________________
१०८
विश्वतत्त्वप्रकाशः
[ ३८
परतः प्रामाण्यनिश्चयेऽप्यनवस्था भविष्यतीति चेन्न । परस्य स्वतः प्रामायाङ्गीकारात् । एवमनुमानागमादीनामपि अभ्यासदशायां स्वतः प्रामाण्यनिश्चयः अनभ्यासदशायां परतः प्रामाण्यनिश्चय इति निरूपितं वेदितव्यम् । अप्रामाण्यपरिच्छित्तिस्तु सर्वेषां परत एव । शुक्तिरजतादिज्ञानस्य बाधकप्रत्यक्षेणैव अप्रामाण्यनिश्चयात् । एवं बहिर्वित्रयापेक्षया प्रामाण्याप्रामाण्योत्पत्तिपरिच्छित्ती न्यरूरुपामरे ।
[ ३८. ज्ञानस्य स्वसंवेद्यत्वम् । ]
स्वरूपवियापेक्षया सकलज्ञानानामप्रामाण्यं नास्त्येव । प्रामाण्योत्पत्तिपरिच्छित्ती तु स्वत एव भवतः । सकलज्ञानानां स्वसंवेदनत्वेन स्वरूपे संशयविपर्यासानध्यवसायाभावात् । ननु ज्ञानस्य स्वसंवेद्यत्वं नास्ति अनुमानविरोधात् । तथा हि । ज्ञानं न स्वसंवेद्यं शरीरात्मकत्वात् चर्मादिवदिति चेन । ज्ञानस्य शरीरात्मकत्वाभावेन हेतोरसिद्धत्वात् । तत् कथमिति चेत् ज्ञानं शरीरात्मकं न भवति चेतनत्वात् अमूर्तत्वात्
होते अतः यह प्रामाण्यज्ञान स्वतः नही होता परत: होता है । इसी प्रकार अनुमान तथा आगम का प्रामाण्य भी सुपरिचित अवस्था में स्वतः तथा अपरिचित अवस्था में परत: ज्ञात होता है । अप्रामाण्य का ज्ञान सिर्फ परत: ही होता है - सींप को रजत मान लेने पर बाद में भ्रम दूर होने से उस ज्ञान का अप्रामाण्य ज्ञान होता है । इस प्रकार बाह्य वित्रयों की दृष्टि से प्रामाण्य के उत्पत्ति तथा ज्ञान का विचार किया ।
--
३८. ज्ञान का स्वसंवेदन - अपने आत्मा के विजय में विचार किया जाय तो कोई भी ज्ञान अप्रमाण नही होता - आत्मा के विषय के ज्ञान के प्रामाण्य की उत्पत्ति और उस का ज्ञान स्वतः ही होता है स्वसंवेदन में संशय या विपर्यास या अनिश्चय सम्भव नही होता । ज्ञान शरीरात्मक है अतः त्वचा आदि के समान वह भी स्वसंवेद्य नही हैं यह अनुमान युक्त नही - ज्ञान चेतन, अमूर्त, निरवयत्र, बाह्य इन्द्रियों से
१ अनुमानादेः । २ अप्रामाण्य परिच्छित्तिस्तु अभ्यासदशायां स्वतः अनभ्यासदशायां परतः एव इति प्रमेयरत्नमालायामुक्तम् । ३ भावप्रमेय | पेक्षायां प्रमाणाभासनिहवः । बहिः प्रमेयापेक्षायां प्रमाणं तन्निभं च ते ॥