________________
-४६ ]
मायावादविचारः
कुतः
कारात् स प्रपञ्चो विनश्यति' इत्यभिहितत्वात् इति चेन्न । व्यासपराशरशुकवामदेवादीनाम विद्यानिर्मितत्वेन तद्द्दश्यस्य प्रपञ्चस्य तद्ब्रह्मसाक्षात्कारात् विनाशाभावात् । तत् कथमिति चेत् तदविद्याकृतत्वेन तद्दश्यादीनां भूमण्डलाच ण्डरश्मिमार्तण्डाखण्डलदिगाद्याकाशगङ्गातुङ्गभद्रोत्तङ्गहिमवदादीनामद्याप्यबाध्यत्वेन अस्मदादिप्रमातृनिदर्शनात् । प्रतिप्रमातृविभिन्नाविद्याविनिर्मित विभिन्नप्रपञ्चदर्शनानुपपत्तेश्च । एकेन दृष्टभूमण्डलादीनामेवान्यैरनन्तप्रमातृभिरपि दर्शनात् अन्यस्यादर्शनाच्च । अन्यथा र एकेन प्रदर्शितमन्यो न पश्येत् एकेन प्रेषितमन्योन कुर्यादित्याद्यतिप्रसंगः स्यात् । तस्माद् व्यासपराशरशुकवामदेवादीनां श्रवणमनननिदिध्यासनैर्ब्रह्मसाक्षात्कारो न जायते इति श्रवणादीनां ब्रह्मसाक्षात्कारकारणत्वाभावात् अग्रेतनकालेऽपि प्रमातणां तेभ्यस्तत् साक्षास्कारो न जायते इति निश्चीयते । अथवा तेभ्य स्तत् साक्षात्कारोत्पत्तावपि तेन साक्षात्कारण प्रपञ्चस्य बाधः नास्तीति वा निश्चीयते । व्यासादिदृष्ट
१५७
वेदान्तियों का उत्तर है - उन ऋषियों के साक्षात्कार से उनकी अविद्या से निर्मित प्रपंच बाधित हुआ, दूसरों की अविद्या से निर्मित प्रपंच बाधित नहीं हुआ अतः प्रपंच की प्रतीति इस समय भी होती है । जैसे कि कहा है. ' जिस प्रमाता की अविद्या से जो प्रपंच उत्पन्न हुआ वह उसी प्रमाता को दृश्य होता है तथा उसे साक्षात्कार होने पर वही प्रपंच नष्ट होता है । ' किन्तु यह कथन दोषपूर्ण है । व्यास आदि ऋषियों को जो वस्तुएं दृश्य थीं उन में पृथ्वी, चन्द्र, सूर्य, इन्द्र, दिशा, आकाश, गंगा, तुंगभद्रा आदि नदियां, हिमालय आदि ऊंचे पर्वत इन सबका समावेश था । यदि उन के साक्षात्कार से ये सब नष्ट हो गये होते तो हमें कैसे दिखाई देते ? सभी प्रमाताओं को ये सब एकसे ही दिखाई देते हैं । अतः प्रत्येक प्रमाता का प्रपंच अलग अलग होता है यह कथन ठीक नही । यदि प्रत्येक का प्रपंच अलग अलग होता तो कोई व्यक्ति दूसरे को कोई चीज बतला नही सकता, एक के कहने पर दूसरा कोई कार्य नही कर सकता । अतः व्यास आदि के साक्षात्कार
-
१ प्रमात्रा । २ प्रपञ्चस्यादर्शनात् । ३ अन्य प्रपञ्चस्य दर्शनं चेत् ४ श्रवणादिभ्यः ।