJa eva hi nirvANamArgasya pravaktA, gaNadharadevAdayastu sUtrakAraparyaMtAstadanuvaktAraeva gurupUrvakramAvicchedAditi syAdvAdinAM darzanaM tato na tairanekAMtiko heturyataH sugatasya nirvANamArgasyopadezitvAbhAvaM na sAdhayet / syAnmataM na sugatajJAnaM vizvatattvebhyaH samutpannaM tadAkAratAM cApannaM tadadhyavasAyi ca tatsAkSAtkAri saugatairamidhIyate / "bhinnakAlaM kathaM grAhyamiticedagrAhyatAM viduH / hetutvameva yuktijJAstadAkArArpaNakSama" mityanena tadutpattitAdrUpyayogrAhyatvalakSaNatvena vyavahAriNaH pratyabhidhAnAt " yatraiva janayedenoM tatraivAsya pramANate" tyanenaca tadadhyavasAyitvasya pratyakSalakSaNatvena vacanamapi na sugatapratyakSApekSayA, vyavahArijanApekSayaiva tasya vyAkhyAnAt sugatapratyakSe svasaMvedanapratyakSa iva tallakSaNasyAsaMbhavAt / yathaiva hi svasaMvedanapratyakSaM svasmAdanutpadyamAnamapi svAkAramamanukurvANaM __ 1 cittAnAM samUhaH saMtatiritiyAvat / 2 savikalpabuddhiM /
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA svasmin vyavasAyamajanayat pratyakSamiSyate kalpanApoDhAbhrAMtatvalakSaNasadbhAvAt, tathA yogipratyakSamapi vartamAnAtItAnAgatatattvebhyaH svayamanutpadyamAnaM tadAkAramananukurvat tadvyavasAyamajanayat pratyakSaM tallakSaNayogitvAtpratipadyate / kathamanyathA sakalArthaviSayaM vidhUtakalpanAjAlaM ca sugatapratyakSaM siddhayet / tasya bhAvanAprakarSaparyaMtajatvAcca na samastArthanatvaM yuktaM ' bhAvanA prakarSaparyaMtajaM ca yogijJAna' miti vacanAt / mAvanA hi dvividhA zrutamayI ciMtAmayI ca / tatra zrutamayI zrayamANebhyaH parArthAnumAnavAkyebhyaH samutpadyamAnena zrutazabdavAcyatAmAskaMdatA nirvRttA paraM prakarSa pratipadyamAnA svArthAnumAnalakSaNayA ciMtayA nivRttAM ciMtAmayIM bhAvanAmArabhate sA ca prakRSyamANA paraM prakarSaparyaMta saMprAptA yogipratyakSa janayati tatastatvato vizvatatvajJatAsiddheH sugatasya na tadapetatvaM siddhayati yato nirvANamArgasya pratipAdakaH sugato na bhaveriti / tadapi na vicArakSama, bhAvanAyA vikalpAtmikAyAH zrutamayyAzciMtAmayyAzvAvastuviSayAyA vastuviSayasya yogijJAnasya janmavirodhAt kutazcidatattva viSayAdvikalpajJAnAttatvaviSayasya jJAnasyAnupalabdheH / kAmazokabhayonmAdacorasvapnAyupaplutajJAnebhyaH kAminImRteSTajanazatrusaMghAtAniyatArthagocarANAM purato'vasthitAnAmiva darzanasyApyabhUtArthaviSayatayA tatvaviSayatvAbhAvAt / tathA cAbhyadhAyi " kaamshokbhyonmaadcorsvpnaayupplutaaH| abhUtAnapi pazyaMti purato'vasthitAniva " iti / nanu ca kAmAdibhAvanAjJAnAdabhUtAnAmapi kAminyAdInAM purato'vasthitAnAmiva spaSTaM sAkSAdda. rzanamupalabhyate kimaMga punaH zrutAnumAnabhAvanAjJAnAtparamaprakarSaprAptAccaturAryasatyAnAM paramArthasatAM duHkhasamudAyanirodhamArgANAM yoginaH sAkSAdarzanaM 1 duHkhaM duHkhaM, svalakSaNaM svalakSaNam , kSaNikaM kSaNikam , zUnyaM zUnyam iti caturAryasatyAnAm /
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| na bhavatItyayamartho'syazlokasya saugatairvivakSitaH / spaSTajJAnasya bhAvanA-.. prakarSotpattau kAminyAdiSu bhAvanAprakarSasya tadviSayaspaSTajJAnajanakasya, dRSTAMtatayA pratipAdanAt / na ca zrutAnumAnabhAvanAjJAnamatatvaviSayaM tatastatvasya prApyatvAt / zrutaM hi parArthAnumAnaM trirUpaliMgaprakAzakaM vacanaM ciMtA ca svArthAnumAnaM sAdhyAvinAbhAvi trirUpaliMgajJAnaM tasya viSayo dvedhA prApyazvAlaMbanIyazca, tatrAlaMbyamAnasya sAdhyasAmAnyasya tadviSayasyAvastutvAdatatvaviSayatve'pi prApyasvalakSaNApekSayA tatvaviSayatvaM vyavasthApyate, vastuviSayaM prAmANyaM dvayorapi pratyakSAnumAnayoriti vacanAt / yathaiva hi pratyakSAdarthaM paricchidya pravartamAno'rthakriyAyAM na visaMvAdyata ityarthakriyAkAri svalakSaNavastuviSayaM pratyakSaM pratIyate tathA parArthAnumAnAtsvArthAnumAnAccAthai paricchidya pravartamAno'rthakriyAyAM na visaMvAdyata ityartha- . kriyAkAri caturAryasatyavastuviSayamanumAnamAsthIyata ityubhayoH prApyavastuviSayaM prAmANyaM siddhaM pratyakSasyevAnumAnasyArthAsaMbhave saMbhavAbhAvasAdhanAt / taduktaM " arthasyAsaMbhave'bhAvAtpratyakSe'pi pramANatA / pratibaddhasvabhAvasya taddhetutve samaM dvaya " miti / tadevaM zrutAnumAnabhAvanAjJAnA- . prakarSaparyataprAptAccaturAryasatyajJAnasya spaSTatamasyotpatteravirodhAt sugatasya vizvatatvajJatA prasiddhaiva paramavaitRSNyavat / saMpUrNa gataH sugata iti nirvacanAt sukalazavat / suzabdasya saMpUrNavAcitvAta saMpUrNa hi sAkSAcaturAryasatyajJAnaM saMprAptaH sugata iSyate / tathA zobhanaM gataH sugata iti suzabdasya zobhanArthatvAt surUpakanyAvat nirucyate / zobhano hyavidyAtRSNAzanyo jJAnasaMtAnastasyAzobhanAbhyAmavidyAtRSNAbhyAM vyAvRta-- tvAtsaMprAptaH sugata iti nirAsravacittasaMtAnasya sugatatvavarNanAt / tathA suSThu gataH mugata iti punaranAvRtyAgata ityucyate / suzabdasya punaranA--
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA vRtyarthatvAt sunaSTajvaravat / punaravidyAtRSNAkrAMtacittasaMtAnAvRtterabhAvAt nirAstravajJAnacittasaMtAnasadbhAvAcca "tiSThaMtyeva parAdhInA yeSAM tu mahatI kRpati " vacanAt / kRpA hi trividhA sattvAlaMbanA putrakalatrAdiSu / dharmAlaMbanA saMghAdiSu / nirAlaMbanA saMpuSTasaMdaSTamaMDUkoddharaNAdiSu / tatra mahatI nirAlaMbanA kRpA sugatAnAM sattvadharmAnapekSatvAditi te tiSThatyeva na kadAcinnivAti dharmadezanayA jagadupakAraniratatvAjagatazcAnaMtatvAt 'buddho bhaveyaM jagate hitAye' ti bhAvanayA buddhatvasaMvartakasya dharmavizeSasyotpattedharmadezanAvirodhAbhAvAdvivakSAmaMtareNApi vidhUtakalpanAjAlasya buddhasya mokSamArgopadezinyAvAco dharmavizeSAdeva pravRtteH sa eva nirvANamArgasya pratipAdakaH samavatiSThate vizvatattvajJattvAt kAtyato vitRSNatvAceti kecidAcakSate sautrAMtikamatAnusAriNaH saugatAsteSAM tatvavyavasthAmeva na saMbhAvayAmaH kiM punarvizvatatvajJaH sugataH sa ca nirvANamArgasya pratipAdaka ityasaMbhAvyamAnaM pramANaviruddha pratipadyemahi / tathAhi-pratikSaNavinazvarA bahirAH paramANavaH pratyakSato nAnubhatA nAnubhUyaMte sthirasthUlasAdhAraNAkArasya pratyakSabuddhau ghaTAderarthasya pratibhAsanAt / yadi punaratyAH sannA'saMspRSTarUpAH paramANavaH pratyakSabuddhau pratibhAsate pratyakSapRSThabhAvinI tu kalpanAsaMvRttiH sthirasthUlasAdhAraNAkAramAtmanyavidyamAnamAropayatIti sAMvRtAlaMbanAH paMca vijJAnakAyA iti nigadyate tadA niraMzAnAM kSaNikaparamANUnAM kA nAmA'tyAsannateti vicArya / vyavadhAnAbhAva iti cet tarhi sajAtIyasya vijAtIyasya ca vyavadhAyakasyAbhAvAtteSAM vyavadhAnAbhAvaH saMsarga evoktaH syAt sa ca sarvAtmanA na saMbhavatyevaikaparamANumAtrapracayaprasaMgAt / nApyekadezena digbhAgabhedena SaDbhiH paramANubhirekasya paramANoH 1 rUpa, vedanA, vijJAna, saMjJA, saMskAra iti /
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| saMsRSTamAnasya SaDaMzatApatteH, tataevAsaMsRSTAH paramANavaH pratyakSeNAlaM. byaMta iti cet kathamatyAsannAste virodhAddaviSThadezavyavadhAnAbhAvAdatyAsanAsta iti cenna, samIpadezavyavadhAnopagamaprasaMgAt / tathA ca samIpadezavyavadhAyakaM vastu vyavadhIyamAnaparamANubhyAM saMsRSTaM vyavahitaM vA syAt gatyaMtarAbhAvAt / na tAvatsaMsRSTaM tatsaMsargasya sarvAtmanaikadezena vA virodhAt / nApi vyavahitaM vyavadhAyakAMtaraparikalpanAnuSaMgAt vyavadhAyakAMtaramapi vyavadhIyamAnAbhyAM saMsRSTaM vyavahitaM ceti punaH paryanuyoge'navasthAnAditi kAtyAsannA'saMsRSTarUpAH paramANavo bahiH saMbhaveyuH ye pratyakSaviSayAH syusteSAM pratyakSAviSayatve na kAliMgaM svabhAvaliMgaM vA paramANvAtmakaM pratyakSataH sidhyet paramANvAtmakasAdhyavat kvacittadasiddhau ca na kAryakAraNayorvyApyavyApakayorvA tadbhAvaH sidhyet pratyakSAnupalaMbhavyatirekeNa tatsAdhanAsaMbhavAt tadasiddhau ca na svArthAnumAnamudiyAt tasya liMgadarzanasaMbaMdhasmaraNAbhyAmevodayaprasiddheH / tadabhAve tadnupapatteH / svArthAnumAnAnupapattau ca na parArthAnumAnarUpaM zrutamiti va zrutamayI ciMtAmayI ca bhAvanA syAt yatastatprakarSaparyaMta yogipratyakSamurarIkriyate tatA na vizvatatvajJatA sugatasya tatvato'sti yena saMpUrNa gataH sugataH zobhanaMgataH sugataH suSTu gata iti suzabdasya saMpUrNAdyarthatrayamudAhRtya sugatazabdasya nirvacanatrayamupavarNyate / sakalAvidyAtRSNA prahANAJca sarvArthajJAnavaitRSNyasiddheH sugatasya jagaddhitaSiNaH pramANabhUtasya sarvadAvasthitasya vidhUtakalpanAjAlasyApi dharmAvazeSAdvineyajanasaMmatatvopadezapraNayanaM na saMbhAvyate sautrAMtikamate vicAryamANasya paramArthato'rthasya vyavasthApanAyogAditi sUktaM sugato'pi nirvANamArgasya na pratipAdakastatvato vizvatatvajJatApAyAtkapilAdivaditi / ye'pi jJAnaparamANava eva pratikSaNavizarAravaH paramArtha saMto ne
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA bahirarthaparamANavaH pramANAbhAvAdavayavyAdivaditi yogAcAramatAnusAriNaH pratipadyate teSAmapi na saMvitparamANavaH svasaMvedanapratyakSataH prasiddhAstatra teSAmanavabhAsanAdaMtarAtmana eva sukhaduHkhAdyanekavivartavyApinaH pratibhAsanAt / tathA parapratibhAso'nAdyavidyAvAsanAbalAtsamupajAyamAno bhrAMtaeveti cenna, bAdhakapramANAbhAvAt / nanvekaH puruSaH kramamuvaH sukhAdiparyAyAn sahabhuvazca guNAn kimekena svabhAvena vyApnotyanekena vA ? na tAvadekena teSAmekarUpatApatteH / nApyanekena tasyApyanekasvabhAvatvAt bhedaprasaMgAdekatvavirodhAdityapi na bAdhakaM vedyavedakAkAraikajJAnena tasyApasAritatvAt saMvedanaM hyekaM vedyavedakAkArau svasaMvitsvabhAvenaikena vyApnoti na ca tayorekarUpatA, saMvidrUpeNaikarUpataiveti cet tAtmA sukhaduHkhajJA nAdam isvabhAvenaikenAtmatvena vyApnoti teSAmAtmarUpatayaikatvAvirodhAt kathamevaM sukhAdibhinnAkAraH pratibhAsa iticedvadyAdibhinnAkAraH pratimAsaH kathamekatra saMvedane syAditi samaH paryanuyogaH |vedyaadivaasnaabhedaaditicet sukhAdiparyAyapariNAmabhedAdekatrAtmani sukhAdibhinnAkAraH pratibhAsaH kiM na bhavet / vedyAdyAkArapratimAsabhede'pyakaM saMvedanamazakyavivecanatvAditi vadannapi sukhAdyanekAkArapratibhAse'pyeka evAtmA zazvadazakyavivecanatvAditi vadaMtaM kathaM pratyAcakSIta yathaiva hi saMvedanasyaikasya vedyAdyAkArAH saMvedanAMtaraM netumazakyatvAdazakyavivecanAH saMvedanamekaM tathAtmanaH sukhAdyAkArAH zazvadAtmAMtaraM netumazakyatvAdazakyavivecanAH kathameka evAtmA na bhavet / yadyathA pratibhAsate tattathaiva vyavahartavyaM yathA vedyAdyAkArAtmakaikasaMvedanarUpatayA pratibhAsamAnaM saMvedanaM tathA ca sukhajJAnAdyanekAkAraikAtmarUpatayA pratibhAsamAnazcAtmA tasmAttathA vyavahartavya iti nAtaH sukhAdyanekAkArAtmA pratibhAsamAno nirAkartuM zakyate / yadi tu vedyaveda
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ mA pratibhAsAbhAvAsAnasaMvitparamANurUpANAditi na aaptpriikssaa| kAkArayoItatvAttadviviktameva saMvedanamAtraM paramArthasaditi nigadyate tadA tatpracayarUpamekaparamANurUpaM vA ? na tAvatpracayarUpaM bahirarthaparamANUnAmiva saMvedanaparamANUnAmapi pracayasya vicAryamANasyAsaMbhavAt / nApyekaparamANurUpaM sakRdapi tasya pratibhAsAbhAvAhirabaiMkaparamANuvat / tato'pi na saMvitparamANurUpo'pi sugataH sakalasaMtAnasaMvitparamANurUpANi caturAryasatyAni duHkhAdIni paramArthataH saMvedayate vedyavedakabhAvaprasaMgAditi na tatvato vizvatatvajJaH syAt, yenAsau nirvANamArgasya pratipAdakaH samanumanyate / syAnmataM saMvRttyA vedyavedakabhAvasya sadbhAvAtsugato vizvatattvAnAM jJAtA zreyomArgasya copadeSTA stUyate tattvatastadasaMbhavAditi tadapyajJacoSTatamiti nivedayati " saMvRtyA vizvatatvajJaH zreyomArgopadezyapi / buddho vandyo na tu svapnastAhagityajJaceSTitaM " // 4 // nanu ca saMvRtatvAvizeSa'pi sugatasvapnasaMvedanayoH sugataeva vaMdyastasya bhUtasvabhAvatvAdviparyayairabAdhyamAnatvAdarthakriyAhetutvAcca natu svapnasaMvedanaM vayaM tasya saMvRttyApi bAdhyamAnatvAt bhUtArthatvAbhAvAdarthakriyAhetutvAbhAvAcceti cenna bhUtatvasAMvRtatvayorvipratiSedhAt / bhUtaM hi satyaM sAMvRtamasatyaM tayoH kathamekatra sakRtsaMbhavaH / saMvRtisatyaMbhUtamiticenna, tasya viparyayairabAdhyamAnatvAyogAt svapnasaMvedanAdavizeSAt / nanu ca saMvRtirapi dvedhA sAdiranAdizca / sAdiH svapnasaMvedanAdiH sA bAdhyate, sugatasaMvedanA'nAdiH sA na bAdhyate saMvRtitvAvizeSe'pIti cenna, saMsArasyAbAdhyatva prasaMgAt sahyanAdirevAnAdyavidyAvAsanAhetutvAt prabAdhyate muktikAraNasAma rthyAt / anyathA kasyacit saMsArAbhAvAprasiddheH / saMvRtyA sugatasya vaMdyatve ca paramArthataH kiMnAma vaMdyaM syAt saMvedanAdvaitamiti cenna tasya
