________________
ઉપરના લેખે. નં. ૬૩]
(૧૦૩)
અવલોકન,
એ મરાઠી વાળા હોય એમ લાગે છે. અને તેને અર્થ મલેશ્વર્થ (Molesworth) અને કેન્ડી ( Candy. ) ના શબ્દોષ ( Dictionary ) માં “દેવાલયના ‘ ગભારા ' (ગર્ભાગાર) અથવા “ સભા મંડપ'ની ભીતોને જોડીને બનાવેલી ઉંચી બેઠક” એમ આપ્યો છે. ત” નો અર્થ કઈ પણ શબ્દકેપમાંથી મને મળ્યો નથી. સંબંધ ઉપરથી તેનો અર્થ ગાદી” અગર બેઠક થાય છે. કેટલાંક વિશેષ નામે પ્રાકૃતરૂપમાંજ વપરાયેલા છે. ઈદના નિયમોને લીધે તેજપાલને બદલે અશ્લિષ્ટરૂપ તેજપાલ વાપરવું પડયું છે. (જુઓ પદ્ય ૫૩) ' '* વઝાન અને સત્તા શબ્દો માત્ર કેટલાક જૈન લેખોમાં જ જોવામાં આવે છે અન્યત્ર દષ્ટિગોચર થતા નથી. તેથી આ શબ્દવા વસ્તુઓ સમજવામાં ઘણાખરા વિદ્વાને તે વંચિત જ રહ્યા છે. કેટલાકે પોતપોતાની કલ્પનાનુસાર વિચિત્ર અને ભ્રાંતિમાન અર્થે કર્યા છે. પરંતુ અથાર્થ અર્થ કેદનામાં જાણવામાં આવ્યો હોય તેમ જણાતું નથી. આ બંને શબ્દો પશ્ચિમ ભારતમાં, પહેલાં લોકભાષામાં પ્રચલિત હતા અને તેમને વાચ્ચાર્ય આ પ્રમાણે છે. અલક
(૧) દેવમંદિરના પ્રવેશદ્વારના ઉપરનો મંડપ, (૨) વાપી (વાવ)ના મુખ ઉપરનો મંડપ. (૩) કુંડના અગ્ર ભાગના ઉપરને મંડપ.
(૪) રાજદ્વારના સિંહદ્વાર ઉપરનો મંડપ. બલાનક શબ્દના આ પ્રમાણે ચાર અર્થ થાય છે. પાટણના તપાગચ્છના વૃદ્ધ યતિ શ્રીહિમ્મતવિજયજી, જેઓ શિલ્પશાસ્ત્રના એકજ-અહુતીય જ્ઞાતા છે તથા જેઓ મંદિર નિર્માણ વિદ્યામાં પૂર્ણ નિપુણ છે, તેમણે આ શબ્દોના ઉપરોક્ત અથો જણાવ્યા છે. આ ઉપરથી પ્રસ્તુત લેખમાં જે બલાનક શબ્દ છે તેને અર્થ મંદિરના આગલા ભાગમાં રહેલા દ્વારની ઉપર મંડપ સમજવાનું છે. વસ્તુપાલ તેજપાલના બીજા અને ક લેખમાં અને ગ્રંથોમાં જણાવેલ છે કે, તેમણે અમુક સ્થાને અમુક મંદિરમાં બલાન કરાવ્યું, તેને અર્થ પણ ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે મંદિરના પ્રવેશદ્વાર ઉપર મંડપજ સમજ.
ખરૂકતે જેને ગુજરાતીમાં “ ગેખલે ' અને રાજપૂતાની ભાષાઓમાં આળીઓ ” અથવા “તાક” કહેવામાં આવે છે તે છે “ગોખલો” એ શબ્દને લલુભાઈ ગેકુળદાસના “ગુજરાતી શબ્દ કોષમાં આ પ્રમાણે અર્થ આપેલો છે –“ ગોખલે, પુર; હરકેઈ ચીજ મકાને અથવા દેવ વિગેરેને બેસાડવાને દિવાલ-ભીંતમાં જે પિલાણ રાખેલું હોય તે; બારણ વગરનું નાનું તા.” આ ઉપરથી જણાશે કે દેવ મૂર્તિ સ્થાપિત કરવા માટે જે ન્હાના અથવા મહોટા ગોખલા બનાવાય છે તે ખરફ કહેવાય છે. તેજપાલે પોતાની બીજી સ્ત્રી સુહડાદેવીના પુણાર્થે આજ લુણસિંહવાહિકામાં
૫૧૧
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
