________________
२३४
विश्वतत्त्वप्रकाशः
[७१
निश्चीयते । स्वशास्त्रशब्दश्रवणसंस्कारात् संकल्पमात्रेण तस्य मानसप्रत्यक्षत्वे
एष वन्ध्यासुतो याति शशशङ्गधनुर्धरः।
मृगतृष्णाम्भसि स्नात्वा रूपुष्पकृतशेखरः॥ इत्यादिशब्दश्रवणसंस्काराद् वन्ध्यासुतादयोऽपि मानसप्रत्यक्षगोचरत्वेन सत्यभूताः स्युरविशेषात् । अथ तद्वाक्यस्य बाधितविषयत्वेन तत्संस्कारजस्य मानसप्रत्यक्षस्य मिथ्याज्ञानत्वमिति चेत् तर्हि दिगभिधानश्रवणसंस्कारजस्य मानसप्रत्यक्षस्यापि मिथ्याज्ञानत्वं कुतो न स्यात् । तत्रापि निर्विषयत्वाविशेषात् । तस्माद् दिग्द्रव्यग्राहकप्रमाणाभावादाकाशातिरिक्तं दिग्द्रव्यं नास्तीति निश्चीयते । [७१. वैशेषिकसमतपदार्थविचारोपसंहारः।]
तथा 'नित्यद्रव्यवृत्तयोऽन्त्या विशेषाः' (प्रशस्तपादभाष्य पृ. ५५) इत्येतदपि न जाघट्यते । द्रव्यगुणक्रियाव्यक्तिव्यतिरेकेणापरविशेषाणा. मनुपलब्धेः तत्साधक प्रमाणाभावात् तेषामप्यभाव एव। तथा उत्क्षेपणावक्षेपणाकुश्चनप्रसारणगमन मिति पञ्चैव काणीत्ययुक्तम् । चलनभ्रमणादीनामन्येषामपि कर्मणां सद्भावात् । अथ तेषां तत्रैवान्तर्भाव इति चेत् तर्हि सर्वेषां कर्मणां चलनात्मके कर्मण्यन्तर्भावो विभाव्यत इति एक एव कर्मपदार्थः स्यान्न पञ्च कर्माणि । के सींग का धनुष ले कर, मृगजल में नहा कर, तथा आकाश का फूल सिर पर रख कर जा रहा है' आदि कथन भी ' मानस प्रत्यक्ष से निश्चित' होगा । अत: मानस प्रत्यक्ष से दिशा का अस्तित्व मानना भी निराधार है।
१ वैशेषिकों के पदार्थोंका विचार - जो नित्य द्रव्यों में रहते हैं वे अन्तिम विशेष होते हैं ' यह वैशेषिक मत का कथन भी उचित नही द्रव्य, गुण तथा क्रिया इन की व्यक्तियों से भिन्न विशेष नामक किसी पदार्थ का अस्तित्व प्रमाण से सिद्ध नही होता । उत्क्षेपण, अवक्षेपण, आकंचन, प्रसारण तथा गमन ये पांच प्रकार के कर्म मानना भी अनुचित है-इन से भिन्न चलना आदि क्रियाएं भी होती हैं । चलने आदि का उक्त पांच कर्मों में अन्तर्भाव होता है-यह समाधान भी पर्याप्त नहीं। वैसे उत्क्षेपण आदि का अन्तर्भाव भी चलन इस एक कर्म में ही हो सकता है। अतः कर्म-पदार्थ की गणना उचित नही है।
www