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA 96 svato'nyato vA pratipattyabhAvAdityAhayattu saMvedanAdvaitaM puruSAdvaitavanna tat / siddhayetsvato'nyato vApi pramANAtsveSTahAnitaH // 85 // tAddha saMvedanAdvaitaM na tAvatsvataH sidhyati puruSAdvaitavat / svarUpasya svtogterbhaavaat| anyathA kasyacittatra vipratipatterayogAt puruSAdvaitasyApi prasiddheriSTahAniprasaMgAcca / nanu ca puruSAdvaitaM na svato'vasIyate tasya nityasya sakalakAlakalApavyApitayA sarvagatasya ca sakaladezapratiSThitatayA vA'nubhavAbhAvAditi cenna / saMvedanAdvaitasyApi kSaNikasyaikakSaNasthAyitayA niraMzasyaikaparamANurUpatayA sakRdapyanubhavAbhAvAvizeSAt / yadi punaranyataH pramANAsaMvedanAdvaitasiddhiH syAt tadApi sveSTahAniravazyaMbhAvinI sAdhyasAdhanayoramyupagame dvaitasiddhiprasaMgAt / yathA cAnumAnAtsaMvedanAdvaitaM sAdhyate / yatsaMvedyate tatsaMvedanameva yathA saMvedanasvarUpa saMvedyante ca nIlasukhAdIni / tathA puruSAdvaitamapi vedAMtavAdibhiH sAdhyate / pratibhAsaevedaM sarvaM pratibhAsamAnatvAt, yadyatpratibhAsamAnaM tattatpratibhAsaeva yathA pratibhAsasvarUpaM pratibhAsamAnaM cedaM jagattasmAtpratibhAsa evetyanumAnAt / nahyatrajagataH pratibhAsamAnatvama siddhaM sAkSAdasAkSAcca tasyA'pratibhAsamAnatve sakalazabdavikalpa vAggocarAtikrAMtatayA vaktumazakteH pratibhAsazca cidrUpaeva acidrUpasya pratibhAsatvavirodhAt / cinmAtraM ca puruSAdvaitaM tasya ca dezakAlAkArato vicchedAnupalakSaNatvAt nityatvaM sarvagatatvaM sAkAratvaM ca vyavatiSThate / nahi sa kazcitkAlo'sti yazcinmAtrapratibhAsazUnyaH pratibhAsavizeSasyaiva vicchedAnnIlasukhAdipratibhAsavizeSavat / sahyekadA pratibhAsamAno'nyadA na pratibhAsate pratibhAsAMtareNa vicchedAtpratibhAsamAtraM tu sakalapratibhAsavizeSakAle'pyastIti na kAlato vicchinnaM, nApi dezataH kvacideze pratibhAsa
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| vizeSasya dezAMtarapratibhAsavizeSeNa vicchede'pi pratibhAsamAtrasyAvicchedAditi na dezavicchannaM pratibhAsamAtra nApyAkAravicchinnaM kenacidAkAreNa pratibhAsavizeSasyaivAkArAMtarapratibhAsavizeSeNa vicchedopalabdheH pratibhAsamAtrasya sarvAkArapratibhAsavizeSeSu sadbhAvAdAkAreNApyavicchinnaM tat, pratibhAsavizeSAzca dezakAlAkArairvicchidyamAnAH yadi na pratibhAsaMte tadA na tadvayavasthA'tiprasaMgAt pratibhAsante cetpratibhAsamAtrAMtaHpraviSTA eva pratibhAsasvarUpavat / nahi pratibhAsamAnaM kiMcitpratibhAsamAtrAMtaHpraviSTaM nopalabdhaM yenAnaikAMtikaM pratibhAsamAnatvaM syAt tathA dezakAlAkArabhedAzca parairabhyupagamyamAnA yadi na pratibhAsaMte kathamabhyupagamAhIH svayamapratibhAsamAnasyApi kasyacidabhyupagame'tiprasaMgAnivRtteH, pratibhAsamAnAstu te'pi pratibhAsamAtrAMtaHpraviSTA eveti kathaM taiH pratibhAsamAtrasya vicchedaH svarUpeNAsvarUpeNa svasya vicchedAnupapatteH sannapi dezakAlAkArairvicchedaH pratibhAsamAtrasya pratibhAsate na vA ? pratibhAsate cetpratibhAsasvarUpameva tasya ca viccheda iti nAmakaraNe na kiMcidaniSTaM / na pratibhAsatecetkathamasti na pratibhAsate cAstivetivipratiSedhAt / nanu ca dezakAlasvabhAvaviprakRSTAH kathaMcidapratibhAsamAnA api saMtaH sadbhibAMdhakAbhAvAdiSyaMta eveti cenna, teSAmapi zabdajJAnenAnumAnajJAnena vA pratibhAsamAnatvAt / tatrApyapratibhAsamAnAnAM sarvathA'stitvavyavasthAnupapatteH / nanvevaM zabdavikalpajJAne pratibhAsamAnAH parasparaviruddhArthapravAdAH zazaviSANAdayazca naSTAnutpannAzca rAvaNazaMkhacakravartyAdayaH kathamapAkriyate teSAmanapAkaraNe kathaM puruSAdvaitasiddhiriti cenna / teSAmapi pratibhAsamAtrAMtaHpraviSTatvasAdhanAt / etena yaducyate kaizcit " advaitaikAMtapakSe'pi dRSTobhedo virudhyate / kArakANAM kriyAyAzca naikaM svasmAtprajAyate / karma
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA dvaitaM phaladvaitaM lokadvaitaM ca no bhavet / vidyAvidyAdvayaM na syAdvaMdhamokSadvayaM tatheti " tadapi pratyAkhyAtaM, kriyANAM kArakANAM ca dRSTasya bhedasya pratibhAsamAnasya puNyapApakarmadvaitasya tatphaladvaitasya ca sukhaduHkhalakSaNasya lokadvaitasyeha paralokavikalpasya vidyAvidyAdvaitasya ca satyetarajJAnabhedasya baMdhamokSadvayasya ca pArataMtryasvabhAvasya pratibhAsamAtrAMtaH praviSTatvAdvirodhakatvAsiddheH svayamapratibhAsamAnasya ca virodhakatvaM durupapAdaM svaSTatattvasyApi sarveSAmapratibhAsamAnena virodhakena virodhApatterna kiMcittatvamaviruddhaM syAt yadapyabhyadhAyi " hetoradvaitasiddhizcedvaitaM syAddhetusAdhyayoH / hetunA cedvinA siddhidvaitaM vAGmAtrato na kiM " iti / tadapi na puruSAdvaitavAdinaH pratikSepakaM pratibhAsamAnatvasya hetoH sarvasya pratibhAsamAtrAMtaH praviSTatvasAdhanasya svayaM pratibhAse pratibhAsamAtrAMtaH praviSTatvasiddhedvaitasiddhinibaMdhanatvAbhAvAt / hetunA vinA copaniSadvAkyamAtrAtpuruSAdvaitasiddhau na vAGmAtrAdadvaitasiddhiH prasajyate na copaniSadvAkyamapi paramapuruSAdanyadeva tasya pratibhAsamAnasya paramapuruSa svbhaavtvsiddheH| yadapi kaizcinnigadyate puruSAdvaitasyAnumAnAtprasiddha pakSahetudRSTAMtAnAmavazyaMbhAvAt tairvinA'numAnasyAnudayAtkutaH puruSAdvaitaM sidhyet ? pakSAdibhedasya siddheriti tadapi na yuktimat / pakSAdInAmapi pratibhAsamAnAnAM pratibhAsAMtaH praviSTAnAM pratibhAsamAtrAbAdhakatvAdanumAnavat / teSAmapratibhAsamAnAnAM tu sadbhAvAprasiddheH kutaH puruSAdvaitavirodhitvaM / yadapyucyate kaizcitpuruSAdvaitaM tattvaM pareNa pramAna pratIyamAnaM prameyaM tattvaM tatparicchittizca pramitiH pramAtA ca yadi vidyate tadA kathaM puruSAdvaitaM pramANaprameyapramAtRpramitInAM tAtvikInAM sadbhAvAttatvacatuSTayaprasiddhiriti / tadapi na vicArakSamaM | pramANAdicatuSTayasyApi pratibhAsamAnasya pratibhAsamAtrAtmanaH paramabrahmaNo bahirbhAvAbhAvAt tadaba
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| mmrammar.maare hibhUrtasya dvitIyatvAyogAt / etena SoDazapadArthapratItyA prAgabhAvAdipratItyA ca puruSAdvaitaM bAdhyata iti vadannivAritaH / tairapi pratibhAsamAnairdracyAdipadArthariva pratibhAsamAtrAdavahibhUtaiH puruSAdvaitasya baadhnaayogaat|svymprtibhaasmaanstu sadbhAvavyavasthAmapratipadyamAnaistasya bAdhane zazaviSANAdibhirapi sveSTapadArthaniyamasya bAdhanaprasaMgAt / etena sAMkhyAdiparikalpitairapi prakRtyAditatvaiH puruSAdvaitaM na bAdhyate iti nigaditaM boddhavyaM / na cAtra puruSAdvaite yamaniyamAsanaprANAyAmapratyAhAradhAraNAdhyAnasamAdhayo'STau yogAMgAni yogo vA saMprajJAto'saMprajJAtazca yogaphalaM ca vibhUtikaivalyalakSaNaM virudhyate pratibhAsamAtrAttabahirbhAvAbhAvAt pratibhAsamAnatvena tathAbhAvaprasiddheH / ye'pyAhuH pratibhAsamAnasyApi vastunaH pratibhAsAdbhedaprasiddheH na pratibhAsAMtaHpraviSTatvaM pratibhAso hi jJAnaM svayaM na pratibhAsate svAtmani kriyAvirodhAttasya jJAnAMtaravedyatvasiddhernApi tadviSayabhataM vastu svayaM pratibhAsamAnaM tasya jJeyatvAt / jJAnenaiva pratibhAsatvasiddheriti svayaM pratibhAsamAnatvaM sAdhanamasiddhaM na kasyacitpratibhAsAMtaHpraviSTatvaM sAdhayet / parataHpratibhAsamAnatvaM tu viruddhaM pratibhAsabahirbhAvasAdhanatvAditi te'pi svadarzanapakSapAtina eva jJAnasya svayamapratibhAsane jJAnAMtarAdapi pratibhAsanavirodhAt pratibhAsata iti pratibhAsaikatayA svAtaMtryeNa pratItivirodhAt pratibhAsyata ityevaM pratyayaprasaMgAt tasya pareNa jJAnena pratibhAsamAnatvAt, parasya jJAnasya ca jJAnAMtarapratibhAsane pratibhAsataiti saMpratyayo na syAt saMvedanAMtareNa pratibhAsyatvAt / tathA cAnavasthAnAnna kiMcitsaMvedanaM vyavatiSThate / naca jJAnaM pratibhAsata iti pratItibhrItA vAdhakAbhAvAt / svAtmani kriyAvirodho bAdhaka iti cetkA punaH svAtmani kriyA virudhyate jJaptirutpattiA ? na tAvatprathamakalpanA svAtmani
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA jJaptevirodhAbhAvAt svayaM prakAzanaM hi jJaptiH / tacca sUryAlokanAdau svAtmani pratIyata eva, 'sUryAlokaH prakAzate' 'pradIpaH prakAzate' iti pratIteH / dvitIyakalpanA tu na bAdhakAriNI, svAtmanyutpattilakSaNAyAH kriyAyAH parairanabhyupagamAt / na hi kiMcitsvasmAdutpadyate iti prekSAvaMto'numanyate / saMvedanaM svasmAdutpadyata iti tu dUrotsAritameva / tataH kathaM svAtmani kriyAvirodho vAdhakaHsyAt ? na ca sarvA kriyA vastunaH svAtmani virudhyata iti pratItirasti tiSThatyAste bhavatIti dhAtvarthalakSaNAyAH kriyAyAH svAtmanyeva pratIteH / tiSThatyAderdhAtorakarmakatvAtkarmaNi kriyAnutpatteH svAtmanyeva kartari sthAnAdi kriyeticettarhi bhAsate taddhAtorakarmakatvAtkarmaNi kriyAvirodhAt kartaryevaM pratibhAsanakriyA'stu jJAnaM pratibhAsata iti pratIteH / siddhe ca jJAnasya svayaM pratibhAsamAnatve sakalasya vastunaH svataH pratibhAsamAnatvaM siddhameva / sukhaM pratibhAsate rUpaM pratibhAsata ityaMtarbahirvastunaH svAtaMtryeNa kartRtAmanubhavataH pratibhAsanakriyAdhikaraNasya pratibhAsamAnasya nirAkartumazakteH / tato nAsiddhaM sAdhanaM yataH puruSAdvaitaM na sAdhayet / nApi viruddhaM parataH pratibhAsamAnatvApratIteH, kasyacitpratibhAsAdvarhirbhAvAsAdhanAt / etena parokSajJAnavAdinaH saMvedanasya svayaM pratibhAsamAnatvamasiddhamAcakSANAH sakala jJeyasya jJAnasya ca jJAnAtpratibhAsamAnatvAtsAdhanasya viruddhatAmabhidadhAnAH pratidhvastAH jJAnaM prakAzate bahirvastu prakAzata iti pratItyA svayaM pratibhAsamAnatvasya sAdhanasya vyavasthApanAt / ye tvAtmA svayaM prakAzate phalajJAnaM cetyA-- vedayati teSAmAtmani phalajJAne vA svayaM pratibhAsamAnatvaM siddhaM sarvasya vastunaH pratibhAsamAnatvaM sAdhayatyeva / tathAhi-vivAdAdhyAsitaM vastu svayaM pratibhAsate pratibhAsamAnatvAt / yadyatpratibhAsamAnaM tattatsvayaM pratibhAsate
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| 101 yathA bhaTTamatAnusAriNAmAtmA prabhAkaramatAnusAriNAM vA phalajJAnaM / pratibhAsamAnaM cAMtarbahirvastu jJAnajJeyarUpaM vivAdAdhyAsitaM tasmAtsvayaM pratibhAsate / na tAvadatra pratibhAsamAnatvamasiddhaM sarvasya vastunaH sarvathA'pyapratibhAsamAnasya sadbhAvavirodhAt / sAkSAdasAkSAcca pratibhAsamAnasya tu siddhaM pratibhAsamAnatvaM tato bhavatyeva sAdhyasiddhiH sAdhyAvinAbhAvaniyamanizcayAditi niravacaM puruSAdvaitasAdhanaM saMvedanAdvaitavAdino'bhISTahAnaye bhavatyeva / nahi kAryakAraNagrAhyagrAhakavAcyavAcakasAdhyasAdhakabAdhyabAdhakavizeSaNavizeSyabhAvanirAkaraNAt saMvedanAdvaitaM vyavasthApayituM zakya kAryakAraNabhAvAdInAM pratibhAsamAnatvAt pratibhAsamAtrAMtaHpraviSTAnAM nirAkartumazakteH, svayamapratibhAsamAnAnAM tu saMbhavAbhAvAtsaMvRtyApi vyavahAravirodhAt sakalavikalpavAggocarAtikrAMtatApatteH / saMvedanamAtraM caikakSaNasthAyi yadi kiMcitkArya na kuryAttadA vastveva na syAt , vastuno'rthakriyAkAritvalakSaNatvAt / karoti cetkAryakAraNabhAvaH sidhyet / tasya hetumatveca sa evakAryakAraNabhAvaH kAraNarahitatve tu nityatApattiH saMvedanasya, sato'kAraNavato nityatvaprasiddheriti pratibhAsamAtmanaH puruSatatvasyaiva siddhiH syAt / kiMca kSaNikasaMvedanamAtrasya grAhyagrAhakavaidhurya yadi kenacitpramANena gRhyate tadA grAhyagrAhakabhAvaH kathaM nirAkriyeta / na gRhyate cetkuto grAhyagrAhakavaidhuryasiddhiH ? svarUpasaMvedanAdeveti cettarhi saMvedanAdvaitasya svarUpasaMvedanaM grAhakaM grAhyagrAhakavaidhurya tu grAhyamiti sa eva grAhyagrAhakabhAvaH / syAnmataM " nAnyo'nubhAvyobuddhayA'sti tasyAnAnubhavo'paraH / grAhyagrAhakavaidhuryAtsvayaM saiva prakAzate" iti vacanAnna buddheH kiMcidgrAhyamasti nApi buddhiH kasyacidgrAhyA svarUpe'pi grAhyagrAhakabhAvAbhAvAt 'svarUpasya svatogati' rityetasyApi
