________________
-१६]
सर्वज्ञसिद्धिः
स्यैव प्रसाध्यत्वात् । तच्च न प्रत्यक्षेण बाध्यते । ततो न कालात्ययापदिष्टत्वमस्मत्पक्षेऽपि समानम् । अपि तु स्वपक्षोक्तदोषमपरिहृत्य परपक्षेऽपि ' साम्यमापादयतस्तवैव मतानुज्ञा नाम निग्रहः प्रसज्यते । किं च प्रत्यनुमानेन प्रत्यवस्थानं प्रकरणसमा जातिरिति प्रत्यनुमानबाधावचनमसद्दूषणमेव न तु सदूषणम् । ततः प्रत्यनुमानं प्राक्तनानुमानस्य' न किंचित् कर्तुं शक्नोतीति निर्दुष्टं प्राक्तनमनुमानम् ।
३३
[ १६. केवलान्वयिनः अनुमानस्य प्रामाण्यम् । ]
ननु तथापीदमनुमानं केवलान्वयित्वेन र अप्रमाणं कथं सर्वज्ञमावेदयति । तथा हि । केवलान्वय्यनुमानं प्रमाणं न भवति विपक्षाद् व्यावृत्तिरहितत्वात् अनैकान्तिकवदिति चेन्न । हेतोरसिद्धत्वात् । कुत इति चेत् विपक्षग्रहणव्यावृत्तिस्मरणयोरभावे विपक्षे व्यावृत्तिरहितत्वस्य ज्ञातुमशक्यत्वादज्ञातासिद्धों हेत्वाभासः । विपक्षग्रहण व्यावृत्तिस्मरणयोः सद्भावे वा विपक्षे व्यावृत्तिसद्भावनिश्चयात् विपक्षे व्यावृत्तिरहितत्वास्पर्श तथा शब्द ये किसी एक ही ज्ञान के विषय नही होते ( एक ही क्षण में इन पांचों का एक ही व्यक्ति को ज्ञान नही होता ) यह आक्षेप भी योग्य नही - हम जैसे अल्पज्ञों के विषय में यह सत्य होने पर भी सभी व्यक्तियों के लिये नियामक नही है । अतः किसी एक व्यक्ति को समस्त पदार्थों का ज्ञान होता है यह साध्य निर्बाध रूप से स्पष्ट होता है ।
१६. केवलान्वयी अनुमानका प्रामाण्य - सर्वज्ञ के अस्तित्व का साधक उपर्युक्त अनुमान केवलान्वयी है और केवलान्वयी अनुमान प्रमाण नहीं होता क्यों कि उस में विपक्ष से व्यावृत्ति होना सम्भव नही ऐसा एक आक्षेप है । अनैकान्तिक हेत्वाभास में भी यही दोष होता है - वह विपक्ष से व्यावृत्त नही होता । किन्तु यह आक्षेप योग्य नही क्यों कि 'विक्षप में व्यावृत्ति नही है, यह कहने के लिए विपक्ष का ज्ञान होना और उस में व्यावृत्ति का ज्ञान होना आवश्यक है । केवलान्वयी
1
१ जैनपक्षे । २ सदमद्वर्गः कस्यचिदेकज्ञानालम्बनः अनेकत्वादिति । ३ यस्तु अनेकः स एकज्ञानालम्बनः यथा पश्चाङ्गुलम् इति केवलान्वयी हेतुः । ४ विपक्षग्रहणं च व्यात्तिस्मरणं च तयोरभावे केवलान्वयिनि हेतौ विपक्षे व्यावृत्तिरहितलं ज्ञातुमशक्यम् । केवलायिनि तौ तु विपक्षो नास्त्येव । ५ केवलान्वयिनि हेतौ ।
वि.त.३