________________
ईश्वरनिरास:
१२१
विभागासंभवात् । कुतः । ज्ञानानां स्वस्वरूपे विसंवादासंभवात् । किं च पृथिव्यादीनां संविदाकारत्वे इदंतया प्रतिभासो न स्यात् किंतु अहमहकिया प्रतिभास एव स्यात् । न चैवं, तस्मान्न संविदाकाराः पृथिव्यादयः । यदप्यनुमानमवोचत्-वीताः पृथिव्यादयः ज्ञानाव्यतिरिक्ताः प्रतिभासमानत्वात् शुक्तिरजतवदिति तदसमञ्जसं प्रतिभासमानत्वस्य हेत्वाभासत्वात् । तथाहि । पृथिव्यादीनां प्रतिभासमानत्वं स्वतः परतो वा । प्रथमपक्षे असिद्ध हेतुः । पृथिव्यादीनां जडत्वेन स्वतः प्रतिभासासंभवात् । द्वितीयपक्षे विरुद्ध हेतुः पृथिव्यादीनां परतो ज्ञानात् प्रतिभासमानत्वस्य हेतुत्वाङ्गीकारे तस्माद्धेतोः पृथिव्यादीनां ज्ञानादतिरिक्तत्वसिद्धेः । शुक्तिरजतस्य ज्ञानाकारत्वाभावात् साध्यविकलो दृष्टान्तश्च । अत्र यदपि प्रत्यवादि-वीतं रजतं संविदाकारं इन्द्रियसंयोगमन्तरेणापरोक्षत्वात् संवेदनस्वरूपवदिति रजतस्य संविदाकारत्वसिद्धेन साध्यविकलो दृष्टान्त इति तदयुक्तम् । बाह्यत्वजडत्वादिना हेतोर्व्यभिचारात् । कथम् । बाह्यत्वजड - त्वादेः इन्द्रियसंप्रयोगमन्तरेणापरोक्षत्वसद्भावेऽपि संविदाकारत्वाभावात् । तथा यदप्यन्यदनुमानमभ्यधायि वीतं रजतं ज्ञानादव्यतिरिक्तं प्रतिभाअन्तर नही रहेगा । जो ज्ञान वस्तु के अनुरूप है वह संवादी कहलाता है तथा जो ज्ञान वस्तु के विपरीत है वह विसंवादी कहलाता है 1 यदि बाह्य वस्तु ही नही है तो संवाद या विसंवाद कैसे होगा ? अपने ही स्वरूप के विषय में ज्ञान में विसंवाद नही हो सकना । दूसरे, पृथ्वी आदि यदि ज्ञान के ही आकार हैं तो ज्ञान में ' यह पृथ्वी ' इस प्रकार भिन्नतादर्शक प्रतीति क्यों होती है ? "मैं " पृथ्वी इस प्रकार एकतासूचक प्रतीति क्यों नही होती ? पृथ्वी आदि प्रतीत होते हैं अतः ज्ञान से अभिन्न हैं यह कथन भी अयुक्त है । पृथ्वी अपने आपको तो प्रतीत नही होती क्यों कि वह जड है । दूसरे किसी के ज्ञान को पृथ्वी प्रतीत होती है यह इसी का गमक है कि पृथ्वी से ज्ञान भिन्न है । सींप के स्थान में प्रतीत होनेवाली चांदी ज्ञान का आकार है क्यों कि इन्द्रिय संप्रयोग के विना उस का अपरोक्ष ज्ञान होता है - यह कथन भी युक्त नही । बाह्यता, जडता आदि का भी इन्द्रिय-संप्रयोग के विना अपरोक्ष ज्ञान होता है किन्तु वे ज्ञान के आकार नही हैं । अतः चांदी की प्रतीति का उदाहरण प्रस्तुत अनुमान में उपयुक्त नही है । यह चांदी प्रतीत होती
•]
-४०