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA saMvRtyAbhidhAnAt paramArthatastu buddhiH svayaM prakAzate cakAstItyevocyate na punaH svarUpaM gRhNAti grAhyagrAhakavaidhurya ca svarUpAdavyatiriktaM gRhNAti jAnAtItyabhidhIyate niraMzasaMvedanAdvaite tathAbhidhAnavirodhAditi / tadapi na puruSAdvaitavAdinaH pratikUlaM svayaM prakAzamAnasya saMvedanasyaiva paramapuruSatvAt / nahi tatsaMvedanaM pUrvAparakAlavyavacchinnaM saMtAnAMtarabahirarthavyAvRttaM ca pratibhAsate yataH pUrvAparakSaNasaMtAnAMtarabahirAnAmabhAvaH siddhyet| teSAM saMvedanenAgrahaNAdabhAva iticet svasaMvedanasyApi saMvedanAMtareNAgrahaNAdabhAvo'stu / tasya svayaM prakAzanAnnAbhAva iticet pUrvottarasvasaMvitkSaNAnAM saMtAnAMtarasaMvedanAnAMca bahirarthAnAmiva svayaM prakAzamAnAnAM kathamabhAvaH sAdhyate / kathaM teSAM svayaM prakAzamAnatvaM jJAyata iticet svayamaprakAzamAnatvaM teSAM kathaM sAdhyata iti samAnaH paryanuyogaH / svasaMvedana svarUpasya prakAzamAnatvameva teSAmaprakAzamAnatvamiticettarhi teSAM prakAzamAnatvameva svasaMvedanasyaivAprakAzamAnatvaM kiM na syAt ? svasaMvedanasya svayamaprakAzamAnatve paraiH prakAzamAnatvAbhAvaH sAdhayitumazakyaH pratiSedhasya vidherviSayatvAt sarvatra sarvadA sarvathA'pyasataH pratiSedhavirodhAt iticettarhi svasaMvedanAtpareSAM prakAzamAnatvAbhAve kathaM tatpratiSedhaH sAdhyata iti samAnazcarcaH / vikalpapratibhAsinAM teSAM svasaMvedanAvabhAsitvaM pratiSidhyata iticenna vikalpAvabhAsitvAdeva svayaM prakAzamAnatvasiddheH / tathAhi-yadyadvikalpapratibhAsi tattatsvayaM prakAzate yathA vikalpasvarUpaM tathA ca svasaMvedanapUrvottarakSaNAH saMtAnAMtarasaMvedanAni bahirarthAzceti svayaM prakAzamAnatvasiddhiH / zazaviSANAdibhirvinaSTAnutpannaizca bhAvairvikalpAvabhAsibhirvyabhicAra iti cenna teSAmapi pratibhAsamAtrAMtarbhUtAnAM svayaM prakAzamAnatvasiddheH anyathA vikalpAvabhAsitvAyogAt / so'yaM saugataH sakaladezakA
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 103 AptaparIkSA / laviprakRSTAnapyarthAn vikalpabuddhau pratibhAsamAnAn svayamabhyupagamayan svayaMprakAzamAnatvaM nAbhyupaitIti kimapi mahAdbhutaM ? tathAbhyupagame ca sarvasya pratibhAsamAtrAMtaH praviSTatvasiddheH puruSAdvaitasiddhireva syAt npunstdvhirbhuutsNvednaadvaitsiddhiH| mAbhUnniraMzasaMvedanAdvaitaM citrAdvaitaM tusyAt citrAdvaitasya vyavasthApanAt / kAlatrayatrilokavarti padArthAkArAsaMviccitrApyekA zazvadazakyavivecanatvAt sarvasya vAdinastata evakvacidekatvavyavasthApanAt anyathA kasyacidekatvenAbhimatasyApyekatvAsiddhiriticenna evamapi paramabrahmaNa eva prasiddheH sakaladezakAlAkAravyApinaH saMvinmAtrasyaiva parama - hmatvavacanAt / nacaikakSaNasthAyinI citrAsaMvit citrAdvaitamiti sAdhayituM zakyate tasyAH kAryakAraNabhUtacitra saMvinnAMtarIyatvAccitradvaitaprasaMgAttatkAryakAraNacitrasaMvido'nabhyupagame sadahetukatvAnnityatvasiddheH kathaM na citrAdvaitameva brahmAdvaitamiti na saMvedanAdvaitavaccitrAdvaitamapi saugatasya vyavatiSThate sarvathA zUnyaM tu tatvamasaMvedyamAnaM na vyavatiSThate / saMvedyamAnaM tu sarvatra sarvathA sarvadA paramabrahmaNo nAtiricyate tatrAkSepasamAdhAnAnAM paramabrahmasAdhanAnukUlatvAt / tato na sugatastatvataH saMvRtyA vA vizvatatvajJaH saMbhavatIti na nirvANamArgasya pratipAdakaH syAt / "paramapuruSa eva vizvatatvajJaH zreyomArgasya praNetA vyavatiSThatAM tasyoktanyAyena sAdhanAt ityaparaH " so'pi na vicArasahaH / puruSottamasyApi yathA pratipAdanaM vicAryamANasyA yogAt / pratibhAsamAtraM cidrUpaM paramabrahmoktaM tacca yathA pAramArthikaM dezakAlAkArANAM bhede'pi vyabhicArAbhAvAt tatpratibhAsavizeSANAmeva vyabhicArAdavyabhicAritvalakSaNatvAttasyeti tacca vicAryate / yadetatpratibhAsamAtraM tat sakalapratibhAsavizeSarahitaM tatsahitaM vA syAt ? prathamapakSe tadasiddhameva sakalapratibhAsavizeSarahitasya pratibhAsamAtrasyAnubhavAbhAvAt / kena
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA citpratibhAsavizeSeNa sahitasyaiva tasya pratibhAsanAtkvacitpratibhAsavizeSasyAbhAve'pi punaranyatra bhAvAtkadAcidabhAve'pi cAnyadA sadbhAvAtkenacidAkAravizeSeNa tadasaMbhave'pi cAkArAMtareNa saMbhavAddezakAlAkAravizeSApekSatvAt tatpratibhAsavizeSANAM tathA vyabhicArAbhAvAdavyabhicAritvasiddheH tatvalakSaNAnatikamAnna tatvabahirbhAvo yuktaH / tathAhi-yadyathaivAvyabhicAri. tattathaiva tatvaM tathA pratibhAsamAtraM pratibhAsamAtratayaivAvyabhicAri tathaiva tatvaM / aniyatadezakAlAkAratayaivAvyabhicArI ca pratibhAsavizeSa iti pratibhAsamAtravatpratibhAsavizeSasyApi vstutvsiddheH| nahi yo yaddezatayA pratibhAsavizeSaH sa taddezatAM vyabhicarati, anyathA bhrAMtatvaprasaMgAt zAkhAdezatayA caMdrapratibhAsavat / nApi yo yatkAlatayA pratibhAsavizeSaH sa tatkAlatAM vyabhicarati, tadvayabhicAriNo'satyatvavyavasthAnAnnizi madhyaMdinatayA svapnapratimAsa. vizeSavat / nApi yo yadAkAratayA pratibhAsavizeSaH sa tadAkAratAM visaMvadati tadvisaMvAdino mithyAjJAnatvasiddheH kAmalAdyupahatacakSuSaH zukle zaMkhe pItAkAratApratibhAmavizeSavat / na ca vitathairdezakAlAkAravyabhi. cAribhiH pratibhAsavizeSaiH sadRzA eva dezakAlAkArAvyabhicAriNaH pratibhAsavizeSAH pratilakSayituM yujyate yata idaM vedAMtavAdinAM vacanaM zobheta " AdAvate ca yannAsti vartamAne'pi tattathA / vitathaiH sadRzAH saMto'vitathA eva lakSitAH" iti teSAmavitathAnAmAdAvaMte cAsatve'pi vartamAne sattvaprasiddhebarbAdhakapramANAbhAvAt / nahi yathA svapnAdibhrAMtapratibhAsavizeSeSu tatkAle'pi bAdhakaM pramANamudeti tathA jAgradazAyAmabhrAMtapratibhAsavizeSeSu, tatra sAdhakapramANasyaiva sadbhAvAt / samyaGmayA tadA dRSTo'rtho'rthakriyAkAritvAt tasya mithyAtve'rthakriyAkAritvavirodhAt iNdrjaalaadipridRssttaarthvditi| naca bhrAMtetaravyavasthAyAM cAMDAlAdayo'pi vipratipadyate tathA cokta
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| 105 makalaMkadevaiH " iMdrajAlAdiSu bhrAMtamIrayaMti na cAparaM / api cAMDAlagopAlavAlalolavilocanA" iti / kiMca tatpratibhAsamAtra sAmAnyarUpaM dravyarUpaM vA ? prathamapakSe sattAmAtrameva syAt , tasyaiva parasAmAnyarUpatayA pratiSThAnAt / tasya svayaM pratibhAsamAnatve pratibhAsamAtrameva tatvamanyathA tadavyavasthiteriticenna satsadityanvayajJAnaviSayatvAt sattAsAmAnyasya vyavasthiteH svayaM pratibhAsamAnatvAsiddheH / sattA pratibhAsata iti tu viSaye viSayidharmasyopacArAt pratibhAsanaM hi viSayiNo jJAnasya dharmaH sa viSaye sattAsAmAnye'dhyAropyate tadadhyAropanimittaM tu pratibhAsanakriyAdhikaraNatvaM / yathaiva hi saMvitpratibhAsate iti kartRsthA pratibhAsanakriyA tathA tadviSayasthApyupacaryate sakarmakasya dhAtoH kartRkarmasthakriyArthatvAt yathaudanaM pacatIti pacanakriyA pAcakasthA pAcyamAnasthA ca pratIyate tadvadakarmakasya dhAtoH kartRsthakriyAmAtrArthatvAt paramArthataH karmasthakriyA'saMbhavAtkartRsthA kriyA karmaNyupacaryate / nanu ca sati mukhye svayaM pratibhAsamAne kasyacit pramANataH siddhe paratra tadviSaye tadupacArakalpanA yuktA yathA'gnau dAhapAkAdyarthakriyAkAriNi taddharmadarzanAnmANavake tadupacArakalpanA'gnirmANavaka iti| na ca kiMcitsaMvedanaM svayaM pratibhAsamAnaM siddhaM saMvedanAMtarasaMvedyatvAt / saMvedanasya kvacidavasthAnAbhAvAt / sudUramapi gatvA kasyacitsaMvedanasya svayaM pratimAsamAnasyAnabhyupagamAt kathaM taddharmasyopacArastadviSaye ghaTeteti kazcit / so'pi jJAnAMtaravedyajJAnavAdinamupAlabhatAM parokSajJAnavAdinaM vA ? nanu ca parokSajJAnavAdI bhaTTastAvannopAlaMbhArhaH svayaMpratibhAsamAnasyAtmana stenAbhyupagamAt taddharmasya pratibhAsanasya viSayeSUpacAraghaTanAt ghaTaH pratibhAsate, ghaTAdayaH pratibhAsata iti ghaTapaTAdipratibhAsanAnyathAnupapatyA ca karaNabhUtasya parokSasyApi jJAnasya pratipatteravirodhAt rUpaprati
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA mAsanAccakSuHpratipattivat / tathA karaNajJAnamAtmAnaM cApratyakSaM vadan prAbhAkaro'pi nopAlaMbhamarhati phalajJAnasya svayaM pratibhAsamAnasya tena pratijJAnAt taddharmasya viSayeSUpacArasya siddheH / phalajJAnaM ca kartRkaraNAbhyAM vinA nopapadyata iti / tadeva kartAraM karaNajJAnaM cApratyakSamapi vyavasthApayati yathA rUpe pratibhAsanakriyA phalarUpA cakSuSmaMtaM cakSuzca pratyApayatIti kecinmanyate teSAmapi bhaTTamatAnusAriNAmAtmanaH svarUpaparicchede'rthaparicchedasyApi siddheH / svArthaparicchedakapuruSaprasiddhau tato'nyasya parokSajJAnasya kalpanA na kaMcidarthaM puSNAti, prabhAkaramatAnusAriNAM phalajJAnasya svArthaparicchittirUpasya prasiddhau karaNajJAnakalpanAvat / kartuH karaNamaMtareNa kriyAyAM vyApArAnupapatteH parokSajJAnasya karaNasya kalpanAnAnArthaketi cenna manasazcakSurAdazcAMtarbahiHparicchittau karaNasya sadbhAvAt tato bahirbhUtasya karaNAMtarasya kalpanAyAmanavasthAprasaMgAt tataHsvArthaparicchedakasya puMsaH phalajJAnasya vA svArthaparicchittisvabhAvasya prasiddhau syAdvAdidarzanasyaiva prasiddheH / svayaM pratibhAsamAnasyAtmano jJAnasya vA dharmaH kvacittadviSaye kathaMcidupacaryyata iti sattAsAmAnyaM pratibhAsate pratibhAsaviSayo bhavatItyucyate na caivaM pratibhAsamAtre tasyAnupravezaH sidhyet paramArthataH saMvedanasyaiva svayaM pratibhAsamAnatvAt / syAnmataM na sattAsAmAnyaM pratibhAsamAtraM tasya dravyAdimAtravyApakatvAt sAmAnyAdiSu prAgabhAvAdiSu cAbhAvAt kiM tarhi sakalabhAvAbhAvavyApakaM pratibhAsasAmAnya pratibhAsamAtramabhidhIyate iti / tadapi na. samyak pratibhAsasAmAnyasya pratibhAsavizeSanAMtarIyakatvAtpratibhAsAdvaitavirodhAt , saMto'pi pratibhAsavizeSAH satyatAM na pratipadyate saMvAdakatvAbhAvAtsvapnAdipratibhAsavizeSavaditi cenna pratibhAsasAmAnyasyApyasatyatvaprasaMgAt zakyaM hi vaktuM prati
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| 107 pratibhAsasAmAnya tasya sarvatra taditicenna bhAsasAmAnyamasatyaM visaMvAdakatvAt svapnAdipratimAsasAmAnyavaditi / na hi svapnAdipratibhAsavizeSA eva visaMvAdino na punaH pratibhAsasAmAnya sadvyApakamiti vaktuM yuktaM, zazaviSANagaganakusumakUrmaromAdInAmasatve'pi tadvyApakasAmAnyasya sattvaprasaMgAt / kathamasatAM vyApakaM kiciMtsatsyAditicetkathamasatyAnAM pratibhAsavizeSANAM vyApakaM pratibhAsasAmAnyaM satya. miti samo vitarkaH / tasya sarvatra sarvadA sarvathA vA'vicchedAt satyaM taditicenna evaM dezakAlAkAraviziSTasyaiva tasya satyatvasiddheH / sarvadezavizeSarahitasya sarvakAlavizeSarahitasya ca sarvAkAravizeSarahitasyaiva sarvatra sarvathA sarvadeti vizeSayitumazakteH / tathA ca pratibhAsasAmAnya sakaladezakAlAkAravizeSaviziSTamabhyupagacchanneva vedAMtavAdI svayamekadravyamanaMtaparyAyaM pAramArthikamitipratipattumarhati pramANabalAyAtatvAt , tadevAstu paramapuruSasyaiva bodhamayaprakAzavizadasya mohAndhakArApahasyAMtayAminaH sunititvAt tatra saMzayAnAM pratighAtAtsakalalokodyotanasamarthasya tejonidheraizumAlino'pi tasmin satyeva pratibhAsanAt, asati cApratibhAsanAditi kazcit taduktaM " yo lokAn jvalayatyanalpamahimA so'pyeSa tejonidhiryasminsatyavabhAti nAsati punardevoM'zumAlI svayaM / tasminbodhamayaprakAzavizade mohAMdhakArApahe ye'ntaryAmini pUruSe pratihatAH saMzerate te hatAH " iti / tadapi na puraSAdvaitavyavasthApanaparamAbhAsate tasyAM'tayAminaH puruSasya bodhamayaprakAzavizadasyaiva bodhyamayaprakAzyasyAsaMbhavAnupapatteH / yadi punaH sarva bodhyaM bodhamayameva prakAzamAnatvAbodhasvAtmavaditi manyate tadA bodhasyApi bodhyamayatvApattiriti puruSAdvaitamicchato bodhyaadvaitsiddhiH|| bodhAbhAve kathaM bodhyasiddhiriti cedbodhyAbhAve'pi bodhasiddhiH kathaM hai bodhyanAMtarIyakatvAdbodhasya / svapneMdranAlAdiSu bodhyAbhAve'pi bodhasiddherna
