________________
विश्वतत्त्वप्रकाशः
[ ३०
न्यदेव वाक्यजनितं स्मरणमिति चेन्न । स्मरणस्य संस्कारमन्तरेणजननासंभवात् । तथा हि । वीतं ज्ञानम् अनुभवजनितसंस्कारजं स्मरणत्वात् प्रसिद्धस्मरणवत् । तथा चोक्तं शालिकायामपि ।
८०
प्रमाणमनुभूतिः सा स्मृतेरन्या पुनः स्मृतिः । पूर्वविज्ञान संस्कारमात्रजं ज्ञानमुच्यते ॥
( प्रकरणाश्चिका ६ - २ ) इति । तस्माद् वेदस्यापौरुषेयत्वाभावात् पौरुषेयत्वेऽपि सर्वज्ञप्रणीतत्वाभावाच्च तस्य अप्रामाण्यमेव स्यात् ।
[ ३०. वेदानां बहुसंमतत्वनिरासः । ]
ननु वेदाः प्रमाणं बहुजनपरिगृहीतत्वात् आयुर्वेदवदिति वेदानां प्रामाण्यसिद्धिरिति चेन्न । तुरष्कशास्त्रेण" हेतोर्व्यभिचारात् । अथ विशिष्टबहुजनपरिगृहीतत्वं हेतुरिति चेत् तर्हि जनानां वैशिष्टयं कौतस्मरणरूप मानें तो किसी को इसका अनुभव भी हुआ होगा यह स्पष्ट होता है क्योंकि अनुभव से उत्पन्न संस्कार से ही स्मरण होता है । शालिकनाथ ने स्मृति के विषय में कहा भी है, ' अनुभूति प्रमाण होती है तथा वह स्मृति से भिन्न होती है । स्मृति वह ज्ञान है जो पहले के ज्ञान के संस्कार से उत्पन्न होता है । ' अतः ' प्रजापति से वेद उत्पन्न हुए 9 इस वाक्य तो स्मरणरूप मानने पर भी असत्य नही कहा जा सकता । तदनुसार वेद अपौरुषेय नही हो सकते । वेद पौरुषेय हैं किन्तु सर्वज्ञप्रणीत नही हैं वे प्रमाणभूत नहीं हैं ।
अतः
३०. वेद बहुसम्मत नहीं हैं - आयुर्वेद के समान वेद भी बहुत लोगों को मान्य हैं अतः वे प्रमाण हैं यह अनुमान प्रस्तुत किया गया है । किन्तु सिर्फ बहुत लोगों को मान्य होना प्रमाणभूत होने का सूचक नही है । तुरुष्क लोगों के शास्त्र भी बहुत लोगों को मान्य हैं किन्तु उन्हें वेदानुयायी प्रमाण नही मानते । इस के उत्तर में कहा जाता है कि साधारण लोगों की मान्यता से प्रमाणभूत होना व्यक्त नही होता
१ प्राभाकरे । २ वेदस्य । ३ वैद्यकशास्त्र । ४ म्लेच्छशास्त्र ।