________________
१५४ विश्वतत्त्वप्रकाशः
[४६त्वात्। ततो नानुमान प्रपञ्चसत्यत्वस्य बाधकमस्ति । ननु ‘नेह नानास्ति किंचन' (बृहदारण्यक उपनिषत् ४-४-१९) इत्याद्यागमो बाधकः प्रपञ्चसत्यत्वस्येति चेन । तदागमप्रामाण्याभावस्य प्रागेव प्रतिपादितत्वात् । [४६. ब्रह्मसाक्षात्कारविचारः।]
ननु ब्रह्मस्वरूपसाक्षात्कारो बाधको भविष्यतीति चेन्न । स साक्षात्कारः स्वरूपस्य जायते प्रमातॄणां वा । स्वरूपस्य जायते चेत् स च स्वयंप्रकाशरूपो वा स्यात् अन्तःकरणवृत्तिरूपो वा । अत्र आद्यपक्षे स च ब्रह्मलाक्षात्कारो न जायते स्वरूपे स्वप्रकाशस्य सर्वदा विद्यमानत्वात् । तथाविध व मसाक्षात्कारात् प्रपञ्चवाध्यत्वाङ्गीकारे प्रपञ्चो न कदाचित् प्रतिमासते अनायनन्तबाधितत्वात् खपुष्पवदिति प्रपञ्चस्य कदाचनापि प्रतिमानो न स्यात् । द्वितीयपक्षोऽप्यनुपपन्न एव। स्वरूपस्यान्तःकरणरहितत्वेन अन्तःकरणवृत्तिरूपसाक्षात्कारोत्पत्तेरघटनात् । सिद्ध नही होता । तात्पर्य - अनुमान से प्रपंच बाधित नही होता । ' इस जगत में नाना कुछ नही है ' आदि उपनिषद्वचन भी प्रपंच को बाधित नही कर सकते क्यों कि ये वचन प्रमाण नही हैं यह हम ने पहले ही स्पष्ट किया है।
४६. ब्रह्म के साक्षात्कार का विचार -ब्रह्म साक्षात्कार प्रपंच का बाधक है इस कथन का अब विचार करते हैं। प्रश्न होता है कि यह साक्षात्कार ब्रह्म को होता है या प्रमाताओं का होता है ? यदि ब्रह्म को ही साक्षात्कार होता है तो स्वयं होता है या अन्तःकरण के द्वारा होता है ? ब्रह्म को सर्वदा स्वयंप्रकाशरूप माना है अतः यदि ब्रह्मसाक्षात्कार स्वयंप्रकाशरूप है तो वह सर्वदा विद्यमान होगा - फिर उस से किसी समय प्रपंच का बाध होना कैसे संभव है ? प्रपंच का प्रतिभास होना ही ऐसी स्थिति में संभव नही होगा। ब्रह्म के स्वरूप में अन्तःकरण का कोई स्थान नही है अतः ब्रह्म को अन्तःकरण
१ प्रपञ्चस्य । २ अस्मदादीनाम् । ३ ब्रम्हस्वरूपे । ४ स्वयंप्रकाशरूप प्रकार । ५ अनाद्यनन्तेन स्वयं पकाशरूपेण ब्रम्हसाक्षात्काररूपेण प्रपञ्चस्य बाधितत्वात् । ६ अन्तःकरणे वृत्तिः सैव रूपं यस्य ।