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA - bodhyanAMtarIyako bodha iti cenna tatrApi bodhyasAmAnyasadbhAva eva bodhopapatteH / na hi saMzayasvapnAdibodho'pi bodhyasAmAnyaM vyabhicarati bodhyavizeSasyaiva tasya vyabhicArAddhAMtatvasiddheH / na ca sarvasya bodhyasya svayaMprakAzamAtraM siddhaM svayaM prakAzamAnabodhaviSayatayA tasya tathopacArAsvayaM prakAzamAnAMzumAliprabhAbhAraviSayabhUtAnAM lokAnAM prakAzamAnopacAra - vat tato yathA lokAnAM prakAzyAnAmabhAve na tAnaMzumAlI jvalayitumalaM tathA bodhyAnAM nIlasukhAdInAmabhAve na bodhamayaprakAzavizadoM 'taryAmI tAn prakAzayitumaza iti pratipattavyaM / tathAcAMtaH prakAzamAnAnaM paryAyaikapuruSadravyavat, bahiH prakAzyAnataparyAyaikAcetanadravyamapi pratijJAtavyamiti cetanAcetanadravyadvaita siddheH na puruSAdvaitasiddhiH saMvedanAdvaitasiddhivat / cetanadravyasya ca sAmAnyAdezAdekatve'pi vizeSAdezAdanekatvaM saMsArimuktavikalpAt / sarvathaikatve sakRttadvirodhAt / acetanadravyasya sarvathaikatve mUrta mUrtadravyavirodhavat / mUrtimadacetanadravyaM hi pudgaladravyamane kabhedaM paramANuskaMdhavikalpAt pRthivyAdivikalpAcca dharmAdharmAkAzakAlavikalpamamUrtimaddravyaM caturdhA caturvidhakAryavizeSAnumeyamiti dravyasya SaDvivasya pramANabalAttatvArthAlaMkAreH samarthanAt / tatparyAyANAM cAtItAnAgatavartamAnAnaMtArthavyaMjanavikalpAnAM sAmAnyataH sunizcitAsaMbhavadbAdhakapramANAtparamAgamAtprasiddheH / sAkSAtkevalajJAnaviSayatvAcca na dravyaikAMtasiddhiH paryAyaikAMtasiddhirvA / nacaiteSAM sarvadravyaparyAyANAM kevalajJAnaM pratibhAsamAnAnAmapi pratibhAsamAtrAMtaH pravezaH sidhyet viSayaviSayibhedAbhAve sarvAbhAvaprasaMgAt nirviSayasya pratibhAsasyAsaMbhavAnniH pratibhAsasya viSayasya vA'vyavasthAnAt / tatazcAdvaitaikAMte kArakANAM karmAdInAM kriyANAM parispaMdalakSaNAnAM "dhAtvartha lakSaNAnAM ca dRSTa bhedo virudhyata eva tasya pratibhAsamAnasyApi 108
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ AptaparIkSA / pratibhAsamAtrAMtaHpravezAbhAvAt / svayaM pratibhAsamAnajJAnaviSayatayA pratibhAsamAnatopacArAt svayaMpratibhAsyamAnatvena vyavasthAnAt / na ca pratibhAsamAtrameva tadbhedapratibhAsaM janayati tasya tataH praviSTasya janyatvaviro-dhAt / pratibhAsamAtrasya ca janakatvAyogAt / naikaM svasmAtprajAyata ityapi sUktaM / tathA karmadvaitasya - phaladvaitasya lokadvaitasya ca vidyAvidyAdvayavadvaMdhamokSadvayavacca pratibhAsamAnapramANaviSayatayA vyavasthiteH pratibhAsamAnasyApi prameyatayA vyavasthiteH pratibhAsamAtrAMtaHpravezAnupapatterabhAvApAdanaM vedAMtavAdinAmaniSTaM / sUktameva samaMtabhadrasvAmibhiH tathA, hetoradvaitasiddhiH yadi pratibhAsamAtravyatirekiNaH pratibhAsamAnAdapi yadISyate tadA hetusAdhyayordvaitaM syAdityapi sUktameva pakSahetudRSTAMtAnAM kutazcitpratibhAsamAnA- . nAmapi pratibhAsamAtrAnupravezAsaMbhavAt / etena hetunA vinopaniSadvAkyavizeSAtpuruSAdvaita siddhau vAGmAtrAtkarmakAMDa pratipAdakavAkyAdvaitasiddhirapi kiM na bhavet / tasyopaniSadvAkyasya paramabrahmaNo'taH pravezAsiddheH / etena vaizeSikAdibhiH pratijJAtapadArthabhedapratItyA puruSAdvaitaM bAdhyata eva tadbhedasya pratyayavizeSAtpratibhAsamAnasyApi pratibhAsamAtrAtmakatvAsiddheH / kutaH paramapuruSa eva vizvatattvAnAM jJAtA mokSamArgasya praNetA vyavatiSThate / tadevamIzvarakapilasugatabrahmaNAM vizvatatvajJatApAyAnnirvANamArgapraNayanAnupapatteryasya vizvatattvajJatA karmabhUbhRtAM bhettRtA mokSamArgapraNetRtA ca pramANabalAtsiddhA / 109 so'rhanneva munIMdrANAM vaMdyaH samavatiSThate / tatsadbhAve pramANasya nirbAdhasya vinizvayAt // 86 // kiM punastatpramANamityAha -
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA aaisaritatattvAni pratyakSANyarhato'jasA / prameyatvAdyamAsmAdRk pratyakSArthAH sunizcitAH // 87 // kAni punaraMtaritatattvAni, dezAdyaMtaritatastvAnAM sattve pramANAbhAvAt / nahyasmadAdipratyakSaM tatra pramANaM dezakAlasvabhAvAvyavahitavastuviSayatvAt / satsaMprayoge puruSasyeMdriyANAM yadbuddhijanma tatpratyakSamiti vacanAt / nApyanumAnaM tatra pramANaM tadavinAbhAvino liMgasyAbhAvAt / nApyAgamastadastitve pramANaM, tasyApauruSeyasya svarUpe eva prAmANyasaMbhavAt / pauruSeyasyAsarvajJapraNItasya prAmANyAsaMbhavAt / pauruSeyasya sarvajJapraNItasya tu sarvajJasAdhanAtpUrvamasiddheH / nApyarthApattiH dezAdyaMtaritatatvairvinA'nupapadyamAnasya kasyacidarthasya pramANaSaTkaprasiddhasyAsaMbhavAt / nacopamAnamaMtaritatattvAstitve pramANaM, tatsadRzasya kasyacidupamAnabhUtasyArthasyAsiddherupameyabhUtAMtaritatattvavat / tadupalaMbhakapramANapaMcakAbhAve ca kurto'tarita - tattvAni sidhyeyuryato dharmyasiddhirna bhavet ? dharmiNazcAsiddhau heturAzrayAsiddha iti kecit te'tra na parIkSakAH / keSAMcitsphaTikAdyaMtaritArthAnAmasmadAdipratyakSato'stitvasiddheH pareSAM kuDyAdidezavyavahitAnAmagnyAdInAM tadavinAbhAvino dhUmAdiliMgAdanumAnAt kAlAMtaritAnAmapi bhavi - SyatAM vRSTyAdInAMviziSTameghonnatidarzanAdastitvasiddheH / atItAnAM pAvakAdInAM bhasmAdivizeSadarzanAtprasiddheH / svabhAvAMtaritAnAM tu karaNazaktyAdInAmarthApattyAstitvasiddheH / dharmiNAmaMtaritatattvAnAM prasiddhatvAddhetozvAzrayAsiddhatvAnupapatteH / nanvevaM dharmisiddhAvapi hetozcAzrayAsiddhatvAbhAve'pi pakSo'prasiddha vizeSaNaH syAt, arhatpratyakSatvasya sAdhyadharmasya kvacidaprasiddheriti na maMtavyaM puruSavizeSasyArhataH saMbaddhavartamAnArtheSu pratyakSatvapravRtteravirodhAdarhatpratyakSasya vizeSaNasya siddhau 110
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ AptaparIkSA / 111 virodhAbhAvAt / tadvirodhe kvacijjaiminyAdipratyakSavirodhApatteH / nanu ca saMvRttyAMtaritatatvAnyarhataH pratyakSANIti sAdhane siddhasAdhanameva nipuNaprajJe tathopacArapravRttera nivAraNAdityapi nAzaMkanIyamaMjaseti vacanAt / paramArtha - to hyaMtaritatattvAni pratyakSANyarhataH sAdhyate na punarupacArato yataH siddhasAdhanamanumanyate / tathApi hetorvipakSavRtteranaikAMtikatvamityAzaMkAyAmidamAha - hetorna vyabhicAro'tra dUrArthaimaMdarAdibhiH / sUkSmairvA paramANvAdyaisteSAM pakSIkRtatvataH // 88 // nahi kAniciddezAMtaritAni kAlAMtaritAni vA tatvAni pakSabahirbhUtAni saMti yatastatra vartamAnaH prameyatvAditi heturvyabhicArI syAt tAdRzAM sarveSAM pakSIkaraNAt / tathAhi tattvAnyaMtaritAnIha dezakAlasvabhAvataH / dharmAdIni hi sAdhyate pratyakSANi jinezinaH // 89 // yathaivahi dharmAdharmatattvAni kAniciddezAMtaritAni dezAMtarita puruSAzrayasvAt / kAnicitkAlAMtaritAni kAlAMtaritaprANigaNAdhikaraNatvAt / kAnicitsvabhAvAMtaritAni dezakAlAvyavahitAnAmapi teSAM svabhAvato'tIMdriyatvAt / tathA himavanmaMdaramakarAkarAdInyapi dezAMtaritAni naSTAnutpannAnaM taparyAyatattvAni ca kAlAMtaritAni, svabhAvAMtaritAni ca paramANvAdIni, jinezvarasya pratyakSANi sAdhyate na ca pakSIkRtaireva vyabhicArodbhAvanaM yuktaM sarvasyAnumAnasya vyabhicAritvaprasaMgAt / nanu mAbhUdvyabhicArI hetuH dRSTAMtastu sAdhyavikala ityAzaMkAmapahartumAha - na cAsmAharUsamakSANAmeva mahatsamakSatA / na sidhyediti maMtavyamavivAdAdvayorapi // 90 //
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA yehyasmAdRzAM pratyakSAH saMbaddhA vartamAnAzvArthAste kathamarhataH puruSavizeSasya pratyakSAH na syustaddezakAlavartinaH puruSAMtarasyApi tadapratyakSatvaprasaMgAt tato na syAdvAdina iva sarvajJAbhAvavAdino'pyatra vivadaMte / vAdiprativAdinoravivAdAcca sAdhyasAdhanadharmayodRSTAMte ca na sAdhyavaikalyaM sAdhanavaikalyaM vA yato'nanvayahetuHsyAt / nanvatIMdriyapratyakSatoM'taritatattvAni pratyakSANyarhataH sAdhyaMte kiMceMdriyapratyakSata iti saMpradhAryam / prathamapakSe sAdhyavikalo dRSTAMtaH syAt / asmAdRpratyakSANAmarthAnAmatIM. driyapratyakSato'hatpratyakSatvAsiddheH / dvitIyapakSe pramANabAdhitaH pakSaH, iMdriyapratyakSato dharmAdharmAdInAmaMtaritatatvAnAmahatpratyakSatvasya pramANabAdhitatvAt / tathAhi-nArhadiMdriyapratyakSaM dharmAdInyaMtaritatatvAni sAkSAtkartuM samarthamiMdriyapratyakSatvAdasmadAdIMdriyapratyakSavat ityanumAnaM pakSasya baadhk| na cAtra hetoH sAMjanacakSuHpratyakSeNAnaikAMtikatvaM, tasyApi dharmAdharmAdisAkSAtkAritvAbhAvAt / nApIzvareMdriyapratyakSeNa tasyAsiddhatvAtsyAdvAdinAmiva mImAMsakAnAmapi tadaprasiddheritica na codyaM, pratyakSasAmAnyato'hatpratyakSatvasAdhanAt / siddhecAMtaritatatvAnAM sAmAnyato'hatpratyakSatve dharmAdisAkSAtkAriNaH pratyakSasya sAmarthyAdatIMdriyapratyakSatvasiddheH / tathA dRSTAMtasya sAdhyavaikalyadoSAnavakAzAt kathamanyathAbhipretAnumAne'pyayaM doSo na bhavet / tathAhi-nityaHzabdaHpratyabhijJAyamAnatvAtpuruSavaditi / atra kUTasthanityatvaM sAdhyate kAlAMtarasthAyinityatvaM vA ? prathamakalpanAyAmaprasiddhavizeSaNaH pakSaH kUTasthanityatvasya kvacidanyatrAprasiddhestatra pratyabhijJAnasyaivAsaMbhavAt pUrvAparapariNAmazUnyatvAtpratyabhijJAnasya pUrvottarapariNAmavyApinyekatra vastuni sadbhAvAt / puruSe ca kUTasthanityatvatya sAdhyasyAbhAvAttatasya sAtizayatvAt sAdhyazUnyo dRSTAMtaH / dvitIyakalpanAyAM
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| tu svamatavirodhaH, zabde kAlAMtarasthAyinityatvasyAnabhyupagamAt / yadi. punarnityatvasAmAnyaM sAdhyate sAtizayetaranityatvavizeSasya sAdhayitumanupakrAMtatvAditi mataM tadAMtaritatattvAnAM pratyakSasAmAnyato'rhatpratyakSatAyAM sAdhyAyAM na kiMciddoSamutpazyAmaH iti nAprasiddhavizeSaNaH pakSaH sAdhyazUnyo vA dRSTAMtaH prsjyte| sAMprataM hetoH svarUpAsiddhatvaM pratiSedhayannAha nacAsiddhaM prameyatvaM kAtsya'to bhAgato'pi vA / sarvathApyaprameyasya pdaarthsyaavyvsthiteH|| 91 // yadi SaDbhiH pramANaiHsyAtsarvajJaH kena vAryate / iti bruvannazeSArthaprameyatvamihecchati // 92 // codanAtazca niHzeSapadArthajJAnasaMbhave / siddhamaMtaritArthAnAM prameyatvaM samakSavat // 93 // so'yaM mImAMsakaH pramANabalAtsarvasyArthasya vyavasthAmabhyupayan SaDbhiH pramANaiH samastArthajJAnaM vA'nivArayan codanAto hi bhUtaM bhavaMtaM bhaviSyaMta sUkSma vyavahitaM viprakRSTamityevaM jAtIyakamarthamavagamayitumalamiti svayaM pratipadyamAnaH sUkSmAMtaritadUrArthAnAM prameyatvamasmatpratyakSArthAnAmiva kathamapahnavIta yataH sAkalyena prameyatvaM pakSAvyApakamasiddhaM brUyAt / nanu ca ca pramAtaryAtmani, karaNe ca jJAne, phale ca prabhitikriyAlakSaNe, prameyatvAsaMbhavAt karmatAmApanneSvevArtheSu prameyeSu bhAvAdbhAgAsiddhaM sAdhanaM pakSAvyApakatvAditi cennaitadevaM pramAturAtmanaH sarvathApyaprameyatve pratyakSata ivAnumAnAdapi pramIyamANatvAbhAvaprasaMgAt, pratyakSeNa hi karmatayA''tmA na pratIyate iti prabhAkaradarzanaM na punaH sarveNApi pramANena, tavyavasthApanavirodhAt / karaNajJAna ca pratyakSataH karmatvenApratIyamAnamapi ghaTAdyarthaparicchittyanyathAnupapattyAnumIyamAnaM na sarvathApyaprameyaM jJAtetvanumAnAdavagacchati
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA buddhimiti bhASyakArazabaravacanavirodhAt phalajJAnaM ca pramitilakSaNaM svasaMvedanapratyakSamicchataH kAryAnumeyaM ca kathamaprameyaM siddhayet / etena karaNajJAnasya phalajJAnasya ca parokSatvamicchato'pi bhaTTasyAnumeyatvaM siddhaM boddhavyaM / ghaTAdyarthaprAkaTyenAnumIyamAnasya sarvasya jJAnasya kathaMcitprame yatvasiddhaH / tato nAMtaritatatveSu dharmiSu prameyatvaM sAdhanamasiddhaM vAdina iva prativAdinApi kathaMcittatra prameyatvaprasiddheH / saMdigdhavyatirekamapyetanna bhavatItyAha yannArhataHsamakSaM tannaprameyaM bhirgtH| mithyaikAnto yathetyevaM vyatireko'pi nishcitH|| 94 // mithryakAMtajJAnAni hi niHzeSANyapi paramAgamAnumAnAbhyAmasmadAdInAM prameyANi ca pratyakSANi cAhata iti na vipakSatAM bhajate tadviSayAstu parairabhimanyamAnAH sarvathaikAMtA niranvayakSaNikatvAdayo nAhatpratyakSA iti te vipakSA eva naca te kutazcitpramANAtpramIyaMta iti na prameyAsteSAmasattvAt / tato ye nArhataH pratyakSAste na prameyA yathA sarvathaikAMtajJAnaviSayA iti sAdhyavyAvRttau sAdhanavyAvRttinizcayAnizcitavyatirekaM prameyatvaM samarthitaM tato bhavatyeva sAdhyasiddhirityAha sunizcitAnvayAddhetoH prsiddhvytirektH| jJAtAIn vizvatattvAnAmevaM sidhyedabAdhitaH // 95 // "nanu ca sUkSmAMtaritadUrArthAnAM vizvatattvAnAM sAkSAtkartA'rhanna siddhayatyevAsmAdnumAnAt , pakSasya pramANabAdhitvAddhetozca bAdhitaviSayatvAt / tathAhi-dezakAlasvabhAvAMtaritArthA dharmAdharmAdayo'rhataH pratyakSA iti pakSaH sa cAnumAnena bAdhyate, dharmAdayo na kasyacitpratyakSAH zazvadatyaMtaparokSatvAt ye tu kasyaci pratyakSAste nAtyaMtaparokSAH yathA ghaTAdayo'rthAH
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| 115 atyaMtaparokSAzca dharmAdayastasmAnna kasyacitprayakSA iti / na tAvadatyaM. taparokSatvaM dharmAdInAmasiddhaM kadAcitkvacitkathaJcitkasyacitpratyakSatvAsiddhe. sarvasya pratyakSasya tadviSayatvAbhAvAt / tathAhi-vivAdAdhyAsitaM pratyakSa na dharmAdyarthaviSayaM pratyakSazabdavAcyatvAdyaditthaM taditthaM yathAsmadAdipratyakSaM pratyakSazabdavAcyaM ca vivAdAdhyAsitaM tatpratyakSaM tasmAnna dharmAdyarthaviSayaM ityanumAnena dharmAdyarthaviSayasya pratyakSasya nirAkaraNAt , na cedamasmadAdipratyakSAgocaraviprakRSTArthagrAhigRddhavarAhapipIlikAdicakSuHzrotraghrANaH pratyakSairvyabhicAri sAdhanaM teSAmapi dharmAdisUkSmAdyarthAviSayatvAdasmadAdipratyakSaviSayasanAtIyArthagrahaNAnatikamAtsvaviSayasyaiveMdriyeNa grahaNAdidriyAMtaraviSayasyAparicchitteH / nanu ca prajJAmedhAsmRtizrutyUhApohaprabodhazaktInAM pratipuruSamatizayadarzanAtkasyacitsAtizayaM pratyakSaM sidhyatparAM kASThAmApadyamAnaM dharmAdisakSmAdyarthasAkSAtkAri saMbhAvyataeva ityapi na maMtavyaM, prajJAmedhAdibhiH puruSANAM stokastokAMtaratvena sAtizayatvadarzanAt, kasyacidatIMdriyArthadarzanAnupalabdhaH / taduktaM bhaTTena " ye'pi sAtizayA dRSTAH prajJAmedhAdibhirnarAH / stokastokAMtaratvena na tvatIMdriyadarzanAditi " / nanu ca kazcitprajJAvAnpuruSaH zAstraviSayAn sakSmAnarthAnupalabdhuM prabhurupalabhyate tadvatpratyakSato'pi dharmAdisUkSmAnarthAn sAkSA skartu kSamaH kimiti na saMbhAvyate ? jJAnAtizayAnAM niyamAyatumazakterityapi na cetasi vidheyaM, tasya svajAtyanatikrameNaiva sAtizayopapatteH / nahi sAtizayaM vyAkaraNamatidUramapi jAnAno nakSatragrahacakrA ticArAdinirNayena jyotiHzAstravido'tizete, tadvuddheH zabdApazabdayoreva prakarSApaSatteH vaiyAkaraNAMtarAtizAyanasyaiva saMbhavAt / jyotirvido'pi caMdrArkagrahaNAdiSu nirNayena prakarSa pratipadyamAnasyApi na bhavatyAdizabda
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA naruwwmmmmmmm sAdhutvajJAnAtizayena vaiyAkaraNAtizAyitvamutprekSate / tathA vedetihAsAdijJAnAtizayavato'pi kasyacinna svargadevatAdharmAdharmasAkSAtkaraNamupapadyate, etadabhyadhAyi " ekazAstraparijJAne dRzyate'tizayo mahAn / natu zAstrAMtarajJAnaM tanmAtreNaiva labhyate / jJAtvA vyAkaraNaM dUraM buddhiH zabdApazabdayoH / prakRSyate na nakSatratithigrahaNanirNaye / jyortivicca prakRSTo'pi caMdrArkagrahaNAdiSu / na bhavatyAdizabdAnAM sAdhutvaM jJAtumarhati / tathAvedetihAsAdijJAnAtizayavAnapi / na svargadevatA'pUrvapratyakSIkaraNe kSama" iti / etena yaduktaM sarvajJavAdinA " jJAnaM kvacitparAM kASThAM pratipadyate prakRSyamANatvAt yadyatprakRSyamANaM tattatkvacitparAMkASThAM pratipadyamAnaM dRSTaM yathA parimANamAparamANoH prakRSyamANaM nabhasi, prakRSyamANaM ca jJAnaM tasmAtvacitparAM kASThAM pratipadyate iti " tadapi pratyAkhyAtaM, jJAnaM hi dharmitvenopAdIyamAnaM pratyakSajJAnaM, zAstrArthajJAnamanumAnAdijJAnaM vA bhavedgatyaMtarAbhAvAt / tatraMdriyapratyakSa pratiprANivizeSa prakRSyamANamapi svaviSayAnatikameNaiva parAM kASThAM pratipadyate gRddhavarAhAdIMdriyapratyakSajJAnavat na punaratIMdriyArthaviSayatveneti pratipAdanAt / zAstrArthajJAnamapi vyAkaraNAdi viSayaM prakRSyamANaM parAM kASThAmupavrajanna zAstrAMtaraviSayatayA dharmAdisAkSAtkAritayA vA tAmAstidhnute / tathA'numAnAdijJAnamapi prakRSmamANamanumeyAdiviSayatayA parAMkASThAmAskaMdet na punastadviSayasAkSAtkAritayA / etena jJAnasAmAnyaM dharmi kvacitparamaprakarSAmiyarti prakRSyamANatvAt paramANuvaditi vadannapi nirastaH / pratyakSAdijJAnavyaktiSvanyatamajJAnavyaktereva paramaprakarSagamanasiddhestavyatirekeNa jJAnasAmAnyasya prakarSagamanAnupapattestasya niratizayatvAt / yadapi kenacidabhidhIyate zrutajJAnamanumAnajJAnaM vA'bhyasyamAnamabhyAsasAtmIbhAve tadarthasAkSAtkAritayA parAM
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| 117 dazAmAsAdayati tadapi svakIyamanorathamAtra, kvacidabhyAsasahasreNApi jJAnasya svaviSayaparicchittau viSayAMtaraparacchitteranupapatteH / nahi gaganatalotplavanamabhyasyato'pi kasyacitpuruSasya yojanazatasahasrotplavanaM lokAMtotplavanaM vA saMbhAvyate tasya dazahastAMtarotplavanamAtradarzanAttadapyuktaM " dazahastAMtaraM vyomni yo nAmotplutya gacchati / na yojanamasau gantuM zakto'bhyAsazatairapi " / ityatrAbhidhIyate yattAvaduktaM vivAdAdhyAsitaM ca pratyakSaM na dhAdi sakSmAdyarthaviSayaM pratyakSazabdavAcyatvAdasmadAdipratyakSavaditi tatra kimidaM pratyakSa, satsaMprayoge puruSasyeMdriyANAM buddhijanmapratyakSamiti cettarhi vivAdAdhyAsitasya pratyakSasyaitatpratyakSavilakSaNatvAt pratyakSazabdavAcyatve'pi na dharmAdisUkSmAdyaviSayatvAbhAvaHsidhyati yAdRzaM hIMdriyapratyakSapratyakSazabdavAcyaM dharmAdyarthAsAkSAtkAri dRSTaM tAdRzameva dezAMtare kAlAMtare ca vivAdAdhyAsitaM pratyakSa tathA sAdhayituM yuktaM tathAvidhapratyakSasyaiva dharmAdyaviSayatvasya sAdhane pratyakSazabdavAcyasya hetorgamakatvopapatteH tasyatenAvinAbhAvaniyamanizcayAt na punastadvilakSaNasyAhatpratyakSasya dharmAdisUkSmAdyarthaviSayatvAbhAvaH sAdhayituM zakyastasya tadagamakatvAdavinAbhAvaniyamanizcayAnupapatteH zabdasAmye'pyarthabhedAt, kathamanyathA viSANinI vAg gozabdavAcyatvAtpazuvadityanumAnaM gamakaM na syAt / yadi punargozabdavAcyatvasyAvizeSe'pi pazoreva viSANitvaM tataH sidhyati tatraiva tatsAdhane tasya gamakatvAnna punarvAgAdau tasya tadvilakSaNatvAditimataM tadA pratyakSazabdavAcyatvAvizeSe'pi nAhatpratyakSasya sUkSmAdyarthaviSayatvAsiddhirarthabhedAt / akSNoti vyApnoti jAnAtItyakSaH AtmA tameva pratigataM pratyakSamiti hi bhinnArthameveMdriyapratyakSAt tasyAzeSArthagocaratvAt mukhyapratyakSatvasiddheH / tathAhi-vivAdAdhyAsitamahatpratyakSaM mukhyaM niHzeSadravya
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA ..............................." paryAyaviSayatvAt yattu na mukhyaM tanna tathA yathA'smadAdipratyakSaM, sarvadravyaparyAyaviSayaM cAhatpratyakSaM tasmAnmukhyaM / nacedamasiddhaM saadhnN| tathAhisarvadravyaparyAyaviSayamahatpratyakSa kramAtikrAMtatvAt kramAtikrAMtaM tanmano'kSAnapekSatvAnmano'kSAnapekSatatsakalakalaMkavikalatvAt sakalAprazamAjJAnAdarzanAvIryalakSaNakalaMkavikalaM tat , prakSINakAraNamohajJAnadarzanAvaraNavIyotarAyatvAt / yannetthaM tannaivaM yathA'smadAdipratyakSaM / itthaM ca tattasmAdevamiti hetusiddhiH / nanu ca prakSINamohAdicatuSTayatvaM kuto'rhataH siddhaM ? tatkAraNapratipakSaprakarSadarzanAt / tathAhi-mohAdicatuSTayaM kvacidatyaMta prakSIyate tatkAraNapratipakSaprakarSasadbhAvAt / yatra yatkAraNapratipakSaprakarSasadbhAvastatra tadatyaMta prakSIyamANaM dRSTaM yathA cakSuSi timiraM tathAca kevalini mohA dicatuSTayasya kAraNapratipakSaprakarSasadbhAvaH tasmAdatyaMta prakSIyate / kiM punaH kAraNaM mohAdicatuSTayasyeti ceducyate / mithyAdarzanamithyAjJAnamithyAcAritratrayaM, tasya sadbhAva eva bhAvAt / yasya yadbhAva eva bhAvastasya tatkAraNaM yathA zleSmavizeSastimirasya, mithyAdarzanAditrayasadbhAva eva bhAvazca mohAdicatuSTayasya tasmAttatkAraNaM / kaH punastasya pratipakSa iti cet samyagdarzanAditrayaM, tatprakarSe tadapakarSadarzanAt / yasya prakarSe yadapakarSastasya sa pratipakSo yathA zItasyAgniH / samyagdazanAditrayaprakarSe'pakarSazca mithyAdarzanAditrayasya tasmAttasya pratipakSaH / kutaH punastatpratipakSasya samyagdarzanAditrayasya prakarSaparyaMtagamanaM ? prakRSyamANatvAt yatprakRSyamANa tatvacitprakarSaparyaMtaM gacchati yathA parimANamAparamANoH prakRSyamANaM nabhasi, prakRSyamANaM ca samyagdarzanAditrayaM tasmAtvacitprakarSaparyaMtaM gacchati, yatra yatprakarSagamanaM tatra tatpratipakSamithyAdarzanAditrayamatyaMtaM prakSIyate, yatra yatprakSayaH tatra tatkAryasya mohAdikarmacatuSTayAtyaMtikaH kSaya iti tat
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| 119 mmmmmmmmmm kAryAprazamAdikalaMkacatuSTayavaikalyAtsiddhaM sakalakalaMkavikalasvamahatpratyakSasya mano'kSanirapekSatvaM sAdhayati / taccAkramavatvaM tadapi sarvadravyaparyAyaviSayatvaM tato mukhyaM tatpratyakSa prasiddhaM / sAMvyavahArikaM tu mano'kSApekSa vaizadyasya dezataH sadbhAvAt iti na pratyakSazabdavAcyatvasAdharmyamAtrAt dharmAdisUkSmAdyAviSayatvaM vivAdAdhyAsitasya pratyakSasya sidhyati yataH pakSasyAnumAnabAdhitatvAtkAlAtyayApadiSTo hetuH syAt / tadevaM niravadyAddhetorvizvatattvAnAM jJAtA'rhannevAvatiSThate sakalabAdhakapramANaraH hitatvAcca tathAhi pratyakSamaparicchidattrikAlaM bhuvanatrayaM / rahitaM vizvatatva nahi tadbAdhakaM bhavet // 96 // naanumaanopmaanaarthaapttyaagmblaadpi| vizvajJAbhAvasaMsiddhisteSAM sadviSayatvataH // 97 // nAhanniHzeSatatvajJo vktRtvpurusstvtH| brahmAdivaditi proktamanumAnaM na bAdhakaM / / 98 // hetorasya vipakSeNa virodhAbhAvanizcayAt / vatRtvAdeprakarSe'pi jJAnAnihAsasiddhitaH // 99 // nopamAnamazeSANAM nRNAmanupalaMbhataH / upamAnopameyAnAM tadbAdhakamasaMbhavAt // 10 // nArthApattirasarvajJaM jagatsAdhayituM kSamA / kSINatvAdanyathAbhAvAbhAvAttattadabAdhikA // 101 // nAgamo'pauruSeyosti sarvajJAbhAvasAdhanaH / tasya kArye pramANatvAdanyathA'niSTasiddhitaH // 102 //
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 zrIvidyAmaMdisvAmiviracitA pauruSeyo'pyasarvajJapraNIto nAsya bAdhakaH / tatra tasyApramANatvAddharmAdAviva tattvataH // 103 // abhAvo'pi pramANaM te niSedhyAdhAravedane / niSedhyasmaraNe ca syAnnAstitA jJAnamaMjakSA // 104 // nacAzeSajagajjJAnaM kutazcidupapadyate / nApi sarvajJasaMvittiH pUrvaM tatsmaraNaM kutH|| 105 // yenAzeSajagatyasya sarvajJasya niSedhanaM / paropagamatastasya niSedhe sveSTabAdhanaM // 106 // mithyaikAMtaniSedhastu yukto'nekaaNtsiddhitH| nAsarvajJajagatsiddheH sarvajJapratiSedhanaM // 107 // evaM siddhaH sunirNItAsaMbhavadbAdhakatvataH / sukhavadvizvatattvajJaH sorhanneva bhavAniha // 108 // sa karmabhUbhRtAM bhettA tdvipkssprkrsstH| yathA zItasya bhettehakazciduSNaprakarSataH // 109 // yasya dharmAdisUkSmAdyarthAH pratyakSA bhagavato'rhataH sarvajJasyAnumAnasAmarthyAttasya bAdhakaM pramANaM pratyakSAdInAmanyatamaM bhavet , gatyaMtarAbhAvAt / tatra na tAvadasmadAdipratyakSaM sarvatra sarvadA sarvajJasya bAdhakaM tena trikAlabhuvanatrayasya sarvajJarahitasyAparicchedAt tatparicchede tasyAsmadAdipratyakSa. tvavirodhAt / nApi yogipratyakSaM tadbAdhakaM tasya tatsAdhakatvAtsarvajJAbhAvavAdinAM tadanabhyupagamAcca / nApyanumAnopamAnArthApattyAgamAnAM sAma rthyAtsarvajJasyAbhAvasiddhiH teSAM sadviSayatvAt pratyakSavat / " syAnmataM nAhaniHzeSatattvavedI vaktRtvAtpuruSatvAt brahmAdivadityAdyanumAnAtsarvajJatvanirAkRtiH sidhyatyeva sarvajJaviruddhasyAsarvajJasya kArya
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| 121 vacanaM hi tadabhyupagamyamAnaM svakAraNaM kiMcijjJatvaM sAdhayati tacca sidhyatsvaviruddhaM niHzeSajJAnaM nivartayatIti viruddhakAryopalabdhiH zItAbhAve sAdhye dhUmavadviruddhavyAptopalabdhirvA sarvajJatvena hi viruddhamaptarvajJatvaM tena ca vyAptaM vaktRtvamiti / etena puruSatvopalabdhiviruddhavyAptopalabdhiruktA sarvajJatvena hi viruddhamasarvajJatvaM tena ca vyAptaM puruSatvamiti / tathAca sarvajJo yadi vaktA'bhyupagamyate yadi vA puruSastathApi vaktRtvapuruSAttvAbhyAM tadabhAvaH sidhyatIti kecidAcakSate?" tadetadapyanumAnadvitayaM tritayaM vA paraiH proktaM na sarvajJasya bAdhakamavinAbhAvaniyamanizcayasyAsaMbhavAt / hetorvipakSe bAdhakapramANAbhAvAdasarvajJe hi sAdhye tadvipakSaHsarvajJa eva tatra ca prakRtasya hetorna bAdhakamasti / virodho bAdhaka iti cenna sarvajJasya vaktRtvena virodhAsiddheH / tasya tena virodho hi sAmAnyato vizeSato vA syAt ? na tAvatsAmAnyato vaktRtvena sarvajJatva virudhyate, jJAnaprakarSe vaktRtvasyApakarSaprasaMgAt / yaddhi yena viruddhaM tatprakarSe tasyApakoM dRSTo yathA pAvakasya prakarSe tadvirodhino himasya / naca jJAnaprakarSe vaktRtvasyApakoM dRSTastasmAnna tattadviruddhaM vaktA ca syAtsarvajJazca syAditi saMdigdhavipakSavyAvRttiko heturna sarvajJAbhAvaM sAdhayet / yadi punarvaktRtvavizeSeNa sarvajJasya virodho'bhidhIyate, tadA heturasiddhaeva / nahi paramAtmano yuktizAstraviruddho vaktatvavizeSaH saMbhavati ya sarvajJavirodhI, tasya yuktizAsrAviruddhArthavaktRtvanizcayAt / naca yuktizAstrAvirodhivaktRtvaM jJAnAtizayamaMtareNa dRSTaM tataH sakalArthaviSayaM vaktRtvaM yuktizAstrAvirodhi siddhayatsakalArthaveditvameva sAdhayet iti vaktRtvavizeSo viruddho hetuH, sAdhyaviparItasAdhanAt / tathA puruSatvamapi sAmAnyataH sarvajJAbhAvasAdhanAyopAdIyamAnaM saMdigdha
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA vipakSavyAvRttikameva sAdhyaM na sAdhayet vipakSeNa virodhAsiddheH puruSazca syAtkazcitsarvajJazveti / nahi jJAnAtizayena tatpuruSatvaM virudhyate kasyacitsAtizayajJAnasya mahApuruSatvasiddheH / puruSatvavizeSo hetuzcet sa yadyajJAnAdidoSadUSita puruSatvamucyate tadA heturasiddhaH parameSThini tathAvidhipuruSatvAsaMbhavAt / atha nirdoSapuruSatvavizeSo hetustadA viruddhaH sAdhyaviparyayasAdhanAt sakalAjJAnAdidoSavikalapuruSatvaM hi paramAtmani sidhyat sakalajJAnAdiguNa prakarSaparyaMtagamanameva sAdhayet tasya tena vyAptatvAditi nAnumAnaM sarvajJasya bAdhakaM budhyAmahe / nApyupamAnaM tasyopamAnopameyagrahaNapUrvakatvAt / prasiddhe hi gogavayayorupamAnopameyabhUtayoH sAdRzye dRzyamAnAdgorgavaye vijJAnamupamAnaM sAdRzyopAdhyupameya - viSayatvAt / tathoktam - " dRzyamAnAdyadanyatra vijJAnamupajAyate / sAdRzyeopAdhitaH kaizcidupamAnamiti smRtaM " / na copamAnabhUtAnAmasmadAdInAmupameyabhUtAnAM cAsarvajJatvena sAdhyAnAM puruSavizeSANAM sAkSAtkaraNaM saMbhavati / naca teSvasAkSAtkaraNeSu tatsAdRzyaM prasidhyati / na cAprasiddhatatsAdRzyaH sarvajJAbhAvavAdI sarve'pyasarvajJAH puruSAH kAlAMtaradezAMtaravartino yathAsmadAdaya ityupamAnaM kartumutsahate jAtyaMdha iva dugdhasya bakopamAnaM tatsAkSAtkaraNe vA sa eva sarvajJa iti kathamupamAnaM tadabhAvasAdhanAyAlaM / tathArthApattirapi na sarvajJarahitaM jagatsarvadA sAdhayitaM kSamA kSINatvAttasyAH sAdhyAvinAbhAvaniyamAbhAvAt / sarvajJena rahitaM jagattatkRtadharmAdyupadezAsaMbhavAnyathAnupapatterityarthApattirapi na sAdhIyasI, sarvajJakRtadharmAdyapadezAsaMbhavasyArthApattyutthApakasyArthasya pratyakSAdyanyatamapramANena vijJAtumazakteH / nanvapauruSeyAdvedAdeva dharmAdyupadezasiddheH dharme codanaiva pramANamiti vacanAnna dharmAdisAkSAtkArI kazcitpuruSaH saMbhavati 122
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| 123 yato'sau dharmAdyupadezakArI syAt / tataH siddha eva sarvajJakRtadharmAdhupadezAsaMbhava iti cenna, vedAdapauruSeyAddharmAdyupadezanizcayAyogAt / sahi vedaH kenacidvayAkhyAto dharmasya pratipAdakaH syAdavyAkhyAto vA ? prathamapakSe tadvyAkhyAtA rAgAdimAn virAgo vA ? rAgAdimAMzcennatadvayAkhyAnAdvedArtha-- nizcayastadasatyatvasya saMbhavAt / vyAkhyAtA hi rAgAdveSAdajJAnAdvA vitathArthamapi vyAcakSANo dRSTa iti vedArtha vitathamapi vyAcakSIta, avitathamapi vyAcakSIta, niyAmakAbhAvAt / gurupUrvakramAyAtI vedArthavedI mahAjano niyAmaka iti cenna tasyApi rAgAdimatve yathArthaveditvanirNayAnupapattaH gurupUrvakramAyAtasya vitathArthasyApi vede saMbhAvyamAnatvAdupaniSadvAkyArthavadIzvarAdyarthavadvA / nahi sa gurupUrvakramAyAto na bhavati vedArtho vA na cAvitathaH pratipadyate mImAMsakaistadvadagniSTomena yajeta svargakAma ityAdi vedavAkyasyApyarthaH kathaM vitathaH puruSavyAkhyAnAnna zakyeta vaktuM / yadi punItarAgadveSamoho vedasya vyAkhyAtA pratijJAyate tadA sa eva puruSavizeSaH sarvajJA. kimiti na kSamyate / "vedAnuSThAnaparAyaNa eva vItarAgadveSaH puruSo'bhyupagamyate vedArthavyAkhyAnaviSaya eva rAgadveSAbhAvAt na punItasakalaviSaya-. rAgadveSaHkazcit kasyacitvacidviSaye vItarAgadveSasyApi viSayAMtare rAgadveSadarzanAttathAvedArthaviSaya eva vItamohapuruSastavyAkhyAtA'bhyanujJAyate na sakalaviSaye, kasyacitkvacitsAtizayajJAnasadbhAve'pi viSayAMtareSu ajJAnadarzanAt na ca sakalaviSayarAgadveSaprakSayo jJAnaprakarSoM vA vedArthaM vyAcakSANasyopayogI yo hi yadvayAcaSTe tasya tadviSayarAgadveSAjJAnAbhAvaHprekSAvadbhiranviSyate rAgAdimatovipralaMbhasaMbhavAt na punaH sarvaviSaye, kasyacicchAstrAMtare yathArthavyAkhyAnanirNayavirodhAt tathApi tadanveSaNe ca sarvajJavItarAga eva sarvasya zAstrasya vyAkhyAtAbhyupagaMtavya ityasarvajJazAstranyAkhyAnavya sakAnAttathAvedArthaviSaya vicidviSaye vAtazAbhAvAt na puna puruSo'bhyupa
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA vahAro nikhilajanaprasiddho'pi na bhavet / nacaidaMyugInazAstravyAkhyAtA kazcitprakSINAzeSarAgadveSaH sarvajJaH pratIyate iti niyataviSayazAstrArthaparijJAnaM tadviSayarAgadveSarahitatvaM ca yathArthavyAkhyAnanibaMdhanaM tadvayAkhyAturabhyupagaMtavyaM tacca vedArthavyAcakSANasyApi brahmaprajApatimanupramukhanaiminyAdervidyate eva tasya vedArthaviSayAjJAnarAgadveSavikalatvAdanyathA tadvyAkhyAnasya ziSTaparamparayA parigrahavirodhAttato vedasya vyAkhyAtA tadarthajJa eva na punaH sarvajJaH tadviSayarAgadveSarahita eva na punaH sakalaviSayarAgadveSazUnyo yataH sarvajJA vItarAgazca puruSavizeSaH kSamyate" iti kecitte'pi na mImAMsakA, sakalasamayavyAkhyAnasya yathArthabhAvAnuSaMgAt / syAnmataM samayAMtarANAM vyAkhyAnaM na yathArtha bAdhakapramANasadbhAvAt prasiddhamithyopadezavyAkhyAnavat iti tadapi na vicArakSama, vedavyAkhyAnasyApi bAdhakasadbhAvAt / yathaiva hi sugatakapilAdisamayAMtarANAM parasparaviruddhArthAbhidhAyitvaM bAdhakaM tathA bhAvanAniyogavidhidhAtvarthAdivedavAkyArthavyAkhyAnAnAmapi tatprasiddhameva / na caiteSAM madhye bhAvanAmAtrasya niyogamAtrasya vA vedavAkyArthasyAnyayogavyavacchedena nirNayaHkartuM zakyate sarvathA vizeSAbhAvAt tatrAkSepasamAdhAnAnAM samAnatvAditi devAgamAlaMkRtau tattvArthAlaMkAre vidyAnandamahodaye ca vistarato nirNItaM pratipattavyaM tato na kenacitpuruSeNa vyAkhyAtAdvedAddharmAdhupadezaH samavatiSThate / nApyavyAkhyAtAt, tasya svayaM svArthapratipAdakatvena tadarthavipratipatyabhAvaprasagAt / dRzyate ca tadarthavipratipattirvedavAdinAmiti na vedAddharmAdyupadezasya saMbhavaH puruSavizeSAdeva sarvajJavItarAgAttasya saMbhavAttato na dharmAdyupadezAsaMbhavaH puruSavizeSasya siddheH yaH sarvajJarahitaM jagatsAdhayediti kuto'rthApattiH sarvajJasya bAdhikA / yadi punarAgamaH sarvajJasya bAdhakaH tadApyasAvapauruSeyaH 1 bhATTAH / 2 prAbhAkarAH / 3 vedAntinaH /
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| 125 pauruSeyo vA ? na tAvadapauruSeyastasya kAryAdarthAdanyatra paraiH praamaannyaanssttrnythaanissttsiddhiprsNgaat| nApi pauruSeyastasyAsarvajJapuruSapraNItasya prAmANyAnupapatteH sarvajJapraNItasya tu pareSAmasiddheranyathA sarvajJasiddheH tatastadabhAvAyogAditi na prabhAkaramatAnusAriNAM pratyakSAdipramANAnAmanyatamamapi pramANaM sarvajJAbhAvasAdhanAyAlaM yataH sarvajJabAdhakamabhidhIyate / bhaTTamatAnusAriNAmapi sarvajJasyAbhAvasAdhanamabhAvapramANaM nopapadyata eva tAddha sadupalaMbhapramANapaMcakanivRttirUpaM sAca sarvajJaviSayasadupalaMbhakapramANapaMcakanivRttirAtmano'. pariNAmo vA vijJAnaM vAnyavastuni syAdgatyaMtarAbhAvAt / na tAvatsarvajJaviSayapratyakSAdipramANarUpeNAtmano'pariNAmaH sarvajJasyAbhAvasAdhakaH satyapi sarvajJe tatsaMbhavAt tadviSayasya jJAnasyAsaMbhavAttasyAtIMdriyatvAtparacetovRttivizeSavat / nApi niSedhyAtsarvajJAdanyavastuni vijJAnaM, tadekajJAnasaMsArgaNaH kasyacidvastuno'bhAvAt ghaTekajJAnasaMsargibhUtalavat / na hi yathA ghaTabhUtalayozcAkSuSekajJAnasaMsargAt kevalabhatale pratiSedhyA ghaTAdanyatra vastuni vijJAnaM ghaTAmAvavyavahAraM sAdhayati tathA pratiSedhyAtsarvajJAdanyatra vastuni vijJAnaM tadabhAvasAdhanasamartha saMbhavati sarvajJasyAtIMdriyatvAttadviSayajJAnasyAsaMbhavAttadekajJAnasaMsargiNo'smadAdipratyakSasya kasyacidvastuno'nabhyupagamAdanumAnAyekajJAnena sarvajJatadanyavastunoH saMsargAtsarva kajJAnasaMsargiNi kvacidanumeye'rthe'numAnajJAnaM saMbhavatyeveti cenna tathA kvacitsarvajJasya siddhiprasaMgAt / sarvatra sarvadA sarvasya sarvajJasyAbhAve kasyacidvastunastenaikajJAnasaMsargAyogAttadanyavastuvijJAnalakSaNAdabhAvapramANAtsarvajJAbhAvasAdhanavirodhAt / kiMca gRhItvA niSedhyAdhAravastusadbhAvaM smRtvA ca tatpratiyoginaM niSedhyamarthaM nAstIti jJAnaM mAnasamakSAnapekSaM jAyata iti yeSAM darzanaM teSAM niSedhyasarvajJAdhArabhUtaM trikAlaM bhuvanatrayaM ca kutazcitpramANAdgrAhyaM tatpratiyogI ca prati
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrAvidyAnaMdisvAmiviracitA SedhyaH sarvajJaH smarttavya evAnyAthA tatra nAstitAjJAnasya mAnasasyAnupapatternaca niSedhyAdhAratrikAlajagatrayasadbhAvagrahaNaM kutazcitpramANAnmImAMsakasyAsti / nApi pratiSedhyasarvajJasya smaraNaM tasya prAgananubhUtatvAtpUrva tadanubhave vA kvacitsarvatra sarvadA sarvajJAbhAvasAdhanavirodhAt / nanu ca parAbhyupagamAtsarvajJaH siddhastadAdhArabhUtaM ca trikAlaM bhuvanatrayaM siddhaM, tatra zrutasarvajJasmaraNanimittaM tadAdhAravastugrahaNanimittaM ca sarvajJe nAstitAjJAnaM mAnasamakSAnapekSaM yuktameveticenna, sveSTavAdhanaprasaMgAt / parAbhyupagamasya hi pramANasiddhatve tena siddhaM sarvajJa pratiSedhato'bhAvapramANasya tadvAdhanaprasaMgAt ! tasyApramANatve na tato niSedhyAdhAravastugrahaNaM niSedhyasarvajJasmaraNaM vA tathyaM syAttadabhAve tatra sarvajJe'bhAvapramANaM na prAdurbhavediti tadeva sveSTavAdhanaM durvAramAyAtaM / nanvevaM mithyakAMtasya pratiSedhaH syAdvAdibhiH kathaM vidhIyate tasya kvacitkathaMcitkadAcidanubhavAbhAve smaraNAsaMbhavAt tasyAnanusmaryamANasya pratiSedhAyogAtkvacitkadAcittadanubhave vA sarvathA tatpratiSedhAvirodhAt parAbhyupagamAtprasiddhasya mithryakAMtasya smaryamANasya pratiSedhe'pi sa parAbhyugamaH pramANapramANaM vA ? yadi pramANaM tadA tenaiva mithryakAMtasyAbhAvasAdhanAya prarvatamAnaM pramANa bAdhyate iti syAdvAdinAmapisvaSTabAdhana, yadi punarapramANaM parAbhyupagamastadApi tataH siddhasya mithyakAMtasya smaryamANasya nAstItijJAnaM prajAyamAnaM mithyaiva syAditi tadeva sveSTavAdhanaM pareSAmiveti na maMtavyaM, syAdvAdinAmanekAMtasiddhareva mithryakAMtaniSedhanasya vyavasthAnAt / pramANataH prasiddha hi bahiraMtarvA vastunyanekAMtAtmani tatrAdhyAropyamANasya mithyaikAMtasya darzanamohodayAkulitacetasAM buddhau viparItAbhinivezasya pratibhAsamAnasya pratiSedhaH kriyate pratiSedhavyavahAro vA pravartate vipratipannapratyAyanAya sannayopanyAsAt / na caivamasarvajJajagatsiddhereva sarvajJapratiSedho
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| 127 yujyate tasyAH kutazcitpramANAdasaMbhavasya samarthanAttadevamamAvapramANasyApi sarvajJavAdhakasya sadupalaMbhakapramANapaMcakavadasaMbhavAddezAMtarakAlAMtarapuruSAMtarApekSayA'pi tadvAdhakazaMkAnavakAzAsiddhaH sunirNItAsaMbhavadvAdhakapramANaH sarvajJaH svasukhAdivatsarvatra vastusiddhau sunirNItAsaMbhavadvAdhakapramANatvamaMtareNAvAsanibaMdhanasya kasyacidabhAvAt / sa ca vizvatatvAnAM jJAtA'rhanneva paramezvarAdevizvatatvajJatAnirAkaraNAdevAvasIyate / sa eva karmabhUbhRtAM bhettA nizcIyate'nyathA tasya vizvatatvajJatAnupapatteH / syAdAkRtaM karmaNAM kAryakAraNasaMtAnena prarvatamAnAnAmanAditvAdvinAzahetorabhAvAtkathaM karmabhUbhRtAM bhettA vizvatattvajJo'pi kazcindyavasthApyate iti tadapyasat , vipakSaprakarSaparyaMtagamanAtkarmaNAM saMtAnarUpatayAnAditve'pi prkssyprsiddheH| nAnAdisaMtatirapi zItasparzaH kvacidvipakSasyoSNasparzasya prakarSaparyaMtagamanAnnirmUlaM pralayamupavrajannopalabdho nApi kAryakAraNarUpatayA bIjAMkurasaMtAno vAnAdirapi pratipakSabhUtadahanAnnirdagdhabIjo nirdagdhAMkuro vA na pratIyata iti vaktuM zakyaM, yataH karmabhUbhRtAM saMtAno'nAdirapi kvacitpratipakSasAtmIbhAvAnna prakSIyate / tato yathA zItasyoSNasparzaprakarSavizeSeNa kazcidbhattA tathA karmabhUbhRtAM tadvipakSaprakarSavizeSeNa bhettA bhagavAn vizvatatvajJa iti sunizcitaM nazcetaH / kaH punaH karmabhUbhRtAM vipakSa iti ceducyate / teSAmAgAminAM tAvadvipakSaH saMvaro mataH tapasA saMcitAnAM tu nirjarA karmabhUbhRtAM // 110 // dvividhA hi karmabhUbhRtaH kecidAgAminaH pare pUrvabhavasaMtAnasaMcitAstatrAgAminAM karmabhUbhRtAM vipakSastAvatsaMvarastasminsati teSAmanutpatteH / saMvaro hi karmaNAmAzravanirodhaH, sacAzravo mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogavikalpAtpaMcavidhastasmin sati karmaNAmAstravAt karmAgamanahetorAsrava iti
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA vyapadezAt karmANyatravatyAgacchaMti yasmAdAtmani sa Asrava iti nirvacanAtsaeva hi baMdhaheturvinizcitaH prAgvizeSeNa / mithyAjJAnasya mithyAdarzaneM'tarbhAvAt, tannirodhaH punaH kAnyato dezato vA tatra kAya'to guptibhiH smygyognigrhlkssnnaabhirvidhiiyte| samitidharmAnuprekSAparISahajayacAritraistu dezatastannirodhaH siddhaH samyagyoganigrahastu sAkSAdayogakevalinazcaramakSaNaprAptasya procyate tasyaiva sakalakarmabhUbhRnnirodhanibaMdhanatvasiddheH samyagdarzanAditrayasya caramakSaNapariprAptasya sAkSAnmokSahetostathAbhidhAnAt pUrvatra guNasthAne tadabhAvAdyogasadbhAvAtsayogakevalikSINakaSAyopazAMtakaSAyaguNasthAne tatopi pUrvatra sUkSmasAMparAyAnivRttivAdarasAMparAye cApUrvakaraNe cApramatte ca kaSAyaviziSTayogasadbhAvAt / tatopi pUrvatra pramattaguNasthAne pramAdakaSAyaviziSTayoganirNIte saMyatAsaMyatasamyagdRSTIguNasthAne aviratapramAdakaSAyaviziSTayogAnAM tatopi pUrvasmin guNasthAnatraye kaSAyapramAdAviratamithyAdarzanaviziSTayogasadbhAvanizcayAt / yogo hi trividhaH kAyAdibhedAt 'kAyavAGmanaHkarma yogaH, iti sUtrakAravacanAt kAyavargaNAlaMbanohyAtmapradezaparispaMdaH kAyayogo vAgvargaNAlaMbano vAgyogo manovargaNAlaMbano manoyogaH 'sa Astrava, iti vacanAt mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyANAmAsravatvaM na syAditi na maMtavyaM yogasya sakalAzravavyApakatvAttadgrahaNAdeva teSAM parigrahAttannigrahe teSAnnigrahaprasiddheH yoganigrahe mithyAdarzanAdInAM nigrahaH siddha evAyogakavalini tadabhAvAtkaSAyanigrahe tatpUrvAstravanirodhavatkSINakaSAye, pramAdanigrahe pUrvAnavanirodhavadapramattAdau / sarvAviratinirodhe tatpUrvAsravamithyAdarzananirodhavacca pramatte saMyatAsaMyate ca / mithyAdarzananirodhe tatpUrvAnavanirodhavacca sAsAdanAdau / pUrvapUrvAnavanirodhe hyuttarAsravanirodhaH sAdhyaeva na punaruttarAsravanirodhe pUrvAnavanirodhastatra tasya siddhatvAtkA
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| 129 yAdiyoganirodhe'pyevaM vaktavyaM tatrApyuttarayoganirodhe pUrvayoganirodhasyApazyaMbhAvAt kAyayoganirodhe hi tatpUrvavAGmAnasanirodhaH siddha eva vAgyoganirodhe ca manoyoganirodhaH pUrvayoganirodhe tattarayoganirodho bhAjyata iti sakalayoganirodhalakSaNayA paramaguptyA sakalAsravanirodhaH paramasaMvaraHsiddhaH / samityAdibhiH punaraparaH saMvaro dezataevAtravaniroka sadbhAvAttatra hi yo yadAsravapratipakSaH sa tasya saMvara iti yathAyogyamAgamAvirodhenAbhidhAnIyaM karmAgamanakAraNasyAsravasya nirodhe karmabhUbhRtAmAgAminAmanutpattisiddheranyathA teSAmahetukatvApatteH sarvatya saMsAriNaH sarvakarmAgamanaprasaktezca tataH saMvaro vipakSaH karmabhUbhRtAmAgAminAmiti sthitaM / saMcitAnAM tu nirjarA vipakSA sA ca dvividhAnupakramopakramikI ca / tatra pUrvA yathAkAlaM saMsAriNaH syAt, upakramakI tu tapasA dvAdazavidhena sAdhyate saMvaravat, yathaiva hi tapasA saMcitAnAM karmabhUbhRtAM nirjarA vidhIyate tathA''gAminAM saMvaropIti saMcitAnAM karmaNAM nirjarA vipakSA pratipAdyate / athaitasya karmaNAM vipakSasya paramaprakarSaH kutaH prasiddho yatasteSAmAtyaMtikaH kSayaH syAdityAha tatprakarSaH punaH siddhaH paramaH paramAtmani / tAratamyavizeSasya siddheruSNaprakarSavat // 111 // yasya tAratamyaprakarSastasya kvacitparamaH prakarSaH siddhayati yathoSNasya, tAratamyaprakarSazca karmaNAM vipakSasya saMvaranirjarAlakSaNasyAsaMyatasamyagdRSTayAdiguNasthAnavizeSeSu pramANato nizcIyate tasmAtparamAtmani tasya paramaH prakarSaH siddhayatItyavagamyate / duHkhAdiprakarSeNa nyabhicAra iti cenna duHkhasya saptamanarakabhUmau nArakANAM paramaprakarSasiddheH sarvArthasiddhau devAnAM sAMsArikasukhaparamaprakarSavat / etena krodhamAnamAyAlomAnAM tAratamyena
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA ~~~~~ vyabhicArazaMkA nirastA teSAmabhanyeSu mithyAdRSTiSu ca paramaprakarSasiddhestatprakarSo hi paramo'naMtAnubaMdhitvalakSaNassa ca tatra prasiddhaH krodhAdInAmanaMtAnubaMdhinAM tatra sadbhAvAt / jJAnahAniprakarSaNa vyabhicAra iti cenna tasyApi kSAyopazamikasya hIyamAnatayA prakRSyamANasya prasiddhasya kevalini paramaprakarSasiddheH kSAyikasya tu hAnerevAnupalabdheH kutastatprakarSoM yena vyabhicAraH zakyate / ke punaH karmabhUbhRto eSAM vipakSaH paramaprakarSabhAk sAdhyata ityArekAyAmidamAha karmANi dvividhAnyatra dravyabhAvavikalpataH / dravyakarmANi jIvasya pudgalAtmAnyanekadhA // 112 // bhAvakarmANi caitanyavivarttAtmAni bhAMti nuH / krodhAdIni svavedyAni kathaMciccidabhedataH // 113 // tatkaMdharAzayaH proktA bhUbhRto'tra samAdhitaH / jIvAdvizleSaNaM bhedaH sato nAtyaMtasaMkSayaH // 114 // jIvaM parataMtrIkurvati sa parataMtrIkriyate vA yaistAnikarmANi, jIvena vA mithyAdarzanAdipariNAmaiH kriyaMta iti karmANi tAni dviprakArANa dravyakarmANi bhAvakarmANi ca tatra dravyakarmANi jJAnAvaraNAdInyaSTau mUlaprakRtibhedAttathA'STacatvAriMzaduttarazatamuttaraprakRtivikalpAttathottarottaraprakRtibhedAda nekaprakArANi tAni ca pudgalapariNAmAtmakAni jIvasya pArataMtryanimittatvAnnigaDAdivat / krodhAdibhirvyabhicAra iti cenna teSAM jIvapariNAmAnAM pArataMtryasvarUpAt, pArataMtryaM hi jIvasya krodhAdipariNAmo na punaH pArataMtryanimittaM / nanu ca jJAnAvaraNadarzanAvaraNamohanIyAMtarAyANAmevAnaMtajJAnadarzanasukhavIryyalakSaNajIvasvarUpaghAtitvAtpArataMtryanimittatvaM na punarnAmagotrasadvedyAyuSAM, teSAmAtmasvarUpAghAtitvAtpArataMtryanimittatvAsiddheriti
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ AptaparIkSA / 131 pakSAvyApa koheturvanaspaticaitanye svApavaditi cenna teSAmapi jIvasvarUpasiddhatvapratibaMdhitvAtpArataMtryanimittatvopapatteH / kathamevaM teSAmaghAtikarmatvamiti - cejjIvanmuktilakSaNaparamAhatya lakSmIghAtikatvAbhAvAditi brUmahe tato na pakSAvyApaka hetuH, nApyanyathAnupapattiniyamanizcayavikalaH pudgala pariNAmAtmakasAdhyamaMtareNa pArataMtryanimittatvasya sAdhanasyAnupapattiniyamanirNayAttAni ca svakAryeNa yathAnAmapratIyamAnenAnumIyaMte, dRSTakAraNavyabhicArAdadRSTakAraNasiddheH / bhAvakarmANi punazcaitanyapariNAmAtmakAni krodhAdyAtmapariNAmAnAM krodhAdikarmodayanimittAnAmaudayikatve'pi kathaMcidAtmano'nathAMtaratvAccidrUpatvAvirodhAt jJAnarUpatvaM tu teSAM vipratiSiddhaM jJAnasyaudayikatvAbhAvAt / nanudharmAdharmayoH karmarUpayorAtmaguNatvAnnaudayikatvaM nApi pudgalapariNAmAtmakatvamiti kecittepi na yuktivAdinaH karmaNAmAtmaguNatve tatpArataMtryanimittatvAyogAtsarvadA''tmano baMdhAnupapattermuktiprasaMgAt / na hi yo yasya guNaH sa tasya pArataMtryanimittaM yathA pRthivyAdeH rUpAdiH, AtmaguNazca dharmAdharmasaMjJakaM karma parairabhyupagamyata iti na tadAtmanaH pArataMtryanimittaM syAt tata eva ca ' pradhAnavivarttaH zuklaM kRSNaM ca karma, ityapi mithyA tasyAtmapArataMtryanimittatvAbhAve karmatvAyogAdanyathAtiprasaMgAt / pradhAnapArataMtryanimittatvAttasya karmatvamiti cenna pradhAnasya tena baMdhopagame mokSopagame ca puruSa kalpanA vaiyarthyAt / baMdhamokSaphalAnubhavanasya puruSe pratiSThAnAna puruSa kalpanAvaiyarthyAmiticettadetadasaMbaddhAbhidhAnaM pradhAnasya baMdhamokSau, puruSastatphalamanubhavatIti kRtanAzAkRtAbhyAgamaprasaMgAt, pradhAnena hi kRtau baMdhamokSau na ca tasya tatphalAnubhavanAmiti kRtanAzaH puruSeNa tu tau na kRtau tatphalAnubhavanaM ca tasyetyakRtAbhyAgamaH kathaM parihartuM zakyaH / puruSasya cetanatvAtphalAnubhavanaM, na pradhAnasyAcetanatvAditicenna muktAtma
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA wra......... no'pi pradhAnakRtakamaphalAnubhavanAnuSagAt / muktasya pradhAnasaMsargAbhAvAnnatatphalAnubhavanamiticettarhi saMsAriNaH pradhAnasaMsargAdvaMdhaphalAnubhavanaM siddhaM tathA ca puruSasyaiva baMdhaH siddhaH pradhAnena saMsargasya baMdhaphalAnubhavananimittasya baMdharUpatvADhUdhasyaiva saMsarga iti nAmakaraNAt sa cAtmanaH pradhAnasaMsargaHkAraNamaMtareNa na saMbhavatIti puruSasya mithyAdarzanAdipariNAmastatkAraNamiti pratyetavyaM / pradhAnapariNAmasyaiva tatsaMsargakAraNatve muktAtmano'pi tatsaMsargakAraNatvaprasakteriti mithyAdarzanAdIni bhAvakANi puruSapariNAmAtmakAnyeva puruSasya pariNAmitvopapattestasyApariNAmitve vstutvvirodhaanirnvyvinshvrkssnnikcittvt| dravyakarmANi tu pudgalapariNAmAtmakAnyeva pradhAnasya pudgalaparyAyatvAtpudgalasyaiva pradhAnamiti nAma karaNAt / naca pradhAnasya pudgalapariNAmAtmakatvamasiddhaM pRthivyAdipariNAmAtmakatvAtpuruSasyApudgaladravyasyatadnupalabdhibuddhayahaMkArAdipariNAmAtmakatvAt / nahi pradhAne buddhayAdipariNAmo ghaTate, tathAhi-na pradhAnaM buddhayAdipariNAmAtmakaM pRthivyAdipariNAmAtmakatvAdyattu buddhayAdipariNAmAtmakaM tanna pRthivyAdi pariNAmAtmakaM dRSTaM yathA puruSadravyaM tathA ca pradhAnaM tasmAnna buddhyAdipariNAmAtmakaM / puruSasya buddhayAdipariNAmAtmakatvAsiddharna vaidharmyadRSTAMtateti cenna tasya tatsAdhanAttathAhi-buddhayAdipariNAmAtmakaH puruSazcetanatvAdyastu na buddhayAdipariNAmAtmakaH sa na cetanodRSTo yathA ghaTAdizcetanazca puruSastasmAdbuddhayAdipariNAmAtmaka iti samyaganumAnAt, tathAkAzapariNAmAtmakatvamapi pradhAnasya na ghaTate mUrtimatpRthivyAdipariNAmAtmakasyAmUrtAkAzapariNAmAtmakatvavirodhAddhaTAdivat / zabdAdi tanmAtrANAM tu pudgaladravyapariNAmAtmakatvameva karmeMdriyadravyamanovat bhAvamanobuddhIMdriyANAM tu puruSapariNAmAtmakatvasAdhanAnna jIvapudgaladratyavyAtiriktaM dravyAMtaramanyatra
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| dharmAdharmAkAzakAladravyebhya iti na pradhAnaM nAma tattvAMtaramasti sattvarajastamasAmapi dravyabhAvarUpANAM pudgaladravyapuruSadravyapariNAmatvopapatteranyathA tadaghaTanAditi dravyakarmANi pudgalAtmakAnyeva siddhAni bhAvakarmaNAM jIvapariNAmatvasiddhestAni ca dravyakarmANi pudgalaskaMdharUpANi paramANUnAM karmatvAnupapattesteSAM jIvasvarUpapratibaMdhakatvAbhAvAditi karmaskaMdhasiddhiste ca karmaskaMdhA bahava iti karmaskaMdharAzayaH siddhAste ca bhUbhRta iva mUbhata iti vyapadizyate samAdhivacanAtteSAM karmabhUbhRtAM bhedo vizleSaNameva na punaratyaMtasaMkSayaH sato dravyasyAtyaMtavinAzAnupapatteH prasiddhatvAttata eva karmabhUbhRtAM bhettA bhagavAn prokto na punarvinAzayiteti niravadyamidaM bhettAraM karmabhUbhRtAM jJAtAraM vizvatattvAnAmiti vizeSaNadvitayaM mokSamArgasya netAramitivizeSaNavat / ka:punarmokSa ityAha / svAtmalAbhastatomokSaH kRtsnkrmkssyaanmtH| nirjarAsaMvarAbhyAM tu sarvasadvAdinAmiha // 115 // yata evaM tataH svAtmalAbho jIvasya mokSaH kRtsnAnAM karmaNAmAgAminAM saMcitAnAM ca saMvaranirjarAbhyAM kSayAdvizleSAtsarvasadvAdinAM mata iti sarveSAmAstikAnAM mokSasvarUpe vivAdAbhAvaM darzayati teSAmAtmasvarUpe karmasvarUpe ca vivAdAtsa ca prAgeva nirasto'naMtajJAnAdicatuSTayasya siddhatvasya cAtmanaH svarUpasya pramANasiddhatvAnnahyacetanatvamAtmanaH svarUpaM tasya jJAnasamavAyitvavirodhAdAkAzAdivattatkAraNAdRSTavizeSAsaMbhavAcca tadvattasyAMtaHkaraNasaMyogasyApi durghaTatvAt pratIyate ca jJAnamAtmani tatastasya nAcaitanyaM svarUpaM / jJAnasya caitanyasyAnityatvAtkathamAtmano nityasya tatsvarUpamiticennAnaMtasya jJAnasyAnAdezvAnityatvaikAMtAbhAvAt / jJAnasya nityatve na kadAcidajJAnamAtmanaH syAditicenna tadAvaraNodaye tadaviro
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA dhAt / etena samastavastuviSayajJAnaprasaMgo'pi vinivAritastaddhAtikarmodaye sati saMsAriNastadasaMbhavAttatkSaye tu kevalinaH sarvadravyaparyAyaviSayasya jJAnasya pramANataH prasiddheH sarvajJatvasya sAdhanAt / caitanyamAtramevAtmanaH svarUpamityanena nirastaM jJAnasvabhAvarahitasya cetanatvavirodhAdganAdivat / prabhAsvaramidaM cittamiti svasaMvedanamAtraM cittasya svarUpaM vadannapi sakalArthaviSayajJAnasAdhanAnnirastaH svasaMvinmAtreNa vedanena sarvArthasAkSAtkaraNavirodhAt / tadevaM prativAdiparikalpitAtmasvarUpasya pramANabAdhitattvAtsyAdvAdinigaditamevAnaMtajJAnAdisvarUpamAtmano vyavatiSThate tatastasyaiva lAbho mokSaH siddhayena punaH svAtmaprahANamitipratipadyemahi pramANasiddhatvAttathA karmasvarUpe ca vipratipattiH karmavAdinAM kalpanAbhedAtsAca pUrvanirastetyalaM vivAdena / nanu ca saMvaranirjarAmokSANAM bhedAbhAvaH karmAbhAvasvarUpatvAvizeSAditicenna saMvarasyAgAmikarmAnutpattilakSaNatvAdAsravanirodhaH saMvara iti kcanAt nirjarAyAstu saMcitakarmavipramokSalakSaNatvAddezataH karmavipramokSoni reti pratipAdanAtkRtsnakarmavipramokSasyaiva mokSatvavacanAttataH saMcitAnAgatadravyabhAvakarmaNAM vipramokSasya saMvaranirjarayorabhAvAttAbhyAM mokSasya bhedaH siddhH| nanu ca nAstikAnprati mokSasvarUpe'pi vivAda iti cenna teSAmatrAnadhikArAttadevAha / nAstikAnAM ca naivAsti pramANaM tnniraakRtau|| pralApamAtrakaM teSAM nAvadheyaM mahAtmanAM // 116 // yeSAM pratyakSameva pramANaM nAstikAnAM te kathaM mokSanirAkaraNAya pramANAMtaraM vadeyuH sveSTahAniprasaMgAt parAbhyupagatena pramANena mokSAbhAvamAcakSANA mokSasadbhAvameva kinnAcakSate na cedvikSiptamanasaH paraparyanuyoga
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm paratayA pralApamAnaM tu mahAtmanAM nAvadheyaM teSAmupekSAhatvAttatAnirvivAda eva mokSaH pratipattavyaH / kastarhi mokSamArga ityAha / mArgo mokSasya vai smygdrshnaaditryaatmkH|| vizeSeNa prapattavyo nAnyathA tadvirodhataH // 117 // mokSasya hi mArgaH sAkSAtprAptyupAyovizeSeNapratyAyanIyo'sAdhAraNakAraNasya tathAbhAvopapatterna punaH sAmAnyataH sAdhAraNakAraNasya dravyakSetrakAlabhavabhAvavizeSasya sadbhAvAtsa ca trayAtmaka eva pratipattavyaH / tathAhisamyagdarzanAditrayAtmako mokSamArgaH sAkSAnmokSamArgatvAvastu na samyagdarzanAditrayAtmakaH sa na sAkSAnmokSamArgo yathA jJAnamAtrAdi, sAkSAnmokSamArgazca vivAdAdhyAsitastasmAtsamyagdarzanAditrayAtmaka ityatra nAprasiddho dharmI mokSamArgamAtrasya sakalamokSavAdinAmavivAdasya dhamitvAttata eva nAprasiddhavizeSyaH pakSo nApyaprasiddhavizeSaNaH samyagdarzanAditrayAtmakatvasya vyAdhivimokSamArgarasAyanAdau prasiddhatvAt / nahi rasAyanazraddhAnamAtraM samyamjJAnAcaraNarahitaM sakalAmayavinAzanAyAlaM, nApi rasAyanajJAnamAtraM zraddhAnAcaraNarahitaM na ca rasAyanAcaraNamAtraM zraddhAna jJAnazanyaM teSAmanyatamApAye sakalavyAdhivipramokSalakSaNasya rasAyanaphalasyAsaMbhavAttadvatsakalakarmamahAvyAdhivipramokSo'pi tatvazraddhAnajJAnAcaraNatrayAtmakAdevopAyAdanapAyamupapadyate tadanyatamApAye tadanupapatteH / nanu cAyaM pratijJArthaMkadezAsiddho hetuH zabdAnityatve zabdatvavaditi na maMtavyaM pratijJArthakadezatvena hetorasiddhatvAyomAt / pratijJA hi dhamidharmasamudAyalakSaNA tadekadezastu dharmI dharmo vA tatra na dharmI tAvadaprasiddhaH prasiddhodharmItivacanAt / na cAyaM dharmitvavivakSAyAmaprasiddha iti vaktuM yuktaM pramANatastatsaMpratyayasyAvizeSAt / nanu mokSamArgo dharmI mokSamArgatvaM hetu
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA stacca na dharmi, sAmAnyarUpatvAtsAdhanadharmatvena pratipAdanAdityaparaH so'pyanukUlamAcarati sAdhanadharmasya dharmirUpatvAbhAve pratijJArthaMkadezatvanirAkaraNAt vizeSa dharmiNaM kRtvA sAmAnyaM hetuM bruvato na doSa iti paraiH svayamabhidhAnAt, prayatnAnaMtarIyakaH kSaNikaH zabdaH prayatnAnaMtarIyakatvAdityAdivat / kaH punaratra vizeSo dharmI ? mokSamArga iti brUmaH kuto'syavizeSaH ? svAsthyamArgAt nahyatra mArgasAmAnyaM dharmi kiM tarhi mokSavizeSaNo maargvishessH| kathamevaM mokSamArgatvaM sAmAnya ? mokSamArgANAmanekavyaktiniSThatvAkvacinmAnasazArIravyAdhivizeSANAM mokSamArgaH kvacidravyabhAvasakala. karmaNAmiti mokSamArgatvaM sAmAnyaM zabdatvavat / zabdatvaM hi yathA zabdavizeSe varNa padavAkyAtmake vivAdAspade tathA tatavitataghanasuSirazabde'pi zrAvaNajJAnajananasamarthatayA ( zabdavyapadezaM nAtikAmati ) iti zabdavizeSa dhamiNaM kRtvA zabdatvaM sAmAnyaM hetuM brubANo na kaMciddoSamAsti nute / tathAnanvayadoSasyApyabhAvAt tadvanmokSamArgavizeSaM dharmiNamabhidhAya mokSamArgatvaM sAmAnyaM sAdhanamabhidadhAno nopAlabdhavyaH / tathA sAdhyadharmo'pi pratijJArthaMkadezo hetutvenopAdIyamAno na pratijJArthaMkadezatvenAsiddhastasya dharmiNA vyabhicArAtpratijJArthaMkadezasyApi dharmiNo'siddhatvAnupapatteH kiM tarhi sAdhyatvenAsiddha iti na pratijJArthaMkadezo nAmAsiddho heturasti vipakSe bAdhakapramANAbhAvAt / anyathAnupapannatvaniyamAnizcayAdagamako'yaM heturiticenna jJAnamAtrAdau vipakSe mokSamArgatvasya hetoH pramANabAdhitatvAt / samyagdarzanAditrayAtmakatve hi mokSamArgasya sAdhye jJAnamAtrAdirvipakSastatra ca na mokSamArgatvaM siddhaM bAdhakasadbhAvAttathAhijJAnamAtraM na karmamahAvyAdhimokSamArgaH zraddhAnAcaraNazanyatvAt zArIramAnasavyAdhivimokSakAraNarasAyanajJAnamAtravat / nApyAcaraNamAtraM tatkAraNaM
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 137 aaptpriikssaa| zraddhAnajJAnazanyatvAt rasAyanAcaraNamAtravat / nApi jJAnavairAgye tadupAyastatvazraddhAnavidhuratvAdrasAyanajJAnavairAgyamAtravaditi siddho'nyathAnupapattiniyamaH sAdhAnasya, tato mokSamArgasya samyagdarzanAditrayAtmakatvasiddhiH / nanu paraMparayA mokSamArgasya samyagdarzanamAtrAtmakatvasiddheLabhicArI heturiticenna sAkSAditivizeSaNAtsAkSAnmokSamArgatvaM samyagdarzanAditrayAtmakatvaM na vyabhicarati kSINakaSAyacaramakSaNavartiparamAhatyalakSaNajIvanmokSamArga iveti supratItaM tathaivAyogakevalicaramakSaNavarttikRtsnakarmakSayalakSaNamokSamArgaH sAkSAnmokSamArgatvaM samyagdarzanAditrayAtmakatvaM na vyabhicarati tapovizeSasya paramazukladhyAnalakSaNasya samyakcAritre'tarbhAvAditivistaratastatvArthAlaMkAre yuktyAgamAvirodhena parIkSitamavaboddhavyaM / tadevaMvidhasya mokSamArgasya praNetA vizvatattvajJaH sAkSAtparaMparayA veti zaMkAyAmidamAha / praNetA mokSamArgasyAbAdhyamAnasya sarvathA / sAkSAdyaeva sa jJeyo vishvttvjnytaashryH|| 118 // na hi paraMparayA mokSamArgasya praNetA gurupUrvakramAvicchedAdadhigatatattvArthazAstrArtho'pyasmadAdibhiH sAkSAdvizvatattvajJatAyAH samAzrayaH sAdhyate pratItivirodhAtkiM tarhi sAkSAnmokSamArgasya sakalabAdhakapramANarahitasya yaHpraNetA sa eva vizvatattvajJatAzrayastatvArthasUtrakArairumAsvAmiprabhRtibhiH pratipAdyate bhagavadbhiH sAkSAtsarvatatvajJatAmantareNa sAkSAdabAdhitamokSamArgasya praNayanAnupapatteriti vaMde tadguNalabdhaya ityetadvyAkhyAtumanAH prAha - vItaniHzeSadoSo'taH pravaMdyo'rhan gunnaaNbudhiH| tadguNaprAptaye sadbhiriti saMkSepato'nvayaH // 119 // yatazca yaH sAkSAnmokSamArgasyAbAdhitasya praNetA sa eva vizvatatvAnAM jJAtA karmabhUbhRtAM bhettA'taevArhan pravaMdho munIMdrestasya vItaniHzeSAjJAnAdidoSatvAttasyAnaMtajJAnAdiguNAMbudhitvAcca yo hi guNAMbudhiH sa eva
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 zrIvidyAnaMdisvAmiviracitA tadguNalabdhaye sadbhirAcAryairvedanIyaH syAnnAnya iti mokSamArgasya netAraM bhettAraM karmabhUbhRtAM jJAtAraM vizvatatvAnAM bhagavaMtamahaMta mevAnyayogavyavacchedena nirNItamahaM vaMde tadguNalabdhyarthamiti saMkSepataH zAstrAdau parameSThiguNastotrasya munipuMgavairvidhIyamAnasyAnvayaH saMpradAyAnyavacchedalakSaNaH padArthaghaTanAlakSaNo vA lakSaNIyaH prapaMcatastadanvayasyAkSepasamAdhAnalakSaNasya zrImatsvAmisamaMtabhadvairdevAgamAkhyAptamImAMsAyAMprakAzanAttattvArthavidyAnaMdamahodayAlaMkAreSu ca tadanvayasya vyavasthApanAdalaM prasaMgaparaMparayA atra samAsatastadvinizcayAtkasmAtpunarevaMvidho bhagavAn sakalaparIkSAlakSitamohakSayaH sAkSIkRtavizvatattvArtho vaMdyate sadbhirityAvedyate / mohAkrAMtAnna bhavati gurormokSamArgapraNIti / nartetasyAH sakalakalaSadhvaMsajA svAtmalabdhiH // tasyaivaMdyaH paragururihakSINamohastvamarhan / sAkSAtkurvannamalakamivAzeSatattvAni nAtha // 120 // mohastAvadajJAnaM rAgAdiprapaMcastenAkrAMtAd gurormokSamArgasya yathoktasya praNItirnopapadyate yasmAdrAgadveSAjJAnaparavazIkRtamAnasasya samyamgurutvenAbhimanyamAnasyApi yathArthopadezitvanizcayAsaMbhavAt tasya vitathArthAbhidhAnazaMkAnatikramAt dUre mokSamArgapraNItiryatazca tasyA mokSamArgapraNItevinA mokSamA bhAvanAprakarSaparyaMtagamanena sakalakarmalakSaNakaluSapradhvaMsajanyAnaMtajJAnAdilakSaNA svAtmalabdhiH paramanirvRttiH kasyacinna ghaTate tasmAttasyai svAtmalabdhaye tvamevAn paramagururiha zAstrAdau vaMdyaH kSINamohatvAtkaratala nihitasphaTikamaNivatsAkSAtkRtAzeSatattvArthatvAcca / na hyakSINamohaH sAkSAdazeSatasvAni draSTuM samarthaH kapilAdivannApi sAkSAdaparijJAtAzeSatattvArtho mokSamArgapraNItaye samartho na ca tadasamarthaH paramagurura
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ AptaparIkSA / bhidhAtuM zakyastadvadeveti na mohAkrAMtaH paramaniHzreyasArthibhirabhivaMdanIyaH / kathamevamAcAryyAdayaH pravaMdanIyAH syuriti cet paramaguruvacanAnusAritayA teSAM pravarttamAnatvAddezato moharahitattvAcca teSAM vaMdanIyatvamiti pratipadyAmahe tata eva parAparaguruguNastotraM zAstrAdau munIMdvairvihitamiti vyAkhyAnamanuvartanIyaM, paMcAnAmapi parameSThinAM gurutvopapatteH kArtsyato dezatazca kSINamohatvasiddherazeSatattvArthajJAnaprasiddhezca yathArthAbhidhAyitvanizcayAdvitathArthAbhidhAnazaMkApAyAnmokSamArgapraNItau gurutvopapattestatprasAdAdabhyudayanizreyasasaMprApteravazyaMbhAvAttadevamAptaparIkSeSA vihitA hitaparIkSAdakSairvicakSaNaiH punaH punazcetasi parimalanIyetyAcakSmahe / nyakSeNAptaparIkSApratipakSaM kSapayituM kSamA sAkSAt / prekSAvatAmabhIkSNaM vimokSalakSmIkSaNAya saMlakSyA / / 121 // zrImattatvArthazAstrAdbhuta salilanidheriddharatnodbhavasya protthAnAraMbhakAle sakalamalabhide zAstrakAraiH kRtaM yat / stotraM tIrthopamAnaM prathitapRthupathaM svAmimImAMsitaM tat / vidyAnaMdaiH svazaktyA kathamapi kathitaM satyavAkyArthasiddhayai // 122 // iti tattvArthazAstrAdau munIMdrastotragocarA / praNItAptaparIkSeyaM kuvivAdanivRttaye // 123 // 139 vidyAnaMdahimAcalamukhapadmavinirgatA sugaMbhIrA AptaparIkSATIkA gaMgAvaccirataraM jayatu // 1 // bhAsvadbhAsiradoSA kumatimatadhvAMtabhedane paTTI / AptaparIkSAlaMkRtirAcaMdrArka ciraMjayatu // 2 // sa yajatu vidyAnaMdo ratnatrayabhUribhUSaNassabalaM / tattvArthArNavataraNe sadupAyaH prakaTito yena // 3 // ityAptaparIkSA samAptA /
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9999999999999999999999999999999999991 SEEEEEEEEEEEEeceCERKCECE06044 saba jagahake chape hue saba prakArake jainazAstra aura hiMdI-pustakeM milanekA patA:bihArIlAla kaThanerA jaina, mAlika-jainasAhityaprasAraka kAryAlaya, hIrAbAga, poSTa giragAMva, bmbii| NEESGEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEGeeo PESeeEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEeeeeEEEEEEEEEEEE